Үлкен орталық Азия идеясының мәні
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ...3.6
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ..6.8
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.14
2.1. Үлкен Орталық Азия . Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.12.
2.2. Үлкен Орталық Азия . Жапония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
КІРІСПЕ
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ...3.6
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ..6.8
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.14
2.1. Үлкен Орталық Азия . Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.12.
2.2. Үлкен Орталық Азия . Жапония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 2005 жылы дүниеге келген Үлкен Орталық Азия идеясы (бастамшысы профессор Федерик Стар) – бұлОрталық Азия және Кавказ елдері институтының төл тумасы. АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен бірден қолдау тапқан бұл жоба оны жүзеге асыру мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді. Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін атқара алады ма және осыған байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да ТМД елдерінде АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан айыруға деген ұмтылыс ретінде қабылдануы ара қарай қалай жалғаспақ. Әрі болашақта қанша мемлекет бұл жобаны қабылдамақ деген сұрақ туып отыр.
Жұмыстың мақсаты: 2005 ж. қабылданған Үлкен Орталық Азия идеясының жүзеге асуын бақылау және бұл жоба расында да берілген аймақтағы проблеманы шеше алады ма деген сұраққа нақты жауап табу. Жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін автор алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы
Үлкен Орталық Азия – Қазақстан
Үлкен Орталық Азия – Жапония
Зерттелу деңгейі – Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы, профессор «Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді» атты «Айқын» газетінің интервьюінде (2007-10-06) Үлкен Орталық Азия идеясына нақты сипаттама берген. Бойко В.С. «1990 – 2000 жж. басындағы Орталық және Ішкі Азиядағы Ресей Алтайы» атты еңбегңнде Орталық Азияның географиялық жағдайларын толығымен қарастырған. 2004 ж. ақпанында американ Институтының қызметкерлері Жаклин Дейвис и Майкл Свининің «АҚШ стратегиясындағы және жылдам жоспарлаудағы Орталық Азия: Біз қайда бағытталудамыз?» деген баяндамасында АҚШ-тың Үлкен Орталық Азияға ықпалын қарастырды.
Тақырыптың тарихнамалық шеңбері – Үлкен Орталық Азия жобасы 2005 ж. қабылданғанмен, алғышарттары XX ғ. 90-шы жж. «қырғи-қабақ» соғыстан кейін әлемдік жүйеге саяси-географиялық конфигурациядағы өзгерістер (КСРО-ның таратылуы) тән болған уақыттан бастап қалыптасты
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан және 17 беттен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: 2005 жылы дүниеге келген Үлкен Орталық Азия идеясы (бастамшысы профессор Федерик Стар) – бұлОрталық Азия және Кавказ елдері институтының төл тумасы. АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен бірден қолдау тапқан бұл жоба оны жүзеге асыру мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді. Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін атқара алады ма және осыған байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да ТМД елдерінде АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан айыруға деген ұмтылыс ретінде қабылдануы ара қарай қалай жалғаспақ. Әрі болашақта қанша мемлекет бұл жобаны қабылдамақ деген сұрақ туып отыр.
Жұмыстың мақсаты: 2005 ж. қабылданған Үлкен Орталық Азия идеясының жүзеге асуын бақылау және бұл жоба расында да берілген аймақтағы проблеманы шеше алады ма деген сұраққа нақты жауап табу. Жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін автор алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы
Үлкен Орталық Азия – Қазақстан
Үлкен Орталық Азия – Жапония
Зерттелу деңгейі – Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы, профессор «Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді» атты «Айқын» газетінің интервьюінде (2007-10-06) Үлкен Орталық Азия идеясына нақты сипаттама берген. Бойко В.С. «1990 – 2000 жж. басындағы Орталық және Ішкі Азиядағы Ресей Алтайы» атты еңбегңнде Орталық Азияның географиялық жағдайларын толығымен қарастырған. 2004 ж. ақпанында американ Институтының қызметкерлері Жаклин Дейвис и Майкл Свининің «АҚШ стратегиясындағы және жылдам жоспарлаудағы Орталық Азия: Біз қайда бағытталудамыз?» деген баяндамасында АҚШ-тың Үлкен Орталық Азияға ықпалын қарастырды.
Тақырыптың тарихнамалық шеңбері – Үлкен Орталық Азия жобасы 2005 ж. қабылданғанмен, алғышарттары XX ғ. 90-шы жж. «қырғи-қабақ» соғыстан кейін әлемдік жүйеге саяси-географиялық конфигурациядағы өзгерістер (КСРО-ның таратылуы) тән болған уақыттан бастап қалыптасты
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан және 17 беттен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Центральная Азия и Шанхайская организация сотрудничества. Московский Центр Карнеги. Рабочие материалы. 2005, №5. М., 2005. С. 16.
2. –«Айқын», 2007-10-06.
3. Алексеева Т.А. Новый мировой порядок: альтернативы и возможности.
4. Миовая политика: теория. Методология, прикладной анализ / Отв.ред. А.А.Кокошкин, А.Д.Богатуров. М,: КомКнига, 2005.
5. – Haussmann R. Prisoners of Geography// Foreign Policy, №122. January-February. 2000.
6. Davis J., Sweeney M. Central Asia in U.S. Strategy.
7. «Егемен Қазақстан», №129 (25101) 01 мамыр бейсенбі 2008 жыл
8. Blank S. Reconstructing Inner Asia. Conflict Studies Research Centre. August 2002. London.
9. Интернет желілері:
www.google.kz
www.yandex.kz
www.викепидия.com
www.rambler.kz
1. Центральная Азия и Шанхайская организация сотрудничества. Московский Центр Карнеги. Рабочие материалы. 2005, №5. М., 2005. С. 16.
2. –«Айқын», 2007-10-06.
3. Алексеева Т.А. Новый мировой порядок: альтернативы и возможности.
4. Миовая политика: теория. Методология, прикладной анализ / Отв.ред. А.А.Кокошкин, А.Д.Богатуров. М,: КомКнига, 2005.
5. – Haussmann R. Prisoners of Geography// Foreign Policy, №122. January-February. 2000.
6. Davis J., Sweeney M. Central Asia in U.S. Strategy.
7. «Егемен Қазақстан», №129 (25101) 01 мамыр бейсенбі 2008 жыл
8. Blank S. Reconstructing Inner Asia. Conflict Studies Research Centre. August 2002. London.
9. Интернет желілері:
www.google.kz
www.yandex.kz
www.викепидия.com
www.rambler.kz
ЖОСПАР:
КІРІСПЕ
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ...3-6
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6-8
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-14
2.1. Үлкен Орталық Азия –
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9-12.
2.2. Үлкен Орталық Азия –
Жапония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 17
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 2005 жылы дүниеге келген Үлкен Орталық Азия
идеясы (бастамшысы профессор Федерик Стар) – бұлОрталық Азия және Кавказ
елдері институтының төл тумасы. АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен бірден
қолдау тапқан бұл жоба оны жүзеге асыру мемлекеттік департаменттің Орталық
Азия – Еуропа елдері басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан
сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді.
Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан
қалпына келтіру жолында донор қызметін атқара алады ма және осыған
байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да ТМД елдерінде
АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан айыруға деген
ұмтылыс ретінде қабылдануы ара қарай қалай жалғаспақ. Әрі болашақта қанша
мемлекет бұл жобаны қабылдамақ деген сұрақ туып отыр.
Жұмыстың мақсаты: 2005 ж. қабылданған Үлкен Орталық Азия идеясының
жүзеге асуын бақылау және бұл жоба расында да берілген аймақтағы проблеманы
шеше алады ма деген сұраққа нақты жауап табу. Жоғарыда айтылған мақсатқа
жету үшін автор алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
➢ Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
➢ Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы
➢ Үлкен Орталық Азия – Қазақстан
➢ Үлкен Орталық Азия – Жапония
Зерттелу деңгейі – Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы,
профессор Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді атты Айқын
газетінің интервьюінде (2007-10-06) Үлкен Орталық Азия идеясына нақты
сипаттама берген. Бойко В.С. 1990 – 2000 жж. басындағы Орталық және Ішкі
Азиядағы Ресей Алтайы атты еңбегңнде Орталық Азияның географиялық
жағдайларын толығымен қарастырған. 2004 ж. ақпанында американ Институтының
қызметкерлері Жаклин Дейвис и Майкл Свининің АҚШ стратегиясындағы және
жылдам жоспарлаудағы Орталық Азия: Біз қайда бағытталудамыз? деген
баяндамасында АҚШ-тың Үлкен Орталық Азияға ықпалын қарастырды.
Тақырыптың тарихнамалық шеңбері – Үлкен Орталық Азия жобасы 2005 ж.
қабылданғанмен, алғышарттары XX ғ. 90-шы жж. қырғи-қабақ соғыстан кейін
әлемдік жүйеге саяси-географиялық конфигурациядағы өзгерістер (КСРО-ның
таратылуы) тән болған уақыттан бастап қалыптасты
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан және
17 беттен тұрады.
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
Геоаймақтық теориядағы ұстанымдар бойынша, халықаралық қатынастарда
жүйесі бірнеше факторлармен қамтамасыз етіледі. Солардың ішіндегі ең
маңыздыларының бірі;
1) нақтылы мемелкеттің сыртқы саяси векторының болуы анықталуы;
2) кеңістіктегі аймақтың немесе әлемдік масштабтағы жеке
мемлекеттердің немесе топтардың субьектті қажеттілігі;
3) саяси, әскери-стратегиялық және экономикалық қажеттіліктерге сай
мемлекеттер немесе олардың одақтары контексінде сыртқысаяси курстың іске
асыру мұқтаждығы бойынша әлемдік орталықтарды синхронды өзгертілуінің
талап етілуі.
XX ғ. 90-шы жж. қырғи-қабақ соғыстан кейін әлемдік жүйеге саяси-
географиялық конфигурациядағы өзгерістер тән болды.тән
КСРО-ның таратылуы және посткеңестік аймақта жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуы кезінде сол аймаққа кірген жерлердіңі сапалы
трансформацияларды анықтады. Бұл өз кезегінде басынан өзгерістер өткізген
нақтылы елдерге сыртқысаяси жаңа амал қамтамасыз ететін жаңа айматық-саяси
концепциялар мен теориялардың пайда болуына әкеліп соқты. Жоғары айтылған
мәселелер айқындылықпен халықаралық саясаттағы маңызды секторлардың бірі
бұрынғы Кеңес Орталық Азияға байланысты. ХХ ғ. 70-ші жж. бастап осы
аймақтың интерпретациясының қайшылықтары есте қаларлық жайт еді.
ХХ ғ. 30-90 жж. арасында орыс кеңес дәстүрінде қалыптасқан Орталық
Азия және Қазақстан анықтамасы белгілі нақты себептер бойынша қолданылды.
Себебі – Азияда орналасқан және КСРО құрамына кірген (Қырғызстан,
Тәджікстан және Өзбекстан) елдер ортақазиялық экономикалық аймағы деген
атаудың құрамында болса, ал Қазақстан бөлек экономикалық аудан ретінде
қарастырылды. Бұл мемлекеттердің тәуелсіздік алуымен енді бұл аймақ
орталықазиялық деп қзгертілді. Бұл 1993 ж. ТМД-нің басшыларымен кездесуде
болған жайт.
КСРО-ның ресми басшыларының екінші хабар бойынша, бұл мәселе
халықаралық ағарту жобасы бойынша пайда долған. Орталық Азия мәдени-
географиялық аймақ толық мағынада ЮНЕСКО-да Орталық Азияның Өркениеттер
тарихы аттыалтытомдық басылымда (1976 ж. қарашада Найробидегі XIX
сессияда) қабылданды. Жобаны жүзеге асыру 1981 ж. басталды. Геокеңістік
қатынаста, ЮНЕСКО-ның ойынша, Орталық Азия Монғолияны, Қытайдың батыс
бөлігін, Тибет, солтүстік-шығыс Иранды, Кашмир территориясын, Ауғанстан,
Пәкістан, Ресейдің шығыс бөлігін, тайга зонасының шығысын, Орталық Азияның
кеңес республикаларын, Уттар, Прадеш, Харьяну, Химачал, Прадеш, Пенджаб
және Пәкістанды алып жатты.
1991 ж. соң аумақтық шекараладың кеңістік интерпритациясы
географиялық қатынаста ерекше мағынаға ие бола бастады. Ортылықазиялық
аймаққа кіретін мемлкеттердің маңыздылығы Еуропа мен АҚШ-тың саяси
жәнеәксперттік қауымының назарын аударта бастады.
Орталық-азиядағы жүйелік ықпалы жөніндегі жетекші елдердің сыртқы
саяси бағыттағы үндеулер XX ғ. 90-шы жж. өзінде пайда болып, бұл істе АҚШ-
тың аналитикалық бірлестігінің рөлі үстем болды. Осы ерекшелік Р.Хаусманмен
белгіленді. Ол 2000 ж. XX ғ. 50 жж. бастап Гарвард Университетінде
география пәнінің барынша қысқартылуынан кейін кө п уақыт аралығында бұл
пәнге ерекше көңіл аударылмады [1].
Күн тәртібінде осы американ саясаткері геокеңістік
концептуализациясы жөнінде сұрақ қойып, ол өз кезегінде орыстілді дәстүрде
Үлкен Орталық Азия деген атау алды. Алайда ағылшын-американдық аудармадан
Greater Central Asia – Ұлы Орталық Азия[2] деген атау алды.
Ресей Федерациясының шығысындағы ресейлік ғылым академиктерінің
өкілдерінің ойынша: орталықазиялық макроаймақ немесе Үлкен Орталық Азия –
бұл көп ғасырлар бойы басынан ұлттық-мемлекеттік және халықаралық-саяси
қайта құрулар өткізген ірі мәдени және этникалық құрылымдардың бірі.
Жүйеқұрушылық элементтердің бірі бұл аймақта исламның таратылуы және
геосаяси факторлардың әрекеті ( жаңа заман және қазіргі заман кезіндегі
әлемдік империялар арасындағы буферлік жағдай, экономгеографиялық
параметрлер, т.б.) Қазіргі кездегі Үлкен Орталық Азия (бұрынғы КСРО-ның
оңтүстік белдеуіндегі республикалар, Иран және Ауғанстан аймақтары,
Синьцзянь, Монғолия, әрі Ресейдің оңтүстік-сібір шеттері және Повольжьеның
бөлігі) – бұл табиғи ресурстар және Еуропа мен Оңтүстік Азия арасындағы
сауда жолдары үшін әлемді бәсекенің орталығы ретінде қалыптасып кеде жатқан
аймақ[3].
Алайда, 2001 ж. күзіне қарай халықаралық қатынастардағы жүйе нақты
бір формаға ие болды. 11 қыркүйекте болған АҚШ-тағы оқиға, Ауғанстандағы
келесаі саяси операцияға дайындық және оны іске асыру, Орталық Азиядағы
мемлекеттердегі ішкісаяси процестер, Орталық Азиядағы одақтасу және
қарсылық көрсетулер,т.б. келесі оқиғаларға түрткі болды.
Осы жағдайдың алғашқы өзгерістері ретінде 2002 ж. тамыздағы әйгілі
американдық маманы Ст.Блэнктің азиаттық геосаяси зерттеуі саласындағы
аналитикалық мәліметінің шығуы болды. Ол Ішкі Азияны қайта құру [4].деген
атпен шықты Автор өзінің ерекше көңілін бұрынғы кеңестік Орталық Азия
кеңістігінің магистрализация проблемасына бөлді.
2004 ж. ақпанында американ Институтының қызметкерлері Жаклин Дейвис
и Майкл Свининің АҚШ стратегиясындағы және жылдам жоспарлаудағы Орталық
Азия: Біз қайда бағытталудамыз? [5] деген баяндамасы шықты. Олардың
ұсыныстарының мәні 2 өзара байланысты тезистер еді. Біздің ойымызша, АҚШ-
тың Орталық Азияға деген ыңғайының 2 стратегиялық пікірі бар. Біріншіден,
олар Орталық Азия мен Кавказды айырып бөлу кере. Кавказ бен Орталық Азия
жөнінде тығыз байланысты анықтай отырып, Олардың ортақ көршілерін айтуға
болады, әсіресе – Орталық Шығыс, Оңтүстік Азия және Шығыс Азия. Өз
кезегінде Кавказды Азияның қосалқысы немесе Каспий теңізінің жағалауындағы
деп қарастырғаннан гөрі, Қаратеңіздің жағасындағы және Еуропаның шеті
немесе аяқталуы деп қарстырған тиімдірек.
Екіншіден, АҚШ Каспийді Еуразияның ең басты орны деген көзқарасты
ары қарай ұстануы керек. Каспийдің көмірсутекті қорлары әлемдік
энергетикалық сауда үшін маңызды, бірақ олар революциялық емес, бұған қоса
олар қазіргі кезге дейін жалғасып жатқан Персид шығанағының мұнай мен газ
көзінің басты әлемдік аймағынан тәуелділігімен ешқандай салыстыруға
болмайды. Осылайша Каспий аймағы АҚШ-тың Кавказ бен Орталық Азияға деген
стратегиясының белдігі ретінде қарастырылмауы керек [6].
2005 ж. қыс-көктемінде Орталық Азия аналитиктер мен мамандардың
ойынша, Достастықтағы жағдайды өзгертуі мүмкін. Мұның негізгі себебі
қоғамдық саяси жүйедегі қалыптасқан саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайлардың дұрыс қалыптаспауы. Осы жағдайдағы ескерерлік факт болып
Мәскеудің ТМД елдері арасында барқыт революциясын құру жөніндегі
талпынысы. Бұл ойды Украина қатаң түрде қабылдамауы, мұны тоқтаты, алайда
Орталық Азия үшін мұндай үйлесімділік тиімді де болуы мүмкін еді.
2004 ж. соңындағы американ мамандарының белгілеуі бойынша, Орталық
Азия елдері – Қазақстан ,Қырғызстан, Тәджікстан, Түркменстан және Өзбекстан
– болашақта әлеуметтік әлемді сақтау жөнінде үлкен маңызды талдау алдында
тұрады. Бұл неізінде экономикалық көріністермен шектелген және радикалды
ислам ықпалының өсуімен шектелген жас халқымен байланысты [7]. Осы жайт
мамандардың Орталық Азия мемлекеті әлсіз және діни, этникалық дауларға
жеткілікті потенциалы бар. Діни және этникалық даулар бұл аймақты қайта
тұрақтандыру мүмкін [8]..
Проблеманың ішкісаяси аспекті орталықазиялық геосаяси алаптардың
кеңістік концепциясының құрылуына да әсер етті. 2005 ж. бірінші жартысында
қытай мамандары аймақтың саясаттың дәл осы факторына ерекше көңіл бөлдіі.
Олар ШОС-тыОрталық Азиядағы осы жағдайды қорғаудың құралы және
болашақтағы бақылаушы өзгерістер ретінде қарастырды. Осы қытай мамандарының
ерекше көңіл бөлген: Қазіргі ортлықазялық мемлекеттердің жетекшілері
өзінің билігіне Кеңес Одағының таратылуынан соң келді, әрі конституциялық
жағдайлар мен шын себептерге байланысты бұл елдер бірнеше жылдан соң
басшылықтың ауысуынан келеді. Барлық орталықазиялық республикалардағы
мемлекеттік билік президент қолында,бұл өз кезегінде салыстырмалы
тұрақтылықты сақтайды. Алайда Орталық Азияда билік белгілі бір дәрежеде
авторитарлы принципке негізделгендіктен, мұнда саяси күштердің тұрақталған
құрылымы жоқ, дұрыс билікті беру жөніндегі құрылым мен механизмдері болуы
мүмкін емес. Сондықтан президенттің орнынан кетуі билік үшін таластың
ушығуына әкелеп соғуы мүмкін. Бұлар өз кезегінде саяси және
әлеуметтіккүйзеліске әкелуі мүмкін [9].
Ортылық Азия жөніндегі американ саясаткерлермен қарастырыла бастаған
концептуализация Фредрик Старрдың еңбегінде жалғасын тапты. "Үлкен Орталық
Азия үшін Серіктестік" Ауғанстан және көршілері үшін атты аналитикалық
мәліметінде қарастырылды.
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы.
Соңғы жылдары саяси әлемде Үлкен Орталық Азия (ҮОА) деген термин
пайда болды және оны әрбір ел, әрбір саясаткер өздерінще түсіндіре бастады.
Бұл терминнің шығуына және ондағы мақсат мүдденің қызығушылық тудыруы АҚШ-
тың стратегиялық мақсаттарына сәйкес келіп отыр. Ақш өзінің мақсаты мен
мүддесін жасырмай Үлкен Орталық Азия концепциясын доктрина ретінде айтып
отырғаны мәлім. Бұны 2005 жылы қазан айындадағы Астанада сөйлеген сөзінде
К.Райс ханым ашық айтқан болатын. Тіпті оның Оңтүстік және Орталық Азия
жөнінен Америка мемлекеттік департаментінде бюро құрылғанын атап айтқанын
білеміз. Ол бюро Орталық Азия елдерімен бірге Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан
сияқты елдерді Бақылауға алаьынын жасырған жоқ.
Үлкен Орталық Азия үшін Серіктестік идеясының пайда болуының тео-
риялық өңделуі Пол Нитц атындағы халықаралық зерттеу Жоғары мектебінің
қарауындағы Орталық Азия және Кавказ Институтындағы Джон Холпкинс
Университетінің басқарушысы Фредерик Старға тиесілі. Фредрик Стардың ниеті
бойынша Орталық Азия Ауғанстанды қоса оңтүстікке қарай созылып жату керек.
АҚШ-тың сыртқы саяси ведоствосының құрылымында Орталық және Оңтүстік Азияға
қатысты сұрақтар бірыңғай контексте қаралады. Орталық Азия және Кавказ
Институтының (Мәскеу) Директоры А.Н.Медведев: Көпшілік алдындағы Үлкен
Орталық Азия жобасы – бұл дәстүрлі Орталық Азияның (Қазақстан, Өзбекстан,
Тәджікстан, Түркменстан, Қырғызстан) Оңтүстік Азия елдерімен (Ауғанстан,
Пәкістан, Үндістан, Непал, Шри ланка) бірігуі[10] деп Ауғанстан және
Орталық Азия қауіпсіздігі деген жинақта мәлімдеді.
Американдық Үлкен Орталық Азия идеясы Орталық Азия энергетикасының
дамуы, әрі бұған қоса, дәстүрлі посткеңестік Орталық Азия анықтамасына
сәйкес келмейтін Ауғанстан, Пәкістан және кең көлемді аймақтың басқа да
елдердің бағыты ретінде айқын болды. Орталық Азия елдері өздерінің аймағына
бұл атауды 1993 ж. Ашхабадта өткен Қазақстан және бұрынғы Орталық Азия
президенттерінің кездесуінде берген болатын. Бұл жайлы 26-28 маусымда
болған Халықаралық Худжанде конференция-сында Орталық Азияға арналған
ынтамақтастық пен интеграция жобасында: салыстырмалы талдау,
мүмкіншіліктер мен көріністер атты тақырыпта барынша талданды. Бұл
конференцияға тәджіктер, ресейліктер, өзбектер, қазақтар, қырғыздар,
британдықтар, француздар, италияльяндар және басқалары да қатысты.
Қырғыз Республикасының сыртқы істер министрінің кеңесшісі
М.Н.Сүйінбаев өзінің сөйлеген сөзінде Орталық Азияның көптеген аспектіріне
тоқталды. Прантикалық саясатта АҚШ-тың Мемлекеттік Департаментінде 5
посткеңестік республикалар Ресеймен бір топқа бірігеді (яғни еуразиялық
кеңістік), ал Ауғанстан Оңтүстік-Батыс Азияның бөлігі болып табылады. АҚШ-
тың Қорғаныс Министрлігінің Орталық басқаруы бұл
6 елді бір бүтін ретінде санайды. Яғни бұл жерде біз өзіндік идентификация-
мен емес, ал сыртқы қалаусыз байлаушылық идентификациясы. Орталық
басқаруға қолайлылық дегеніміз міндетті түрде елдердің өзіне деген
қолайлылық емес, тіпті интеграция да емес. Бұл жағдайда әскери басқарудың
әуе көпірлері) қисыны экономикалық интеграциянікінен жердегі коридор) басқа
түрде. Сауданың мүмкіншіліктері интеграцияның қажеттілігін қажет етеді
деген мағынада емес. Аймақта жұмыс істейтін халықаралық ұйымдарда аймақтың
идентификациясына деген тұтас тәсілі жоқ [11].
Осыған байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да
ТМД елдерінде АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан
айыруға деген ұмтылыс ретінде қабылданды. Бұл жайлы ресейлік аналитик
И.Д.Звягелькаянгың құлақтандыруларында, Қырғызстанның зерттеушісі
Л.М.Бондарецтің және басқа да еңбектерде жазылған. А.НМедведевтің ойынша,
Үлкен Орталық Азияны құру идеясы жаңа геосаяси және геостратегиялық ақиқат
болуға дайын американ сыртқы саясатының құрамдас бөлігі. Бұл – Орталық
Азияның американ қарамағын-да қалуының қауп, Ресей мен Қытайға қатысты
мемлекеттермен аймақтық серіктестікке қарсы бағытталған өзімшілдік
кедергілер[12].
Орталық Азиядағы және де басқа аймақтардағы белгілі барлық бірігу
және интеграция идеялары көпшілік алдында дамыту және прогресс бағыттарында
ұсынылады. Сол сияқты Үлкен Орталық Азия идеясы көлемді аймақты дамыту
бағытымен қаланады. Негіз салушылардың ниеті бойынша бұл жобаның негізгі
мақсаты аталған аймақтағы энергетиканы дамыту. Мысалыға, Тәджікстан үшін
бұл жоба батыста және оңтүстікте үлкен сұранысқа ие болатын Рогундік ГЭС,
Зеравшандық ГЭС, гидроэнергетиканың қуатты дамуына қолайлы [13].
Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы, профессор
Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді атты интервьюінде: Бұл
жоба 2005 жылы дүниеге келді. Ол – Орталық Азия және Кавказ елдері
институтының төл тумасы. Оның бастамашысы – профессор Федерик Стар. Оның
идеясы АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен қолдау тапты. Оны жүзеге асыру
мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері басқармасынан
бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия
аймағы басқармасының құзырына берілді. Олардың жобасына сай, Орталық Азия
Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін
атқаруы керек. Қазақстан онсыз да Ауғанстанға қол ұшын созып келеді:
гуманитарлық көмек беріп, бидайға дейін жеткізіп жүр. Ал техникалық
тұрғыдан келсек, Ауғанстанмен көршілес елдер – гидро-электр ресурстары
жөнінен жоғары әлеуетке ие Тәжікстан, Өзбекстан мен Қырғызстан су мен
электр қуатын көптеп өндіріп, Ауғанстанға жеткізуі керек. Бірақ бұл тұста
бұған кім ақша төлейді деген орынды сауал туындайды. Үлкен Орталық Азия
жобасынан кейін АҚШ Үлкен Кавказ жобасын дайындауы мүмкін бе? деген
сұраққа жауап беретін болсақ, бұл – Ресейдің мемлекеттігіне қол сұғу болып
табылады. Үлкен Кавказ деген тек қана Закавказье емес, сондай-ақ Ресейдің
Солтүстік Кавказ аймағы ғой. Бұл Шешенстан, Солтүстік Осетия, Қабарды-
Балқар... Бұл дегеніңіз – соғыс... [14]
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің көзқарасы
2.1. Үлкен Орталық Азия –Қазақстан
Үлкен Орталық Азия идеясы қазіргі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ...3-6
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ..6-8
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-14
2.1. Үлкен Орталық Азия –
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .9-12.
2.2. Үлкен Орталық Азия –
Жапония ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 16
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 17
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 2005 жылы дүниеге келген Үлкен Орталық Азия
идеясы (бастамшысы профессор Федерик Стар) – бұлОрталық Азия және Кавказ
елдері институтының төл тумасы. АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен бірден
қолдау тапқан бұл жоба оны жүзеге асыру мемлекеттік департаменттің Орталық
Азия – Еуропа елдері басқармасынан бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан
сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия аймағы басқармасының құзырына берілді.
Олардың жобасына сай, Орталық Азия Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан
қалпына келтіру жолында донор қызметін атқара алады ма және осыған
байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да ТМД елдерінде
АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан айыруға деген
ұмтылыс ретінде қабылдануы ара қарай қалай жалғаспақ. Әрі болашақта қанша
мемлекет бұл жобаны қабылдамақ деген сұрақ туып отыр.
Жұмыстың мақсаты: 2005 ж. қабылданған Үлкен Орталық Азия идеясының
жүзеге асуын бақылау және бұл жоба расында да берілген аймақтағы проблеманы
шеше алады ма деген сұраққа нақты жауап табу. Жоғарыда айтылған мақсатқа
жету үшін автор алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
➢ Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
➢ Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы
➢ Үлкен Орталық Азия – Қазақстан
➢ Үлкен Орталық Азия – Жапония
Зерттелу деңгейі – Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы,
профессор Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді атты Айқын
газетінің интервьюінде (2007-10-06) Үлкен Орталық Азия идеясына нақты
сипаттама берген. Бойко В.С. 1990 – 2000 жж. басындағы Орталық және Ішкі
Азиядағы Ресей Алтайы атты еңбегңнде Орталық Азияның географиялық
жағдайларын толығымен қарастырған. 2004 ж. ақпанында американ Институтының
қызметкерлері Жаклин Дейвис и Майкл Свининің АҚШ стратегиясындағы және
жылдам жоспарлаудағы Орталық Азия: Біз қайда бағытталудамыз? деген
баяндамасында АҚШ-тың Үлкен Орталық Азияға ықпалын қарастырды.
Тақырыптың тарихнамалық шеңбері – Үлкен Орталық Азия жобасы 2005 ж.
қабылданғанмен, алғышарттары XX ғ. 90-шы жж. қырғи-қабақ соғыстан кейін
әлемдік жүйеге саяси-географиялық конфигурациядағы өзгерістер (КСРО-ның
таратылуы) тән болған уақыттан бастап қалыптасты
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі үш тараудан, қорытындыдан және
17 беттен тұрады.
1 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні
1.1. Үлкен Орталық Азия идеясының пайда болу тарихы
Геоаймақтық теориядағы ұстанымдар бойынша, халықаралық қатынастарда
жүйесі бірнеше факторлармен қамтамасыз етіледі. Солардың ішіндегі ең
маңыздыларының бірі;
1) нақтылы мемелкеттің сыртқы саяси векторының болуы анықталуы;
2) кеңістіктегі аймақтың немесе әлемдік масштабтағы жеке
мемлекеттердің немесе топтардың субьектті қажеттілігі;
3) саяси, әскери-стратегиялық және экономикалық қажеттіліктерге сай
мемлекеттер немесе олардың одақтары контексінде сыртқысаяси курстың іске
асыру мұқтаждығы бойынша әлемдік орталықтарды синхронды өзгертілуінің
талап етілуі.
XX ғ. 90-шы жж. қырғи-қабақ соғыстан кейін әлемдік жүйеге саяси-
географиялық конфигурациядағы өзгерістер тән болды.тән
КСРО-ның таратылуы және посткеңестік аймақта жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің пайда болуы кезінде сол аймаққа кірген жерлердіңі сапалы
трансформацияларды анықтады. Бұл өз кезегінде басынан өзгерістер өткізген
нақтылы елдерге сыртқысаяси жаңа амал қамтамасыз ететін жаңа айматық-саяси
концепциялар мен теориялардың пайда болуына әкеліп соқты. Жоғары айтылған
мәселелер айқындылықпен халықаралық саясаттағы маңызды секторлардың бірі
бұрынғы Кеңес Орталық Азияға байланысты. ХХ ғ. 70-ші жж. бастап осы
аймақтың интерпретациясының қайшылықтары есте қаларлық жайт еді.
ХХ ғ. 30-90 жж. арасында орыс кеңес дәстүрінде қалыптасқан Орталық
Азия және Қазақстан анықтамасы белгілі нақты себептер бойынша қолданылды.
Себебі – Азияда орналасқан және КСРО құрамына кірген (Қырғызстан,
Тәджікстан және Өзбекстан) елдер ортақазиялық экономикалық аймағы деген
атаудың құрамында болса, ал Қазақстан бөлек экономикалық аудан ретінде
қарастырылды. Бұл мемлекеттердің тәуелсіздік алуымен енді бұл аймақ
орталықазиялық деп қзгертілді. Бұл 1993 ж. ТМД-нің басшыларымен кездесуде
болған жайт.
КСРО-ның ресми басшыларының екінші хабар бойынша, бұл мәселе
халықаралық ағарту жобасы бойынша пайда долған. Орталық Азия мәдени-
географиялық аймақ толық мағынада ЮНЕСКО-да Орталық Азияның Өркениеттер
тарихы аттыалтытомдық басылымда (1976 ж. қарашада Найробидегі XIX
сессияда) қабылданды. Жобаны жүзеге асыру 1981 ж. басталды. Геокеңістік
қатынаста, ЮНЕСКО-ның ойынша, Орталық Азия Монғолияны, Қытайдың батыс
бөлігін, Тибет, солтүстік-шығыс Иранды, Кашмир территориясын, Ауғанстан,
Пәкістан, Ресейдің шығыс бөлігін, тайга зонасының шығысын, Орталық Азияның
кеңес республикаларын, Уттар, Прадеш, Харьяну, Химачал, Прадеш, Пенджаб
және Пәкістанды алып жатты.
1991 ж. соң аумақтық шекараладың кеңістік интерпритациясы
географиялық қатынаста ерекше мағынаға ие бола бастады. Ортылықазиялық
аймаққа кіретін мемлкеттердің маңыздылығы Еуропа мен АҚШ-тың саяси
жәнеәксперттік қауымының назарын аударта бастады.
Орталық-азиядағы жүйелік ықпалы жөніндегі жетекші елдердің сыртқы
саяси бағыттағы үндеулер XX ғ. 90-шы жж. өзінде пайда болып, бұл істе АҚШ-
тың аналитикалық бірлестігінің рөлі үстем болды. Осы ерекшелік Р.Хаусманмен
белгіленді. Ол 2000 ж. XX ғ. 50 жж. бастап Гарвард Университетінде
география пәнінің барынша қысқартылуынан кейін кө п уақыт аралығында бұл
пәнге ерекше көңіл аударылмады [1].
Күн тәртібінде осы американ саясаткері геокеңістік
концептуализациясы жөнінде сұрақ қойып, ол өз кезегінде орыстілді дәстүрде
Үлкен Орталық Азия деген атау алды. Алайда ағылшын-американдық аудармадан
Greater Central Asia – Ұлы Орталық Азия[2] деген атау алды.
Ресей Федерациясының шығысындағы ресейлік ғылым академиктерінің
өкілдерінің ойынша: орталықазиялық макроаймақ немесе Үлкен Орталық Азия –
бұл көп ғасырлар бойы басынан ұлттық-мемлекеттік және халықаралық-саяси
қайта құрулар өткізген ірі мәдени және этникалық құрылымдардың бірі.
Жүйеқұрушылық элементтердің бірі бұл аймақта исламның таратылуы және
геосаяси факторлардың әрекеті ( жаңа заман және қазіргі заман кезіндегі
әлемдік империялар арасындағы буферлік жағдай, экономгеографиялық
параметрлер, т.б.) Қазіргі кездегі Үлкен Орталық Азия (бұрынғы КСРО-ның
оңтүстік белдеуіндегі республикалар, Иран және Ауғанстан аймақтары,
Синьцзянь, Монғолия, әрі Ресейдің оңтүстік-сібір шеттері және Повольжьеның
бөлігі) – бұл табиғи ресурстар және Еуропа мен Оңтүстік Азия арасындағы
сауда жолдары үшін әлемді бәсекенің орталығы ретінде қалыптасып кеде жатқан
аймақ[3].
Алайда, 2001 ж. күзіне қарай халықаралық қатынастардағы жүйе нақты
бір формаға ие болды. 11 қыркүйекте болған АҚШ-тағы оқиға, Ауғанстандағы
келесаі саяси операцияға дайындық және оны іске асыру, Орталық Азиядағы
мемлекеттердегі ішкісаяси процестер, Орталық Азиядағы одақтасу және
қарсылық көрсетулер,т.б. келесі оқиғаларға түрткі болды.
Осы жағдайдың алғашқы өзгерістері ретінде 2002 ж. тамыздағы әйгілі
американдық маманы Ст.Блэнктің азиаттық геосаяси зерттеуі саласындағы
аналитикалық мәліметінің шығуы болды. Ол Ішкі Азияны қайта құру [4].деген
атпен шықты Автор өзінің ерекше көңілін бұрынғы кеңестік Орталық Азия
кеңістігінің магистрализация проблемасына бөлді.
2004 ж. ақпанында американ Институтының қызметкерлері Жаклин Дейвис
и Майкл Свининің АҚШ стратегиясындағы және жылдам жоспарлаудағы Орталық
Азия: Біз қайда бағытталудамыз? [5] деген баяндамасы шықты. Олардың
ұсыныстарының мәні 2 өзара байланысты тезистер еді. Біздің ойымызша, АҚШ-
тың Орталық Азияға деген ыңғайының 2 стратегиялық пікірі бар. Біріншіден,
олар Орталық Азия мен Кавказды айырып бөлу кере. Кавказ бен Орталық Азия
жөнінде тығыз байланысты анықтай отырып, Олардың ортақ көршілерін айтуға
болады, әсіресе – Орталық Шығыс, Оңтүстік Азия және Шығыс Азия. Өз
кезегінде Кавказды Азияның қосалқысы немесе Каспий теңізінің жағалауындағы
деп қарастырғаннан гөрі, Қаратеңіздің жағасындағы және Еуропаның шеті
немесе аяқталуы деп қарстырған тиімдірек.
Екіншіден, АҚШ Каспийді Еуразияның ең басты орны деген көзқарасты
ары қарай ұстануы керек. Каспийдің көмірсутекті қорлары әлемдік
энергетикалық сауда үшін маңызды, бірақ олар революциялық емес, бұған қоса
олар қазіргі кезге дейін жалғасып жатқан Персид шығанағының мұнай мен газ
көзінің басты әлемдік аймағынан тәуелділігімен ешқандай салыстыруға
болмайды. Осылайша Каспий аймағы АҚШ-тың Кавказ бен Орталық Азияға деген
стратегиясының белдігі ретінде қарастырылмауы керек [6].
2005 ж. қыс-көктемінде Орталық Азия аналитиктер мен мамандардың
ойынша, Достастықтағы жағдайды өзгертуі мүмкін. Мұның негізгі себебі
қоғамдық саяси жүйедегі қалыптасқан саяси, әлеуметтік және экономикалық
жағдайлардың дұрыс қалыптаспауы. Осы жағдайдағы ескерерлік факт болып
Мәскеудің ТМД елдері арасында барқыт революциясын құру жөніндегі
талпынысы. Бұл ойды Украина қатаң түрде қабылдамауы, мұны тоқтаты, алайда
Орталық Азия үшін мұндай үйлесімділік тиімді де болуы мүмкін еді.
2004 ж. соңындағы американ мамандарының белгілеуі бойынша, Орталық
Азия елдері – Қазақстан ,Қырғызстан, Тәджікстан, Түркменстан және Өзбекстан
– болашақта әлеуметтік әлемді сақтау жөнінде үлкен маңызды талдау алдында
тұрады. Бұл неізінде экономикалық көріністермен шектелген және радикалды
ислам ықпалының өсуімен шектелген жас халқымен байланысты [7]. Осы жайт
мамандардың Орталық Азия мемлекеті әлсіз және діни, этникалық дауларға
жеткілікті потенциалы бар. Діни және этникалық даулар бұл аймақты қайта
тұрақтандыру мүмкін [8]..
Проблеманың ішкісаяси аспекті орталықазиялық геосаяси алаптардың
кеңістік концепциясының құрылуына да әсер етті. 2005 ж. бірінші жартысында
қытай мамандары аймақтың саясаттың дәл осы факторына ерекше көңіл бөлдіі.
Олар ШОС-тыОрталық Азиядағы осы жағдайды қорғаудың құралы және
болашақтағы бақылаушы өзгерістер ретінде қарастырды. Осы қытай мамандарының
ерекше көңіл бөлген: Қазіргі ортлықазялық мемлекеттердің жетекшілері
өзінің билігіне Кеңес Одағының таратылуынан соң келді, әрі конституциялық
жағдайлар мен шын себептерге байланысты бұл елдер бірнеше жылдан соң
басшылықтың ауысуынан келеді. Барлық орталықазиялық республикалардағы
мемлекеттік билік президент қолында,бұл өз кезегінде салыстырмалы
тұрақтылықты сақтайды. Алайда Орталық Азияда билік белгілі бір дәрежеде
авторитарлы принципке негізделгендіктен, мұнда саяси күштердің тұрақталған
құрылымы жоқ, дұрыс билікті беру жөніндегі құрылым мен механизмдері болуы
мүмкін емес. Сондықтан президенттің орнынан кетуі билік үшін таластың
ушығуына әкелеп соғуы мүмкін. Бұлар өз кезегінде саяси және
әлеуметтіккүйзеліске әкелуі мүмкін [9].
Ортылық Азия жөніндегі американ саясаткерлермен қарастырыла бастаған
концептуализация Фредрик Старрдың еңбегінде жалғасын тапты. "Үлкен Орталық
Азия үшін Серіктестік" Ауғанстан және көршілері үшін атты аналитикалық
мәліметінде қарастырылды.
1.2. Үлкен Орталық Азия идеясының мәні мен маңызы.
Соңғы жылдары саяси әлемде Үлкен Орталық Азия (ҮОА) деген термин
пайда болды және оны әрбір ел, әрбір саясаткер өздерінще түсіндіре бастады.
Бұл терминнің шығуына және ондағы мақсат мүдденің қызығушылық тудыруы АҚШ-
тың стратегиялық мақсаттарына сәйкес келіп отыр. Ақш өзінің мақсаты мен
мүддесін жасырмай Үлкен Орталық Азия концепциясын доктрина ретінде айтып
отырғаны мәлім. Бұны 2005 жылы қазан айындадағы Астанада сөйлеген сөзінде
К.Райс ханым ашық айтқан болатын. Тіпті оның Оңтүстік және Орталық Азия
жөнінен Америка мемлекеттік департаментінде бюро құрылғанын атап айтқанын
білеміз. Ол бюро Орталық Азия елдерімен бірге Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан
сияқты елдерді Бақылауға алаьынын жасырған жоқ.
Үлкен Орталық Азия үшін Серіктестік идеясының пайда болуының тео-
риялық өңделуі Пол Нитц атындағы халықаралық зерттеу Жоғары мектебінің
қарауындағы Орталық Азия және Кавказ Институтындағы Джон Холпкинс
Университетінің басқарушысы Фредерик Старға тиесілі. Фредрик Стардың ниеті
бойынша Орталық Азия Ауғанстанды қоса оңтүстікке қарай созылып жату керек.
АҚШ-тың сыртқы саяси ведоствосының құрылымында Орталық және Оңтүстік Азияға
қатысты сұрақтар бірыңғай контексте қаралады. Орталық Азия және Кавказ
Институтының (Мәскеу) Директоры А.Н.Медведев: Көпшілік алдындағы Үлкен
Орталық Азия жобасы – бұл дәстүрлі Орталық Азияның (Қазақстан, Өзбекстан,
Тәджікстан, Түркменстан, Қырғызстан) Оңтүстік Азия елдерімен (Ауғанстан,
Пәкістан, Үндістан, Непал, Шри ланка) бірігуі[10] деп Ауғанстан және
Орталық Азия қауіпсіздігі деген жинақта мәлімдеді.
Американдық Үлкен Орталық Азия идеясы Орталық Азия энергетикасының
дамуы, әрі бұған қоса, дәстүрлі посткеңестік Орталық Азия анықтамасына
сәйкес келмейтін Ауғанстан, Пәкістан және кең көлемді аймақтың басқа да
елдердің бағыты ретінде айқын болды. Орталық Азия елдері өздерінің аймағына
бұл атауды 1993 ж. Ашхабадта өткен Қазақстан және бұрынғы Орталық Азия
президенттерінің кездесуінде берген болатын. Бұл жайлы 26-28 маусымда
болған Халықаралық Худжанде конференция-сында Орталық Азияға арналған
ынтамақтастық пен интеграция жобасында: салыстырмалы талдау,
мүмкіншіліктер мен көріністер атты тақырыпта барынша талданды. Бұл
конференцияға тәджіктер, ресейліктер, өзбектер, қазақтар, қырғыздар,
британдықтар, француздар, италияльяндар және басқалары да қатысты.
Қырғыз Республикасының сыртқы істер министрінің кеңесшісі
М.Н.Сүйінбаев өзінің сөйлеген сөзінде Орталық Азияның көптеген аспектіріне
тоқталды. Прантикалық саясатта АҚШ-тың Мемлекеттік Департаментінде 5
посткеңестік республикалар Ресеймен бір топқа бірігеді (яғни еуразиялық
кеңістік), ал Ауғанстан Оңтүстік-Батыс Азияның бөлігі болып табылады. АҚШ-
тың Қорғаныс Министрлігінің Орталық басқаруы бұл
6 елді бір бүтін ретінде санайды. Яғни бұл жерде біз өзіндік идентификация-
мен емес, ал сыртқы қалаусыз байлаушылық идентификациясы. Орталық
басқаруға қолайлылық дегеніміз міндетті түрде елдердің өзіне деген
қолайлылық емес, тіпті интеграция да емес. Бұл жағдайда әскери басқарудың
әуе көпірлері) қисыны экономикалық интеграциянікінен жердегі коридор) басқа
түрде. Сауданың мүмкіншіліктері интеграцияның қажеттілігін қажет етеді
деген мағынада емес. Аймақта жұмыс істейтін халықаралық ұйымдарда аймақтың
идентификациясына деген тұтас тәсілі жоқ [11].
Осыған байланысты Үлкен Орталық Азия идеясы Ресейде және басқа да
ТМД елдерінде АҚШ-тың қазіргі Орталық Азия елдерін Ресей Федерациясынан
айыруға деген ұмтылыс ретінде қабылданды. Бұл жайлы ресейлік аналитик
И.Д.Звягелькаянгың құлақтандыруларында, Қырғызстанның зерттеушісі
Л.М.Бондарецтің және басқа да еңбектерде жазылған. А.НМедведевтің ойынша,
Үлкен Орталық Азияны құру идеясы жаңа геосаяси және геостратегиялық ақиқат
болуға дайын американ сыртқы саясатының құрамдас бөлігі. Бұл – Орталық
Азияның американ қарамағын-да қалуының қауп, Ресей мен Қытайға қатысты
мемлекеттермен аймақтық серіктестікке қарсы бағытталған өзімшілдік
кедергілер[12].
Орталық Азиядағы және де басқа аймақтардағы белгілі барлық бірігу
және интеграция идеялары көпшілік алдында дамыту және прогресс бағыттарында
ұсынылады. Сол сияқты Үлкен Орталық Азия идеясы көлемді аймақты дамыту
бағытымен қаланады. Негіз салушылардың ниеті бойынша бұл жобаның негізгі
мақсаты аталған аймақтағы энергетиканы дамыту. Мысалыға, Тәджікстан үшін
бұл жоба батыста және оңтүстікте үлкен сұранысқа ие болатын Рогундік ГЭС,
Зеравшандық ГЭС, гидроэнергетиканың қуатты дамуына қолайлы [13].
Мұрат Лаумуллин, саясаттану ғылымдарының докторы, профессор
Орталық Азия одағын құру идеясы тығырыққа тірелді атты интервьюінде: Бұл
жоба 2005 жылы дүниеге келді. Ол – Орталық Азия және Кавказ елдері
институтының төл тумасы. Оның бастамашысы – профессор Федерик Стар. Оның
идеясы АҚШ-тың мемлекеттік департаментінен қолдау тапты. Оны жүзеге асыру
мемлекеттік департаменттің Орталық Азия – Еуропа елдері басқармасынан
бөлініп шыққан Ауғанстан, Пәкістан сияқты елдер кіретін Оңтүстік Азия
аймағы басқармасының құзырына берілді. Олардың жобасына сай, Орталық Азия
Ауғанстанды экономикалық тұрғыдан қалпына келтіру жолында донор қызметін
атқаруы керек. Қазақстан онсыз да Ауғанстанға қол ұшын созып келеді:
гуманитарлық көмек беріп, бидайға дейін жеткізіп жүр. Ал техникалық
тұрғыдан келсек, Ауғанстанмен көршілес елдер – гидро-электр ресурстары
жөнінен жоғары әлеуетке ие Тәжікстан, Өзбекстан мен Қырғызстан су мен
электр қуатын көптеп өндіріп, Ауғанстанға жеткізуі керек. Бірақ бұл тұста
бұған кім ақша төлейді деген орынды сауал туындайды. Үлкен Орталық Азия
жобасынан кейін АҚШ Үлкен Кавказ жобасын дайындауы мүмкін бе? деген
сұраққа жауап беретін болсақ, бұл – Ресейдің мемлекеттігіне қол сұғу болып
табылады. Үлкен Кавказ деген тек қана Закавказье емес, сондай-ақ Ресейдің
Солтүстік Кавказ аймағы ғой. Бұл Шешенстан, Солтүстік Осетия, Қабарды-
Балқар... Бұл дегеніңіз – соғыс... [14]
2 Тарау. Үлкен Орталық Азия идеясына әлем мемлекеттерінің көзқарасы
2.1. Үлкен Орталық Азия –Қазақстан
Үлкен Орталық Азия идеясы қазіргі кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz