Ұлпан - тарихи бейне

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1.1 Ғ.Мүсірепов прозаларындағы ана бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.2 Ұлпан шығармасындағы қазақ әйелінің болмыс-бітімі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16

2. Ғ. Мүсірепов драматургиясындағы арулар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

3. Кейіпкер характерін ашудағы жазушы шеберлігі
(портрет, мінездеу, монолог,диалог, пейзаждың жасалу жолдары) ... ... ... ... .47

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетінің көрнекті қаламгері, публицист, драматург, аудармашыәрі сыншы Ғабит Мүсіреповтың артына қалдырған мұрасы өте бай.
Ғабит Мүсірепов өз творчествосында жігерлі де ақылды, сұлу да адал, мейірімді да қайсар, өршіл де күрескер, белгілі бір мүдде жолында өз жанын пида етуге бар, өр рухты да ер мінезді, мәрт те нәзік, бір сөзбен айтқанда суреткер мұраты болып келетін - қаһарман әйелдер туралы үзбей жазған суреткер.Диплом жұмысында Ғ. Мүсіреповтіңана тақырыбындағысуреткердің шеберлік деңгейі, қаламгерлік қарымы жан-жақты байыпталады.
Тақырыптың өзектілігі. Өмір өзегі өнер болғанда, сол өнер атаулының ішіндегі өрелісі де, өнегелісі де көркем әдебиет екендігі адамзат қауымына айқын да анық. Қай заманда болмасын, адамзат баласының қуанып қауышары да, жұбанып табысары да ұлы қаламгерлердің жылы жүректерінен, қанатты қиялдарынан өріс алып өрнектелген, өмір шындығынан туындаған шынайы болмысты шығармалар болмақ. Әдебиетіміздің дамуындағы бірқатар қайшылықтарға қарамастан, кеңес дәуірінде оның барлық жанрларының жан-жақты кемелденіп, өсіп, бүкіл одаққа, тіпті әлемдік даңққа ие болғаны көпшілігімізге белгілі. Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік, шеберлік деңгейін арттыруда өлшеусіз үлес қосып, өзіндік өрнек қалдырған, көзі тірісінде-ақ ұлы суреткер, әдебиетіміздің классигі, алыптар тобының соңғы тұяғы саналып келген Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповтің прозаик, публицист, драматург, аудармашы, сыншы ретіндегі еңбегі ерен. Көркем әдебиет көгіндегі жарық жұлдыздарымыздың бірі болып есептелетін қаламгердің тырнақалды туындысы Тулаған толқындадан бастап, проза саласындағы Кездеспей кеткен бір бейне, Ұлпан, Қазақ солдаты, Оянған өлке, Жат қолында секілді кесек туындыларымен бірге, драматургиядағы Қозы-Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Амангелді, Ақан сері - Ақтоқты, Болашаққа аманат іспеттес әйгілі шығармалары ұлтымыздың сөз өнеріне қосылған қомақты табыс, айрықша үлес. Бүгінгі зерттеу еңбегіміздің басты нысанына айналып отырған қаламгер қаламынан туған шығармаларындағы ана образын, қазақ әйелінің сом тұлғасын суреттеген шығармаларының өзі бір төбе. Атап айтар болсақ, Ананың анасы, Ер ана, Адамның анасы, Өлімді жеңген ана, Ана жыры, Ананың арашасы, Ақлима, Екі әйел - екі дүние, Әмина, Ана кесімі айнымайды т.б.
Ғабит Мүсіреповтің басқа қаламгерлерден бір ерекшелігі - өз шығармаларында аналар, әйелдер өмірін жүйелі суреттеуі. Жазушының бұл тақырыпқа келуінің бірнеше себептері болған. Ең алдымен, ол қазақтың тарихи жырларында кездесетін батыр қыздар туралы көп оқып, білген. Тарихта жауға қарсы майданда ерлермен бірге қаһармандық көрсеткен, бейбіт кезде ел басқаруға қатысып, қайраткерлік танытқан әйелдер аз болмаған. Сондықтан да ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, батырлар жыры мен ғашықтық жырлардағы қазақ әйелінің жарқын бейнесі Ғабит Мүсіреповке де ой салып, толғандырғаны күмәнсіз. Екіншіден, ол өзі өсіп-өнген ортаның, ондағы қазақ әйелдерінің нелер бір жарқын мінездері мен қасиеттерін көріп, үнемі толғанып, ойланып жүрсе керек.
Қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, сан ғасырлар бойғы күресте елдігін ерен еңбегімен, асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен сақтай білген, ұлттық рухты ұрпағының бойына ақ сүті арқылы, бесік жыры мен туған тілі арқылы сіңіре білген әйел-аналар аз емес. Осымен байланысты ұлттың болмыс-бітімі, дүниеге көзқарасы мен рухани-мәдени құндылықтарына сәйкес әйелдің өзіндік табиғатын, қоғамдағы, отбасындағы әлеуметтік қызметімен сабақтас анықтау мәселесін ұлттық таным қорында тіл арқылы жинақталған әйел бейнесі арқылы дәлелдеудің мәні ерекше. Оның өміршеңдік сипатына сәйкес қазіргі қазақ қоғамындағы қазақ әйелі бейнесінің даму динамикасын, жаңару үрдісін анықтау зерттеу жұмысының негізгі ұстанымы болып табылады, әрі оның өзектілігін де айқындайды.
Ғабит шығармашылығы жөнінде сөз еткенде, оған сол кезеңде дүниеге келген басқа да қаламгерлердің туындыларының әсері, оларға өзек болған негізгі тақырып, идея мәселелерін салыстыра қарау, солардың ішіндегі зерттеу нысанымыздың өзгешелігін, өзектілігін анықтау қажет нәрсе.
20 жылдардың алғашқы жартысында проза саласында қалам тербеген Жүсіпбек Аймауытов Күнікейдің жазығы, Сабыр Шарипов Алтыбасар, Сәкен Сейфуллин Тар жол, тайғақ кешу, Смағұл Сәдуақасов Салмақбайдың ауылында кооперация қалай орнады? сияқты дүниелерімен көркем әдебиеттің бұдан әрі қарайғы қарқынды дамуына, кемелденуіне жол көрсетті.Қазақ әдебиетіндегі проза жанрының қалыптасуында айрықша еңбек сіңірген ұлы қаламгер, айтулы көркемсөз шебері М. Әуезов сөз болып отырған кезеңде халық өмірінің шындық болмыстарын шынайы бейнелейтін бірқатар туындыларымен бірге, Қорғансыздың күні тәрізді әйел теңсіздігі тақырыбындағы шығармаларын өмірге әкелді.
Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, проза мен поэзияда бірдей қалам тербеген Сәбит Мұқанов бұл кезеңде Ақбөпенің сыры (1927) және Адасқандар романдарын тудырды. Алғашқы туындыда қазақ әйелінің бас бостандығына қол жеткізіп, теңдік алуы негізгі тақырып болатын болса, Адасқандарда махаббат, екі адам арасындағы ғашықтық сезімі сөз болады.
Сондай-ақ, осы кезеңде Ілияс Жансүгіров пен Ғабиден Мұстафиндердің де жаңа, жарқын өмірді жырлайтын, төңкеріс алдындағы әлеуметтік теңсіздік, байларды кәмпескелеу мәселелерін баяндайтын туындылары баспадан шыға бастады. Бұл шығармалар, жалпы сөз болып отырған дәуірдегі барлық шығармалардың негізгі тақырыбы - сол кезеңдегі қазақ қоғамындағы әйелдер теңсіздігі, қалыңмалға сатылуы, әлеуметтік жағынан тең емес топтардың арасындағы бітімі жоқ күрес пен тартыс және қазақ қоғамының барлық мүшелері де тең құқықтылықпен өмір сүретін бейбіт, азат өмірге аяқ басуы аясында болды. Жоғарыда аттары аталған шығарма авторларының бәрі де өз туындыларында осы негізгі тақырыптар ауқымында ой қозғап, өз идеялық нысаналарын мүмкіндіктерінше бере білуге тырысты.
Біздің диплом жұмысымыздағы Ғ. Мүсірепов шығармашылығы да сол өз кезеңіндегі жоғарыда аталып өтілген озық шығармалардан үлгі-өнеге алып, тақырып ауқымы мен идеялық жалғастығы, сабақтастығы жағынан тығыз байланыста дамығандығы, олардың арасында өзіндік стилімен, қолтаңбасымен дараланғандығы шүбәсіз шындық.
Ғабит Мүсіреповтің жоғарыда аталған орасан зор табыстары мен ерен еңбегі өзі өмір сүрген кезеңде-ақ бағаланып, мақалалар мен очерктер жарық көріп жатты. Жазушы туындыларының әлемдік деңгейін танытатын, Оянған өлке, Жат қолында, Қазақ солдаты тәрізді айтулы романдарының шығармашылық тарихын сипаттайтын монографиялар мен зерттеулер легі әлі күнге толастаған жоқ. Бұлардың барлығында да қаламгер шығармашылығының шыққан шыңы, белгіленген биігі жоғары тұрғыда баяндалады.
Зерттеу нысаны. Ғабит Мүсірепов шығармаларындағы қазақ әйелі образының жасалуы, сонымен қатар оның қоғамдағы орны мен рөлі туралы деректерді зерделеу. Ғ.Мүсіреповтің әңгіме, пьеса, роман жанрларында қазақ әйелі образын жасаудағы шеберлігін нақты мысалдар арқылы көрсету.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты суреткер Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов шығармаларындағыәйел-ана бейнесінің сомдалу шеберлігін зерделеу. Ғ. Мүсіреповтің шығармаларына тақырып таңдау ерекшелігі, өмірден талғап алған тақырыпты игеру өзгешелігі, осы жолдағы көркемдік әдіс тәсілдерді қолдануы, аз сөзбен ауқымды мағына беру тәсілін игеруі, суреттелген өмір шындықтарына көзқарасын білдіріп, бағалауы, өзіндік стиль үлгісін таныта бастауы зерттеудің қажеттілігін туындатады. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі, ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын оны сипаттайтын ерекшеліктерді айқындау және оны Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы әйел образдары арқылы көрсету, түсіндіру. Аталған мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттер алға қойылады:
- жазушының тақырып таңдау әдісі және таңдалған тақырыпты асқақ рухта, көтеріңкі пафоста бейнелеу тәжірибесі қарастырылады;
oo ұлттық болмысымызда қалыптасқан әйел-кие, әйел-ана, әйел-сұлулық, әйел-өмір сыйлаушы, әйел-дана сияқты ұғымдарымызды әйел-ер ана, әйел-еңбеккер, қуатты ана бейнелерімен нақтылап дәлелдеу;
oo осы көркем образдар арқылы қазақ әйелінің ерлік, батырлық, жағымды істерін халыққа терең таныту;
oo зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар мен бағалау - қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени дәйегін ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдары арқылы айқындау:
oo кейіпкер сомдаудағы суреткердің ерекшелігіне: қаһарманының портреттік кескінін, түр-тұрпатын, бітім-болмысын диалог, монолог үлгілеріндегі сөйлеген сөзі, қимыл-қозғалысы, кесек істері, мінез-құлқы, психологиясы арқылы бейнелеуге ұмтылу шеберліктері сараланады;
oo көркем шығарманың жаны болып есептелетін тартыстың қаламгер шығармаларындағы шынайы көріністері талдап-талқыланып, таразыланады;
- жазушының суреткерлік қолтаңбасы мен өзіндік көркемдік ерекшеліктерінің қалыптасу тарихы зерделенеді;
- жазушының повесть жанрындағы алғашқы және кейінгі туындыларының қазақ прозасы тарихындағы алатын орны белгіленеді.
Жұмыстың дереккөздері. Ғ.Мүсіреповтің қаламынан туған көркем туындылар, мерзімді баспасөзден алынған деректер.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Зерттеудің негізгі жаңалығы - қазақ әйелі образының көркем шығармаларда суреттелуін, соның негізінде анықталған мына жайларды зерттеудің жаңалығы және нәтижелері деп санаймыз:
- қазақ әйелі бейнесінің аясына кіретін сөздер, көркем мәтіндер, мақал-мәтелдердің мағыналары айқындалып, олардың этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ әйелінің бейнесі көрсетілді;
- ассоциативтік тәжірибе әдісін қолдану арқылы қазіргі ұрпақ санасындағы қазақ әйелі туралы қалыптасқан ұғым-түсініктер, ұлттық стереотиптер анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі "қазақ әйелі" образының көркем шығармада қолданылуына байланысты зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады. Зерттеу барысында талдау жасалынған Ғ.Мүсірепов туындыларын қазақ қоғамындағы әйелдің алатын орны мен маңызын түсіндіру үшін пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейін - зерде ерекшелігі, дүниетанымы, парасат- - пайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат, сұлулық т.б. қасиеттерінің көрінісі;
- қазақ әйелі бейнесі - ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық таным ақпаратының санада қалыптасқан мән - -мазмұны, қызметі;
- тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, тану, өңдеу арқылы жаңа сапада жаңғырту қазақ әйелі бейнесінің қазіргі қазақ қоғамындағы мәнін таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, тарихи-салыстырмалы, сараптама әдістері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.Диплом жұмысы кіріспе, үш тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.1Ғ.Мүсірепов прозаларындағы ана бейнесі

Көркем әдебиет әлемді сөз арқылы эстетикалық жағынан игереді. Ол ірі табиғи өзгерістерді, қоғамдық құбылыстарды, халық өміріндегі басты оқиғаларды, адамзат баласының рухани өмірі мен іс-әрекет, қимыл-қозғалысын, ішкі жан әлемін қамтиды. Әдебиеттің тақырыбы мен идеясы, көркем шығармалардың мазмұны мен пішіні қоғам дамуы барысындабасқаша сипатқа енуі заңды да, себебікөркем әдебиет қоғамдық-тарихи құбылыстар қатарына жататындықтан,әдеби шығарманың бүтін болмысы мен элементтері қоғам дамуына сәйкес үздіксіз өзгеріске түсіп отырады.
Әдебиет біздің пайымымызша, өмір құбылыстары мен қоғамдық өзгерістерге нақты да айқын үн қосып отыратын мәңгілік қозғалыс, даму үстіндегі тірі жүйе, организм. Көркем творчествоның екі объект тұтастығынан туатын бір ғана пәні бар: белгілі қоғамдық орта және сол ортада өмір кешуші адам. Көркем шығарма қоғамдық адам арқылы қоғам тынысын, оның ішкі сыр-сипатын, әлеуметтік бетін танытады. Қоғамдық түрлі құбылыстар арқылы адам жаратылысының сан салалы жұмбақ тылсымдарын ашады. Материалдық өмірдің санадағы сәулелену процесін көрсетеді. Суреткер барлық күш-қайратын адам жанының шындығын танытуға жұмылдырады. Көркем шығарманың әрбір жалқы сыңары, деталіне дейін адам өмірімен тығыз байланысты[1, 155 б.]деген ғалым Ж. Дәдебаевтың ғылыми тұжырымы жоғарыдағы пікірімізді нақтылай түспек.
Жоғарыдағы айтылған ой-пікірлерді толық қуаттай отырып, біз әдебиеттің өзі өмір сүріп отырған қоғамнан тыс дами алмайтындығы тағы да ақиқат жай екендігіне толық көз жеткізе түсеміз. Әдебиет - өмір айнасы. Ал сол өмір өзін қоршаған ортаға тікелей тәуелді. Ол орта - сол кездегі халықтың саяси, әлеуметтік, қоғамдық жағдайлары.
Жарты ғасырдан астам уақыт бойына социалистік формацияда күн кешкен әдебиетіміздің тағдыры сол дәуірдегі Кеңес үкіметі жүргізген саясатқа тәуелді болды. Дегенмен бұл кезеңде халқы үшін жанын қияр ерлеріміз, ақылы биік, өресі кең, білімі мол ардақтыларымыз осылайша күн өткізудің ақыры жақсылыққа апармайтынын іші сезіп, халықтың ұлттық бітім-болмысын сақтап қалудың барынша ұтымды жолдарын іздестірумен болды.
Суреткер Ғ. Мүсіреповтің әдеби шығармашылығына үңіле отырып, кеңестік кезең саясаты мен сол тұстағы идеологиялық талаптардың әсерін аңғарамыз. Әлбетте, әдебиетіміздегі осы іспеттес келеңсіздіктерді қарастырғанда шығарма дүниеге келген дәуір ерекшеліктері, сол кезеңдегі қоғамдық жағдайлар мен саяси оқиғалар, тарихи өзгерістер мен әлеуметтік әл-ахуалдар есепке алынуы қажет. Бұл жөнінде қазақ әдебиеттанушы ғалым, зерттеуші Х.Әдібаевтің Көркем шығармада терең ой мен тебіреніс, тоғысқан тағдыр мен шыншыл тіршілік болмаса, ол өзінің әлеуметтік, эстетикалық ролін атқара алмайды. Көркем шығарма міндетті түрде проблема көтеруі керек, жылдар бойы азаптаған ойды ортаға салар болар азамат-қаламгер. Сан-сапалық оқиғалар, сан қилы толғаулар, неше түрлі тартыстар түйінді проблемаларды шешсе ғана қажет. Ал, тек уақыт елесін ғана беріп, қат-қабат сыры, ұсынар ойлары болмаса, ол өнер туындысы емес [2, 1 б.] - деп кесек пікір, кесімді шешім айтуы ғасыр перзенті - қаламгер қауымының арқасына ауыр жүк, ауқымды міндет артқандай.
Көркем әдебиеттің биік қасиеті, көркемдік қуаты мен шынайы шеберлігі жөнінде қаламгердің өзі: Көркем әдебиет деген ең әуелі жанды сөз, тек қана сыртқы емес, ішкі сөз. Адам жанын қозғай алар құдіреті болмаса, төрт аяғын тең басқан өлеңнен де, сағымдай құлпырған қара сөзден де пайда жоқ. Көркем сөздің сұлулығы сағымдай құлпырмасын, өзендей толқысын [3, 86 б.] - деп өз пікірін білдіріп, қатал да нақты шарт қояды.
Өмір ұстазы немесе адам жанының инженері аталған жазушы үшін жай адамның білгеніндей білу жеткіліксіз. Жазушы суреттеп отырған құбылысты ғана емес, жалпы өмірді жан-жақты білуі керек және көп нәрсені көзімен көріп, басынан кешірген болуы керек. Жазушылардың бірсыпырасының бүгінгі қайнап жатқан өмір туралы қалам тартуға жүрексінетіні, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен сырғанайтыны өмірді жетік білмеуі себепті болса керек.
Әдебиет өз заманының саяси-әлеуметтік жағдайына сәйкес моральдық және рухани жағынан өсуі мен өзгеруінің, кері кетуі мен кемелденуінің таразысы әрі айнасы [4, 6 б.].
Әдебиеттің өз өзгешелігі, өз әдісі, өз тәсілдері бар. Жазушы әлеуметтік күрделі мәселелерді жадағай қалпында шығарма өрнегіне түсіре салмайды. Бұл жайт Ғабит Мүсірепов шығармаларын оқығанда айқын аңғарылады. Қаламгер 20-30 жылдарда революциялық түбегейлі өзгерістерді, қазақ даласында қарқынды жүріп жатқан жаңалықты, қазақ ауылдарынан колхоз құрып, ауыл өмірін жаңалап жатқандарды жаза отырып, қазақ әйелдерінің тұрмыстағы өмірінің қоғамға, жаңа өмірге қадам басқан бейнелерін суреттеген шығармаларға қалам тартты. Жаңа өмірді суреттеген жаңаша тақырыптағы туындыларын тудырды. Сол жаңа тақырыпты, жаңа өмірді жыр етуге құмарлықты жазушы тұрақты әдетіне, дәстүріне айналдырғандығына оның сол кезеңде жазылған шығармалары айғақ. Суреткер Мүсірепов әлеуметтік, қоғамдық зор мәнді мәселелер жайында толғанған, әрдайым өзі өмір сүрген қазақ қауымының, кеңестік одақтың іргелі, толғақты мәселелерін, проблемаларына қалам тарта отырып, қазақ даласындағы ұлы өзгерісті, жаңа өмірдің қазақ қоғамына әсерін, қазақ әйелдерінің бейнесін суреттеді. Қоғам өміріндегі ең сүйікті, өзекті, шешуші мәселелер - халықтың, елдің экономикалық, мемлекеттік, мәдени-рухани тіршіліктері.
Өмірде бірде-бір оқиға, құбылыс жалқы, оқшау тұрмайды, көптеген басқа құбылыстармен астасып, сабақтасып жатады. Осы сырға қанық Ғ. Мүсірепов өмір оқиғаларын қат-қабат қайшылықта, күрделі күйде алып суреттейді.
Ғабит ұзақ жыл бойғы қаламгерлік жолында халық өмірінің сан-сала басты, күрделі, маңызды, шешуші мәселелерін көтерді, жаңа заманның топ-топ жарқын образдарын жасады, кеңестік өмірдің сыры мен сынын ашты, өрістей өскен заманның талғамына, талабына сай көркемдіктер жасады, халқымыздың көркемдік қорына зор да асыл, бағалы үлестер қосты, асыл қазынасын байытқан үстіне байыта түсті. З. Ахметов:... Ғабит Мүсіреповтің жазушылық шеберлігі дегеніміз - алдымен ел өміріндегі ең келелі саяси-қоғамдық, ой-саналылық, мәдениеттік мәселелерді терең толғап түсіну, ой түю, пікір қорыту шеберлігі, халық тіршілігіне, тағдырына қатысты сан алуан құбылыстарды суретшіше сергек сезініп қабылдай білу, бейнелеп көрсете білу шеберлігі [5, 2 б.].
Адам өміріндегі ең аяулы да құдіретті жан туралы әлем әдебиеті тарихында жүздеген жылдардан бері сөз болып келе жатыр (Ги де Мопассан, М.Горький т.б.). Ал қазақ әдебиетіндегі ана тақырыбына тереңдеп барып, бір емес бірнеше шығармасын ана тақырыбына арнап, қазақ әйелінің - қазақ анасының ішкі жан дүниесіне үңіліп, айқын аша білген дарынды да, талантты қаламгер - Ғабит Мүсірепов болды.
Ауыз әдебиетінен бастау алып, Совет дәуіріндегі қалам ұстаған ақын-жазушылардан әйел тақырыбына қалам тартпағаны кемде-кем. XX ғасырдың басындағы қазақ прозасында әйел теңсіздігі тақырыбы ерекше қазақ әдебиетіндегі өзекті тақырыптардың бірі болды. Қазақ әдебиетіндегі ірі, орта эпикалық туындылардың алғашқыларының -Бақытсыз Жамал, Қалың мал, Шұғаның белгісі атауларынан-ақ олардың тақырыптық-идеялық сипатын айқын аңғарамыз.С.Сейфуллиннің Айшасы, Б. Майлиннің Шұғасы мен Раушаны, С.Мұқановтың Сұлушашы мен Ботагөзі, М. Әуезовтің Зересі мен Ұлжаны, Тоғжаны мен Әйгерімі, Ғ. Мұстафиннің Ардағы мен Шолпаны, Х.Есенжановтың Мүкарамасы мен Шолпаны, Т. Ахтановтың Айшасы мен Сәулесі, Ә. Нұрпейісовтің Ақбаласы, Ш. Айтматовтың Жәмиләсі, М.Сүндетовтың Жазирасы, Ә. Кекілбаевтың Ақтамағы, Т. Әлімқұловтың Гүлнашы толық дәлел бола алады. Қазақ әдебиетінде бұл образдардың да өзіндік шығу тегі, өсу жолы, ер жету, есею, кемелдену тарихы бар. Ал, М. Дулатовтың Бақытсыз Жамал, Ж. Аймауытовтың Күнікейдің жазығы, М. Әуезовтің Қорғансыздың күні, Ғ. Мүсіреповтің Ұлпан т.б. туындыларындағы әйел бейнесі - замана ағысымен түрленіп, жаңарып, қазіргі қазақ прозасының қуат алатын бастауы болып қала береді.
Ғ.Мүсірепов әр кезеңде жазылған ана тақырыбындағы туындыларында қазақ әйелінің жиынтық бейнесін жасады. Көптеген әңгіме, новеллаларында Әйел - Ананың бейнесін асқақтатып, әлем әдебиетіндегі Әйел - Ана тұлғаларының галереясын байыта түсті. Ол "Ананың анасы" (1933), "Өлімді жеңген ана" (1933), "Ашынған ана", "Ананың арашасы" (1934), "Ер ана" (1942), "Ақлима" (1944), "Әмина", "Ана жыры", "Ана" шығармалары арқылы сөз өнеріне жаңа көркемдік өрнек әкелді. Ана жайында жазылған алғашқы әңгімелері М.Горький сарынында алынғанымен, ана бейнесі қазақы қасиеттерімен көркем өрнектелген. Мүсірепов қаламынан туған Қапия, Ақлима секілді ана образдары арқылы қазақ өмірінің шынайы көріністері сипатталады.
Отызыншы жылдардың орта шенінде жазушыны М.Горькийдің ана тақырыбына жазған романтикалық әңгімелері қызықтырады. Бұл жөнінде жазушы Горькийдің тақырыбын, жазу әдісін ұғынам деп талаптанғанымда ұшы-қиыры жоқ, кең байлықтың ішіндегі ең негізгі саласы күшті адам екен деген қорытындыға келдім... Құлақта ертеден бір әңгіме жүретін еді. Горькийдің Аналарын қайта бір оқығанда сол әңгімелерім теріле бастады. Көп ойланбастан-ақ Горькийдің аналарын да, өзімде бар әңгімелерді де қағазға түсірдім деп еске алады. Жазушы ана тақырыбына осылай келген. Сөйтіп, Ғ.Мүсірепов ана туралы әңгіме арқылы аса қайратты, қажырлы, қуатты ананың биік тұлғасын жасады. Ананың махаббатын, балаға деген аналық сезімін асқақтата муреттейді. Гуманист жазушы М.Горькийдің адам деген ардақты атты жоғары бағалауы, өмірге рух себуші, тіршілік иесі аналардың қоғамдағы рөлі Ғ. Мүсіреповке үлкен ой салды. Ол М.Горькийдің Адамның анасы және Өлімді жеңген ана атты екі новелласын аударып, өзі де Ананың анасы, Ашынған ана, Ананың арашасы (1934), Ер ана (1942), Ақлима (1944)атты әңгімелерін жазды.
Ананың анасы (1934) атты әңгімесінің мазмұны ел арасына кең тараған аңыздан алынған. Мұнда елді шауып, жазықсыз жас қызды зорлап алып бара жатқан батырды қыз анасының сөзбен тоқтатып, жеңгені, сөйтіп, оның қызын жау қолынан азат етуі баяндалған. Шығарманың мазмұны, Әйтілес ақсақалдың етектей сақалын балуан саусақтарымен салалап тарап қойып өткен өмір оқиғасын баяндауынан басталады. Әңгімеде намысқа шабар білегі, әділетті таныр жүрегі бар, бірақ ел әкімдерінің алдауына түскен аңғал батыр Жалпақ балуанның Бала бидің қолшоқпары болуы, жүрегін жарып шыққан қызының тағдырына шырылдап арашашы бола білген абзал ананың өжеттігі айтылады.
Ашынған ана (1934) әңгімесі 1916 жылғы ұлт-азаттық; қозғалысына арналған. Жалғыз баласының жасын асырып жазып, майданға қара жұмысқа жібермек болған болыс пен оның қолшоқпары Қарасақалға Қапияның пышақ салып, түрмеге түсуі, онда 17 ай отырып, ақыры оны большевиктердің түрмеден босатуы баяндалады. Жазушының суреттеуінше, қиыншылық пен зорлық-зомбылықты көп көріп, азап шеккен: ... Өмір өзін сондай сіліккен. Қазір бұл сондай орасан күшті. Енді өмірді өзі сілкуге жарап қалған қайратты ана... [6,29 б.].
Ал Ғ.Мүсіреповтің Ананың арашасы (1934) атты әңгімесінде Антоновтың ақ бандыларының қазақ ауылына ат ойнатып, жазықсыз жандарды атып-асуы, Нағиманы "большевик балаңды тауып бер" деп соққыға жығуы, ананың жан азабына шыдап бағып, ақтар армиясының солдаттарының шымбайына батар сөз айтып, солдаттарды өз командиріне қарсы қоюы, ақыры олардың Антоновты өлтіріп, Қызыл Армияға қосылуымен аяқталады.
Ақтар армиясының бандыларының жауыздығын жазушы былайша суреттейді: ...Ана арқасында қайыс қамшы жыландай жүйткіп жүр... Арашаға жарай алмаған ауыл ұятына тұншыққандай тым-тырыс... Тек отыз өрім қамшы ғана әйел арқасында жыландай ысылдайды. Анада үн жоқ. Асыл жігер мен өктем куш теке- тіресіп кездесе қалып, біріне-бірі тізе бүгер емес. Қара көк жапырақты ақ көйлек қызыл қанға айналып, арқа жағы тілім- тілім болып кетті. Қанға боялған қамшы ана денесінің ашынған жерлерін иіскеп табатындай жанға батар жеріне дәл-дәл тиеді. Қамшы сарт етіп қалғанда, ана көзінен от ұшқыны да жалт ете қалады. Сіресіп қалғандай табанаудармай, кеккернегенанадатұр, мыңсұрауына бір жауап ала алмай ызаға булығыпАнтонов та тұр. Ана тістері тіл қақпасын тас бекітіп тастапты... Бұдан әрі өжет ана Антоновтың адамгершіліктен жұрдай жауыздығын бетіне басып, өршелене түседі [6,37 б.].
Жазушы қара күштің ана жүрегін мойыта алмағанын суреттеу арқылы Ана алдында өлім де мойын ұсынады. Өлімді өмір жеңеді дегенді бейнелеп беріп отыр.
Ана кесімі айнымайды (1942) әңгімесінде ана ақылды данышпанды, ер мен батырды ғана емес, мынау жарық дүниеге қала халқының қйздай қырып, адам ұясын аяусыз қырып жатқан бұзық қанішер де ананың баласы, әйелден туған деген ащы ақиқатты білдіреді.
Өлім егушіге - Өлім! - деп, ана іштен шыққан шұбар жылан өзінің баласына айнымас кесімін жасайды[6,149 б.].
Ғ.Мүсірепов Ұлы Отан соғысы жылдарында да ана тақырыбына қайта оралып, екі әңгіме жазды. Оның бірі − Ер ана (1942). Онда жау уақытша басып алған селода ауру немересімен қалған Наталья ананың партизандар көмген минаны жарып, неміс офицерлері орналасқан мектеп үйін өртеп, ормандағы партизандарға қосылуы суреттеледі. Ал Ақлима (1944) әңгімесінде жалғыз ұлы соғыста ерлікпен өлген ананың майданнан мүгедек болып оралған Сапар деген жігітті асырап алып күтуі, оны өз баласы Қасымнан кем көрмеуі баяндалады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакуациямен Украина, Ресей жерлерінен келген орыс, неміс, шешен, ингуш, татар балаларын қазақтардың асырап алуы көп болған. Ал қол-аяғы бірдей шөрке боп қалған жауынгер жігітті туған анасындай болып күту гуманистік ұлы жүректің ғана қолынан келетін қасиетті іс-әрекет еді. Жазушы осы арқылы ана жүрегінің кеңдігін, махаббатының молдығын асқан суреткерлікпен бейнелейді.
Ал Ұлы Отан соғысынан кейінгі бейбіт жылдардағы әңгімелерінде жазушы сол қарапайым замандастарымыздың - әйелдердің бүкіл әлемге, келер ұрпаққа үлгі-өнеге болатындай, қызығып, тағылым аларлықтай қадір-қасиеттерін әдемі де әсерлі етіп бейнелей түсті (Әмина, Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері). Бұл шығармаларындағы әйелдер де - ойдың, істің адамы, еңбектен ғана бақыт тапқан біздің замандастарымыз, ел қамын ойлайтын қоғам қайраткері. Бұл шығармаларында да жазушы тек қана қоғам қалыптастырған үлкен адамгершілікті, моральдық асыл қасиеттерді, ізгі жүректің гуманистік нұрлы сипаттарын сөз өнерінің сиқырлы ғаламат күшімен жақсы бейнелеп бергенін айырықша атап өткен жөн. Әсіресе, қарапайым еңбек адамы болып жүрген қазақ әйелдерінің ішкі дүниесінің жарығын, қоғамға, халыққа қалтықсыз беріле қызмет етіп жүрген олардың төзімділігін, қажыр-қайратын, табандылығын нанымды деталь, ұтқыр штрихтер арқылы мүсіндеуге жазушы үздік шеберлік танытты. Айгүл қойшының күндері, Айжан қойшының түндері атты әңгімелердегі Айгүл, Айжан - қазіргі қазақ ауылындағы қоғамдық игілікті молайтып жатқан жасампаз еңбеккердің нағыз типтік өкілдері. Сырттай қарағанда көзге түсіп, жиі байқала бермейтін, ал іштей тереңірек үңіліп, байыпты зерттегенде ғана білетін қазіргі малшы қауым тіршілігіндегі ғаламат қиындықтарды суреткер терең реализммен көз алдымызға елестетіп отырады. Айгүл қошының күндері әңгімесіндегі:
Қалай есептесең олай есепте, әр тәулікте жалқау жылжыған жиырма төрт сағат уақыт бар. Ол көңіл аударары көп қала уақыты емес, көз тартары жоқ дала уақыты. Үнсіз өтіп жатқан уақыт... [6,64 б.].
Айгүл өмірінің жиырма жылы осы үнсіздікте өтіп келеді. Ол дала үнсіздігі. Астындағы атыңа ғана, қасындағы итіне ғана, тілдесер жауапсыз үндестік.
Даланың меңіреу үнсіздігіне Айгүл бала жасынан үйренген. Ол етең-жеңді түре соғатын, қойын-қолтықты қуалай күздік пен көктемнің азынау желіне көндіккен. Ат танауына көк сүңгі тұрып қалатын шаңытқан суық сары аяздарға да көндіккен. Көндігу бар да, жеңу бар. Айгүл соның бәрін жеңген адам − деген сипаттаманың ауылдағы еңбек адамының өміріндегі шексіз төзімділікті, қажыр-қайратты, тіпті ерлікті танытатыны сөзсіз.
Жазушы айтқан сөз рас, меңіреу даланың ындыныңды кептіріп күйдіріп жіберетін аптап ыстығымен, аңыхақ жел, аязымен, алай-дүлей, сұрапыл боранмен арпалыста соларды жеңе отырып өз мақсатына жеткен еңбек адамы - малшылардың күнделікті өмірінде ерлік те бар, асқан романтика да бар. Халқына, Отанына абыройлы еңбек етіп жүрген Айгүл, Айжандардың ішкі дүниесі, мінезі, моральдық тұлға бітімі, адамгершілік қасиеттері асыл, таза, мөлдір, қазіргі қауымға да, келер ұрпаққа да үлгі-өнеге боларлықтай.
Жазушы тек қана ер ана, данышпан әйел образын ғана жасап қоймай, сонымен бірге елдегі өнер жолына түсіп, өзінің әсем дауысымен халықты тәнті еткен өнерпаз әйелдер образын да жасаған. Сондай образдардың бірі - қазақтың халық композиторы, әнші Шамсутдинова Уәлиқызы Майраның өмірі жайлы жазылған Атақты әнші Майра атты әңгімесіндегі Майра образы.
Қазақ әдебиетінде қалыптасқан өнер адамдарының бейнелерін салу дәстүрін жазушы осы әңгімесі арқылы толықтыра, тереңдете түсті. Әсерлі суреттеулер арқылы Майраның ішкі, сыртқы сұлулығын, жан дүниесінің тазалығын, адамгершілік сипаттарын нанымды бейнеледі. Жазушы Майраның өмірі, әншілік қасиеті арқылы ана, әйел тақырыбында жазылған шығармаларды молықтыра тағы да бір ардақты ана, ару әнші бейнесін сомдады.
Әйгілі әнші Майра Уәлиқызы туралы жазушы 1981 жылғы 27 ақпанда "Қазақ әдебиеті" газетінде "Атақты әнші Майра" атты әңгімесін жариялайды. Кейін оны жөндеп, толықтырып, 1982 жылы "Майра" деген атпен жеке кітап етіп шығарады. "Атақты әнші Майра" әңгімесінде жазушы тарихи фактілерге сүйене отырып, қазақ әйелінің өнерпаздық тұлғасын оның адамдық қасиетімен шебер ұштастыра суреттеген. Майраның жан дүниесінің тазалығын, адамгершілік-моральдық қасиетінің асылдығына тәнті етеді. "Майра үш-төрт ән салғаннан кейін өзінің дағдылы қалпына түскендей, қарашаға жақындаған, еркін жүйріктей масайрап кетті. Жарқыраған көз нұры жүзіне төгіліп, жасарып барады. Бұл ән салғанда қуанатын, бақыт сезінетін әнші. Жазу үстінде "Сылдырап өңкей келісім" ой мен көркемдік тең түсіп отырғанда ақын не сезінеді? Қуаныш сезінеді. Бұл - оның ең бақытты кезі.
Ақын-жазушының бұдан қымбатты, бұдан бақытты кезеңі жоқ. Бұдан артық бақытты кезеңі болса ол ақын да, жазушы да емес, басқа біреу. Көркемдік туғызатын ой, ой туғызатын көркемдік ақын-жазушының өзіне де күнде келе бермейді. Ал енді келген уақытында ол саған бала-шағаң барын, кәрі-жас екеніңді ұмыттырып жібереді. Сен тап-таза бақыт құшағындасың. Біз Майраның осындай, бар дүниені ұмытып кеткендей бақыт құшағындағы бір кезін көрдік. Жазу үстіндегі ақын мен ән салып тұрған нағыз әншінің айырмасы болмау керек. Екеуі де өз өнерінің үстінде, көркем өнер үстінде. Бұл кездерінде олар данаға да ұқсайды, балаға да ұқсайды, қайсысына ұқсаса да бақытты, қайсысына ұқсатсаң да қателеспейсің".
деп бағалаған жазушы әнші образын осылайша қағаз бетіне түсірген.
Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі қазақ әйелдерінің өршіл де өжет, қажырлы да сабырлы, пайымды да ақылды қасиеттері барынша жарқын суреттелген. Жазушы әңгімелерінің көркем идеясы, сюжеттік құрылымымен тамаша сабақтасқан озық туындылар ретінде бағаланады. Әңгімелерінің бір ерекшелігі - адам психологиясына терең бойлататын қайсарлық, өжеттік, адалдық қасиеттерді ішкі күрделі көңіл-күймен шебер танытады.
Қаламгер әңгімелерін мазмұны мен пішіні, тақырыбы мен идеясы, сюжеті мен композициясы, көркемділік ерекшелігі, тілі мен стилі, жанрлық ерекшелігі, образдар жүйесін жан жақты түрлі тәсілдермен талдаулар арқылы шығармаларының мән-мағынасын терең де толық қамти аламыз. Жазушының ана тақырыбына жазған әңгімелерінде ананы ардақтау, оның ұлылығы алдында бас ию басым болып келеді. Жазушы суреттеген әйелдер өз балаларының ғана емес, жалпы адамзаттың асыл анасы ретінде асқақ ардақталады. Өйткені, ол - адамға өмір сыйлаушы, қоғамдық өмірдің тірегі, қайнар көзіндей мәңгілік махаббаттың иесі. Жазушының ана әңгімелері оқырмандарын адамгершілікке үндейді, үлкенді сыйлауға, адамға мейірбан болуға тәрбиелейтін танымдық-тәлімдік, тәрбиелік маңызы жоғары туындылар.
Жалпы әдебиеттің мақсаты - адамгершілікке, адамдық, адалдық қасиеттерге баулу. Жазушы туындыларының қайсысын алсақ та, олар - үлкен көркем рухани дүниелер. Сондықтан да аналар образындағы әңгімелерін оқығанның өзінен-ақ жан тебіреніп асқақ армандарға жетелейді, адамдық ұлы қасиеттерді бойға сіңіруге зор септігін тигізеді.

1.2.Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан шығармасындағы қазақ әйелінің болмыс-бітімі

Ана туралы әңгімелер жазудан бастаған жазушы 1975 жылы, жасы жетпістен асқан шағында "Ұлпан" повесін жарыққа шығарды. Мұндағы Ұлпан - авторды 40 жыл бойы толғантқан тарихи тұлға, Абақ, Қарқабат, Ақкелін, Домалақ ана секілді рулы елге ана болған әйелдер бейнесінің жиынтығы. Жазушының өзі "менің Джакондам" деп атаған Ұлпан бейнесі - қазақ прозасының үлкен табысы.
Жазушы өзінің күнделігінде Ұлпан шығармасы туралы былайша толғанады: Әрбір жазушының ойында әр кезде өзімен жасасып толыға түскен бейнелері болу керек. Менің ойымда Ұлпан 40 жыл бірге жасасып жүрді. Мен ол бейнені әр қырынан көрсетуге тырыстым - ойы, сезімі, сырт суреті, жас кезі, мінезі, мейірім т.т.
Джоконда маған мұңайыс пен жымию сиқыры сияқты елестейді. Мен сиқырға бара алмадым, кәдуілгі тірі әйел бейнесін жасамақ болдым. Горькийдің бағытын ұстандым. Ұлпанда романтизм бар деп те ойламаймын. Орыс сыншылары Ұлпан бейнесінде аңыз бар десті. Мен жоқ деймін, Ұлпаннан бірнеше ғасыр бұрын өткен Абақ, Қарақабат, Ақкелін, Домалақ ене тағы басқа рулы елге ұран болған әйелдеріміз болған ғой! [7,9 б.].
Повестің басты кейіпкері Ұлпан - өмірде болған, есімі белгілі адам. Өткен ХІХ ғасырда көшпелі қазақ ауылында өмір сүрген қарапайым әйел ақырында елге қамқор ер ана дәрежесіне көтеріледі, бір өзінің ғана емес, барша әйелдердің бас бостандығын, еркіндігін арман етеді, қолынан келгенше сол жолға бар күш-жігерін аямай жұмсайды. Ұлпанның бойынан өзі өмір сүрген дәуірдегі қазақ әйелінің ең жарқын, ең асыл қасиеттері көрінеді. Оның сезім байлығы, адамгершілігі, мейірімділігі, моральдық тазалығы, парасаттылығы, өткірлігі - кейінгі ұрпаққа өнеге.
Қазақстанның белгілі әдебиет сыншысы Мұхамеджан Қаратаев Ғабит Мүсірепов сомдаған Ұлпан туралы былай жазды: "Ұлпан - нағыз образ, типтік характер. Сонымен бірге ол - көптің бірі, көрінгеннің көшірмесі емес, ілуде бір кездесетін дара бітімді жан, қазақ ортасынан үздік туып, озып шыққан өр мінезді өрен қыз... Ұлпан образы - жазушы жүрегінен жарып шыққан Нағима, Ақлима, Қапия секілді адал ана, ер ана, әділ ана образдарының керуенін тағы бір бел-белеске шығарған ел анасының образы".
Қаламгер повесін мынадай сөздермен аяқтайды: "Менің ойыма өз заманынан бұрын туып, арманда кеткен үлкен жанның бейнесі біржола ұялап, шегеленіп қалды. Қанша жыл ойымда жүрсе де, қашанғы әдетім бойынша кешігіп жарық көрген "Ұлпан" сол бейнеге, сондай бейнелерге арналады".
Ал 1976 жылғы 11 маусымда ("Қазақ әдебиеті") жазушы Жайсаңбек Молдағалиевке берген сұхбатында жазушы: "Ұлпан жайлы. Мен - ана тақырыбына біршама шығарма берген кісімін. Бұл повесть сол салада қойылған нүктем секілді. Одан әрі жазбаймын деген сөз емес, әзіргі ойым осы", - депті.
Ғабит Мүсірепов қазақтың үш асыл қызы Ұлпан, Ұмсын, Майра туралы, олардың трагедиялық өмір жолы жайлы көп ойланып, көп толғанған. Осы үшеуі туралы шығарма жазып, жас ұрпаққа танымдық дүние ретінде тапсыруды ойлаған. Сөйтіп, "Ұлпан" повесі туған.
Ұлпан -- бүкіл аналардың жиынтық бейнесі тәріздес кесек полотно.
Жазушы шығармаларындағы әйел-ана бейнесінің ішінде өзінің көркемдік бітімімен ерекшеленетін дара, кесек, қайталанбайтын бейне - Ұлпан бейнесі.
Қаламгер ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ халқының әлеуметтік-тарихи өмірін терең зерттей келе, қоғамдық өзгерістерді, шынайы оқиғаларды, адамдарды шығармаға негіз етіп алды. Тарихи оқиғаларға Ұлпан өмірімен байланыстыра, ұштастыра суреттейді.
Ұлпан - тарихи бейне. Сол дәуірдегі қазақ әйелінің ең жарқын бейнесін, асыл қасиеттерін жинақтаған шынайы образ.
Шығармада Ұлпанның сезімі, адамгершілігі, адалдығы, зеректігі, парасаттылығы мен өткірлігі, өжеттігі келісті бейнеленген. Ұлпанды өзге әйел-ана образдарынан даралап, оқшаулайтын қасиеттер бар.
Ол - қашанда елдің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаушы, қамқор ана. Өз қара басының бақытын ғана емес, бүкіл жұрттың, елдің қамын ойлап, соған қызмет етуші жан.
Артықбайдай батырдың қызы, атақты батыр, аты шулы әділ би атанған Есенейдің жары, сенімді серігі Ұлпан - адамгершілік қасиетті биік ұстаған зерек жан.
Есенейдің өзі менің Есенейім - Ұлпан деп Ұлпанды айырықша пір тұтты. Өзінің өжеттігімен, зерделілігімен, адалдығымен, ибалылығымен, сұлулығымен Есенейді өзіне тәнті ете білген тұстарын жазушы нанымды детальдар арқылы көркем шеберлікпен суреттеген.
Қаламгер бүкіл өмірі шиеленіскен күресте, арпалыста өткен Ұлпанның өмірі арқылы дәуірдің әлеуметтік шындығын суреттейді. Жазушы айтқандай, Өз заманынан бұрын туып, арманда өткен үлкен жанның өмірі басқаша аяқталуы мүмкін емес еді, деп жауыздар тобымен шиеленісіп өткен Ұлпан өмірі трагедиямен аяқталады.
Ұлпан көне ескілікке, феодалдық әдет-ғұрыпқа қарсы батыл күресе білген, жанашылдыққа, жаңалыққа ұмтылып, халқына үлгі-өнеге көрсете білген жан. Оның бұл қасиеттері оны асқақтата, биіктете түскен.
Жасынан ерке, ығыспай сөйлейтін зейінді, зерделі Ұлпан бойында өткірлік, қаһармандық та бар. Оның ел халық намысы үшін күрескен тұсы, әсіресе, Сибан жорығы тұсында ел анасы болумен қатар, елді бірлікке, батырлыққа, ерлікке шақырады.
Оның адамгершілік, ізгі қасиеттерін, биік тұлғасын халық аса жоғары бағалады. Өмір бойы ел алғысына бөленген Ұлпанды, өлгеннен кейін де ұмытпай оны әулие тұтып, аруағына сыйынған.
Ұлпан - тарихи ел шежіресінін мазмұнында құрылған роман. Романда қазақ ауылының жүз жылдық тұрмысы, әдет-ғұрпы, барымта, қалыңмал беріп, қыз айттыру, бай мен кедей арасындағы, ел арасындағы жер дауы, жесір дауы кең көлемде сөз болады. Романдағы бас кейіпкер Есеней - қалың Керей-Уақтың билігін қолына мықтап ұстаған аузы дуалы биі, атақты байы. Ол Шыңғыспен партиялық сайлауда таласса, тең түсетін өткір сөзді, алып денелі, қара нар іспеттес қайраткер. Жасында жауынгер, найзагер батыр да болған. Кенесарының қалың қолымен кескілескен ұрыста ерлік көрсеткен, екі жүз сарбазын тұтқындап стапқа өткізген, кейін жараланыш, орыс-казактары дәрігерлерінің көмегімен ажалдан аман қалған. Ол қалың жылқысын өзінің жауынгер досы, бүгінде аяқ қолы топ болып қалған Артықбай батырдың жайылымына байқамай қаптата жайып келе жатқанда оның алдынан ерекше киінген кесек тұлғалы, батырдың қызы Ұлпан қарсы шығып, Есенейді еселі сөзбен жеңіп, айып төлетеді. Ол бұдан он үш жыл бұрынғы әкесі Артықбай батырдың үйінде Есеней намаз оқып отырғанда еркелеп мойнына асылғыш, Мен түйеге мініп кеттім! Әке, сен үйде қалдың! деп маза бермейтін қара қыз. Бүгінде аңшы, құсбегі, жылқышы болып ат құлағында ойнап өскен батыр қыз.
Екі баласы бір күнде шешектен өлген, бүгінде елуден асып, ел ағасы болған еңсегей бойлы Есеней бір балаға зар болып жүріп, өзінен қырық жас кіші қара торы өткір қыз Ұлпанға ғашық болады. Есенейдің уыздай Ұлпанды қолға түсіруіне екінші себеп - айттырған күйеуі Түлен саудагердің таз баласы Мырзаштан құтыла алмай отырған кезіне тап болады. Мыңғырған малы бар, бір уез елді ашса - алақанында, жұмса - жұдырығында ұстап отырған Есеней Ұлпанды айттырып қойған жерінен арашалап алып, айғыр үйір жылқы беріп, Ұлпанды екінші әйелдікке алады. Бес болыс Керей - Уақтың Есенейіне Ұлпан қалың малын өзі айтып, Есеней, екеуміздің арамызда ең кемі қырық жылдық айырма бар. Осыны ойландың ба? − дейді. Ердің құны, нардың бұлы болса да мал-жанды аямауға бел байлаған Есеней: Қырық жыл болса қайтейін? Қырыққа келгенде біздің елдің Есенейі сен боласың. Оған дейін сен менің Есенейім бола тұр... Мен саған сұлу деп, жас деп қызықтым ба, болмаса Есенейдің орнына Есеней болатын адам деп қызықтым ба? Оны өзім де біле бермеймін. Әйтеуір осы түннен бастап, менің Есенейім сенсің [9,138 б.], - деп кесіп жауап береді. Есеней қатал еді, озбыр еді. Енді оның жан жүрегін жібіткен Ұлпан болды [9,139 б.], - деп суреттейді жазушы. Айналасы он-он бес жылда Ұлпан дүйім елді билейтін ақылды ана болады. Бүкіл Торғай уезіне Есенейдің аты Ұлпанның атымен қатар жайылады. Ұлпан өлгеніне жетпіс бес жыл болған нағашы атасы Сырым батырға әнші, күйші, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.