Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық жағдайы
Ауыл шаруашылығы саласында өндірісті қарқынды дамыту
І - тарау. Ауыл шаруашылығы саласында өндірісті қарқынды дамыту
1.1.Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру
1.2. Қазақстан Республикпсындағы ауыл шауашылығының
даму деңгейін талдау
ІІ - Тарау. II Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық жағдайы
2.1 Ауылшаруашылығын несиелеу жүйесі
2.2 Агроөнеркәсіп кешенін техникалық жарақтандыру
III Тарау. ҚР-дағы ауыл шаруашылығын дамыту жолдары
Батыс Қазақстан обылысының ауыл шаруашылығының дамуы
КІРІСПЕ
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы - ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық, әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршымызға белгілі. Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздіқ қоғамдық - саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халқының 44 пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады. 2003-2005 жылдары Елбасының шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланған еді. Осыған сәйкес, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың үш жылдық бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ауыл шаруашылығы ұлттық экономикамыздың негізін құрайды. Ауылдың әлеуметтік жағдайын, тұрғындардың тұрмысын түзеу үшін қатарынан үш жылды ауылға арнау елімізге үлкен өзгерістер әкелді. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана, ауыл шаруашылығын дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік әрі әкономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады. Ауыл дегеніміз - сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдык және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етеді. Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы жаңа концептуальдық-ғылыми көзқараспен талдап, алғаш рет тарих ғылымына бұл мәселеге жаңа ғылыми тұжырым жасау міндетін туғызды. Бірақ осыған қарамастан, бұл мәселе бойынша қазақстандық зерттеушілер арасында тарихшы ғалымдар да біраз жұмыстар тыңдырды.
Кеңес өкіметі кезеңіндегі жүргізілген ауылдағы реформалар күткен нәтижесін бермеді, аграрлық сектордағы әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлап, өндіріс көлемі қысқарып, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі төмендеп, әлеуметтік жағдай жылдан-жылға шиеленісті. Осы тұрғыдан қарағанда, Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты, дүниенені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген аграрлық мәселелерді қәзіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда. Өтпелі кезеңнің зардабы ауыл шаруашылығына және бүкіл аграрлық секторға қолайсыз болды. Аграрлық дағдарыстың табиғаты, негізгі себептері және одан шығу жолдары ғылыми және көпшілік әдебиетте аз жазылған жоқ. Осы өзекті көкейтесті мәселе, республика Президентінің еңбектерінде, түрлі Заң және атқарушы органдардың күнделікті іс-тәжірибелерінен күн тәртібінен түспегені белгілі. Бірақ та ел экономикасының маңызды және өмірлік қажет саласының әлеуметтік проблемаларын, әкімшілік басқару жүйесінен нарықтық жүйеге көшуге байланысты, аграрлық саланың тұрақты және тиімді даму бағыттарын анықтау қажеттігі туындап отыр. Бүгінгі таңдағы ауыл шаруашылығындағы алға басулар нарықтық қатынастарға көшу ауыл шаруашылығын реформалауды да талап етеді. Аграрлық салада тың өзгерістер жасау үшін, өткен тарихи кезеңнің келеңді, келеңсіз тәжірибелерінен үйрене отырып алға басқанымыз жөн - деп түсінеміз. Сондықтан да, социализм тұсындағы аграрлық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы кезеңі, нарыққа өтпелі кезеңдегі аграрлық қатынастардың, олардың ішкі құрылымының ерекшеліктерін, аграрлық қатынастардың негізі болып табылатын жер қатынастарының қалыптасу заңдылықтарын, аграрлық өндірістегі дағдарыс себептерін қарастыра отырып, азық-түлік қауіпсіздігі, ғылыми-техникалық прогресс және оның ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктерін, кооперация мен жекешелендіру процесінің нәтижелерін, орталықсыздандыру саясатының ауылдық аймақтарға жасаған ықпалы және ауылдың әлеуметтік жағдайын көтеру мәселелері зерттеу тақырыптың өзектілігін анықтайды.
І - тарау. Ауыл шаруашылығы саласында өндірісті қарқынды дамыту
1.1.Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру
Ауыл шаруашылығы саласында ең алдымен аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру жалпыхалықтық іс болып табылды. Бүкіл ауыл шаруашылығы потенциалын қалыптасқан жүйе мен нарықтық емес қатынастар тұншықтырып, көп жағдайда экономикалық тиімділігін мардымсыз етіп, кейде бос жұмыс істетіп келді. Сөйтіп, Кеңес өкіметі мен Компартияның аграрлық саясаты ауыл шаруашылығын бүлдіріп қана қоймай, сонымен бірге бүкіл қоғамның дамуында елеулі қиыншылықтар туғызды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіп жүйесіндегі) толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап облыс шаруашылықтарында бірінші болып жүргізілді. 1990 жылдардың бас кезінде республиканың аграрлық секторында жүргізілген экономикалық реформа нәтижесінде біріншіден, агроөнеркәсіптік өндірісте көп укладтылық қалыптасты, шаруашылық субъектілеріне толық дербестік беріліп, олардың өз қызметтерін жүзеге асыруына және өндірген өнімдеріне ие болуына мүмкіндік жасалды, нарықтық қатынастардың дамуы бір орталықтан басқару жүйесін әлсіретті, екіншіден, асығыс жүргізілген институционалдық өзгерістер, экономикалық қатынастардағы салааралық теңсіздіктің күшеюі, агроөнеркәсіптік интеграция мен кооперативтердің дамуы үшін жағдай жасаудың орнына ауыл шаруашылғы өнімдерін өңдеуші және қызмет көрсетуші кәсіпорындарды жекешелендіру, ауылдық тауар өндірушілердің басым бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде, барынша тиімді ұйымдық қалыптастырмастан, нарықтық қатынастарға өту ауылдық тауар өндірушілердің негізгі бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде барынша тиімді ұйымдық құрылымдар қалыптасты.
Аграрлық саясатты жүргізу барысында келесі проблемаларды шешуде келіспеушіліктер де кездесті: ол шаруашылық жүргізу нысандарын анықтау; АӨК-індегі жекешелендіру және кооперация, жер қатынастарын реттеу, аграрлық реформа жүргізу мерзімдері; нарықтық экономика шараларын ұйымдастыру мен реттеу еді. Алайда, ауыл шаруашылығын аяғынан тік тұрғызып, сала өндіретін өнімдер көлемін айтарлықтай өсіру, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз ету шеңберін кеңейту, ондағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін алдағы кезде қаражат пен үкімет көмегін көп талап ететін өте күрделі мәселелері республиканың күн тәртібіндегі мәселер болып саналды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіп жүйесіндегі) толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап, облыс шаруашылықтарында бірінші болып жүргізілді. Республикада жүргізілген ұйымдық-экономикалық шараларға қарамастан, АӨК жағдайы қанағаттанғысыз болып қала берді. Мемлекеттік сатып алу, көтерме сауда жекелеп сату бағалары арасындағы айырмашылық арта берді, соның арқасында тауар өндірушілердің қаржы қиындықтары арта түсті, инфляция тұрақтамады, базардың құрылуы және дамуы қиындай түсті.
Осы тарауға қорытынды жасасақ - Кеңес өкіметі және тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласына үлкен терең өзгерістер әкелді. Кеңес экономикасының орталықтандырылған басқару әдістерінің мемлекеттік монополизмнің ұзаққа созылған үстемдігінен кейін, нарықтық механизмі қалыптастыру қажет болды, нарықтық механизм мемлекет пен кәсіпорын арасындағы өндірістік қатынастар жүйесімен тұтасымен өзгертті. Егемен Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқару тұжырымдамасы да өзгерді. Қатаң әміршілдік-әкімшілдік әдістер біртіндеп мемлекеттік реттеудің икемді жүйесімен ауыстырылды [15, 156-б.]. Мемлекет ішінде демократия мен жариялық біршама дамыды. Дегенмен, өкінішке орай, экономикалық аяда ешқандай жақсы қозғалыстар бола қоймады. Оның үстіне тоқырау құбылыстары қайта орын ала бастады, олар нағыз шығынға ұласты.
1.2. Қазақстан Республикпсындағы ауыл шауашылығының
даму деңгейін талдау.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің элемге белгілі Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту , оны дәйекті де батыл реформалау, сандай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралыры жүретін болады - деп атап көрсеткен болатын .
ҚР- да агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын әлеуметтік - экономиаалық дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті рынок жағдайында әрбір жекеленген аймақтардың табиғи-экономикалық өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының әлеуметтік салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан да биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
Аймақтағы агроөркәсіп кешенінің даму стратегйясы, оның негізгі
мазмұны нақтылы әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар мен анықталады. Оның негізгі мәніне, біріншіден, аймақтық ішкі даму факторлары: табиғи ресурстары, эканомикасының нақтылы жағдайы мен оның құрлымы, маманданудың , шығын және орта бизнестің даму деңгейі, аймақтық рыноктың қалыптасқандығы және т.б жатады.
Екіншіден, аймақтағы сыртқы орта факторлары: мемлекеттің экономикалық және аймақтық саясаты, оның әлемдік ортадағы орны, сыртқа шығару - сырттан әкелу мүмкіндіктері, әлемдік рынок конъюктурасы негіз болады. Оған себеп:ауыл жүйесінде шаруашылықтың әлеуметтік - экономикалық даму стратегиялық жүйесінде аймақтың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану мен қатар аймақ шеңберіндегі сегменттік рынокты, шағын бизнесті, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымдарды жетілдіру үлкен орын алады.
Қазақстанның көптеген аймақтарында ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму рынок экономикасына сай жүргізілмей отыр. Оған себеп біздің мемлекет, эканомикасы қалыптасқан басқа елдер сияқты ықшамды територияда орналасқан аймақтардың ішкі резервін тиімді пайдалана отырып, Әлеуметтік салаларды дамытудың орнына, көптеген әлеуметтік- эканомикалық шараларды бүкіл республика шеңберінде жүргізуді мақсат еткендіктен, қаражаттың және басқа ресурстардың жетіспегендігінен олар өздерінің тиімділігін мезгілінде бере алмай отыр.
2003-2004 жылдары Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дамуы үшін негіз бола алатын екі құжат қабылданды: Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылға арналған Мемлекеттік аграрлық азық - түлік бағдарламасы және 2010 жылға дейін селолық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Олар агробизнестің оңтайлы құрлымы қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің өсуімен, ауыл шаруашылық өндірісінің Маркетинг стратегияға көшуімен, ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың артуымен, селоның әлеуметтік дамуының шапшаңдығымен байланысты аграрлық саладағы дамудың жаңа сапасына көшу қаралған. Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі конкуренция қаблеттілігін артуы және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол жетуі мүмкін еді. Осыған байланысты эканомиканың аграрлық секторында қанда проблемалар туындайтынына тоқталамыз.
Нарықтық саясат кезінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі өзгерістерді бастан кешті. Саланың жалпы өнімі 2003 жылы 1990 жылмен салыстырғанда екі еседен астам төмендеді. Жан басына шаққанда 1990 жылғы деңгейге қарағанда астық өндіру -63 пайыз, ет-49, сүт -82, жұмыртқа-57 паыз болды. Осы мезгілде картоп өндіру жан басына шаққанда -10 пайыз өсті, көкөніс пен бақша дақылдары -94 пайызға өсті. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттік алынған дерек бойынша саланың жалпы өнімі жылдар ішінде төмендегідей құбылды.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен болғанымен, бірақ, олардың өскені, ал өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи-климаттық жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін жоғарыдағы суреттен байқауға болады.
Осы саланың дамуына кедергі келтіретін факторлар деп, өндірушілер тәмендегілерді санайды:
- қаржының жетіспеуі - 55%;
- материалдық техникалық базаның тозуы- 44%;
- айналымда қаржының тапшы болуы- 30%;
- несие пайызының жоғары болуы -21%;
- жоғары салық-21%;
- тұтынушының төлеуге жарамсыздығы -11%.
Жалпы алғанда ауыл шаруашылығының дамуы осы уақытқа дейін бидай өндірісіне тікелей тәуелді болып отыр.
Сонымен ауыл шаруашылығының I жарты жылдық бойынша қаржылық жағдайы кемімелі түрде болды. Оған әсер етушілер:
- мезгілдік фактор;
- өндірістің жоғары ;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздар;
Шаруа қожалықтарының қарыздарының жоғары болуы олардың мемлекеттік несиені уақтылы төлеуіне кедергілер келтіріп отыр, нәтижесінде келесі жылдарда мемлекет тарапынан көмек алуларына кедергілер туындайды. Осыған байланысты ауыл шаруашылығының облыстық басқармалар егін аз болған жылдарда және баға конъюнктурасы қолайсыз болған жылдарда мемлекеттік несиелерді қарыз пролонгациясын жасауды ұсынып отыр. Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша бұл ұсынылған жобалар барлық мәселелерді толығымен шеше алады дей алмаймыз. Ол үшін төмендегідей арнайы шаралар қолдану керек:
- өнімнің сапасын көтеру;
- өндіріске қызмет көрсету құрылымын құру;
- жаңа технологияларға оқыту және ауыл үшін арнайы кадрлар даярлау;
Осы жылдарда ең бағалы деп саналатын мал шаруашылығы өнімдерінің үлес салмағы қысқарып кетті.
2 сурет.
Саладағы мұндай өзгерістерге: Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік шаруашылық, ара қатынасының тұрақсыздығы, селоға мемлекеттік қолдаудың тоқталуы, инфляцияның
шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы сондықтан, оларға өнім иелершің қолы жетпеуі, төленушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса үлкен болғаны себепкер болды. Сала өніміне деген сұрныстың шектелуі- ауыл шаруашылығының негізгі проблемасына айналды. Азық- түлікке мемлекеттік дотацияның болмауы халықтың сатып алу қабілетінің кемуіне әкеп соқты. 2002 жылы халықтың жанбасына тұтынған еттің көлемі ғылыми негізделген норманың тек 54 пайызын ғана құрады, сүт-57, жүмыртқа-39 пайыз.
Өңдеуші өндіріс өнеркәсіптерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігі қысқарды. Ауыл шаруашылық министрлігінің деректері бойынша, өндірілген сүттің 11 пайызы, еттің-10, дәнді-дақылдардың -14, майлы өсімдік дәнінің 48 пайызы ғана өнеркесіптік өңдеуден өтті. Осы арада айта кететін бір мәселе жеткілікті көлемде мемлекеттік қолдау болмай отырған кезде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныстың деңгейі ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге өнім өндіруді айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Өйткені, олардың айналмалы қаржысы мен негізгі капиталға инвестиция алуға қажетті мөлшердегі қаражаты жоқ.
Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық азық-түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылық енімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі болып табылады 1-кесте. Мәселен, оның үлесі 1990-1992 жылдардағы 31 пайыздан 2002 жылы 51 пайызға дейін өсті. Статистика жөніндегі агенттіктің деректеріне қарағанда жеке косалқы шаруашылықтың ЖҚШ өсімдік шаруашылық өнімдерін әндірудегі үлесі 26 пайыз, мал шаруашылығында -- 87 пайыз. Сөйтіп, бүгінгі күнде халықтың жеке қосалқы шаруашылығы еттің, сүттің, көкөністің, бақша дақылдарының, жеміс пен жидектің, картоптың негізгі өндірушісі болып табылады.
Осы мерзім ішінде халықтың жеке қосалқы шаруашылығында, керісінше, ет ондіру -10 пайызға, сүт-30, картоп-22, жеміс пен жидек-38, көкеніс пен бақша дақылдары-2,9 есеге өсті.
Шаруашылық санаттары арасындағы өнім өндірудегі мұндай ара қатынастың қалыптасуы республика халқының астықтан басқа азық-түліктің негізгі енімдеріне деген қажеті бүгінгі күні ЖҚШ есебінен қанағаттандыруына әкеліп соқты. Біздің жасаған есебіміз көрсеткендей 2001-2002 жылдары халықтың етке деген қажетінің 87-89 пайызы, сүтке-78-80, жұмыртқаға-45-48, жеміс, жидек және жүзімге-56-58, көкөніске-95-96, картопқа-78-80 пайызы қосалқы шаруашылықтар есебінен
қанағаттандырылып отыр. 2004 жылдың I жарты жылдығында өсімдік шаруашылығы енімдері 6,4 млрд.теңгеге өндірілді, бұл 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда 2%- ке жоғары. Ал екінші кварталда егін жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде ауылшаруашылығының жалпы көлемі 17,4 млн.га жетті. Егіс құрылымын дәнді дақылдар құрады(13,2 млн.га), ауыл шаруашылығының 80% үлес салмағын алады. 2004 жылы сұлы (22,6%) және арпа (12,6%) осіру кең көлем алды және бұл мал шаруашылығының дамуына өз әсерін тигізді. Мәдени дақылдар ағымдағы жылда жалпы дәнді дақылдардың 3,7% құрады, бұл тек тұқымды сақтап қалуға ғана жағдай жасады.
Қант қызылшасы 2004 жылы 23,5 мың га жерді алды, оның негізіг өсірілу аймағы бұрынғысынша- Алматы және Жамбыл облыстары болып қалды. Сонымен бірге қант қызылшасы ондірісінің көлемі республика бойынша қант зауыттарын және халықтың қантқа деген сүранысын қамтамасыз ете алмайды. Мақта осіру алдыңғы жылмен салыстырғанда 8,6%-ке өсті. Бұл тенденцияның бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқанын атап өткен жөн.
Азық - түлік қауіпсіздігінің басты міндеттері мыналар болуы тиіс: - тамақ өнімдерімен өзін -өзі жеткілікті қамтамасыз ету үшін жағдай жасау;
- бағаның артуы т.б. жағдайларда, оларды қажетті мөлшерде сырттан әкелу үшін қолда қаражат болуы.
Халықтың саны да, сапасы да медициналық тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнімдерімен үнемі үзіліссіз жабдықтау ісі жолға қойылғанда ғана азық-түлік қауіпсіздігі сақталуына кепілдік бар.
Біз осы сәтте Қазақстанның азық - түлік қауіпсіздігіне қатер төндіретін бірнеше ішкі-сыртқы ахуалдарды бөліп айта аламыз:
Азық-түлік қауіпсіздігінің ішкі қатерлеріне мыналарды жатқызуға болады:
1.Экономикалық аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс.
2. Егіс көлемінің қысқаруы және астықтың жалпы түсімінің төмендеуі.
3.Ауыл шаруашылық мал басының кеміп кетуі.
4.Қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау салаларының дамымауы.
5.Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс.
6.Айтып келмейтін табиғат апаттарына дайын болмау.
7.Агроном кадрлар әзірлеу ісі сапасының нашарлығы.
8.Ауыл-саласы демографиялық құлдырауға әкеліп соқтыратын ауыл жастарының қалаға жаппай ағылуы.
Халықтың қосалқы шаруашылығының бұдан былайғы жерде дамуы негізінен -ел экономикасының осы манызды секторына қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясатқа байланысты. Біздің ойымызша оларға қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясаттын басым бағыттары келесілер болмақ:
Біріншісі-халықтың жеке қосалқы шаруашылығы туралы арнайы заң қабылдау. Онда ЖҚШ құқықтық статусы анықталуы тиіс, тиісті жарна төлеген жағдайда ЖҚШ оз еркімен жүмыс істейтіндерді зейнетақымен және әлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз етуі каралуы керек.
Екіншісі ЖҚШ ауыл шаруашылық және өндеуші кәсіпорындарымен, сауда ұйымдарымен және фирмалармен тікелей қатынасын белгілеу және олармен бірігуін ынталандыру. Онымен бірге, халықтың үй шаруашылығына өндірістік -техникалық қызмет көрсету жөніндегі, атап айтқанда, мал азығын ендіру мен дайындау, жерді өңдеумен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру, өнімді сату, техниканы сатып алу және материалдық техникалық жабдықтау жөніндегі коммуналдық меншік кәсіпорындары мен маманданған кооперативтер құруды ынталандыру қажет.
Жеке қосалқы шаруашылықтардың ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен езара қарым қатынастарының маңызды түрі контрактылық келісім -- шарттық ауыл шаруашылығын дамыту болып табылады. Сол кезде кәсіпорын ЖҚШ-қа материалдық -техникалық ресурстарды, малдың төлін, қажет болған жағдайда несие береді, ЖҚШ өндірген өнімдерді сатады. Бұл байланыс өзара тиімді. Кәсіпорын менеджментке, инвестицияға жұмсалатын қаржыны үнемдей отырып, өз өндірісін ұлғайтады, ал ЖҚШ иелері өнімді өндіру мен сату жөніндегі өз проблемаларын шешеді.
Өзара әрекеттестіктің мұндай тәжірибесі Венгрияда бар, Батыс европалық елдермен АҚІІІ- да дамуда.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ЖҚШ мұндай әрекеттестігі КСРО кезінде де болғанды, ұжымшарлар мен кеңшарлар халыққа өндіруге малдың телі мен құсты, қант қызылшасын, көкөністі, басқа да дақылдарды беретін тұғын.
Үшіншісі-селолық несиелік және сақтандыру кооперативтері арқылы ЖҚШ-ға несие тұтыну кооперативтерінің ролі дала жұмыстарын атқару, енімді сату мен өңдеу кезінде ЖҚШ қаржыландыру үшін аса маңызды. Селодағы сақтандыру әлдеқайда тиімді.
ЖҚШ жәрдемақы төлеу жүйесін әзірлеу қажет, соның ішінде банк несиесі бойынша және селолық несие кооперативтерінің пайыздарын төлеуге жұмсалатын шығынның бір бөлігіне жәрдемақы беру. ЖҚШ қарыз беретін арнайы қорлар қүру тиімді. Мұндай тетікті Бүкіл Ресейлік Аграрлық проблемалар мен информатика ғылыми-зерттеу институты әзірледі, ол Ленинград облысының үш ауданында тәжірибеге енді.
Төртіншісі-ЖҚШ-ды кооперативтерге біріктіру. Ресейде кооперацияның мұндай түрі коопшар коопхоз деп аталады. Өз еркімен
бірлескен кезде коопшар мүшелері жер учаскелеріне жеке меншікті сақтай отырып мүліктік және қаржылық жарналардан жарналық қол құрады.
Бесіншісі-жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту. Оның тиімділігін Мордвадағы Ресей ЖҚШ жұмыс тәжірибесі дәлелдеді. Аталған бағыттарды іске асыру халықтың қосалқы шаруашылығының дамуын, өнімді сату мен өңдеу, шаруашылықтарды жабдықтау ісінде кооперацияға мемлекеттік қолдауды, үкіметтің жергілікті органдардың халықтың ЖҚШ қызметіне жәрдемін қамтамасыз ететін нормативтік-құқықтық база жасау арқылы орындалады.
Қазақстанда шаруашылық жүргізудің шагын түрлерін дамытудың өнерлік бағдарламаларын әзірлеген жөн. Онда мыналар қаралғаны дұрыс:
- халыққа малдың төлі мен құстың балапандарын сату;
ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан бордақылап, кейін кәсіпорын арқылы сату үшін малдың төлі мен құстың балапанын бөліп беру;
- картоптың және басқа дақылдардың тұқымын сату;
- халықтан көкөністі, жеміс пен жидекті, сүтпен етті сатып алуды ұйымдастыру, өңдеуші кәсіпорындардың сүт қабылдайтын пункттер ашу;
Құрамы жемге, минералдық тыңайтқыштар мен өсімдікті қорғау құралдарына, мал дәрігерлік препараттарға жеңілдігі бар баға тағайындау;
- мал мен құс ұстайтын халыққа мал азығын аванспен беру;
- жеке қосалқы шаруашылық мал тұқымын асылдандырудың, мал дәрігерлік, фитосанитарлық және агротехникалық қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесіне қосу.
Халықтың жеке қосалқы шаруашылығына мақсатты мемлекеттік қолдау көрсету біраз проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, атап айтқанда: мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуды, село тұрғындары омірінің әлеуметтік проблемаларын шешуді, өндеуші өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз етуді, республиканың бүкіл халқының табысын арттыруды.
Агроөнеркәсіпті кешенді елеулі түрде алға жылжыту үшін мына бағыттарды атап өтуге болады.
Біріншіден, біздің ел азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз ететіндей басым бағыт ұстануға тиіспіз.
Екіншіден, агроөнеркәсіптік кешеннің қалыптасуына әсер ететін салаларды дамыту. Ауыл шаруашылығын өркендету арқылы біз экономиканы дамытуға үлес қосамыз.
Үшіншіден, ауылда өмір сүруге жағдай жасау, бұл үшін мәдениет, денсаулық, білім беру деңгейіне көңіл бөлу.
Ауыл шаруашылығын жалпы қорытындылайтын болсақ 2004 жылы астық өндіру көлемі 10,5 млн теңге болды. Мақта алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіру колемінің ұлғайуының нәтижесінде 9%-ке жоғарылады. Жалпы алғанды, өсімдік шаруашылығы өндірісі өнімінің көлемі 271,9 млрд. теңгені құрады.
2004 жылы ірі қараның басы және құс шаруашылығы алдыңғы жылмен салыстырғанды 6,8%-ке ості. Мал шаруашылығы өнімінің өсуінің негізгі факторы мал санының өсуімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы енімділігі әліге дейін бұл саланың дамуына айтарлықтай үлес қосқан жоқ.
Егін шаруашылығын интенсивтендіру
Егер жеке-жеке алсақ, егін шаруашылығында ауыл шаруашылығы дақылдары көлемін әртараптандыру ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл арада біз бір жағынан әр аймақтың табиғи-климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, сол аймаққа ең тиімді деген дақылдарды таңдауымыз қажет, екіншіден, қазір ішкі рыноктың сұранысы толық қамтамасыз етілмей отырған дақылдарды жеткілікті мөлшерде өсіруді қамтамасыз етуге тиіспіз. Мұны ынталандыру үшін мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары пайдаланылуда. Атап айтқанда, отандық өндіріс ішкі рыноктың сұранысын қамтамасыз ете алмай отырған майлы дақылдарды, жеміс-жидек пен бақша өнімдерін, қант қызылшасы, күріш пен жүзім өсіруге берілетін субсидия мөлшері елеулі ұлғайтылды. Бұл шаралар қазірдің өзінде нәтижесін бере бастады. Тауар өндірушілер биылдың өзінде майлы дақылдардың алқабын 191,7 мың гектарға немесе 28,5 %-ға, жеміс-жидек, бақша және жүзім егу көлемін 4,7 мың гектарға немесе 10,3 %-ға, қант қызылшасын егуді 5,6 мың гектарға немесе 40,9 %-ға көбейтті.
Егіншіліктің ең басты проблемаларының бірі топырақ құнарының азаюы екенін ескере отырып, алдағы уақытта біз құнарлылықты қалпына келтіру мен арттыруға ерекше мән беретін боламыз. Осы мақсатта келесі жылдан бастап топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға ынталандыру шараларын қолға алу, бұл үшін осы мәселені бөлек бюджеттік бағдарлама ету жоспарланып отыр. Осы шара арқылы біз топырақты минералды тыңайтқыштар арқылы құнарландыруды екі есеге арттырамыз. Бұл үшін отандық зауыттардың минералды тыңайтқыштарды ішкі рынокқа қажетті мөлшерде өндіруі мен оны ауылдағы тауар өндірушілерге жеткізуді қамтамасыз ету мәселесі қарастырылуда.
Ішкі рынокты бақша өнімдерімен қамтамасыз ету мәселесі әлі де егін шаруашылығының ең осал тұсы болып қалып отыр. Бақша дақылдарын өндіру көлемі тұтастай алғанда еліміздің қажеттілігін толық жабуға жететінін сараптама көрсетіп берді. Бірақ, маусымаралық кезеңде аталған өнімдердің тапшылығы туындап, бұл өз кезегінде бағаның өсуіне, сол арқылы инфляция көрсеткішінің артуына себеп болады. Біз бұл мәселені өнім сақтайтын қоймаларды салу, бақша дақылдарын өсіретін жылыжайларды арттыру арқылы шешуге болады деп жоспарлап отырмыз. Қазір республика бойынша барлық жылыжайлар қажеттіліктің 4,3 %-ын ғана құрайды, сонымен қатар, көкөніс-жеміс сақтайтын қоймалардың тапшылығы да білініп отыр. Сондықтан мемлекеттік реттеу және қолдау шараларын дәл осы проблемаларды шешуге бағыттау жоспарланған. Атап айтқанда, "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ жаңа жылыжайлар мен бақша өнімдерін сақтайтын қоймаларды салу мен бұрынғыларын қайта жөндеуге арналған және оларды арнайы құрал-жабдықтармен жабдықтауға бағытталған бизнес-жобаларды жеңілдетілген шарттармен қаржыландыруда. Шаруашылықтардың сұрауы бойынша бұл шара тікелей қаржыландыру әдісімен де, техниканы лизингке беру әдісімен де іске асырылып жатыр. Қолға алынған осы шаралар енді 5-6 жылда ішкі рынокты көкөніс өнімдерімен жыл бойы үздіксіз қамтамасыз етуге мүмкіндік бермек. Біз қазір дәл осындай шараларды жеміс-жидек пен жүзім өсіру салаларында да қолдануды жоспарладық.
Ауылшаруашылық дақылдарын өндіруді дамытудың үлкен мүмкіндігі егін егудің ылғал және қор сақтау технологияларына жаппай көшуінде жатыр. Қазір егістік жерлердің 50 %-ға жуығы осы технологиялармен өңделеді. Ол үшін бірінші кезекте лизингтік бағдарламаны одан әрі кеңейту арқылы ауылшаруашылық құрылымдарының техникалық жарақтануын жақсартуға тиіспіз. Сондай-ақ тыңайған жерлерді жаңадан игеру сияқты экстенсивті даму факторлары да біздің үлкен резервіміз деуге болады. Қазақстандағы 5,5 миллион гектар тыңайған жердің 2,0-2,5 млн. гектарын немесе 36%-ын айналымға қосуды қарастырып отырмыз.
Мал шаруашылығын интенсивтендіру
Сондай-ақ мал шаруашылығын интенсивтендіру бағытында да ауқымды жұмыстар тұр. Қазір бұл саланың бәсекелестік қабілеті өте төмен екенін мойындауға тиіспіз. Бүгінде еліміздегі барлық мал басының 80%-ға жуығы қосалқы шаруашылықтардың еншісінде, мал өнімдерін өндірудегі орта және ірі тауарлы өндірістің үлесі өте төмен. Мысалға, республикадағы мал басының 5-7 %-ы ғана асыл тұқымды, бұл дамыған елдердегі көрсеткіштен 6 есе аз. Сондықтан мал шаруашылығында біз бірінші кезекте өндірісті ірілендіру мен малдың генетикалық әлеуетін арттыруға маңыз беруіміз қажет. Осы екі мақсатқа ұсақ тауар өндірушілерді біріктіру және ғылыми негізделген сұрыптау-асылдандыру жұмысын жүйелі жүргізу арқылы қол жеткіземіз. Бұл үдерісті жеделдету үшін шетелдерде селекциядан өткен жоғары өнімді асыл тұқымды малдармен жабдықталған заманауи мал өсіру кешендерін салу жөніндегі арнайы бағдарламалар іске асырылатын болады. Осындай 2 сүт кешені былтыр салынып бітіп, тауар өндірушілерге лизингке берілген болатын. Биыл тағы осындай 6 сүт кешені пайдалануға беріледі. Сөйтіп 2012 жылға дейін елімізде салынатын заманауи сүт кешендерінің саны 20-ға жетіп, оларға шетелдерде селекциядан өткен 30 мың сиыр әкелінеді. Бұл бірінші кезекте өңдеу өнеркәсібіне сапалы шикізатпен қамтамасыз ету мәселесін толық шешеді. Екіншіден, қазір шетелдерден экспортталатын терең өңделген сүт өнімдерін отандық тауарлармен ығыстырып шығаруға мүмкіндік береді.
Ет өндірісінде өнімін экспортқа шығаруға негізделген заманауи мал бордақылау кешендерін салуға баса назар аударылады. Биыл осындай 2 кешенді пайдалануға беру жоспарланса, келесі жылы тағы 3 кешен салынатын болады.
Бұл арада мал шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдау шаралары дәл осындай жобаларды ынталандыруға негізделетінін атап өткен жөн. Біздің есебіміз бойынша осы шаралардың арқасында 2012 жылға қарай асыл тұқымды малдың үлесін екі есеге дейін көбейтіп, орта және ірі тауарлы фермаларда өндірілетін мал өнімдерін жалпы өндірістің 30 %-на дейін жеткізу мүмкіндігін көрсетіп отыр. Бұл қазақстандық ет өнімдерін әлемдік рынокқа кеңінен шығаруға жағдай туғызады.
Мал шаруашылығын дамытудағы тағы бір түйінді мәселе бұл - еліміздің эпизоотикалық және ветеринарлық-санитарлық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі. Біз сонау 2002 жылы құрылған қазіргі ветеринария жүйесі еліміздегі эпизоотикалық жағдайды қалыпты ұстап тұруға оң әсер еткенін айтуға тиіспіз. Дегенмен тез құбылып отырған жағдай бұл жүйені одан әрі жетілдіруді қажет етіп отыр. Сондықтан біз ветеринария жүйесін халықаралық нормалармен терең үйлестіруді қарастыратын заң жобасын дайындап, Парламент қарауына енгіздік. Оның қабылдануы елімізде ветеринарияның екі деңгейлі жүйесін енгізіп, өкілеттіктерді нақты бөлуге жағдай жасауы тиіс. Бұл бізде жүргізіліп жатқан әкімшілік реформа талаптарына да, ветеринарияға қатысты халықаралық нормаларға да толық сәйкес келеді. Жаңа заң жобасы бойынша алдағы 3 жылда еліміздің барлық аймақтарында заманауи ветерианарлық зертханалар салып, мал ауруларын анықтаудың жаңа прогрессивті әдістеріне көшу жоспарлануда. Сонымен қатар, электронды мәліметтер базасын енгізу мен оны автоматтандырылған біртұтас жүйеге қосу арқылы малдарды идентификациялау жүйесін одан әрі дамыту міндеті тұр. Жоспар бойынша еліміздің барлық ауылдық округтерінде халықаралық нормаларға сай келетін стандартты модульдік мал сою пункттерін салу қарастырылуда. Мұнан кейін еті сатуға шығарылатын малдардың бәрі тек осындай пункттерде сойылатын болады, оларды әркімнің өз ауласында союына тыйым салынбақ. Бұл шаралардың барлығы бір жағынан мал өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жағдай жасаса, екінші жағынан отандық ет өнімдерін экспортқа шығаруға кедергі болып келген мәселелердің бәрін жояды.
Өңдеу саласы
Біздің алдымызда әсіресе, ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдеу саласында ауқымды жұмыс атқару міндеті тұр. Бұл мәселе отандық аграрлық саланың ең осал тұсы екені жасырын емес. Отандық өңдеу өнеркәсібінің өнімдері бәсекелестікке қабілетсіз болып отырғанына мысал ретінде терең өңделген азық-түлік өнімдерін импорттауға еліміз жыл сайын шамамен 1,9 млрд. АҚШ долларына тең қаржы жұмсап отырғанын айтсақ жеткілікті. Еліміздегі өңдеу кәсіпорындарының басым көпшілігі моральдық жағынан ескіріп, заман талабына мүлде сай келмейтін құрал-жабдықтармен жабдықталған. Өңдеу кәсіпорындарындағы технологиялық жабдықтардың тозу деңгейі 50 %-дан асады.
Сондықтан біз бұл саланы техникалық және технологиялық тұрғыдан қайта жарақтандыруға бағытталған жүйелі шаралар қабылдауға бар күш-жігерімізді салуға тиіспіз. Мемлекеттік қолдау және ынталандыру бағытында қазір іске асырылып жатқан және жаңадан енгізілетін бюджеттік бағдарламалардың барлығы дәл осы мақсатқа жұмылдырылатын болады. Атап айтқанда, келесі жылдан бастап өңдеу кәсіпорындарының айналым қаржысын толықтыру үшін екінші деңгейлі банктерден алған несиелерінің өсімі тікелей субсидияланатын болады. Олар аталған бағдарламаға қазіргі кезде тек банктердің ұсынысы бойынша ғана қатысып отыр. Сондай-ақ, техникалық және технологиялық қайта жарақтану ісін жандандыру үшін өндірістегі негізгі қорларды жаңартуға алынған несиелердің өсімін де субсидиялау жоспарлануда. Мұнымен бірге әлемнің көптеген елдері сияқты бізде де әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын шығаратын кәсіпорындар үшін энергия көздерінің құнын арзандатып беру мәселесі қарастырылуда. Халықаралық сапа стандарттарын өндіріске енгізуге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін болады. Бұл шаралардың барлығы ақыр соңында ішкі азық-түлік рыногын отандық тауарлармен толық қамтамасыз етіп, импортқа тәуелділікті кемітуі тиіс.
Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ пен оның еншілес компанияларының рөліне ерекше маңыз беріліп отыр. Бүгінде бұл құрылым агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ірі институтқа айналды. Әлемдегі ипотекалық дағдарысқа байланысты еліміздің банк жүйесі қиын-қыстау кезеңді бастан өткеріп жатқан кезде бұл құрылымдар агроөнеркәсіп кешеніне несие беру тапшылығын болдырмауға күш салды. Қолда бар қаржы ресурстарын агроөнеркәсіп кешенінің басым маңыз берілген салаларына нақты бағыттай отырып, олар осы бір қиын кезеңде отандық тауар өндірушілерге қолдау жасап қана қойған жоқ, еліміз экономикасының аграрлық саласын дамудың жаңа деңгейіне алып шығатын серпінді жобаларды дамытуға зор екпін бере алды. "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ бұл миссияны алдағы уақытта да атқара бермек, бірақ бюджет қаржысы және сырттан тартылған қаражаттың есебінен бұл жұмыстың ауқымы кеңейе түсетін болады. Аталған даму институты қызметінің негізгі бағыты әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын өндіруді, әсіресе отандық өндіріс ішкі рыноктың қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмай отырған тауарларды өндіруді қаржыландыру, ауылдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І - тарау. Ауыл шаруашылығы саласында өндірісті қарқынды дамыту
1.1.Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру
1.2. Қазақстан Республикпсындағы ауыл шауашылығының
даму деңгейін талдау
ІІ - Тарау. II Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық жағдайы
2.1 Ауылшаруашылығын несиелеу жүйесі
2.2 Агроөнеркәсіп кешенін техникалық жарақтандыру
III Тарау. ҚР-дағы ауыл шаруашылығын дамыту жолдары
Батыс Қазақстан обылысының ауыл шаруашылығының дамуы
КІРІСПЕ
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы - ауыл шаруашылығы болып табылады. Оның маңыздылығы - ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал өңдеуші өнеркәсіпті қажетті ауыл шаруашылық шикізатымен. Ауыл шаруашылығының еліміздің экономикалық, әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатын баршымызға белгілі. Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем нарығында бәсекелестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына жуығының әлеуметтік жағдайы ауыл аймақтарымен тығыз байланыста. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздіқ қоғамдық - саяси тұрақтылығының да шешуші факторы болып есептеледі. Республика халқының 44 пайызы бүгінде ауылдық жерлерде тұрады. 2003-2005 жылдары Елбасының шешімімен Ауыл жылдары деп жарияланған еді. Осыған сәйкес, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың үш жылдық бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ауыл шаруашылығы ұлттық экономикамыздың негізін құрайды. Ауылдың әлеуметтік жағдайын, тұрғындардың тұрмысын түзеу үшін қатарынан үш жылды ауылға арнау елімізге үлкен өзгерістер әкелді. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана, ауыл шаруашылығын дамытудан әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік әрі әкономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады. Ауыл дегеніміз - сайып келгенде, халықтың тұрмыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдык және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етеді. Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы жаңа концептуальдық-ғылыми көзқараспен талдап, алғаш рет тарих ғылымына бұл мәселеге жаңа ғылыми тұжырым жасау міндетін туғызды. Бірақ осыған қарамастан, бұл мәселе бойынша қазақстандық зерттеушілер арасында тарихшы ғалымдар да біраз жұмыстар тыңдырды.
Кеңес өкіметі кезеңіндегі жүргізілген ауылдағы реформалар күткен нәтижесін бермеді, аграрлық сектордағы әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлап, өндіріс көлемі қысқарып, ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейі төмендеп, әлеуметтік жағдай жылдан-жылға шиеленісті. Осы тұрғыдан қарағанда, Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізілген волюнтаристік саясаты халыққа жасалған қиянаты, дүниенені өзгертудің зорлыққа негізделген концепциясының жарқын бір көрінісі іспетті. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген аграрлық мәселелерді қәзіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда. Өтпелі кезеңнің зардабы ауыл шаруашылығына және бүкіл аграрлық секторға қолайсыз болды. Аграрлық дағдарыстың табиғаты, негізгі себептері және одан шығу жолдары ғылыми және көпшілік әдебиетте аз жазылған жоқ. Осы өзекті көкейтесті мәселе, республика Президентінің еңбектерінде, түрлі Заң және атқарушы органдардың күнделікті іс-тәжірибелерінен күн тәртібінен түспегені белгілі. Бірақ та ел экономикасының маңызды және өмірлік қажет саласының әлеуметтік проблемаларын, әкімшілік басқару жүйесінен нарықтық жүйеге көшуге байланысты, аграрлық саланың тұрақты және тиімді даму бағыттарын анықтау қажеттігі туындап отыр. Бүгінгі таңдағы ауыл шаруашылығындағы алға басулар нарықтық қатынастарға көшу ауыл шаруашылығын реформалауды да талап етеді. Аграрлық салада тың өзгерістер жасау үшін, өткен тарихи кезеңнің келеңді, келеңсіз тәжірибелерінен үйрене отырып алға басқанымыз жөн - деп түсінеміз. Сондықтан да, социализм тұсындағы аграрлық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы кезеңі, нарыққа өтпелі кезеңдегі аграрлық қатынастардың, олардың ішкі құрылымының ерекшеліктерін, аграрлық қатынастардың негізі болып табылатын жер қатынастарының қалыптасу заңдылықтарын, аграрлық өндірістегі дағдарыс себептерін қарастыра отырып, азық-түлік қауіпсіздігі, ғылыми-техникалық прогресс және оның ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктерін, кооперация мен жекешелендіру процесінің нәтижелерін, орталықсыздандыру саясатының ауылдық аймақтарға жасаған ықпалы және ауылдың әлеуметтік жағдайын көтеру мәселелері зерттеу тақырыптың өзектілігін анықтайды.
І - тарау. Ауыл шаруашылығы саласында өндірісті қарқынды дамыту
1.1.Аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру
Ауыл шаруашылығы саласында ең алдымен аграрлық-өнеркәсіптік кешенді интенсивтендіру жалпыхалықтық іс болып табылды. Бүкіл ауыл шаруашылығы потенциалын қалыптасқан жүйе мен нарықтық емес қатынастар тұншықтырып, көп жағдайда экономикалық тиімділігін мардымсыз етіп, кейде бос жұмыс істетіп келді. Сөйтіп, Кеңес өкіметі мен Компартияның аграрлық саясаты ауыл шаруашылығын бүлдіріп қана қоймай, сонымен бірге бүкіл қоғамның дамуында елеулі қиыншылықтар туғызды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіп жүйесіндегі) толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап облыс шаруашылықтарында бірінші болып жүргізілді. 1990 жылдардың бас кезінде республиканың аграрлық секторында жүргізілген экономикалық реформа нәтижесінде біріншіден, агроөнеркәсіптік өндірісте көп укладтылық қалыптасты, шаруашылық субъектілеріне толық дербестік беріліп, олардың өз қызметтерін жүзеге асыруына және өндірген өнімдеріне ие болуына мүмкіндік жасалды, нарықтық қатынастардың дамуы бір орталықтан басқару жүйесін әлсіретті, екіншіден, асығыс жүргізілген институционалдық өзгерістер, экономикалық қатынастардағы салааралық теңсіздіктің күшеюі, агроөнеркәсіптік интеграция мен кооперативтердің дамуы үшін жағдай жасаудың орнына ауыл шаруашылғы өнімдерін өңдеуші және қызмет көрсетуші кәсіпорындарды жекешелендіру, ауылдық тауар өндірушілердің басым бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде, барынша тиімді ұйымдық қалыптастырмастан, нарықтық қатынастарға өту ауылдық тауар өндірушілердің негізгі бөлігінің ұсақ, жеке өндіріске бағыт ұстануы нәтижесінде барынша тиімді ұйымдық құрылымдар қалыптасты.
Аграрлық саясатты жүргізу барысында келесі проблемаларды шешуде келіспеушіліктер де кездесті: ол шаруашылық жүргізу нысандарын анықтау; АӨК-індегі жекешелендіру және кооперация, жер қатынастарын реттеу, аграрлық реформа жүргізу мерзімдері; нарықтық экономика шараларын ұйымдастыру мен реттеу еді. Алайда, ауыл шаруашылығын аяғынан тік тұрғызып, сала өндіретін өнімдер көлемін айтарлықтай өсіру, ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз ету шеңберін кеңейту, ондағы халықтың тұрмыс деңгейін көтеру үшін алдағы кезде қаражат пен үкімет көмегін көп талап ететін өте күрделі мәселелері республиканың күн тәртібіндегі мәселер болып саналды. Көп укладты экономика талаптарына сай, экономикалық қарым-қатынастарды қайта құру, кәсіпорындар мен ұйымдарды (мемлекеттік агроөнеркәсіп жүйесіндегі) толық шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға өткізу жұмыстары Қазақстан бойынша 1988 жылдан бастап, облыс шаруашылықтарында бірінші болып жүргізілді. Республикада жүргізілген ұйымдық-экономикалық шараларға қарамастан, АӨК жағдайы қанағаттанғысыз болып қала берді. Мемлекеттік сатып алу, көтерме сауда жекелеп сату бағалары арасындағы айырмашылық арта берді, соның арқасында тауар өндірушілердің қаржы қиындықтары арта түсті, инфляция тұрақтамады, базардың құрылуы және дамуы қиындай түсті.
Осы тарауға қорытынды жасасақ - Кеңес өкіметі және тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласына үлкен терең өзгерістер әкелді. Кеңес экономикасының орталықтандырылған басқару әдістерінің мемлекеттік монополизмнің ұзаққа созылған үстемдігінен кейін, нарықтық механизмі қалыптастыру қажет болды, нарықтық механизм мемлекет пен кәсіпорын арасындағы өндірістік қатынастар жүйесімен тұтасымен өзгертті. Егемен Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқару тұжырымдамасы да өзгерді. Қатаң әміршілдік-әкімшілдік әдістер біртіндеп мемлекеттік реттеудің икемді жүйесімен ауыстырылды [15, 156-б.]. Мемлекет ішінде демократия мен жариялық біршама дамыды. Дегенмен, өкінішке орай, экономикалық аяда ешқандай жақсы қозғалыстар бола қоймады. Оның үстіне тоқырау құбылыстары қайта орын ала бастады, олар нағыз шығынға ұласты.
1.2. Қазақстан Республикпсындағы ауыл шауашылығының
даму деңгейін талдау.
Республика Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің элемге белгілі Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы атты еңбегінде Барлық стратегиялық басымдылықтардың көш басында агроөнеркәсіп кешенін дамыту , оны дәйекті де батыл реформалау, сандай-ақ тұтыну рыногын өнеркәсіп тауарларымен толтыру шаралыры жүретін болады - деп атап көрсеткен болатын .
ҚР- да агроөнеркәсіп кешенінің барлық салаларын, оның ішінде ауыл шаруашылығын әлеуметтік - экономиаалық дамытуға мүмкіндік мол. Егер де осы потенциалдық мүмкіндікті рынок жағдайында әрбір жекеленген аймақтардың табиғи-экономикалық өзгешеліктерін еске ала отырып ауыл шаруашылығының әлеуметтік салаларын дамыта білсек, еліміздің экономикасын бұдан да биік деңгейге көтеруге мүмкіндік жасар едік.
Аймақтағы агроөркәсіп кешенінің даму стратегйясы, оның негізгі
мазмұны нақтылы әлеуметтік-эканомикалық жағдайлар мен анықталады. Оның негізгі мәніне, біріншіден, аймақтық ішкі даму факторлары: табиғи ресурстары, эканомикасының нақтылы жағдайы мен оның құрлымы, маманданудың , шығын және орта бизнестің даму деңгейі, аймақтық рыноктың қалыптасқандығы және т.б жатады.
Екіншіден, аймақтағы сыртқы орта факторлары: мемлекеттің экономикалық және аймақтық саясаты, оның әлемдік ортадағы орны, сыртқа шығару - сырттан әкелу мүмкіндіктері, әлемдік рынок конъюктурасы негіз болады. Оған себеп:ауыл жүйесінде шаруашылықтың әлеуметтік - экономикалық даму стратегиялық жүйесінде аймақтың ішкі ресурстарын тиімді пайдалану мен қатар аймақ шеңберіндегі сегменттік рынокты, шағын бизнесті, өндірістік және әлеуметтік инфроқұрылымдарды жетілдіру үлкен орын алады.
Қазақстанның көптеген аймақтарында ауыл шаруашылығының әлеуметтік - экономикалық даму рынок экономикасына сай жүргізілмей отыр. Оған себеп біздің мемлекет, эканомикасы қалыптасқан басқа елдер сияқты ықшамды територияда орналасқан аймақтардың ішкі резервін тиімді пайдалана отырып, Әлеуметтік салаларды дамытудың орнына, көптеген әлеуметтік- эканомикалық шараларды бүкіл республика шеңберінде жүргізуді мақсат еткендіктен, қаражаттың және басқа ресурстардың жетіспегендігінен олар өздерінің тиімділігін мезгілінде бере алмай отыр.
2003-2004 жылдары Қазақстан өнеркәсіп кешенінің дамуы үшін негіз бола алатын екі құжат қабылданды: Қазақстан Республикасының 2003-2005 жылға арналған Мемлекеттік аграрлық азық - түлік бағдарламасы және 2010 жылға дейін селолық аймақтарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Олар агробизнестің оңтайлы құрлымы қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің өсуімен, ауыл шаруашылық өндірісінің Маркетинг стратегияға көшуімен, ішкі рынокте импорт алмастырумен, алыс және жақын шетелдерге экспорттың артуымен, селоның әлеуметтік дамуының шапшаңдығымен байланысты аграрлық саладағы дамудың жаңа сапасына көшу қаралған. Ал бұған ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекеге түсуіндегі конкуренция қаблеттілігін артуы және өндірісті диверсификациялау жолымен ғана қол жетуі мүмкін еді. Осыған байланысты эканомиканың аграрлық секторында қанда проблемалар туындайтынына тоқталамыз.
Нарықтық саясат кезінде Қазақстанның ауыл шаруашылығы елеулі өзгерістерді бастан кешті. Саланың жалпы өнімі 2003 жылы 1990 жылмен салыстырғанда екі еседен астам төмендеді. Жан басына шаққанда 1990 жылғы деңгейге қарағанда астық өндіру -63 пайыз, ет-49, сүт -82, жұмыртқа-57 паыз болды. Осы мезгілде картоп өндіру жан басына шаққанда -10 пайыз өсті, көкөніс пен бақша дақылдары -94 пайызға өсті. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттік алынған дерек бойынша саланың жалпы өнімі жылдар ішінде төмендегідей құбылды.
Мал шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны төмен болғанымен, бірақ, олардың өскені, ал өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өсу қарқыны жыл сайын елеулі өзгеріп отыратынын, өйткені, ол табиғи-климаттық жағдайлардың қандай болуына бағынышты екенін жоғарыдағы суреттен байқауға болады.
Осы саланың дамуына кедергі келтіретін факторлар деп, өндірушілер тәмендегілерді санайды:
- қаржының жетіспеуі - 55%;
- материалдық техникалық базаның тозуы- 44%;
- айналымда қаржының тапшы болуы- 30%;
- несие пайызының жоғары болуы -21%;
- жоғары салық-21%;
- тұтынушының төлеуге жарамсыздығы -11%.
Жалпы алғанда ауыл шаруашылығының дамуы осы уақытқа дейін бидай өндірісіне тікелей тәуелді болып отыр.
Сонымен ауыл шаруашылығының I жарты жылдық бойынша қаржылық жағдайы кемімелі түрде болды. Оған әсер етушілер:
- мезгілдік фактор;
- өндірістің жоғары ;
- дебиторлық және кредиторлық қарыздар;
Шаруа қожалықтарының қарыздарының жоғары болуы олардың мемлекеттік несиені уақтылы төлеуіне кедергілер келтіріп отыр, нәтижесінде келесі жылдарда мемлекет тарапынан көмек алуларына кедергілер туындайды. Осыған байланысты ауыл шаруашылығының облыстық басқармалар егін аз болған жылдарда және баға конъюнктурасы қолайсыз болған жылдарда мемлекеттік несиелерді қарыз пролонгациясын жасауды ұсынып отыр. Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша бұл ұсынылған жобалар барлық мәселелерді толығымен шеше алады дей алмаймыз. Ол үшін төмендегідей арнайы шаралар қолдану керек:
- өнімнің сапасын көтеру;
- өндіріске қызмет көрсету құрылымын құру;
- жаңа технологияларға оқыту және ауыл үшін арнайы кадрлар даярлау;
Осы жылдарда ең бағалы деп саналатын мал шаруашылығы өнімдерінің үлес салмағы қысқарып кетті.
2 сурет.
Саладағы мұндай өзгерістерге: Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы өндірістік шаруашылық, ара қатынасының тұрақсыздығы, селоға мемлекеттік қолдаудың тоқталуы, инфляцияның
шарықтап кетуі, несие ресурстарының қымбаттауы сондықтан, оларға өнім иелершің қолы жетпеуі, төленушіліктің өсуі, ауыл шаруашылығы өнімдері мен оған қажетті ресурстардың бағалары арасындағы теңсіздіктің аса үлкен болғаны себепкер болды. Сала өніміне деген сұрныстың шектелуі- ауыл шаруашылығының негізгі проблемасына айналды. Азық- түлікке мемлекеттік дотацияның болмауы халықтың сатып алу қабілетінің кемуіне әкеп соқты. 2002 жылы халықтың жанбасына тұтынған еттің көлемі ғылыми негізделген норманың тек 54 пайызын ғана құрады, сүт-57, жүмыртқа-39 пайыз.
Өңдеуші өндіріс өнеркәсіптерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігі қысқарды. Ауыл шаруашылық министрлігінің деректері бойынша, өндірілген сүттің 11 пайызы, еттің-10, дәнді-дақылдардың -14, майлы өсімдік дәнінің 48 пайызы ғана өнеркесіптік өңдеуден өтті. Осы арада айта кететін бір мәселе жеткілікті көлемде мемлекеттік қолдау болмай отырған кезде ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұраныстың деңгейі ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілерге өнім өндіруді айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік бермейді. Өйткені, олардың айналмалы қаржысы мен негізгі капиталға инвестиция алуға қажетті мөлшердегі қаражаты жоқ.
Нарықтық реформалар кезіндегі Қазақстанның аграрлық азық-түлік кешеніне тән ерекшелік халықтың жеке қосалқы шаруашылықтарының ауыл шаруашылық енімдерін өндірудегі үлес салмағының айтарлықтай өскендігі болып табылады 1-кесте. Мәселен, оның үлесі 1990-1992 жылдардағы 31 пайыздан 2002 жылы 51 пайызға дейін өсті. Статистика жөніндегі агенттіктің деректеріне қарағанда жеке косалқы шаруашылықтың ЖҚШ өсімдік шаруашылық өнімдерін әндірудегі үлесі 26 пайыз, мал шаруашылығында -- 87 пайыз. Сөйтіп, бүгінгі күнде халықтың жеке қосалқы шаруашылығы еттің, сүттің, көкөністің, бақша дақылдарының, жеміс пен жидектің, картоптың негізгі өндірушісі болып табылады.
Осы мерзім ішінде халықтың жеке қосалқы шаруашылығында, керісінше, ет ондіру -10 пайызға, сүт-30, картоп-22, жеміс пен жидек-38, көкеніс пен бақша дақылдары-2,9 есеге өсті.
Шаруашылық санаттары арасындағы өнім өндірудегі мұндай ара қатынастың қалыптасуы республика халқының астықтан басқа азық-түліктің негізгі енімдеріне деген қажеті бүгінгі күні ЖҚШ есебінен қанағаттандыруына әкеліп соқты. Біздің жасаған есебіміз көрсеткендей 2001-2002 жылдары халықтың етке деген қажетінің 87-89 пайызы, сүтке-78-80, жұмыртқаға-45-48, жеміс, жидек және жүзімге-56-58, көкөніске-95-96, картопқа-78-80 пайызы қосалқы шаруашылықтар есебінен
қанағаттандырылып отыр. 2004 жылдың I жарты жылдығында өсімдік шаруашылығы енімдері 6,4 млрд.теңгеге өндірілді, бұл 2003 жыл деңгейімен салыстырғанда 2%- ке жоғары. Ал екінші кварталда егін жұмыстары аяқталды. Нәтижесінде ауылшаруашылығының жалпы көлемі 17,4 млн.га жетті. Егіс құрылымын дәнді дақылдар құрады(13,2 млн.га), ауыл шаруашылығының 80% үлес салмағын алады. 2004 жылы сұлы (22,6%) және арпа (12,6%) осіру кең көлем алды және бұл мал шаруашылығының дамуына өз әсерін тигізді. Мәдени дақылдар ағымдағы жылда жалпы дәнді дақылдардың 3,7% құрады, бұл тек тұқымды сақтап қалуға ғана жағдай жасады.
Қант қызылшасы 2004 жылы 23,5 мың га жерді алды, оның негізіг өсірілу аймағы бұрынғысынша- Алматы және Жамбыл облыстары болып қалды. Сонымен бірге қант қызылшасы ондірісінің көлемі республика бойынша қант зауыттарын және халықтың қантқа деген сүранысын қамтамасыз ете алмайды. Мақта осіру алдыңғы жылмен салыстырғанда 8,6%-ке өсті. Бұл тенденцияның бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқанын атап өткен жөн.
Азық - түлік қауіпсіздігінің басты міндеттері мыналар болуы тиіс: - тамақ өнімдерімен өзін -өзі жеткілікті қамтамасыз ету үшін жағдай жасау;
- бағаның артуы т.б. жағдайларда, оларды қажетті мөлшерде сырттан әкелу үшін қолда қаражат болуы.
Халықтың саны да, сапасы да медициналық тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнімдерімен үнемі үзіліссіз жабдықтау ісі жолға қойылғанда ғана азық-түлік қауіпсіздігі сақталуына кепілдік бар.
Біз осы сәтте Қазақстанның азық - түлік қауіпсіздігіне қатер төндіретін бірнеше ішкі-сыртқы ахуалдарды бөліп айта аламыз:
Азық-түлік қауіпсіздігінің ішкі қатерлеріне мыналарды жатқызуға болады:
1.Экономикалық аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс.
2. Егіс көлемінің қысқаруы және астықтың жалпы түсімінің төмендеуі.
3.Ауыл шаруашылық мал басының кеміп кетуі.
4.Қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнімдерін сақтау салаларының дамымауы.
5.Ауыл шаруашылық машиналарын жасау саласындағы дағдарыс.
6.Айтып келмейтін табиғат апаттарына дайын болмау.
7.Агроном кадрлар әзірлеу ісі сапасының нашарлығы.
8.Ауыл-саласы демографиялық құлдырауға әкеліп соқтыратын ауыл жастарының қалаға жаппай ағылуы.
Халықтың қосалқы шаруашылығының бұдан былайғы жерде дамуы негізінен -ел экономикасының осы манызды секторына қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясатқа байланысты. Біздің ойымызша оларға қолдау көрсету жөніндегі мемлекеттік саясаттын басым бағыттары келесілер болмақ:
Біріншісі-халықтың жеке қосалқы шаруашылығы туралы арнайы заң қабылдау. Онда ЖҚШ құқықтық статусы анықталуы тиіс, тиісті жарна төлеген жағдайда ЖҚШ оз еркімен жүмыс істейтіндерді зейнетақымен және әлеуметтік сақтандырумен қамтамасыз етуі каралуы керек.
Екіншісі ЖҚШ ауыл шаруашылық және өндеуші кәсіпорындарымен, сауда ұйымдарымен және фирмалармен тікелей қатынасын белгілеу және олармен бірігуін ынталандыру. Онымен бірге, халықтың үй шаруашылығына өндірістік -техникалық қызмет көрсету жөніндегі, атап айтқанда, мал азығын ендіру мен дайындау, жерді өңдеумен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру, өнімді сату, техниканы сатып алу және материалдық техникалық жабдықтау жөніндегі коммуналдық меншік кәсіпорындары мен маманданған кооперативтер құруды ынталандыру қажет.
Жеке қосалқы шаруашылықтардың ірі ауыл шаруашылық кәсіпорындарымен езара қарым қатынастарының маңызды түрі контрактылық келісім -- шарттық ауыл шаруашылығын дамыту болып табылады. Сол кезде кәсіпорын ЖҚШ-қа материалдық -техникалық ресурстарды, малдың төлін, қажет болған жағдайда несие береді, ЖҚШ өндірген өнімдерді сатады. Бұл байланыс өзара тиімді. Кәсіпорын менеджментке, инвестицияға жұмсалатын қаржыны үнемдей отырып, өз өндірісін ұлғайтады, ал ЖҚШ иелері өнімді өндіру мен сату жөніндегі өз проблемаларын шешеді.
Өзара әрекеттестіктің мұндай тәжірибесі Венгрияда бар, Батыс европалық елдермен АҚІІІ- да дамуда.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен ЖҚШ мұндай әрекеттестігі КСРО кезінде де болғанды, ұжымшарлар мен кеңшарлар халыққа өндіруге малдың телі мен құсты, қант қызылшасын, көкөністі, басқа да дақылдарды беретін тұғын.
Үшіншісі-селолық несиелік және сақтандыру кооперативтері арқылы ЖҚШ-ға несие тұтыну кооперативтерінің ролі дала жұмыстарын атқару, енімді сату мен өңдеу кезінде ЖҚШ қаржыландыру үшін аса маңызды. Селодағы сақтандыру әлдеқайда тиімді.
ЖҚШ жәрдемақы төлеу жүйесін әзірлеу қажет, соның ішінде банк несиесі бойынша және селолық несие кооперативтерінің пайыздарын төлеуге жұмсалатын шығынның бір бөлігіне жәрдемақы беру. ЖҚШ қарыз беретін арнайы қорлар қүру тиімді. Мұндай тетікті Бүкіл Ресейлік Аграрлық проблемалар мен информатика ғылыми-зерттеу институты әзірледі, ол Ленинград облысының үш ауданында тәжірибеге енді.
Төртіншісі-ЖҚШ-ды кооперативтерге біріктіру. Ресейде кооперацияның мұндай түрі коопшар коопхоз деп аталады. Өз еркімен
бірлескен кезде коопшар мүшелері жер учаскелеріне жеке меншікті сақтай отырып мүліктік және қаржылық жарналардан жарналық қол құрады.
Бесіншісі-жергілікті өзін - өзі басқаруды дамыту. Оның тиімділігін Мордвадағы Ресей ЖҚШ жұмыс тәжірибесі дәлелдеді. Аталған бағыттарды іске асыру халықтың қосалқы шаруашылығының дамуын, өнімді сату мен өңдеу, шаруашылықтарды жабдықтау ісінде кооперацияға мемлекеттік қолдауды, үкіметтің жергілікті органдардың халықтың ЖҚШ қызметіне жәрдемін қамтамасыз ететін нормативтік-құқықтық база жасау арқылы орындалады.
Қазақстанда шаруашылық жүргізудің шагын түрлерін дамытудың өнерлік бағдарламаларын әзірлеген жөн. Онда мыналар қаралғаны дұрыс:
- халыққа малдың төлі мен құстың балапандарын сату;
ауыл шаруашылық кәсіпорындарынан бордақылап, кейін кәсіпорын арқылы сату үшін малдың төлі мен құстың балапанын бөліп беру;
- картоптың және басқа дақылдардың тұқымын сату;
- халықтан көкөністі, жеміс пен жидекті, сүтпен етті сатып алуды ұйымдастыру, өңдеуші кәсіпорындардың сүт қабылдайтын пункттер ашу;
Құрамы жемге, минералдық тыңайтқыштар мен өсімдікті қорғау құралдарына, мал дәрігерлік препараттарға жеңілдігі бар баға тағайындау;
- мал мен құс ұстайтын халыққа мал азығын аванспен беру;
- жеке қосалқы шаруашылық мал тұқымын асылдандырудың, мал дәрігерлік, фитосанитарлық және агротехникалық қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесіне қосу.
Халықтың жеке қосалқы шаруашылығына мақсатты мемлекеттік қолдау көрсету біраз проблемаларды шешуге мүмкіндік береді, атап айтқанда: мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуды, село тұрғындары омірінің әлеуметтік проблемаларын шешуді, өндеуші өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз етуді, республиканың бүкіл халқының табысын арттыруды.
Агроөнеркәсіпті кешенді елеулі түрде алға жылжыту үшін мына бағыттарды атап өтуге болады.
Біріншіден, біздің ел азық-түлік өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз ететіндей басым бағыт ұстануға тиіспіз.
Екіншіден, агроөнеркәсіптік кешеннің қалыптасуына әсер ететін салаларды дамыту. Ауыл шаруашылығын өркендету арқылы біз экономиканы дамытуға үлес қосамыз.
Үшіншіден, ауылда өмір сүруге жағдай жасау, бұл үшін мәдениет, денсаулық, білім беру деңгейіне көңіл бөлу.
Ауыл шаруашылығын жалпы қорытындылайтын болсақ 2004 жылы астық өндіру көлемі 10,5 млн теңге болды. Мақта алдыңғы жылмен салыстырғанда өсіру колемінің ұлғайуының нәтижесінде 9%-ке жоғарылады. Жалпы алғанды, өсімдік шаруашылығы өндірісі өнімінің көлемі 271,9 млрд. теңгені құрады.
2004 жылы ірі қараның басы және құс шаруашылығы алдыңғы жылмен салыстырғанды 6,8%-ке ості. Мал шаруашылығы өнімінің өсуінің негізгі факторы мал санының өсуімен тікелей байланысты болды. Мал шаруашылығы енімділігі әліге дейін бұл саланың дамуына айтарлықтай үлес қосқан жоқ.
Егін шаруашылығын интенсивтендіру
Егер жеке-жеке алсақ, егін шаруашылығында ауыл шаруашылығы дақылдары көлемін әртараптандыру ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл арада біз бір жағынан әр аймақтың табиғи-климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, сол аймаққа ең тиімді деген дақылдарды таңдауымыз қажет, екіншіден, қазір ішкі рыноктың сұранысы толық қамтамасыз етілмей отырған дақылдарды жеткілікті мөлшерде өсіруді қамтамасыз етуге тиіспіз. Мұны ынталандыру үшін мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары пайдаланылуда. Атап айтқанда, отандық өндіріс ішкі рыноктың сұранысын қамтамасыз ете алмай отырған майлы дақылдарды, жеміс-жидек пен бақша өнімдерін, қант қызылшасы, күріш пен жүзім өсіруге берілетін субсидия мөлшері елеулі ұлғайтылды. Бұл шаралар қазірдің өзінде нәтижесін бере бастады. Тауар өндірушілер биылдың өзінде майлы дақылдардың алқабын 191,7 мың гектарға немесе 28,5 %-ға, жеміс-жидек, бақша және жүзім егу көлемін 4,7 мың гектарға немесе 10,3 %-ға, қант қызылшасын егуді 5,6 мың гектарға немесе 40,9 %-ға көбейтті.
Егіншіліктің ең басты проблемаларының бірі топырақ құнарының азаюы екенін ескере отырып, алдағы уақытта біз құнарлылықты қалпына келтіру мен арттыруға ерекше мән беретін боламыз. Осы мақсатта келесі жылдан бастап топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға ынталандыру шараларын қолға алу, бұл үшін осы мәселені бөлек бюджеттік бағдарлама ету жоспарланып отыр. Осы шара арқылы біз топырақты минералды тыңайтқыштар арқылы құнарландыруды екі есеге арттырамыз. Бұл үшін отандық зауыттардың минералды тыңайтқыштарды ішкі рынокқа қажетті мөлшерде өндіруі мен оны ауылдағы тауар өндірушілерге жеткізуді қамтамасыз ету мәселесі қарастырылуда.
Ішкі рынокты бақша өнімдерімен қамтамасыз ету мәселесі әлі де егін шаруашылығының ең осал тұсы болып қалып отыр. Бақша дақылдарын өндіру көлемі тұтастай алғанда еліміздің қажеттілігін толық жабуға жететінін сараптама көрсетіп берді. Бірақ, маусымаралық кезеңде аталған өнімдердің тапшылығы туындап, бұл өз кезегінде бағаның өсуіне, сол арқылы инфляция көрсеткішінің артуына себеп болады. Біз бұл мәселені өнім сақтайтын қоймаларды салу, бақша дақылдарын өсіретін жылыжайларды арттыру арқылы шешуге болады деп жоспарлап отырмыз. Қазір республика бойынша барлық жылыжайлар қажеттіліктің 4,3 %-ын ғана құрайды, сонымен қатар, көкөніс-жеміс сақтайтын қоймалардың тапшылығы да білініп отыр. Сондықтан мемлекеттік реттеу және қолдау шараларын дәл осы проблемаларды шешуге бағыттау жоспарланған. Атап айтқанда, "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ жаңа жылыжайлар мен бақша өнімдерін сақтайтын қоймаларды салу мен бұрынғыларын қайта жөндеуге арналған және оларды арнайы құрал-жабдықтармен жабдықтауға бағытталған бизнес-жобаларды жеңілдетілген шарттармен қаржыландыруда. Шаруашылықтардың сұрауы бойынша бұл шара тікелей қаржыландыру әдісімен де, техниканы лизингке беру әдісімен де іске асырылып жатыр. Қолға алынған осы шаралар енді 5-6 жылда ішкі рынокты көкөніс өнімдерімен жыл бойы үздіксіз қамтамасыз етуге мүмкіндік бермек. Біз қазір дәл осындай шараларды жеміс-жидек пен жүзім өсіру салаларында да қолдануды жоспарладық.
Ауылшаруашылық дақылдарын өндіруді дамытудың үлкен мүмкіндігі егін егудің ылғал және қор сақтау технологияларына жаппай көшуінде жатыр. Қазір егістік жерлердің 50 %-ға жуығы осы технологиялармен өңделеді. Ол үшін бірінші кезекте лизингтік бағдарламаны одан әрі кеңейту арқылы ауылшаруашылық құрылымдарының техникалық жарақтануын жақсартуға тиіспіз. Сондай-ақ тыңайған жерлерді жаңадан игеру сияқты экстенсивті даму факторлары да біздің үлкен резервіміз деуге болады. Қазақстандағы 5,5 миллион гектар тыңайған жердің 2,0-2,5 млн. гектарын немесе 36%-ын айналымға қосуды қарастырып отырмыз.
Мал шаруашылығын интенсивтендіру
Сондай-ақ мал шаруашылығын интенсивтендіру бағытында да ауқымды жұмыстар тұр. Қазір бұл саланың бәсекелестік қабілеті өте төмен екенін мойындауға тиіспіз. Бүгінде еліміздегі барлық мал басының 80%-ға жуығы қосалқы шаруашылықтардың еншісінде, мал өнімдерін өндірудегі орта және ірі тауарлы өндірістің үлесі өте төмен. Мысалға, республикадағы мал басының 5-7 %-ы ғана асыл тұқымды, бұл дамыған елдердегі көрсеткіштен 6 есе аз. Сондықтан мал шаруашылығында біз бірінші кезекте өндірісті ірілендіру мен малдың генетикалық әлеуетін арттыруға маңыз беруіміз қажет. Осы екі мақсатқа ұсақ тауар өндірушілерді біріктіру және ғылыми негізделген сұрыптау-асылдандыру жұмысын жүйелі жүргізу арқылы қол жеткіземіз. Бұл үдерісті жеделдету үшін шетелдерде селекциядан өткен жоғары өнімді асыл тұқымды малдармен жабдықталған заманауи мал өсіру кешендерін салу жөніндегі арнайы бағдарламалар іске асырылатын болады. Осындай 2 сүт кешені былтыр салынып бітіп, тауар өндірушілерге лизингке берілген болатын. Биыл тағы осындай 6 сүт кешені пайдалануға беріледі. Сөйтіп 2012 жылға дейін елімізде салынатын заманауи сүт кешендерінің саны 20-ға жетіп, оларға шетелдерде селекциядан өткен 30 мың сиыр әкелінеді. Бұл бірінші кезекте өңдеу өнеркәсібіне сапалы шикізатпен қамтамасыз ету мәселесін толық шешеді. Екіншіден, қазір шетелдерден экспортталатын терең өңделген сүт өнімдерін отандық тауарлармен ығыстырып шығаруға мүмкіндік береді.
Ет өндірісінде өнімін экспортқа шығаруға негізделген заманауи мал бордақылау кешендерін салуға баса назар аударылады. Биыл осындай 2 кешенді пайдалануға беру жоспарланса, келесі жылы тағы 3 кешен салынатын болады.
Бұл арада мал шаруашылығы саласын мемлекеттік қолдау шаралары дәл осындай жобаларды ынталандыруға негізделетінін атап өткен жөн. Біздің есебіміз бойынша осы шаралардың арқасында 2012 жылға қарай асыл тұқымды малдың үлесін екі есеге дейін көбейтіп, орта және ірі тауарлы фермаларда өндірілетін мал өнімдерін жалпы өндірістің 30 %-на дейін жеткізу мүмкіндігін көрсетіп отыр. Бұл қазақстандық ет өнімдерін әлемдік рынокқа кеңінен шығаруға жағдай туғызады.
Мал шаруашылығын дамытудағы тағы бір түйінді мәселе бұл - еліміздің эпизоотикалық және ветеринарлық-санитарлық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі. Біз сонау 2002 жылы құрылған қазіргі ветеринария жүйесі еліміздегі эпизоотикалық жағдайды қалыпты ұстап тұруға оң әсер еткенін айтуға тиіспіз. Дегенмен тез құбылып отырған жағдай бұл жүйені одан әрі жетілдіруді қажет етіп отыр. Сондықтан біз ветеринария жүйесін халықаралық нормалармен терең үйлестіруді қарастыратын заң жобасын дайындап, Парламент қарауына енгіздік. Оның қабылдануы елімізде ветеринарияның екі деңгейлі жүйесін енгізіп, өкілеттіктерді нақты бөлуге жағдай жасауы тиіс. Бұл бізде жүргізіліп жатқан әкімшілік реформа талаптарына да, ветеринарияға қатысты халықаралық нормаларға да толық сәйкес келеді. Жаңа заң жобасы бойынша алдағы 3 жылда еліміздің барлық аймақтарында заманауи ветерианарлық зертханалар салып, мал ауруларын анықтаудың жаңа прогрессивті әдістеріне көшу жоспарлануда. Сонымен қатар, электронды мәліметтер базасын енгізу мен оны автоматтандырылған біртұтас жүйеге қосу арқылы малдарды идентификациялау жүйесін одан әрі дамыту міндеті тұр. Жоспар бойынша еліміздің барлық ауылдық округтерінде халықаралық нормаларға сай келетін стандартты модульдік мал сою пункттерін салу қарастырылуда. Мұнан кейін еті сатуға шығарылатын малдардың бәрі тек осындай пункттерде сойылатын болады, оларды әркімнің өз ауласында союына тыйым салынбақ. Бұл шаралардың барлығы бір жағынан мал өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жағдай жасаса, екінші жағынан отандық ет өнімдерін экспортқа шығаруға кедергі болып келген мәселелердің бәрін жояды.
Өңдеу саласы
Біздің алдымызда әсіресе, ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдеу саласында ауқымды жұмыс атқару міндеті тұр. Бұл мәселе отандық аграрлық саланың ең осал тұсы екені жасырын емес. Отандық өңдеу өнеркәсібінің өнімдері бәсекелестікке қабілетсіз болып отырғанына мысал ретінде терең өңделген азық-түлік өнімдерін импорттауға еліміз жыл сайын шамамен 1,9 млрд. АҚШ долларына тең қаржы жұмсап отырғанын айтсақ жеткілікті. Еліміздегі өңдеу кәсіпорындарының басым көпшілігі моральдық жағынан ескіріп, заман талабына мүлде сай келмейтін құрал-жабдықтармен жабдықталған. Өңдеу кәсіпорындарындағы технологиялық жабдықтардың тозу деңгейі 50 %-дан асады.
Сондықтан біз бұл саланы техникалық және технологиялық тұрғыдан қайта жарақтандыруға бағытталған жүйелі шаралар қабылдауға бар күш-жігерімізді салуға тиіспіз. Мемлекеттік қолдау және ынталандыру бағытында қазір іске асырылып жатқан және жаңадан енгізілетін бюджеттік бағдарламалардың барлығы дәл осы мақсатқа жұмылдырылатын болады. Атап айтқанда, келесі жылдан бастап өңдеу кәсіпорындарының айналым қаржысын толықтыру үшін екінші деңгейлі банктерден алған несиелерінің өсімі тікелей субсидияланатын болады. Олар аталған бағдарламаға қазіргі кезде тек банктердің ұсынысы бойынша ғана қатысып отыр. Сондай-ақ, техникалық және технологиялық қайта жарақтану ісін жандандыру үшін өндірістегі негізгі қорларды жаңартуға алынған несиелердің өсімін де субсидиялау жоспарлануда. Мұнымен бірге әлемнің көптеген елдері сияқты бізде де әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын шығаратын кәсіпорындар үшін энергия көздерінің құнын арзандатып беру мәселесі қарастырылуда. Халықаралық сапа стандарттарын өндіріске енгізуге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін болады. Бұл шаралардың барлығы ақыр соңында ішкі азық-түлік рыногын отандық тауарлармен толық қамтамасыз етіп, импортқа тәуелділікті кемітуі тиіс.
Аграрлық саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ пен оның еншілес компанияларының рөліне ерекше маңыз беріліп отыр. Бүгінде бұл құрылым агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ірі институтқа айналды. Әлемдегі ипотекалық дағдарысқа байланысты еліміздің банк жүйесі қиын-қыстау кезеңді бастан өткеріп жатқан кезде бұл құрылымдар агроөнеркәсіп кешеніне несие беру тапшылығын болдырмауға күш салды. Қолда бар қаржы ресурстарын агроөнеркәсіп кешенінің басым маңыз берілген салаларына нақты бағыттай отырып, олар осы бір қиын кезеңде отандық тауар өндірушілерге қолдау жасап қана қойған жоқ, еліміз экономикасының аграрлық саласын дамудың жаңа деңгейіне алып шығатын серпінді жобаларды дамытуға зор екпін бере алды. "ҚазАгро" ұлттық холдингі" АҚ бұл миссияны алдағы уақытта да атқара бермек, бірақ бюджет қаржысы және сырттан тартылған қаражаттың есебінен бұл жұмыстың ауқымы кеңейе түсетін болады. Аталған даму институты қызметінің негізгі бағыты әлеуметтік маңызы жоғары азық-түлік тауарларын өндіруді, әсіресе отандық өндіріс ішкі рыноктың қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмай отырған тауарларды өндіруді қаржыландыру, ауылдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz