Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін қалыптастыру
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Рахимжанова Алуа
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектеп жасына дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.к., доцент м.а. Рысбекова А.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру.
5В010100 – Мектеп жасына дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған: Рахимжанова А.
СМД- 211ДЖ
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент: Кішібаева Д.
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..7
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын
арқылы қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Ойын арқылы Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .61
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз
инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін
жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор.
Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды
енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар
аударылған болатын [1].
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, Мектеп жасына дейінгі
балалардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу
жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы
танылады. Әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта Мектеп жасына дейінгі
мекеме үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі бала-
бақшадан бастап мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бала бақшада оқытудың жаңа сапалық деңгейін
қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық белсенділігін қалыптастыруға тікелей байланысты десек
қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін қалыптастыруда
дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық
технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз[2].
Осыған орай мектепте дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
балалардың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының шығармашылық
әрекетінің қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
шығармашылықның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады [3].
Шығармашылық белсенділігін және ойын белсенділіктінің психологиялық
негізін Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица,
С.Л.Рубинштейн, Ш.Таубаева, Н.Ф.Тализина, Мырзабаев А.Б., М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және т.б. зерттеулерінде түрлі
аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған [4,5,6].
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған
[7,8,9].
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін
қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай
бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділіктерін жетілдіру
мәселелері; оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі;
жеке тұлғаға бағытталған білім беру; оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды
аспектілері; шығармашылық белсенділікті қалыптастыру Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева және т.б. Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп балаларының, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыруда маңызды болып табылады [10,11].
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастыруда маңызды қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін
және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген [12].
Шығармашылық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
шығармашылық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық
мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде Мектеп жасына дейінгі мекемелерде ойын әрекеті туралы оның
ішінде ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын Ф.Н.Блехер,
Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде Мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың зерттеулерінде
қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей
тұрғанмен, қазіргі Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың маңызды жағдайында ойындар арқылы
шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің
теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі,
сонымен қатар бүгінгі бала бақшаның нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды
белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге бағытталған
зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-қайшылықтарды туындатып отыр [13,14].
Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп жасына дейінгі балалардың
ойын арқылы шығармашылық белсенділігін қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
шығармашылық белсенділігін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектердің педагогикалық сипатын айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын арқылы
қалыптастырудың ерекшеліктерін қарастыру;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың жолдарын анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру әдістері, әңгіме
әдістері, қалыптастыру және ұлттық, дидактикалық ойындар әдістемелері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар, педагогтар,
әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген
еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР Білім және
ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
–шығармашылық белсенділігін қалыптастыру философиялық, психологиялық,
педагогикалық ғылымдар тұрғысынан зерделенді және оны іс жүзіне асырудағы
әдіс-тәсілдер айқыналды;
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың ұғымдары нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың мазмұны айқындалды;
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Балаларды Мектеп жасына дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010 – 2020 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы (бұдан әрі –
Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы
Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің
2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарына, Мемлекет
басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан – 2050 стратегиясы:
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауына сәйкес әзірленген [15].
Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру мәселесі көп қырлы. Себебі білім беру және бала тұлғасын
дамытуда шығармашылық белсенділігін ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын
ұғым болып табылатындығын көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды
философиялық, физиологиялық, психологиялық, педагогикалық, дидактикалық
тұрғыдан қарастыру қажеттігін анықтайды. Шығармашылық белсенділік,
әдіснамалық талдау диалектика заңдарына, оның шығармашылық теориясына,
сонымен қатар зерттеудің диалектикалық әдісіне шығармашылық тұрғыдан
сүйенуді ұсынады. Ғылыми еңбектерде диалектикалық әдістің негізгі
талаптары: пәннің барлық жақтарын меңгеру; пәнді өзіндік логикалық дамуы
бойынша қарастыру; барлық адамдық практиканы пәннің толық анықтамасына
енгізу; абстракциялық ақиқат жоқтығын, ақиқат әрқашан нақты екенін ескеру.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа
жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға
қол жеткізеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытатын тәрбиеші өзі
шығармашылықпен жұмыс жасауы керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту
мақсатында өткізілетін ұйымдастырылған оқу-іс әрекеті барысында жаңа
технология элементтерін пайдалану тиімді. Бұл орайды баланы жалықтырып
алмаудың жолдарын қарастырып, төмендегі тәсілдерді тиімді қолдану қажет:
*Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділігін ашуда тіл шеберлігіне
көңіл бөлу;
* Білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
* Жылы сөздер арқылы сенің қолыңнан келеді, сенің болашағың зор-
деп, үнемі балаға шабыт беріп отыру.
Белсенділікті педагогикалық, психологиялық құбылыс ретінде анықтау, бұл
мектепалды даярлықтағы мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық сапасының
ерекшелігіне талдау жасауға, мектепалды даярлықтың педагогикалық үрдісінде
оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Педагогикалық-психологиялық зерттеулер мектеп жасына дейінгі балалардың
белсенділігін қалыптастырудың тиімді құралы дамытушы орта екендігін
дәлелдеп отыр.
Ж.Ж.Руссоның философиялық-педагогикалық көзқарастарында даму ортасы
ерекше орын алады. Белсенді тұлғаның оңтайлы даму негізі деп ортаны
қарастырғандардың ішінде Ж.Ж.Руссо алғашқылардың бірі болды. Ол тәрбие
үрдісі тиімді өту үшін, әр тұлғаға оның шындықтағы мүмкіншіліктері мен
табиғи сұраныстарының арасында тепе-теңдік орнататындай ерекше даму ортасы
құрастырылуы керектігін атап көрсетті. Бұл ортада тұлға әзір білімді
алмайды, ол сол білімді өзі тауып, тірі табиғатты бақылай отыра өзінің
тәжірибесінің негізінде үйренеді. Б.Ә.Төтенаевтың пікірінше, тұлға дамуының
негізгі кайнар көзі білімнің көлемі емес, сол білім көлемін өздігінен еркін
пайдалана білуінде. Осылайша табиғи саналылықтың тәрбиесінде дамыған
тұлға өз қасиеттерінің ішкі әлем дүниесінің еркіндігін сақтап қалуға
мүмкіндік береді [16].
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділігін қалыптастыру мәселесі
теория мен тәжірибеде жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайда ол
өзіндік анықтаушы мағынаға ие болып отыр. Әсіресе балаларды мектепке
дайындауда мектеп жасына дейінгі балалардың бойында оқу іс-әрекетін
меңгеруіне қажетті қасиеттерді тәрбиелеу және мектеп жасына дейінгі
балалардың толыққанды қалыптасуы үшін дамытушы ортаның өзіндік маңызы зор.
Адамды қоршаған жағдайлардың жиынтығы - орта, адам ортамен ағза және тұлға
ретінде өзара іс-әрекетке түседі. Ішкі орта – ағзаның күйімен анықталатын
ортаның түрі. Сыртқы орта – адамды қоршаған сыртқы орта, ол екі түрге –
денелік және әлеуметтік болып бөлінеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі ойын болғандықтан, әсіресе
ойын арқылы балалардың интеллектуалдық және эмоционалдық жағы белсенді
дамиды. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым сипаттағы
түсініктері мен іс-әрекет әдістерін дамытуға ықпал етеді. Балалар ойын
кезінде бақылайды, байқап көреді және тәжірибе жасайды, тексереді,
талдайды, заттардың ұқсастығы мен айырмашылығын, ерекшелігін салыстыра
отырып, сұрақтар қояды және жағдайларға өзіндік қорытынды жасайды,
шығармашылықдық іс-әрекеттерінің дамуына зор ықпал етеді. Себебі, ойын
барысында мектеп жасына дейінгі балалардың дене және рухани жан дүниесі,
ақылы, қиялы дамиды, тұлғалық бейнесі қалыптасады. Ойын мектеп жасына
дейінгі балалардың қоғамдық тәжірибені меңгеру тәсілі, яғни, ол өзгелердің
пікірімен санасуға, ортақ тіл табысуға, шешім қабылдауға т.б. көптеген
әлеуметтік, өмірлік дағдыларға осы ойын арқылы қол жеткізеді. Ойын үстінде
бала оқып-біліп жатырмын деген ойда емес, ойнаудамын деген түсінікте
болады. Сонымен дамытушы орталықтарда мақсатты ұйымдастырылған іс-
әрекеттер нәтижесі қалыптасып келе жатырған бала тұлғасына әлеуметтік,
рухани жағынан өмір сүруіне аса керек қажеттіліктерді дер кезінде
қамтамасыз етуге мүмкіндік беріп, оның әрі қарай дамуына жол ашады.
Ойынның ұзақ болуын, эмоционалды қанықтығына жету үшін және ойын
міндетін интеллектуалдық тұрғыдан шешуде, педагог мектеп жасына дейінгі
балалардың мақсатқа бағытталған тактикалық тәжірибесін байытуы, оны бірте-
бірте шартты ойын жоспарына ауыстыруы, өз бетімен ойнайтын ойында мектеп
жасына дейінгі балаларды шынайылылықты шығармашылықпен бейнелеуін оятуды
қамтамасыз ету қажет. Эмоция ойынды қызықтырады, өзара қарым-қатынас үшін
қолайлы жағдай жасайды, әр мектеп жасына дейінгі балалардың жан дүниесіне
қажетті тонусын көтереді, бұл өз кезегінде мектеп жасына дейінгі балалардың
біріккен құрбы-құрдастарымен әрекетінде және тәрбиелеу қызметінде
қабілеттілік жағдайын қалыптастырады.
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
шығармашылық белсенділік терминiнiң негiзiнде белсенділігін жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық, психологиялық, педагогикалық пікірлер берілген.
Биологиялық аспект – белсенділігін мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық белсенділігін адамның ортаға бейiмделуiн
қамтамасыз ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас
кезiнде ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады. Мұнда белсенділігін бейне
белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей
детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк
табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсенділігін С.Л.Рубинштейн
Б.Ә.Төтенаевтардың көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк
түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда
белсенділігін iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде
көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi
мен сыртқының қарым – қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру
белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай
өзгерiп отырады. Белсенділігін адамның жаңа қарым – қатынасына айналады,
бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым –
қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды.
Белсенділігін субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына
сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады [17].
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділігін – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының
өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Психолог Б.Г.Ананьев белсенділіктің ерекше түрі ретінде шығармашылық деп
көрсетті.
Шығармашылық белсенділік тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны
әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның
қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет
барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына
байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн.
Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық
мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Белсенділігін үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ субъектінің
қызмет органы ретінде көрінеді.
Шығармашылық үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен
қатар, қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет
жатыр. Шығармашылық субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың
заттық-практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды. Шығармашылық -заттық-
практикалық белсенділігін деп есептеуге болады ма? деген сұраққа, философия
былай жауап береді: жоқ, шығармашылық күрделі, көлемді. Адамның санамен
сезіну үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен
сәйкестендіруге болмайды.
Шығармашылық белсенділігін – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл –
ой әрекетi. Ол шығармашылық қажеттiлiктен, мақсаттан, шығармашылық
қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде балаларда шығармашылық
белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың негізінде қалыптасады. Сондықтан
шығармашылық іс- әрекетті оқу ұғымымен байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми шығармашылықда және практикалық әрекетте маңызды
роль атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін балалардың іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
шығармашылық -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген А.П.Усованың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... тәрбиешінің
балалармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде балаларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын [18]. Оқу әрекеті мектеп
жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады. Оқу әрекеті деп
адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік
беретін және соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке
тәжірибесін қалыптастыратын ерекше әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті
дегеніміз – мазмұны ғылыми түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді
игеруден тұратын әрекет, мұндай әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс.
Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда,
өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп
есептелуінің себебін Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол
арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қоғаммен негізгі қарым-қатынастары
жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет барысында Мектеп жасына дейінгі
балалардың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен қатар жеке психикалық
құрылымдары да қалыптасады. Сонымен бірге оқу әрекеті саналылық,
мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-
қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы күрделенеді, түрлі өмір
жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет тәсілдері айқын жіктеледі
[19].
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру Мектеп жасына дейінгі балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық белсенділігі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Мектеп жасындағы
балаларының шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың негізгі бағыттары
және оларды дамыту Т.Сабыров, А.П.Тряпицина, Ұ.Т.Төленова және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, мектеп жасына дейінгі балалардың оқу іс-әрекетін
қалыптастыруды өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және
құрылымын көрсеткен [20,21].
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин, И.Г.Моргунова
және т.б. айналысқан. С. Смаилов шығармашылық белсенділікті белсендіру
шығармашылық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Шығармашылық
ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай,
ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл
орайда шығармашылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап
етеді. Ол шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын
ықыласында. Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да
нәтижелі қуанышқа бөлейді ... деп жазды.
Шығармашылық белсенділік барысында тұлғаға білім беру мен дамыту
мәселесін зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Болғамбаев
М., Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина,
Ф.Н.Жұмабекова, Құсайынов А.) келтірілген [22,23,24,25]. Ассоциативтік-
рефлекторлық теория идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және
осы ассоциациялардың бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің
құбылыстары, заттары арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді.
Сондықтан осы негізде адамда шығармашылық үдерісінде бұрыннан бар
түсініктер мен жаңа білімдер арасындағы ассоциативтік байланыстар
орнатылады. Ассоциативтік-рефлекторлық теорияны зерттеумен айналысты.
Объективтік әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар, олардың
көптүрлілігі мен күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – балалардың оқу
шығармашылығын ұйымдастырудың әдіснамалық шарты болып табылады.
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі белсенділігін сыртқының
бейнесі болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) белсенділігін объектісіне және белсенділіктің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Леонтьевтің
белсенділігін тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Мектеп жасына
дейінгі балалардың ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары
қалыптасқанда үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, Мектеп
жасына дейінгі балалардың жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: бала
өз әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолайлы кезең [26,27].
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде шығармашылық белсенділікті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде
шығармашылық белсенділікті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін,
кез келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды. И.Я.Лернер,
В.П.Беспалько пайымдауынша, балалардың белсенділікті үлгі, аналогия, жаңа
байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума таксономиясы
(білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім меңгеру деңгейін
жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина мынандай білімді меңгерудің
иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3) қолдану, 4)
біліктілік. Сондықтан Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Шығармашылық
белсенділігін - балалардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең
білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-
әрекет. Белсенділіктің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін,
дербестілігін, жеке басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын
шығармашылық процесс болып табылады. Сайып келгенде, оқу шығармашылық
белсенділігін қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі
шартының бірі арнайы компоненттерімен кез келген белсенділігін құрамының
болуы болып табылады [28].
Шығармашылық белсенділік құрылымының мазмұнын аша отырып, ол
компоненттерін ерекшелейді және оларға келесідей анықтама береді:
а) аталған белсенділікті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – белсенділігін бағытталған зат;
б) мақсат – белсенділігін нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) белсенділігін құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар.
Ол бұл теорияда шығармашылық теориясында белсенділіктің рөлінің бағасы
асыра көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу дұрыс емес.
Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Белсенділігін ұғымы өте кең сипатталады. Біздің пікірімізше, екі
теория да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды. Д.Н.Богоявленский
және Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде ерекшелеу керек,
содан соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы қатынаста болатын
белгілер жүйесіне біріктіру. Сонымен, әрбір белгіні меңгеру балалардың
арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер жүйесін меңгеру әрекет жүйесін
қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі құрылымы белсенділіктің күрделі
құрылымын көрсетеді. Егер талдау мен синтез – белсенділіктің түрлері болса,
онда олар өз құрылымына ие болады. Мазмұндық жалпылау теориясының негізгі
талаптары:
1) оқыту үдерісінде балаларды ойлау әрекетінің жалпылама тәсілдеріне,
жалпылама білікке үйрету қажет (А.В.Усова және т.б.);
2) бұл оқыту балаларда теориялық абстракция мен жалпылауды
қалыптастырудың негізінде жүргізілуі тиіс (В.В.Давыдов, Т.С.Сабыров және
т.б.);
3) оқыту үдерісінде шығармашылыққа жол – абстрактіліден нақтыға қарай
жүруі қажет. Барлық теория арасындағы жалпысы келесілер:
1) шығармашылықның негізінде объект мен субъектінің өзара әрекеті жатыр,
яғни іс-әрекет;
2) білім тұлғаның (субъектінің) қасиеті (сипаттамасының бір бөлігі)
болып табылады;
3) тұлғаны, оның психикасын қалыптастырудың, негізі белсенділігін болып
табылады. Бұл күрделі сәт және оның талдауынсыз белсенділіктің құрылымын
және оны ұйымдастыруды қарау мүмкін емес, сондай-ақ элементтерді ерекшелеу
олардың белсенділігін мақсатына және түрткісіне қатынасынан тәуелді.
Аталған құрылымның компоненттеріне жеке-жеке тоқталамыз.
Белсенділіктің жалпы ағысында ... талдау, екіншіден жеке (ерекше) іс-
әрекетке – олардың мотивтерін тудыратын көрсеткіштер бойынша ерекшелейді.
Әрі қарай әрекет – саналы мақсатқа бағынатын үдерістер ерекшеленеді.
Соңында, бұл операциялар нақты мақсаттарға жету шартына тәуелді болады.
Белсенділіктің әрбір компонентін жүзеге асыру, осылайша, әрбір компонентті
меңгеру кезеңмен орындалады. Бұдан осындай құрылымға ие оқыту үдерісі және
белсенділігін кезеңмен орындалады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігі арнайы
ұйымдастырылған ойын, оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз
В.И.Загвязинскийдің оқыту проблемаларына белсенділіктік тұрғыдан қарау өтіп
жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды
меңгерілуін қамтамасыз ететін белсенділігін түрлерін анықтауды білдіреді
деген пікіріне қосыламыз.
Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте, белсенділікте өзектің
айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оның
жауаптары әртүрлі (белсенділіктің шарты, мінезінің сипаты, қойылатын
міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - белсенділігін
түрткісі ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің нәтижесін
бағалауға және жеке салдарын күтугебағытталады. Субъект салдары ретінде
көрінетін маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен анықталады,
бұл көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив ұғымына
қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді ұғымдар енеді.
Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді. ... мотив тұлға-
орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі.
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) белсенділіктің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы.
С.Смаилов шығармашылық белсенділікті ынтаға тікелей байланысты деп
есептейді. Ол: Шығармашылық ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын
болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін
адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда шығармашылық ынтасы оқудың да
бірқатар маңызды шарттарын талап етеді [29].
Кез келген белсенділігін әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам әрекет түрінен басқа немесе әрекет тізбегінен бөлек
пайда болмайды. Белсенділігін үдерісінде мақсатқа әрбіреуі соңғы нәтижемен
сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол жеткізіледі. Осындай
аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды орындау соңғы
нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп аталады. Бірақ әрекет
те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу амалдарын, тәсілдерін
операциялар деп аталады.
Сонымен, шығармашылық белсенділіктің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- шығармашылық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, белсенділікті бүтіндей
орындауды қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Шығармашылық белсенділіктің түрлері көрсетілген кестеден әрекет жиынтығы
мен операциялар ерекшеленуі мүмкін балалары көпке дейін тапсырманы қалай
орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген тапсырманы жаттап алғысы
келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес,
оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны
үйретпегендігінен кездеседі. М.М.Мұқанов өзінің Жас және педагогикалық
психология еңбегінде тапсырманың балаларға екі түрлі жолмен берілетінін
көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала
өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде
берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты жаттау
үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады. П.И. Пидкасистый өзіндік
жұмысты шәкірттің шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру құралы ретінде
қарастырады [30].
Шығармашылық белсенділігін – бұл мектеп жасына дейінгі балалардың өзінің
арнайы ұйымдастырылған немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын
меңгеру мақсатындағы шығармашылықнан тыс іс-әрекеті. Мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық іс - әрекет құрылымын: шығармашылық қызығушылықтан,
шығармашылық белсенділік, шығармашылық ізденімпаздық және шығармашылық іс-
әрекеттен тұрады. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың шығармашылық
іс-әрекетінің дамуына көмегін тигізеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері
Шығармашылық белсенділіктің әдіснамалық негізін зерттеуде бізге
шығармашылық белсенділіктің түрлерін анықтау маңызды мәселе екендігі
белгілі. Біздің қарастырып отырған жас кезеңіміз 6-7 жас. Бұл жас кезеңі
тұлғаның интеллектуалдық даму кезеңіне сай келеді және ол шығармашылық
белсенділігін барысында қалыптасады. Бұдан осы белсенділікті меңгеруде
кеткен олқылықтардан балалардың интеллектуалдық деңгейі төмендейді деп
тұжырымдаймыз. Өйткені, тұлғаның интеллектуалдық сапалары шығармашылық
белсенділікті меңгеру деңгейімен тікелей байланысты.
Интеллектуалдық дамудың сипаты адамның іс-әрекетінің жалпы түрлеріне
әсер етеді. Оларды ерекшелеуде әртүрлі көзқарастардың барлығын айта кету
қажет. М.С.Каган белсенділікті меңгеру тәсілі ретінде қарастырады және оның
келесідей түрлерін ерекшелейді:
- шығармашылық;
- өзгермелі;
- бүтіндей-бағдарланған;
- қарым-қатынас
Педагогикалық зерттеулерде (Ю.К.Бабанский, Г.И.Щукина және т.б.) алдымен
белсенділіктің келесідей түрлері ерекшеленген: ойын, оқу және еңбек.
В.В.Белич зерттеу жұмысында белсенділіктің жетекші түрі ретінде дербес
еңбек пен ойынды, оның негізінде туындайтын шығармашылықды белгілеген. Оның
негізіне психологтар тәрізді пәнді емес, аталған белсенділігін түрлерін
қанағаттандыратын жетекші мотивті анықтайды:
- еңбек – биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- ойын – эмоционалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- шығармашылық – еңбек және ойынмен байланысты интеллектуалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру.
Шығармашылық белсенділіктің ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі
балалардың ол үшін жаңа білім, білік және дағдысын меңгеруге, объективті
нақтылықты тануға бағыттылығы. Меңгерілген білімнің сипаты әртүрлі болуы
мүмкін. Бұл, біздің пікірімізше, пәннің шығармашылық белсенділіктің әртүрлі
түрінен айырмашылығын анықтайды. Бұл бақылау. оның үдеріске ешқандай
араласпай-ақ танылатын сыртқы белгілері, шығармашылық нысанының қасиеті
болуы мүмкін. Шығармашылық белсенділіктің пәні нысанның жетекші қасиеттері,
үдеріске араласып барып, шығармашылық нысандарына ену негізінде
меңгерілетін үдерістің заңдылықтары болуы мүмкін. Бұл эксперимент оқу
құралдарында, оқу-шығармашылық әдебиетте жарияланған ерекше ақпараттық
жағдай да болуы мүмкін. Шығармашылық белсенділіктің тағы бір пәні ерекше
байланыстар және білім жүйесінің қарым-қатынастары болып табылады. Бұл
жүйелеу және т.с.с. Әрбір пәнді меңгеруде бірнеше аспектілер ерекшеленеді:
1) ақпараттық – ақпаратты меңгеру;
2) белсенділіктік - белсенділігін тәсілдерін меңгеру;
3) тұлғалық- танылатын заттың тұлғалық мәнін саналы түсіну.
Шығармашылық белсенділігін түрлерінің пәнінің басқа нұсқаларын да атауға
болады (мысалы, тапсырманы, мәселені шешу). Бірақ жоғарыда аталған
жағдайлар осы белсенділіктің жеке түрлерінің негізгі пәндері өте маңызды
болып табылады, сондай-ақ:
- біріншіден, оқыту үдерісінде олармен жұмыс жасауға, оларды меңгеруде
көп уақыт беріледі;
- екіншіден, олар нақтылықты тануға бірнеше мүмкіндіктер береді;
- үшіншіден, олар арқылы меңгеру балалардың белсенділіктің басқа
түрлерін меңгеруін жылдамдатуға мүмкіндік жасайды.
Осылайша, оқу сабақтарындағы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық белсенділіктің негізгі түрлері бақылау, эксперимент, кітаппен
жұмыс, білімді жүйелеу және т.б. болып табылады.
Кесте 1 - Шығармашылық белсенділігінің түрлері
Шығармашылық Шығармашылық белсенділігінің түрлері
белсенділігі
Бақылау Үдеріске ешқандай араласпай-ақ танылатын сыртқы
белгілері, шығармашылық нысанының қасиеті
шығармашылық нысандарының қасиеті
Эксперимент Үдеріске араласу жолымен, оларға әсер ету арқылы
танылатын табиғат нысандарының ерекше, жетекші
қасиеттері, заңдылықтары.
Кітаппен жұмыс Оқу, ғылыми және ғылыми шығармашылық әдебиетте
жарияланған жүйеленген ақпарат
Білімді жүйелеу Ғылыми білім жүйесінің жеке элементтері
арасындағы ерекше байланыстар мен
қарым-қатынастар
Шығармашылық Шығармашылық сипаттағы әртүрлі кешенді ақпараттар
тапсырмаларды шешу
Графиктерді құру Құбылыстар (қасиеттер, үдерістер, сипаттамалар)
арасындағы заңды байланыстар
Дидактикалық ойындар Сөзжұмбақ, басқатырғыштар, компьютерлік дамытушы
ойындар және т.б.
Бұл белсенділігін түрлерінің пәні бір бірінен ажыратылмаған. Бұдан,
шығармашылық белсенділіктің түрлері өзара байланысты. Бұл өзара байланыстың
объективті негізі біздің барлық жағдайда нақтылық туралы объективті білім
алуымыз болып табылады.
Бұдан басқа, балалар көптеген басқа жоғары маңызды шығармашылық
белсенділігін түрлері бағыттылығының субъектілері болып табылады, яғни
мектеп жасына дейінгі балалардың олар үшін жаңа білім, білік, дағдыны алуын
қамтитын, олардың белсенділігін тәсілдерін меңгеруі және дамуы. Өкінішке
орай, осы белсенділігін түрлері мектепте кең түрде таралмаған. Мектеп
жасына дейінгі балалардың белсенділіктің белсенді емес түрлерімен
айналысады. Барлық оқу пәні бойынша оқу материалының мазмұны, оның құрылымы
шығармашылық белсенділіктің белсенді түрлерінің көптүрлілігін жүзеге асыру
үшін алғышарттар құрады.
Математика, ана тілі, қазақ тілі және басқа да балабақшада оқылатын
пәндердің мазмұнын меңгеруде, сабақтан тыс уақытта, үй тапсырмаларын
орындауда келесідей шығармашылық белсенділігін түрлері ұсынылуы мүмкін:
І – сөздік негіздегі белсенділігін түрлері:
1. Тәрбиеші түсіндірмесін тыңдау.
2. Өз достарының әңгімесін тыңдау және талдау;
3. суретті кітаппен дербес жұмыс.
4. Бірнеше суретті кітаптар бойынша материалды іріктеу және салыстыру.
5. Мәтіндік тапсырманы шешу.
6. Ұғым бойынша тапсырманы орындау.
7. Оқу материалын жүйелеу.
ІІ – нақтылық элементтерін қабылдау негізіндегі белсенділігін түрлері
1. Тәрбиеші көрсетілімін бақылау
2. Оқу фильмдерін қарау.
3. Графиктерді, кестелерді, сызбаларды талдау.
4. Бақыланушы құбылыстарды түсіндіру.
Тізімде берілген шығармашылық белсенділіктің түрлерін үшке бөлу, жоғары
деңгейде шартты. Осы бөлудің негізінде білімді алу көзі, білік пен дағдыны
қалыптастыру жатыр. Бірінші топқа сөз, белгі; екінші топқа – бейне, көріп
сезу; үшінші топқа – практикалық әрекет жатады. Басқаша айтқанда, бірінші
топтың белсенділігін түрлері мәтінмен жұмыс; екінші топтың белсенділігін
түрлері әртүрлі нысандарды бақылау; үшінші топтың белсенділігін түрлері
әртүрлі экспериментті орындау. Сондай-ақ, барлық келтірілген тұжырымдарды
біздің ерекшелеген шығармашылық белсенділіктің түрлеріне біріктіруге
болады.
Балаларды шығармашылық белсенділіктің әрбір түрін орындауға үйрету,
оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру білігін
қалыптастыру міндеті тұр. Мектеп жасына дейінгі балалардың неғұрлым
белсенділіктің әртүрлі түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай
қолдану қажеттігін білуі, олардың шығармашылық белсенділігінің, сонымен
қатар шығармашылық қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан
тәуелді.
Ең бастысы ойынның мәні мектеп жасына дейінгі балалардың рахаттануы және
құштарлануында деген. Бірақ З.Фрейдтің көзқарасын А.Н.Леонтьев топ ойын
әрекетін шынайы өмірден алшақ немесе жануарлар әрекетін жақындатады деп
түсіндіреді. Оның көзқарасынша, мектеп жасына дейінгі балалардың ойынының
жануарлардан айырмашылығы, инстингтен емес, мектеп жасына дейінгі
балалардың ойынының мазмұнын ашатын адамзаттың заттық әрекеті оның адамның
заттық әлемін саналы түсінуге мүмкіндік береді.
Орта ғасырда мектеп жасына дейінгі балалардың ойынының мәні ашылмаған.
Осыған қарамастан, ойын әрекеті алдыңғы қатардағы ғалымдардың, соның ішінде
ұлы педагогтардың: Дж.Локктың, Я.А.Коменскийдің, Ж-Ж.Руссоның және т.б
назарын аударды. Өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі теориясының
негізін салушы Я.А.Коменский өзінің әлемге әйгілі Аналық мектебінде,
мектеп азаптау мен ұрып соғудың емес, ойын мен ермек мектеп жасына дейінгі
балалардың қоршаған орта туралы нақты түсініктердің, білімдердің
жинақталуына себепкер болуы тиіс деп атап көрсетті [31,32].
Қайта өрлеу дәуірінде ойынды баланы оқуға үйретуде қолдануды талап етті.
Р.Оуэн, Ф.Фребель, Ш.Фурьені оқу ойыны проблемасы қызықтырды. Олардың
пікірінше, ойын мектеп жасына дейінгі балалардың қиын оқу бөліктерін
меңгеруін жеңілдетеді. Ф.Фребель ойынның әдістемесін жасап, тек ойын тәсілі
көмегімен оқытатын Германияда мектеп ашпақшы болады.
Оқу ойынына деген қызығушылық социал-демократтардың көзқарасында
кездесіп, оқу ойынын болашақ ұрпақтың тұлғалық қалыптасуындағы орнын ерекше
бағалады.
Ойын – кез-келген затпен әрекет болып табылады. Мұндай ойындарға арнайы
талаптар қояды. Зат ойын объектісі бола алады, ойын затында таныс және
таныс емес қасиеттері арасындағы қатынасты жасайтын бейнелік мүмкіншілігі
болуы қажет. Сонымен алыс шетел ғалым зерттеулерінен ойының оқу
шығармашылық іс-әрекетіне негіз болатын ерекшелігі туралы мынандай тұжырым
жасауға болады:
Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет
(бұл жерде энергиялық күшті бір баланын ойнауға деген құлшынысы, талпынысы
тұрғысында түсінеміз).
Ойын - адамдар жөнінде қаланған инстинкті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы
өмір тәжірбиесімен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы
өмірге қажет қимылды, шығармашылық белсенділікті және ойлау дағдыларын
меңгереді.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың киялынан туындайтын шығармашылық
Ойын қоршаған ортаға, қоғамға қарай түрленеді.
Ойын - белгілі бір білімді, шығармашылық белсенділікті қалыптастырушы
құрал.
Ойын теориясының негізін салушы Ж.Р.Баширова өзінің еңбектерінде
басында соғыс, сосын соғыстағы ойын деген [33]. Оның пайымдауынша, ойын
қоғамның тарихи даму барысындаға еңбек үдерісіне, ересектердің әрекетіне,
қоршаған ортадағының барлығына еліктеуден туындайды соның нәтижесінде
қоғамдық қатынастарда мектеп жасына дейінгі балалардың орны өзгереді.
Ойынға әлеуметтік тұғырмен келген Л.С.Выготскийдің болжамының ерекшелігі
болды. Оның негізгі түйіні ойын іс-әрекетінің орталығы және сипаты жалған
жағдаяттың тууы. Ойында бала заттың мәніне және шынайы әрекетіне сүйенеді.
Оның пайымдауынша, ойын баладан көп емес қарсылық тудыратын сызық бойымен
жағдаят тудырады.
Психологтың көзқарасына С.Л.Рубинштейн сыни көзқараспен қарап, мынандай
кемшіліктерін бөліп көрсетті: ойынның көзін ашпай, тек ойын іс-әрекетінің
құрлымын топтастырады. Мәннің ауысуы, жалған жағдаяттың ауысуы ойынның көзі
бола алмайды.Ойын жағдаятының интерпретациясы мәннің ауысу нәтижесі,
маңызына қарай ойнау қажеттілігінен шығару талпынысы өте интеллектуалды
болады. Ойынның жоғары формасына арналған мәні, бірақ жалған әрекеттің
туынды фактісі ретінде, бастапқы қияли жағдаят және барлық ойынға міндетті,
одан ерте формасын қоспайды. Жаңа жағдаятты тудырмайды, қандай да бір
әрекетті ойнайды, мысалы: ашады, жабады. Дей тұрғанмен, ойынның ерте
формасын қоспау туралы теория ойынның дамуын түсінігінуге мүмкіндік
бермейді.
К.Д.Ушинский ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп,
ойынды жоғары бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және
бұл өмір іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады.
Белгілі ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының мектеп жасына дейінгі балалардың
есте сақтауын, зейінін, оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса
көрсетті. Ол ойын тек тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас
қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға
бірқатар құнды ұсыныстар айтты. Мәселен, оқу оыны негізінде белсенді
шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын ескертті.
Ойын проблемасы соңғы жүз жылдықтың басындағы кеңес педагогтарының
жұмыстарында, соның ішінде А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Н.К.Крупская
және т.б. көрініс тапқан. Олар ойынды балаларды еңбекке дайындау кезінде
өтетін кезең сияқты қарастырады [34].
Бірақ психолог ғалым С.Л.Выготскийдің теориясын ойынға деген жаңа тұғыр
деп санайды. Кеңес үкіметінің бірқатар ғалымдары А.Н.Леонтьев,
Ф.И.Фрадкина, Д.Б.Эльконин және т.б. зерттеулерінде бұл болжамды одан әрі
жалғасын тапты. Тайжанов С., Қасымбекова С. ойынға өзіндік тұғырмен қарап,
физиологиялық, биологиялық, психологиялық көзқараспен қарап, ойын мектеп
жасына дейінгі балалардың белсенділігінің негізгі түрі ретінде мектеп
жасына дейінгі балалардың күшін жаттықтырып, бағдарлануын, әлеуметтік
тәжірибесін кеңейтеді, қоршаған өмірді шығармашылқ тұрғыда біріктіреді.
Оның ойынша, ойын белсенділігін емес, себебі бала ойында ересектің рөлін
алады, ересекше әрекет етеді. Ойын жағдаятында мектеп жасына дейінгі
балалардың әрекеті ойын емес, оның көзқарасы, өнері дейді. Тайжанов С.
ойынның бірқатар ерекшелігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Рахимжанова Алуа
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектеп жасына дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___________
кафедра меңгерушісі
________ п.ғ.к., доцент м.а. Рысбекова А.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру.
5В010100 – Мектеп жасына дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған: Рахимжанова А.
СМД- 211ДЖ
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент: Кішібаева Д.
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..7
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын
арқылы қалыптастырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Ойын арқылы Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .61
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі
алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз
инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты атты
Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін
жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор.
Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды
енгізу және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар
аударылған болатын [1].
Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған
Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен
тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет
етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық жүйені жасауда дәстүрлі
оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап, оқытудың жаңа
технологияларының табиғатын түсіне отырып, балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің басты
ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, Мектеп жасына дейінгі
балалардың білім алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу
жүйесін, алған білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы
танылады. Әсіресе, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта Мектеп жасына дейінгі
мекеме үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі бала-
бақшадан бастап мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бала бақшада оқытудың жаңа сапалық деңгейін
қажет етуде. Баланы даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді өз бетімен
ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін лайықтаудың
қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық белсенділігін қалыптастыруға тікелей байланысты десек
қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап,
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін қалыптастыруда
дәстүрлі оқыту әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық
технологияларын толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз[2].
Осыған орай мектепте дейінгі мекемеде берілетін білім мазмұнын жаңарту,
оқытуды белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір
балалардың жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының
қалыптасуына, нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының шығармашылық
әрекетінің қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
шығармашылықның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады [3].
Шығармашылық белсенділігін және ойын белсенділіктінің психологиялық
негізін Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица,
С.Л.Рубинштейн, Ш.Таубаева, Н.Ф.Тализина, Мырзабаев А.Б., М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және т.б. зерттеулерінде түрлі
аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған [4,5,6].
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған
[7,8,9].
Елімізде мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық әрекетін
қалыптастыру мәселесіне байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай
бағыттары дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде
мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділіктерін жетілдіру
мәселелері; оқытуда халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі;
жеке тұлғаға бағытталған білім беру; оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды
аспектілері; шығармашылық белсенділікті қалыптастыру Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева және т.б. Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда бастауыш
мектеп балаларының, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастыруда маңызды болып табылады [10,11].
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін
қалыптастыруда маңызды қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін
және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген [12].
Шығармашылық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
шығармашылық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық
мүмкіндігінің жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде Мектеп жасына дейінгі мекемелерде ойын әрекеті туралы оның
ішінде ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын Ф.Н.Блехер,
Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде Мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар арқылы
шығармашылық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың зерттеулерінде
қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына жіктеген. Дей
тұрғанмен, қазіргі Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың маңызды жағдайында ойындар арқылы
шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің
теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі,
сонымен қатар бүгінгі бала бақшаның нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды
белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге бағытталған
зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-қайшылықтарды туындатып отыр [13,14].
Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің зерттеу
мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Мектеп жасына дейінгі балалардың
ойын арқылы шығармашылық белсенділігін қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз
болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы
шығармашылық белсенділігін қалыптастыру.
Зерттеудің міндеттері: зерттеу тақырыбы бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектердің педагогикалық сипатын айқындау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын арқылы
қалыптастырудың ерекшеліктерін қарастыру;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың жолдарын анықтау;
- Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеу нысаны: Мектеп жасына дейінгі мекемедегі педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
балалардың шығармашылық белсенділігін қалыптастыру әдістері, әңгіме
әдістері, қалыптастыру және ұлттық, дидактикалық ойындар әдістемелері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері: философтар, психологгар, педагогтар,
әдіскерлердің мектепке дейінгі балалар мәселелері бойынша жарық көрген
еңбектер, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы , ҚР Білім және
ғылым министрлігінің нормативтік құжаттар, тәрбиешілердің озық
тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
–шығармашылық белсенділігін қалыптастыру философиялық, психологиялық,
педагогикалық ғылымдар тұрғысынан зерделенді және оны іс жүзіне асырудағы
әдіс-тәсілдер айқыналды;
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың ұғымдары нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер:
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың мазмұны айқындалды;
– Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастырудың әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫН АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын арқылы шығармашылық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық сипаты
Балаларды Мектеп жасына дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010 – 2020 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы (бұдан әрі –
Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 қаңтардағы
Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауын және Қазақстан Республикасы Президентінің
2010 жылғы 1 қаңтардағы № 922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарына, Мемлекет
басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан – 2050 стратегиясы:
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауына сәйкес әзірленген [15].
Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы шығармашылық белсенділігін
қалыптастыру мәселесі көп қырлы. Себебі білім беру және бала тұлғасын
дамытуда шығармашылық белсенділігін ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын
ұғым болып табылатындығын көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды
философиялық, физиологиялық, психологиялық, педагогикалық, дидактикалық
тұрғыдан қарастыру қажеттігін анықтайды. Шығармашылық белсенділік,
әдіснамалық талдау диалектика заңдарына, оның шығармашылық теориясына,
сонымен қатар зерттеудің диалектикалық әдісіне шығармашылық тұрғыдан
сүйенуді ұсынады. Ғылыми еңбектерде диалектикалық әдістің негізгі
талаптары: пәннің барлық жақтарын меңгеру; пәнді өзіндік логикалық дамуы
бойынша қарастыру; барлық адамдық практиканы пәннің толық анықтамасына
енгізу; абстракциялық ақиқат жоқтығын, ақиқат әрқашан нақты екенін ескеру.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Адам баласының сөйлей бастаған
кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың
нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы
арқылы келдік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен
жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-әрекетінде сол жетістіктерді жаңа
жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға
қол жеткізеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылығын дамытатын тәрбиеші өзі
шығармашылықпен жұмыс жасауы керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін дамыту
мақсатында өткізілетін ұйымдастырылған оқу-іс әрекеті барысында жаңа
технология элементтерін пайдалану тиімді. Бұл орайды баланы жалықтырып
алмаудың жолдарын қарастырып, төмендегі тәсілдерді тиімді қолдану қажет:
*Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділігін ашуда тіл шеберлігіне
көңіл бөлу;
* Білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
* Жылы сөздер арқылы сенің қолыңнан келеді, сенің болашағың зор-
деп, үнемі балаға шабыт беріп отыру.
Белсенділікті педагогикалық, психологиялық құбылыс ретінде анықтау, бұл
мектепалды даярлықтағы мектеп жасына дейінгі балалардың тұлғалық сапасының
ерекшелігіне талдау жасауға, мектепалды даярлықтың педагогикалық үрдісінде
оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Педагогикалық-психологиялық зерттеулер мектеп жасына дейінгі балалардың
белсенділігін қалыптастырудың тиімді құралы дамытушы орта екендігін
дәлелдеп отыр.
Ж.Ж.Руссоның философиялық-педагогикалық көзқарастарында даму ортасы
ерекше орын алады. Белсенді тұлғаның оңтайлы даму негізі деп ортаны
қарастырғандардың ішінде Ж.Ж.Руссо алғашқылардың бірі болды. Ол тәрбие
үрдісі тиімді өту үшін, әр тұлғаға оның шындықтағы мүмкіншіліктері мен
табиғи сұраныстарының арасында тепе-теңдік орнататындай ерекше даму ортасы
құрастырылуы керектігін атап көрсетті. Бұл ортада тұлға әзір білімді
алмайды, ол сол білімді өзі тауып, тірі табиғатты бақылай отыра өзінің
тәжірибесінің негізінде үйренеді. Б.Ә.Төтенаевтың пікірінше, тұлға дамуының
негізгі кайнар көзі білімнің көлемі емес, сол білім көлемін өздігінен еркін
пайдалана білуінде. Осылайша табиғи саналылықтың тәрбиесінде дамыған
тұлға өз қасиеттерінің ішкі әлем дүниесінің еркіндігін сақтап қалуға
мүмкіндік береді [16].
Мектеп жасына дейінгі балалардың белсенділігін қалыптастыру мәселесі
теория мен тәжірибеде жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайда ол
өзіндік анықтаушы мағынаға ие болып отыр. Әсіресе балаларды мектепке
дайындауда мектеп жасына дейінгі балалардың бойында оқу іс-әрекетін
меңгеруіне қажетті қасиеттерді тәрбиелеу және мектеп жасына дейінгі
балалардың толыққанды қалыптасуы үшін дамытушы ортаның өзіндік маңызы зор.
Адамды қоршаған жағдайлардың жиынтығы - орта, адам ортамен ағза және тұлға
ретінде өзара іс-әрекетке түседі. Ішкі орта – ағзаның күйімен анықталатын
ортаның түрі. Сыртқы орта – адамды қоршаған сыртқы орта, ол екі түрге –
денелік және әлеуметтік болып бөлінеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі ойын болғандықтан, әсіресе
ойын арқылы балалардың интеллектуалдық және эмоционалдық жағы белсенді
дамиды. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым сипаттағы
түсініктері мен іс-әрекет әдістерін дамытуға ықпал етеді. Балалар ойын
кезінде бақылайды, байқап көреді және тәжірибе жасайды, тексереді,
талдайды, заттардың ұқсастығы мен айырмашылығын, ерекшелігін салыстыра
отырып, сұрақтар қояды және жағдайларға өзіндік қорытынды жасайды,
шығармашылықдық іс-әрекеттерінің дамуына зор ықпал етеді. Себебі, ойын
барысында мектеп жасына дейінгі балалардың дене және рухани жан дүниесі,
ақылы, қиялы дамиды, тұлғалық бейнесі қалыптасады. Ойын мектеп жасына
дейінгі балалардың қоғамдық тәжірибені меңгеру тәсілі, яғни, ол өзгелердің
пікірімен санасуға, ортақ тіл табысуға, шешім қабылдауға т.б. көптеген
әлеуметтік, өмірлік дағдыларға осы ойын арқылы қол жеткізеді. Ойын үстінде
бала оқып-біліп жатырмын деген ойда емес, ойнаудамын деген түсінікте
болады. Сонымен дамытушы орталықтарда мақсатты ұйымдастырылған іс-
әрекеттер нәтижесі қалыптасып келе жатырған бала тұлғасына әлеуметтік,
рухани жағынан өмір сүруіне аса керек қажеттіліктерді дер кезінде
қамтамасыз етуге мүмкіндік беріп, оның әрі қарай дамуына жол ашады.
Ойынның ұзақ болуын, эмоционалды қанықтығына жету үшін және ойын
міндетін интеллектуалдық тұрғыдан шешуде, педагог мектеп жасына дейінгі
балалардың мақсатқа бағытталған тактикалық тәжірибесін байытуы, оны бірте-
бірте шартты ойын жоспарына ауыстыруы, өз бетімен ойнайтын ойында мектеп
жасына дейінгі балаларды шынайылылықты шығармашылықпен бейнелеуін оятуды
қамтамасыз ету қажет. Эмоция ойынды қызықтырады, өзара қарым-қатынас үшін
қолайлы жағдай жасайды, әр мектеп жасына дейінгі балалардың жан дүниесіне
қажетті тонусын көтереді, бұл өз кезегінде мектеп жасына дейінгі балалардың
біріккен құрбы-құрдастарымен әрекетінде және тәрбиелеу қызметінде
қабілеттілік жағдайын қалыптастырады.
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
шығармашылық белсенділік терминiнiң негiзiнде белсенділігін жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық, психологиялық, педагогикалық пікірлер берілген.
Биологиялық аспект – белсенділігін мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық белсенділігін адамның ортаға бейiмделуiн
қамтамасыз ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас
кезiнде ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады. Мұнда белсенділігін бейне
белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей
детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк
табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсенділігін С.Л.Рубинштейн
Б.Ә.Төтенаевтардың көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк
түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда
белсенділігін iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде
көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi
мен сыртқының қарым – қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру
белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай
өзгерiп отырады. Белсенділігін адамның жаңа қарым – қатынасына айналады,
бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым –
қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды.
Белсенділігін субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына
сәттердiң болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады [17].
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық белсенділігін – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл әрекет өз жеке тұлғасының
өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен байланысты өзгеруi мүмкiн.
Психолог Б.Г.Ананьев белсенділіктің ерекше түрі ретінде шығармашылық деп
көрсетті.
Шығармашылық белсенділік тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны
әрекеттiң қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның
қоршаған ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет
барысында қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына
байланысты, әрекет мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн.
Белсендiлiк болмыстық қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық
мәнiн жүзеге асыруға бағытталған әрекет болып табылады.
Белсенділігін үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ субъектінің
қызмет органы ретінде көрінеді.
Шығармашылық үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен
қатар, қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет
жатыр. Шығармашылық субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың
заттық-практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды. Шығармашылық -заттық-
практикалық белсенділігін деп есептеуге болады ма? деген сұраққа, философия
былай жауап береді: жоқ, шығармашылық күрделі, көлемді. Адамның санамен
сезіну үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен
сәйкестендіруге болмайды.
Шығармашылық белсенділігін – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл –
ой әрекетi. Ол шығармашылық қажеттiлiктен, мақсаттан, шығармашылық
қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде балаларда шығармашылық
белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың негізінде қалыптасады. Сондықтан
шығармашылық іс- әрекетті оқу ұғымымен байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми шығармашылықда және практикалық әрекетте маңызды
роль атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін балалардың іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
шығармашылық -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген А.П.Усованың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... тәрбиешінің
балалармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде балаларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын [18]. Оқу әрекеті мектеп
жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады. Оқу әрекеті деп
адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік
беретін және соның негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке
тәжірибесін қалыптастыратын ерекше әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті
дегеніміз – мазмұны ғылыми түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді
игеруден тұратын әрекет, мұндай әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс.
Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда,
өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп
есептелуінің себебін Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол
арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қоғаммен негізгі қарым-қатынастары
жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет барысында Мектеп жасына дейінгі
балалардың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен қатар жеке психикалық
құрылымдары да қалыптасады. Сонымен бірге оқу әрекеті саналылық,
мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-
қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы күрделенеді, түрлі өмір
жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет тәсілдері айқын жіктеледі
[19].
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру Мектеп жасына дейінгі балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық белсенділігі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Мектеп жасындағы
балаларының шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың негізгі бағыттары
және оларды дамыту Т.Сабыров, А.П.Тряпицина, Ұ.Т.Төленова және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, мектеп жасына дейінгі балалардың оқу іс-әрекетін
қалыптастыруды өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және
құрылымын көрсеткен [20,21].
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин, И.Г.Моргунова
және т.б. айналысқан. С. Смаилов шығармашылық белсенділікті белсендіру
шығармашылық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол: Шығармашылық
ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында қалмай,
ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында жатыр. Бұл
орайда шығармашылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын талап
етеді. Ол шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын арттыратын
ықыласында. Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен болса да
нәтижелі қуанышқа бөлейді ... деп жазды.
Шығармашылық белсенділік барысында тұлғаға білім беру мен дамыту
мәселесін зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Болғамбаев
М., Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина,
Ф.Н.Жұмабекова, Құсайынов А.) келтірілген [22,23,24,25]. Ассоциативтік-
рефлекторлық теория идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және
осы ассоциациялардың бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің
құбылыстары, заттары арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді.
Сондықтан осы негізде адамда шығармашылық үдерісінде бұрыннан бар
түсініктер мен жаңа білімдер арасындағы ассоциативтік байланыстар
орнатылады. Ассоциативтік-рефлекторлық теорияны зерттеумен айналысты.
Объективтік әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар, олардың
көптүрлілігі мен күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – балалардың оқу
шығармашылығын ұйымдастырудың әдіснамалық шарты болып табылады.
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі белсенділігін сыртқының
бейнесі болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) белсенділігін объектісіне және белсенділіктің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Леонтьевтің
белсенділігін тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Мектеп жасына
дейінгі балалардың ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары
қалыптасқанда үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, Мектеп
жасына дейінгі балалардың жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: бала
өз әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолайлы кезең [26,27].
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде шығармашылық белсенділікті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде
шығармашылық белсенділікті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін,
кез келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды. И.Я.Лернер,
В.П.Беспалько пайымдауынша, балалардың белсенділікті үлгі, аналогия, жаңа
байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума таксономиясы
(білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім меңгеру деңгейін
жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина мынандай білімді меңгерудің
иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3) қолдану, 4)
біліктілік. Сондықтан Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Шығармашылық
белсенділігін - балалардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең
білуге, оны түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-
әрекет. Белсенділіктің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін,
дербестілігін, жеке басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын
шығармашылық процесс болып табылады. Сайып келгенде, оқу шығармашылық
белсенділігін қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі
шартының бірі арнайы компоненттерімен кез келген белсенділігін құрамының
болуы болып табылады [28].
Шығармашылық белсенділік құрылымының мазмұнын аша отырып, ол
компоненттерін ерекшелейді және оларға келесідей анықтама береді:
а) аталған белсенділікті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – белсенділігін бағытталған зат;
б) мақсат – белсенділігін нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) белсенділігін құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар.
Ол бұл теорияда шығармашылық теориясында белсенділіктің рөлінің бағасы
асыра көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу дұрыс емес.
Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Белсенділігін ұғымы өте кең сипатталады. Біздің пікірімізше, екі
теория да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды. Д.Н.Богоявленский
және Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде ерекшелеу керек,
содан соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы қатынаста болатын
белгілер жүйесіне біріктіру. Сонымен, әрбір белгіні меңгеру балалардың
арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер жүйесін меңгеру әрекет жүйесін
қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі құрылымы белсенділіктің күрделі
құрылымын көрсетеді. Егер талдау мен синтез – белсенділіктің түрлері болса,
онда олар өз құрылымына ие болады. Мазмұндық жалпылау теориясының негізгі
талаптары:
1) оқыту үдерісінде балаларды ойлау әрекетінің жалпылама тәсілдеріне,
жалпылама білікке үйрету қажет (А.В.Усова және т.б.);
2) бұл оқыту балаларда теориялық абстракция мен жалпылауды
қалыптастырудың негізінде жүргізілуі тиіс (В.В.Давыдов, Т.С.Сабыров және
т.б.);
3) оқыту үдерісінде шығармашылыққа жол – абстрактіліден нақтыға қарай
жүруі қажет. Барлық теория арасындағы жалпысы келесілер:
1) шығармашылықның негізінде объект мен субъектінің өзара әрекеті жатыр,
яғни іс-әрекет;
2) білім тұлғаның (субъектінің) қасиеті (сипаттамасының бір бөлігі)
болып табылады;
3) тұлғаны, оның психикасын қалыптастырудың, негізі белсенділігін болып
табылады. Бұл күрделі сәт және оның талдауынсыз белсенділіктің құрылымын
және оны ұйымдастыруды қарау мүмкін емес, сондай-ақ элементтерді ерекшелеу
олардың белсенділігін мақсатына және түрткісіне қатынасынан тәуелді.
Аталған құрылымның компоненттеріне жеке-жеке тоқталамыз.
Белсенділіктің жалпы ағысында ... талдау, екіншіден жеке (ерекше) іс-
әрекетке – олардың мотивтерін тудыратын көрсеткіштер бойынша ерекшелейді.
Әрі қарай әрекет – саналы мақсатқа бағынатын үдерістер ерекшеленеді.
Соңында, бұл операциялар нақты мақсаттарға жету шартына тәуелді болады.
Белсенділіктің әрбір компонентін жүзеге асыру, осылайша, әрбір компонентті
меңгеру кезеңмен орындалады. Бұдан осындай құрылымға ие оқыту үдерісі және
белсенділігін кезеңмен орындалады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігі арнайы
ұйымдастырылған ойын, оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз
В.И.Загвязинскийдің оқыту проблемаларына белсенділіктік тұрғыдан қарау өтіп
жатқан оқу материалының мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды
меңгерілуін қамтамасыз ететін белсенділігін түрлерін анықтауды білдіреді
деген пікіріне қосыламыз.
Психологияда мінез-құлықта, іс-әрекетте, белсенділікте өзектің
айырмашылығы мәселесі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Оның
жауаптары әртүрлі (белсенділіктің шарты, мінезінің сипаты, қойылатын
міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар еңбектерде жауап - белсенділігін
түрткісі ретінде бірыңғай берілген. Мінез-құлық өз әрекетінің нәтижесін
бағалауға және жеке салдарын күтугебағытталады. Субъект салдары ретінде
көрінетін маңыздылық, оған тиесілі құндылық диспозицияларымен анықталады,
бұл көбінесе мотив сөзімен белгіленеді Әрі қарай: Мотив ұғымына
қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу, ұмтылу және т.б. тәрізді ұғымдар енеді.
Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін құндылықты көрсетеді. ... мотив тұлға-
орта қарым-қатынасының мақсатты жағдайымен беріледі.
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) белсенділіктің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы.
С.Смаилов шығармашылық белсенділікті ынтаға тікелей байланысты деп
есептейді. Ол: Шығармашылық ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын
болмыстың тек сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін
адам тенденциясында жатыр. Бұл орайда шығармашылық ынтасы оқудың да
бірқатар маңызды шарттарын талап етеді [29].
Кез келген белсенділігін әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам әрекет түрінен басқа немесе әрекет тізбегінен бөлек
пайда болмайды. Белсенділігін үдерісінде мақсатқа әрбіреуі соңғы нәтижемен
сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен қол жеткізіледі. Осындай
аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және оларды орындау соңғы
нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп аталады. Бірақ әрекет
те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу амалдарын, тәсілдерін
операциялар деп аталады.
Сонымен, шығармашылық белсенділіктің құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- шығармашылық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, белсенділікті бүтіндей
орындауды қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Шығармашылық белсенділіктің түрлері көрсетілген кестеден әрекет жиынтығы
мен операциялар ерекшеленуі мүмкін балалары көпке дейін тапсырманы қалай
орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген тапсырманы жаттап алғысы
келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес,
оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны
үйретпегендігінен кездеседі. М.М.Мұқанов өзінің Жас және педагогикалық
психология еңбегінде тапсырманың балаларға екі түрлі жолмен берілетінін
көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала
өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде
берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты жаттау
үшін соның тексі беріледі. Осы текске өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Сол текске сүйене отырып бала оны жаттап алады. П.И. Пидкасистый өзіндік
жұмысты шәкірттің шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру құралы ретінде
қарастырады [30].
Шығармашылық белсенділігін – бұл мектеп жасына дейінгі балалардың өзінің
арнайы ұйымдастырылған немесе адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын
меңгеру мақсатындағы шығармашылықнан тыс іс-әрекеті. Мектеп жасына дейінгі
балалардың шығармашылық іс - әрекет құрылымын: шығармашылық қызығушылықтан,
шығармашылық белсенділік, шығармашылық ізденімпаздық және шығармашылық іс-
әрекеттен тұрады. Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
белсенділігін арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың шығармашылық
іс-әрекетінің дамуына көмегін тигізеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық белсенділігін ойын
арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері
Шығармашылық белсенділіктің әдіснамалық негізін зерттеуде бізге
шығармашылық белсенділіктің түрлерін анықтау маңызды мәселе екендігі
белгілі. Біздің қарастырып отырған жас кезеңіміз 6-7 жас. Бұл жас кезеңі
тұлғаның интеллектуалдық даму кезеңіне сай келеді және ол шығармашылық
белсенділігін барысында қалыптасады. Бұдан осы белсенділікті меңгеруде
кеткен олқылықтардан балалардың интеллектуалдық деңгейі төмендейді деп
тұжырымдаймыз. Өйткені, тұлғаның интеллектуалдық сапалары шығармашылық
белсенділікті меңгеру деңгейімен тікелей байланысты.
Интеллектуалдық дамудың сипаты адамның іс-әрекетінің жалпы түрлеріне
әсер етеді. Оларды ерекшелеуде әртүрлі көзқарастардың барлығын айта кету
қажет. М.С.Каган белсенділікті меңгеру тәсілі ретінде қарастырады және оның
келесідей түрлерін ерекшелейді:
- шығармашылық;
- өзгермелі;
- бүтіндей-бағдарланған;
- қарым-қатынас
Педагогикалық зерттеулерде (Ю.К.Бабанский, Г.И.Щукина және т.б.) алдымен
белсенділіктің келесідей түрлері ерекшеленген: ойын, оқу және еңбек.
В.В.Белич зерттеу жұмысында белсенділіктің жетекші түрі ретінде дербес
еңбек пен ойынды, оның негізінде туындайтын шығармашылықды белгілеген. Оның
негізіне психологтар тәрізді пәнді емес, аталған белсенділігін түрлерін
қанағаттандыратын жетекші мотивті анықтайды:
- еңбек – биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- ойын – эмоционалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- шығармашылық – еңбек және ойынмен байланысты интеллектуалдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру.
Шығармашылық белсенділіктің ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі
балалардың ол үшін жаңа білім, білік және дағдысын меңгеруге, объективті
нақтылықты тануға бағыттылығы. Меңгерілген білімнің сипаты әртүрлі болуы
мүмкін. Бұл, біздің пікірімізше, пәннің шығармашылық белсенділіктің әртүрлі
түрінен айырмашылығын анықтайды. Бұл бақылау. оның үдеріске ешқандай
араласпай-ақ танылатын сыртқы белгілері, шығармашылық нысанының қасиеті
болуы мүмкін. Шығармашылық белсенділіктің пәні нысанның жетекші қасиеттері,
үдеріске араласып барып, шығармашылық нысандарына ену негізінде
меңгерілетін үдерістің заңдылықтары болуы мүмкін. Бұл эксперимент оқу
құралдарында, оқу-шығармашылық әдебиетте жарияланған ерекше ақпараттық
жағдай да болуы мүмкін. Шығармашылық белсенділіктің тағы бір пәні ерекше
байланыстар және білім жүйесінің қарым-қатынастары болып табылады. Бұл
жүйелеу және т.с.с. Әрбір пәнді меңгеруде бірнеше аспектілер ерекшеленеді:
1) ақпараттық – ақпаратты меңгеру;
2) белсенділіктік - белсенділігін тәсілдерін меңгеру;
3) тұлғалық- танылатын заттың тұлғалық мәнін саналы түсіну.
Шығармашылық белсенділігін түрлерінің пәнінің басқа нұсқаларын да атауға
болады (мысалы, тапсырманы, мәселені шешу). Бірақ жоғарыда аталған
жағдайлар осы белсенділіктің жеке түрлерінің негізгі пәндері өте маңызды
болып табылады, сондай-ақ:
- біріншіден, оқыту үдерісінде олармен жұмыс жасауға, оларды меңгеруде
көп уақыт беріледі;
- екіншіден, олар нақтылықты тануға бірнеше мүмкіндіктер береді;
- үшіншіден, олар арқылы меңгеру балалардың белсенділіктің басқа
түрлерін меңгеруін жылдамдатуға мүмкіндік жасайды.
Осылайша, оқу сабақтарындағы мектеп жасына дейінгі балалардың
шығармашылық белсенділіктің негізгі түрлері бақылау, эксперимент, кітаппен
жұмыс, білімді жүйелеу және т.б. болып табылады.
Кесте 1 - Шығармашылық белсенділігінің түрлері
Шығармашылық Шығармашылық белсенділігінің түрлері
белсенділігі
Бақылау Үдеріске ешқандай араласпай-ақ танылатын сыртқы
белгілері, шығармашылық нысанының қасиеті
шығармашылық нысандарының қасиеті
Эксперимент Үдеріске араласу жолымен, оларға әсер ету арқылы
танылатын табиғат нысандарының ерекше, жетекші
қасиеттері, заңдылықтары.
Кітаппен жұмыс Оқу, ғылыми және ғылыми шығармашылық әдебиетте
жарияланған жүйеленген ақпарат
Білімді жүйелеу Ғылыми білім жүйесінің жеке элементтері
арасындағы ерекше байланыстар мен
қарым-қатынастар
Шығармашылық Шығармашылық сипаттағы әртүрлі кешенді ақпараттар
тапсырмаларды шешу
Графиктерді құру Құбылыстар (қасиеттер, үдерістер, сипаттамалар)
арасындағы заңды байланыстар
Дидактикалық ойындар Сөзжұмбақ, басқатырғыштар, компьютерлік дамытушы
ойындар және т.б.
Бұл белсенділігін түрлерінің пәні бір бірінен ажыратылмаған. Бұдан,
шығармашылық белсенділіктің түрлері өзара байланысты. Бұл өзара байланыстың
объективті негізі біздің барлық жағдайда нақтылық туралы объективті білім
алуымыз болып табылады.
Бұдан басқа, балалар көптеген басқа жоғары маңызды шығармашылық
белсенділігін түрлері бағыттылығының субъектілері болып табылады, яғни
мектеп жасына дейінгі балалардың олар үшін жаңа білім, білік, дағдыны алуын
қамтитын, олардың белсенділігін тәсілдерін меңгеруі және дамуы. Өкінішке
орай, осы белсенділігін түрлері мектепте кең түрде таралмаған. Мектеп
жасына дейінгі балалардың белсенділіктің белсенді емес түрлерімен
айналысады. Барлық оқу пәні бойынша оқу материалының мазмұны, оның құрылымы
шығармашылық белсенділіктің белсенді түрлерінің көптүрлілігін жүзеге асыру
үшін алғышарттар құрады.
Математика, ана тілі, қазақ тілі және басқа да балабақшада оқылатын
пәндердің мазмұнын меңгеруде, сабақтан тыс уақытта, үй тапсырмаларын
орындауда келесідей шығармашылық белсенділігін түрлері ұсынылуы мүмкін:
І – сөздік негіздегі белсенділігін түрлері:
1. Тәрбиеші түсіндірмесін тыңдау.
2. Өз достарының әңгімесін тыңдау және талдау;
3. суретті кітаппен дербес жұмыс.
4. Бірнеше суретті кітаптар бойынша материалды іріктеу және салыстыру.
5. Мәтіндік тапсырманы шешу.
6. Ұғым бойынша тапсырманы орындау.
7. Оқу материалын жүйелеу.
ІІ – нақтылық элементтерін қабылдау негізіндегі белсенділігін түрлері
1. Тәрбиеші көрсетілімін бақылау
2. Оқу фильмдерін қарау.
3. Графиктерді, кестелерді, сызбаларды талдау.
4. Бақыланушы құбылыстарды түсіндіру.
Тізімде берілген шығармашылық белсенділіктің түрлерін үшке бөлу, жоғары
деңгейде шартты. Осы бөлудің негізінде білімді алу көзі, білік пен дағдыны
қалыптастыру жатыр. Бірінші топқа сөз, белгі; екінші топқа – бейне, көріп
сезу; үшінші топқа – практикалық әрекет жатады. Басқаша айтқанда, бірінші
топтың белсенділігін түрлері мәтінмен жұмыс; екінші топтың белсенділігін
түрлері әртүрлі нысандарды бақылау; үшінші топтың белсенділігін түрлері
әртүрлі экспериментті орындау. Сондай-ақ, барлық келтірілген тұжырымдарды
біздің ерекшелеген шығармашылық белсенділіктің түрлеріне біріктіруге
болады.
Балаларды шығармашылық белсенділіктің әрбір түрін орындауға үйрету,
оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру білігін
қалыптастыру міндеті тұр. Мектеп жасына дейінгі балалардың неғұрлым
белсенділіктің әртүрлі түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай
қолдану қажеттігін білуі, олардың шығармашылық белсенділігінің, сонымен
қатар шығармашылық қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан
тәуелді.
Ең бастысы ойынның мәні мектеп жасына дейінгі балалардың рахаттануы және
құштарлануында деген. Бірақ З.Фрейдтің көзқарасын А.Н.Леонтьев топ ойын
әрекетін шынайы өмірден алшақ немесе жануарлар әрекетін жақындатады деп
түсіндіреді. Оның көзқарасынша, мектеп жасына дейінгі балалардың ойынының
жануарлардан айырмашылығы, инстингтен емес, мектеп жасына дейінгі
балалардың ойынының мазмұнын ашатын адамзаттың заттық әрекеті оның адамның
заттық әлемін саналы түсінуге мүмкіндік береді.
Орта ғасырда мектеп жасына дейінгі балалардың ойынының мәні ашылмаған.
Осыған қарамастан, ойын әрекеті алдыңғы қатардағы ғалымдардың, соның ішінде
ұлы педагогтардың: Дж.Локктың, Я.А.Коменскийдің, Ж-Ж.Руссоның және т.б
назарын аударды. Өскелең ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі теориясының
негізін салушы Я.А.Коменский өзінің әлемге әйгілі Аналық мектебінде,
мектеп азаптау мен ұрып соғудың емес, ойын мен ермек мектеп жасына дейінгі
балалардың қоршаған орта туралы нақты түсініктердің, білімдердің
жинақталуына себепкер болуы тиіс деп атап көрсетті [31,32].
Қайта өрлеу дәуірінде ойынды баланы оқуға үйретуде қолдануды талап етті.
Р.Оуэн, Ф.Фребель, Ш.Фурьені оқу ойыны проблемасы қызықтырды. Олардың
пікірінше, ойын мектеп жасына дейінгі балалардың қиын оқу бөліктерін
меңгеруін жеңілдетеді. Ф.Фребель ойынның әдістемесін жасап, тек ойын тәсілі
көмегімен оқытатын Германияда мектеп ашпақшы болады.
Оқу ойынына деген қызығушылық социал-демократтардың көзқарасында
кездесіп, оқу ойынын болашақ ұрпақтың тұлғалық қалыптасуындағы орнын ерекше
бағалады.
Ойын – кез-келген затпен әрекет болып табылады. Мұндай ойындарға арнайы
талаптар қояды. Зат ойын объектісі бола алады, ойын затында таныс және
таныс емес қасиеттері арасындағы қатынасты жасайтын бейнелік мүмкіншілігі
болуы қажет. Сонымен алыс шетел ғалым зерттеулерінен ойының оқу
шығармашылық іс-әрекетіне негіз болатын ерекшелігі туралы мынандай тұжырым
жасауға болады:
Ойын әрекетін жүзеге асыру үшін балада артық энергиялық күш болуы қажет
(бұл жерде энергиялық күшті бір баланын ойнауға деген құлшынысы, талпынысы
тұрғысында түсінеміз).
Ойын - адамдар жөнінде қаланған инстинкті жеткізуші. Балалар ойнау арқылы
өмір тәжірбиесімен танысады, ересектердің қимылын қайталайды, сол арқылы
өмірге қажет қимылды, шығармашылық белсенділікті және ойлау дағдыларын
меңгереді.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың киялынан туындайтын шығармашылық
Ойын қоршаған ортаға, қоғамға қарай түрленеді.
Ойын - белгілі бір білімді, шығармашылық белсенділікті қалыптастырушы
құрал.
Ойын теориясының негізін салушы Ж.Р.Баширова өзінің еңбектерінде
басында соғыс, сосын соғыстағы ойын деген [33]. Оның пайымдауынша, ойын
қоғамның тарихи даму барысындаға еңбек үдерісіне, ересектердің әрекетіне,
қоршаған ортадағының барлығына еліктеуден туындайды соның нәтижесінде
қоғамдық қатынастарда мектеп жасына дейінгі балалардың орны өзгереді.
Ойынға әлеуметтік тұғырмен келген Л.С.Выготскийдің болжамының ерекшелігі
болды. Оның негізгі түйіні ойын іс-әрекетінің орталығы және сипаты жалған
жағдаяттың тууы. Ойында бала заттың мәніне және шынайы әрекетіне сүйенеді.
Оның пайымдауынша, ойын баладан көп емес қарсылық тудыратын сызық бойымен
жағдаят тудырады.
Психологтың көзқарасына С.Л.Рубинштейн сыни көзқараспен қарап, мынандай
кемшіліктерін бөліп көрсетті: ойынның көзін ашпай, тек ойын іс-әрекетінің
құрлымын топтастырады. Мәннің ауысуы, жалған жағдаяттың ауысуы ойынның көзі
бола алмайды.Ойын жағдаятының интерпретациясы мәннің ауысу нәтижесі,
маңызына қарай ойнау қажеттілігінен шығару талпынысы өте интеллектуалды
болады. Ойынның жоғары формасына арналған мәні, бірақ жалған әрекеттің
туынды фактісі ретінде, бастапқы қияли жағдаят және барлық ойынға міндетті,
одан ерте формасын қоспайды. Жаңа жағдаятты тудырмайды, қандай да бір
әрекетті ойнайды, мысалы: ашады, жабады. Дей тұрғанмен, ойынның ерте
формасын қоспау туралы теория ойынның дамуын түсінігінуге мүмкіндік
бермейді.
К.Д.Ушинский ойынды баланы дамыту мен тәрбиелеудің құралы деп түсініп,
ойынды жоғары бағалаған. Ойында, - деп жазды ол, - сәби өмір сүреді және
бұл өмір іздері, нақты өмір іздерінен қарағанда онда тереңірек қалады.
Белгілі ғалым барлық оқу үдерісінің ойынға айналуына қарсы болды, бірақ
педагогтардың назарына оқу ойындарының мектеп жасына дейінгі балалардың
есте сақтауын, зейінін, оқуға деген қызығушылығының дамуына ықпалын баса
көрсетті. Ол ойын тек тұлғаны бір жақты емес, толық тұтас
қалыптастыратындығы мін берді. Ғалым ұстаз ойында оқу үдерісіне қолдануға
бірқатар құнды ұсыныстар айтты. Мәселен, оқу оыны негізінде белсенді
шығармашылық әрекеті қалыптасатындығын ескертті.
Ойын проблемасы соңғы жүз жылдықтың басындағы кеңес педагогтарының
жұмыстарында, соның ішінде А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Н.К.Крупская
және т.б. көрініс тапқан. Олар ойынды балаларды еңбекке дайындау кезінде
өтетін кезең сияқты қарастырады [34].
Бірақ психолог ғалым С.Л.Выготскийдің теориясын ойынға деген жаңа тұғыр
деп санайды. Кеңес үкіметінің бірқатар ғалымдары А.Н.Леонтьев,
Ф.И.Фрадкина, Д.Б.Эльконин және т.б. зерттеулерінде бұл болжамды одан әрі
жалғасын тапты. Тайжанов С., Қасымбекова С. ойынға өзіндік тұғырмен қарап,
физиологиялық, биологиялық, психологиялық көзқараспен қарап, ойын мектеп
жасына дейінгі балалардың белсенділігінің негізгі түрі ретінде мектеп
жасына дейінгі балалардың күшін жаттықтырып, бағдарлануын, әлеуметтік
тәжірибесін кеңейтеді, қоршаған өмірді шығармашылқ тұрғыда біріктіреді.
Оның ойынша, ойын белсенділігін емес, себебі бала ойында ересектің рөлін
алады, ересекше әрекет етеді. Ойын жағдаятында мектеп жасына дейінгі
балалардың әрекеті ойын емес, оның көзқарасы, өнері дейді. Тайжанов С.
ойынның бірқатар ерекшелігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz