Мектеп жасына дейінгі бала
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстанның Білім заңына орай жаңа ұлттық білім үлгісі бойынша мектепке дейінгі балалардың жеке басын тәрбиелеуде педагогикалық дамудың бұрыннан қалыптасқан әлеуметтік бағыттарын түбегейлі өзгертуге тура келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында адамға тән қасиеттердің жақсы, өнегелі үлгілерін ойдағыдай қалыптастыру мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті болып табылады. Мектепке дейінгі шақтан баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығынан аттап, білім алуға ден қоюы - оның өміріндегі дамуының негізгі кезеңі болып саналады.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді, жылдан жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде оқушылардың осы білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға мотивациясының алатын орны ерекше. Әсіресе білім берудің алғашқы баспалдағы болып саналатын мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде балалардың оқуға мотивациясын қалыптастыру оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті жүргізілуінің басты шарттарының бірі. Бұл қазіргі қоғам жағдайында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық мотивтерін қалыптастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді, құралдарды, білім беру технологияларын және оны қалыптастырудың т.б. педагогикалық-психологиялық шарттарын іздестіруді талап етеді. Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды. Қазіргі таңда мотив, мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға жылға дейінгі білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол балалардың жеке басын ескере отырып дамытатын орталық делінген. Осы тұжырымдаманы негізге ала отырып, мектепке дейінгі тәрбиесін ұтымды ұйымдастырып, нәтижесі жалғастырылып келе жатыр. Білім беру тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған бағдарламасына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім беру және түзету бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатынаса, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту, мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру, мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген
Осыған байланысты баланың мектепке психологиялық дайындығы адамның барлық негізгі құрылымына сәйкес бір уақытта қалыптасады.
Әсіресе, Қазақстан Республикасының Конституциясына, Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңына, Қазақстан 2030 стратегиясына, Білім мемлекеттік бағдарламасына, Баланың құқықтары туралы конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасынада мектеп жасына дейінгі балаларды мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен жалпы білім беретін мекемелерде мектеп жасына дейінгі балаларды міндетті мектепалды даярлаудың ережесіндегі негізгі міндеттер мыналар:
- Баланы мектепке даярлау;
- Баланың дене және психикалық денсаулығын сақтау және нығайту;
- Баланың интеллектуалдық және жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың эмоциялық саулығы туралы қамқорлық;
- Оған мұқтаж балалардың дамуының бұзылуын түзету;
- Балалардың толық мәнді дамуын қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара іс-қимыл жасау болып табылады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық тұрғыдан жақсы дамуы өз кезегінде мектеп оқуында оқу үлгерімінің жақсы болуына ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе 12 жылдық білім берудің нәтижелі енгізілуіне негіз болады.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық дамуын арттыру жұмысының жүйесін негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектеп жасына дейінгі балаларға дамытушылық, танымдық ойындар жүйелі жүргізілетін болса, онда олардың психикалық процестері жедел дамиды.
Зерттеудің міндеттері: мектеп жасына дейінгі балалардың мінез-құлық мотивтері мен мотивациясы, өзіндік даму ерекшеліктерін ғылыми теория тұрғыдан зерттеу; психикалық процестерін дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу әдістері:
1. Философиялық және педагогикалық-психологиялық, т.б. әдебиеттерге теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
2. Теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғы, теориялық және эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі, прогностикалық модельдеу, ойша жобалау;
3. Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау;
4. Психодиагностикалық әдістер
Зерттеу көздері: ғылымда талқыланған зерттеулер жеке тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттестігі теориясы (Л.И.Божович, Б.Т.Лихачев, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий және т.б.), әлеуметтену тұжырымдамасы (Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, Л.С. Выготский, И.С. Кон, В.С. Мухина, А.В. Петровский), мотивация және мотивтер тұжырымдамалары (В.Г.Асеев, В.К.Вилюнас, В.И.Ковалев, А.Н.Леонтьев, М.Ш.Магомед-Эминов, В.С.Мерлин, П.В.Симонов, Д.Н.Узнадзе, П.М.Якобсон, Дж.Аткинсон, Г.Холл, А.Маслоу, Х.Хекхаузен, А.К.Маркова, Т.А.Матис, А.Б.Орлов т.б. және т.б), оқу-тәрбие мекемелерінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің түрлі педагогикалық астарларын жан-жақты қарастырған Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, К.Б.Жарықбаев, К.Ж.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, Л.И.Керимов, А.А.Бейсенбаева, Т.С.Сабыров, Г.А.Уманов, Р.М.Қоянбаев сияқты белгілі қазақстандық ағартушылардың тұжырымдамалары, сонымен бірге білім беру жүйесіне байланысты мемлекеттік құжаттар.
Зеттеу объектісі. мектеп жасына дейінгі балалар.
Зеттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық процестерінің дамуы, мінез-құлық мотивтері.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Қапшағай қаласы. №4 және №3 жалпы орта білім беретін қазақ мектебінің мектепалды даярлық топтары.
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық, анатомо-физиологиялық ерекшеліктері және оның мінез-құлқы мотивтерінің өзгерісі
4.1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу нысанасы және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві мәселесі әрбір адамды, соның ішінде психологтарды толғандыратын өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу-тәрбие үрдісін нәтижелі ұйымдастыруға тырысатын психолог ең алдымен оқушылардың мінез-құлық мотивациясының негізін, түп - тамырын іздеуге талпынады.
Адамның белгілі бір іс-әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен оның өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым иерархиялық түрде көрінеді, яғни адамның барлық қасиеттері айналасына жинақталатын орталығы болады. Л.И.Божовичтің пікірінше мұндай орталық адамның мотивациялық-қажеттілік сферасы болып саналады.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы туралы көптеген ой-пікірлер, теориялар Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Платон, Сократ секілді ежелгі философтардың еңбектерінде-ақ пайда болды. Олардың пікірі бойынша өмірдің оқытушысы қажеттілік болып есептеледі. Гераклиттің пікірінше қажеттіліктер өмір шарттары жағдайларымен анықталады, қажеттіліктерді қанағаттандыруда белгілі шектеуді сақтау адамның дамуы мен интеллектуалдық қабілетінің жетілуіне жағдай жасайды деп түсіндіреді.
Сократ өз қажеттіліктерін, мінез-құлқын, тілектерін бағындыра алмайтын адам басқа адамдарға тәуелділіктен арыла алмайды, өз тәнінің құлқы болып қалады деп жазады. Яғни, оның айтуы бойынша адам өз қажеттіліктерін тек шын мәнінде өзекті мәселеге айналдырғанда ғана қанағаттандыруы тиіс. Платон адам өз қажеттіліктерін саналы басқаруды талап етеді. Лукрецияның пікірінше еріктің көзі қажеттіліктерден туындайтын тілектер. Демокрит қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға, адамның ойлауға, сөйлеуге, еңбекке дағдылануына әсерін тигізеді деп түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адамда қажеттілік болмаса, ол сол жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады. Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде адам мотивациясының пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм мен иррационализм ағымдарының арасында орналасты. Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз, биологиялық күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық теория ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік негізде түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде түсіндіретін автоматтылық теориясы.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі мотивациялық теория философияны екі қарама-қарсы ағымға, идеализм мен материализмге бөлу ХІХ ғасырдың соңына дейін созылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы эволюция теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан мүлде ерекше бөлек болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық жақындастыруда, әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады 24, 63 б..
ХХ ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты. Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлілігінен оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға мәлім. Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады. Бұған мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас жасауға және т.б. қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке, билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болатындықтан, екінші қажеттіліктің біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану - бұл бір нәрсенің жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез - құлықтағы қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан қарастырғанда мақсат - бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті. Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не қанағаттанбайтын болады .
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы мүмкін. Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі, жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі, технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының барлығы мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды белсенділігін, танымдық, эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де қажеттіліктердің ролін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік-эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір стимулға сезімтал болып, басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға
әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс пен А.А.Ухтомскийдің көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде қарастырады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, афиллиация, агрессия, сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден қашу т.б.қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификациясын ұсынды. А.Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік болатындығын мойындады. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-сурет) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су, баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп - қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік - бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке басының жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі. Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді. Оларға: жоспарлау, өзін ашып көрсету, дамудың потенциялдық мүмкіндіктерін ашып көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
сурет 1.А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы
өзін-өзі
көрсету
қ ұ р м е т т е у
ә л е у м е т т і к
қ а у і п с і з д і к және қ о р ғ а н у
ф и з и о л о г и я л ы қ
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық қанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның қажетсінуінде шек болмайды .
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айырықша маңызы бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-Келланд тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке басқа әсерін зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше ұнатады, өзіне тәуекел шешім қабылдайды, алдына қолайлы мақсат қояды, басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адамдар қалай да табысқа жетуге тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды, біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
ХХ ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын арттыруға бағытталған кеңестері құрайды.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде қарастырып, мінез-құлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді. Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың көзқарасы бойынша ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын) ендірілгендігіне байланысты ағза әрқашанда сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті жоспармен және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге ұмтылыспен анықталады деп түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және адамның күрделі мінез-құлқын ескереді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер, Г.Келли, Х.Хекхаузен, Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың, мотивациялық тұжырымдары пайда болды. Mотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең ХIХ ғасырдың соңында З.Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетеді. Егер У.Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы-Мен жағынан ұмтылыстарды басып тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі. Мұны З.Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-әрекеттің астарында жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты.
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол обьектілердің қабылдау сипатын анықтайтын, эмоциональдық қозу тудыратын және ағзаның мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі) энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы күші болып табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді, ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады.
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың ішінен тек ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация туралы тек энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектері жариялана бастады.
Ресейден ХХ ғасырдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8, 42 б.. Бұл сұрақтар қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге (1914) баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті.
ХХ ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді.
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л.С.Выготский ұмтылыс пен қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп санады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады. В.Г.Леонтьев мотивацияның екі типін атап көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу, драйв, инсинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда мотив пен мотивация бір - біріне ұқсап кетеді. В.Г.Леонтьевтің ойынша мотив мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс - әрекетте пайда болады.
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің ролі қазіргі уақытта көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов, В.В.Давыдов, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин, Г.С:Костюк, Л.В.Скрипченко, З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина т.б.).
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде Л.С.Выготский Мотивтер күресімәселесіне көп көңіл бөледі. Ол алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті мотивация туралы айтады.
1940-шы жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация - психологиялық іс - әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір жағдайларда - факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез - құлықты анықтап беретін, келесі жағдайда - мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады, ал үшінші жағынан - ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс - әрекетті психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі ретінде және механизм ретінде қарайды, іс - әрекеттің нақты формалаларының тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс - әрекетпен талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де қаралады.
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызу болады. Біріншісі мотивацияны құрылымдылық позициядан фактор немесе мотивтер жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың көрсетуі бойынша Мотивация - жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және мұраттың деңгейімен, іс - әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен, сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуімен ниеттің қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс механизмі етіп қарастырады.
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша биологиялық қажеттіліктерге қарыны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу т.б. жатады. Соған орай оқу іс-әрекетіннің мотивтерін қалыптастыруда ең алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарының ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті де болмас еді
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет теориясын құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев "тұтас үрдіс бағытталған нәрсе, субьектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес болады" деп жазады. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән - қажеттілік мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса, белсенділік үрдісі әрекет деп аталады -деп жазады.
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық мезгілінде, барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде Л.В.Кузнецова былай деп атап көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс - әрекетке айналуы тиіс.
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс - әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы күнінен-ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланысты бола түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы: еңбектік, ойындық, бейнелеушілік, оқу іс - әрекeттері пайда болады. Осыған орай К.Д.Ушинский бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп көрсетеді.
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне сенімділігі, белсенділігі т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын көрсетеді.
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше, яғни әлеуметтендірілмейінше, баланың жеке бас ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс - әрекетте өз мәтінін таба білсе ғана, баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады. Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субьектінің обьектімен байланысты.
Л.М.Фридман мен К.Н.Волковтың пікірлерінше әрекеттер белгілі бір мақсаттарына орай сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге асырылады. Бұл әрекетті жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады. Операция - бұл күрделі әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған әрекеттер. Мысалы, бала әріптерді жазуды үйренгенде, әріптерді салу ол үшін әрекет болып саналады. Әріп салып үйренген соң ол олардан сөз құрастыра алады, яғни әрекет операцияға айналады.
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне, саналы операцияға айналады.
Адамдық іс - әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез келген хайуанаттың мінез - құлқынан ерекшелігі - адамның мінез - құлқы саналы, парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай - ақ тіпті бес жасар бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский баланың қолжеткен деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді.
Кішкентай балалардың іс - әрекетінің барлық салалары логикалық сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері, олардың әрқайысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі - оқуға жетелейді дегенді білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс - әрекеті оқу болып есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды. Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін орындауы, жақсы баға алу - түсінілетін мотив, және реалды әрекетті мотив - сүйікті ойынын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін әрекет, ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа дайындалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс-әрекетке айналады. Бұл туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Жалпы, тәрбие өнерінің мәні түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердің дұрыс сәйкестігін жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында қоғамдық - еңбектік іс - әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни, А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-әрекеттің ауысуымен анықталады.
4.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы анатомиялық - физиологиялық ерекшеліктер
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдам дамитындығы байқалады. Баланың бойы өседі, салмағы, денесі өзгереді. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінде үлкен өзгерістер болады. 5 жастағы баланың миы, ересек адамның миына ұқсайды.
Физиологиялық даму, баланың оқу үлгіріміне бірден-бір әсер етуші болып табылады. Баланың физиологиялық жағынан мектепке дайындығын, ағзаның негізгі функционалдық даму деңгейі мен оның жалпы денсаулығымен анықталады. Мектепке барайын деп жатқан балалардың медициналық карталарында баланың толық дамуы мен соматикалық дамуы туралы мәліметтер берілген, бірақ сол мәліметтер ішінде баланың жүйке жүйесінің жағдайы туралы жазылмаған. Бірақ, Питерлік ғалымдардың мәлімдеуінше 5-6 жастағы балалардың 40-60% -інде минималді жүйкелік ауытқулар байқалған.
Мектеп жасына дейінгі баланың физиологиялық жағынан дайындығын көрсететін негізгі көрсеткіштер.
1.Дене дамуының деңгейі;
2.Биологиялық дамуының деңгейі;
3.Денсаулық жағдайы.
Соматикалық даму деңгейі, қазіргі 5-6 жасар балалар, 60-70 жылдардағылардан ертерек дамиды. 5-6 жасар балалардың бойының өсі қарқыны жоғары, олар жылына 7-10 см-ге өседі, яғни қыз балалардікі-115 см, ер балалардікі -115 см-ге дейін болады, ал кеуденің көлемі 2-2,5 см-ге, салмағы 2,2-2,5 кг-ға өзгереді. Қыз балалардың салмағы-18-20 кг аралығында, ер балалардың салмағы-19-22 кг аралығында болады. Бұл кезеңде қыздардың ер балаларға қарағанда физиологиялық дамуы қарқынды болады.
5-6 жастағы балалардың орындайтын негізгі нормативтері: Минимальды нәтижелері.
Жүгіру - 7,2 секундта 30 метр.
Орыннан секіру -100см.
Секіру ұзындығы-180 см.
Секіру биіктігі-50 см.
Орыннан биікке секіру-30 см.
Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын жан-жақты бағалау нәтижесінде оларды 5 топқа топтастырамыз:
1 топ-ешқандай ауытқулар жоқ, физиологиялық дамуы жақсы, көп ауырмайтындар.
2 топ-денсаулығында кейбір ауытқулықтар бар, жағымсыз жағдайлардың арқасында, онда балаларды бұрын ауырған ауруы асқынып тұрақты ауруға айналуы мүмкін.
3 топ-денсаулығы нашар, түрлі тұрақты аурулармен ауратын және дене дамуы нашар балалар, бұл балаларды ерте мектепке беруге болмайды.
4 топ-5-6 жастағы балалар тұрақты аурумен ауырады, бұндай балалар ұзақ мерзімді емделуді қажет етеді және олар өзінің емделуші дәрігерінде әлсін-әлсін қаралып отырады. Ондай балаларға мектеп бағдарламасын қабылдау қиынға соғады. Ондай балаларды үйде, санаторияларда немесе арнайы мектептерда оқытқан жөн.
5 топ- бұл балаларда денсаулығында айтарлықтай ауытқулар бар. Ондай балаларға көпшілік мектептерде оқуға мүлдем болмайды.
5-6 жаста қимыл-қозғалыс жүйесі дами түседі, партада дұрыс отырмау, үстел басында ұзақ жұмыс істеу және жазу-осының барлығы омыртқа жүйесінің қисаюына, үнемі жазатын қол сүйегінің дұрыс қалыптаспауына әкеп соғады. Кітап пен дәптер көзден 30-35 см қашықтықта болу керек. Жарықтың мөлшері кешкі уақытта 60 Вт-тық үстел шамымен отыру керек. Үй тапсырмасын орындауды балалар 1,0-1,5 сағаттан артық отыруға болмайды. Теледидар мен компьютер алдында 1,0-1,5 сағаттан артық отыруға болмайды.
Пиажа мен Гессельдің биологиялық аспект еңбегін қолдайтынбас мидың кезеңдік дамуында жүргізілген зерттеулкр құрылымының (бас мидың) өзгеру маңыздылығын дәлелдеген. Жас кезеңде ер балалар осы құрылымдық өзгеріс барысысында қыз балалардан 6-18 айға артта қалады. Мектеп жасына дейінгі балаға сипаттама. Chip Wood (1994) жазған Критериялар кітабынан алынған.
Мектеп жасына дейінгі бала. Даму кестесі.
Денелік:
* Оқуға деген жақсы, визуалды ұмтылысы болады;
* Көптеген жағдайда саусақтарын құрал ретінде қолданады;
* Олақ, асығыс сияқты көрінеді, асығыстық 6 жастағылардың негізгі ерекшелігі;
* Сыныпта өте шулы, отырғыштардан құлайды;
* Оң мен солын айырып үйренеді;
* Шайнау белсенділігінің жоғарылауы;
* Қарындашты, тырнақтарын, шашын тістелейді;
* Тез шаршайды, жиі аурады;
* Таза ауады, спорт залында болғанды ұнатады;
Әлеуметтік:
* Бірінші болғанды ұнатады;
* Жарысқанды ұнатады, интузиазмға толы;
* Кейде жеңіліп қалғанда әдепсіз көрінеді немесе әділетсіз ережелерді ойлап табады;
* Қандай да бір нәрселерді жасауға тырысады, шектеулерді тексереді;
* Мақтауды жақсы көреді;
* Жолы болмағанға қиналады;
* Қанағат алуға деген үлкен қабілеттілік, сыйлықтарды жақсы көреді;
* Дөрекі моторлық қабілет;
* Бұйрық бергенді, мазақтағанды, сынағанды жақсы көреді;
* Оны біреу ренжіткенде тез ашуланады;
* Дос үлкен маңызға ие (жақсы дос болу мүмкін);
* Мектеп өте маңызды қоршаған орта болғандықтан үйін аламастырады.
Тілдік:
* Жұмыс жасағанды жақсы көреді;
* Түсіндіргенді жақсы көреді. Айту және көрсету пайдалы;
* Жұмбақтан тұратын әзілдерді жақсы көреді;
* Жиі арызданады.
Танымдық:
* Сұрақ қойғанды жақсы көреді;
* Жаңа ойындар мен идеяларды жақсы көреді;
* Бояғанды, сурет салғанды жақсы көреді;
* Бәрін де дауыстап оқығанды жақсы көреді;
* Нәтижесіне қарағанда өту үрдісін жақсы көреді;
* Орындау қабілетіне қарамастан көбірек жасауға тырысады;
* Драмалық ролді орындауға икемді келеді;
* Сипат белгілері ерекше маңызды;
* Арнаулы және қызметтік байланыстарды жақсы түсінеді;
* Қазіргімен тығыз байланысты болған жағдайда өткен туралы бастапқы білімі бар;
* Қызық үшін дағдылармен тәсілдерге қызығушылық таныта бастауға деген өзінде қызығушылық көріне бастайды.
Мектеп жасына дейінгі бала. Даму кестесі.
Көру және нәзік моторлық қабілеті:
Балалар тақтадан көп көшірмеу керек. Егер олардан өтінсе, олар бұл тапсырманы оңай шешеді, бірақ бұл тапсырма олар үшін қиын. Балаларға сөз арасындағы артықшылықпен жолдан шықпай жазу қиынға соғады. Көздерді бақылай алу оқуды тез үйретуге мүмкіндік береді.
Дөрекі моторлық қабілет.
Іскерлік шуға және белсенділікке тыйым сауға болмайды. Балалар көбіне тұрып жұмыс жасайды. Мұғалімдер жай жұмыс аясын кеңейту керек және сапасын көбейту мақсатындағы жұмыс көлемін шектеу керек.
Танымдық дамуы.
Ойынның барлық түрлері белгілі және пайдалы; ойындар, өлеңдер, жұмбақтар және әндер қанағат береді және оқуды жақсартады; Ойын арқылы оқыту, кітаппен және жаттығу арқылы оқытуға қарағанда беріктеу модель болып табылад. Шығармашылық белсенділіктің көрінуі. Бала ең алдымен бояуды қолдана бастайды, бояйды, билейді, кітапты жаттайды, ән салады; Бала оның іс-әрекетін дұрыс бағалағанын және шығармашылық заттарды қолданарда дұрыс не дұрыс емес түрі жоқ екенін сезінуі тиіс. Қазіргі уақытта аздаған тәуелділік шығармашылық жағдайларға және болашаққа дағдыға қабілетті. Өнімнің орныдалуының санының жоғары деңгейі, бірақ орындалуының сапасының төмендігі байқалады. Балалар сыртқы түріне ешқандай көңіл аудармай алынған сапаға қуанады. Балалардың қандай да бір істі (көбіне өздері үшін) орындағандағы қуанышына көңіл аудару керек. Бұл оқуды, тамақты, үй жинастыруды іске қосады. Олар жекелей және топтық жауапкершілік экспериметке дайын. Қоғамдық сабақтар шындықпен сай келуі тиіс. Көрсеткіштер олардан кейін көрсеткіш сабақтар алынған нәтижа туралы әңгіме, тақырып бойынша жұмыс жүргізілсе, онда ол өнімді және нақты болып табылады. Балалар өткен жағдайды (тарихты) шындықпен тығыз байланысты болған жағдайда дұрыс түсіне алады.
Әлеуметтік мінез-құлық.
Мінез-құлықтың шектен шығуын түсіну керек, бірақ оған көп шыдауға болмайды.тітіркенудің жарқ етуі еліктеу шағымдар, әңгімешілдік 6 жастағы баланың ересектермен қарым-қатынаста қолданылатын түрі болып табылады. Балалар өте сезімтал. Аздаған қолдау балалардың қиын жағдайдан шығуына жеткілікті, ал қатты сын оны қатты жаралауы мүмкін. 6 жасар балалар жарысқа қатысып жеңіп шығу және бірінші болуға тырысады.
0.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері
4-5 жасында баланың тұлға ретінде дамуының, қалыптасуының негізі қаланады. 6 жасында бала құрдастарының арасында өзінің орнын, беделін сезіне бастайды, өзінің көзқарасы, ойы пайда болады. Осы жаста балалардың танымдық процестері белсенді дамиды. 3-4 жастағылар тек заттармен ойнаса, ұстаса, ал 5-6 жастағы балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәуелсіз Қазақстанның Білім заңына орай жаңа ұлттық білім үлгісі бойынша мектепке дейінгі балалардың жеке басын тәрбиелеуде педагогикалық дамудың бұрыннан қалыптасқан әлеуметтік бағыттарын түбегейлі өзгертуге тура келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында адамға тән қасиеттердің жақсы, өнегелі үлгілерін ойдағыдай қалыптастыру мектепке дейінгі мекемелердің негізгі міндеті болып табылады. Мектепке дейінгі шақтан баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығынан аттап, білім алуға ден қоюы - оның өміріндегі дамуының негізгі кезеңі болып саналады.
Қазіргі ғылым мен техниканың даму деңгейі талап ететін білімді, жылдан жылға көлемі артып келе жатырған ақпаратты меңгеруде оқушылардың осы білімді игеруге деген қызығушылығының, оқуға мотивациясының алатын орны ерекше. Әсіресе білім берудің алғашқы баспалдағы болып саналатын мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде балалардың оқуға мотивациясын қалыптастыру оқыту үрдісінің нәтижелі, жемісті жүргізілуінің басты шарттарының бірі. Бұл қазіргі қоғам жағдайында мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық мотивтерін қалыптастыруда тиімді әдіс-тәсілдерді, құралдарды, білім беру технологияларын және оны қалыптастырудың т.б. педагогикалық-психологиялық шарттарын іздестіруді талап етеді. Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды. Қазіргі таңда мотив, мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға жылға дейінгі білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке дейінгі тәрбие үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол балалардың жеке басын ескере отырып дамытатын орталық делінген. Осы тұжырымдаманы негізге ала отырып, мектепке дейінгі тәрбиесін ұтымды ұйымдастырып, нәтижесі жалғастырылып келе жатыр. Білім беру тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған бағдарламасына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім беру және түзету бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатынаса, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту, мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін арттыру, мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген
Осыған байланысты баланың мектепке психологиялық дайындығы адамның барлық негізгі құрылымына сәйкес бір уақытта қалыптасады.
Әсіресе, Қазақстан Республикасының Конституциясына, Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңына, Қазақстан 2030 стратегиясына, Білім мемлекеттік бағдарламасына, Баланың құқықтары туралы конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасынада мектеп жасына дейінгі балаларды мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген.
Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен жалпы білім беретін мекемелерде мектеп жасына дейінгі балаларды міндетті мектепалды даярлаудың ережесіндегі негізгі міндеттер мыналар:
- Баланы мектепке даярлау;
- Баланың дене және психикалық денсаулығын сақтау және нығайту;
- Баланың интеллектуалдық және жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың эмоциялық саулығы туралы қамқорлық;
- Оған мұқтаж балалардың дамуының бұзылуын түзету;
- Балалардың толық мәнді дамуын қамтамасыз ету үшін отбасымен өзара іс-қимыл жасау болып табылады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық тұрғыдан жақсы дамуы өз кезегінде мектеп оқуында оқу үлгерімінің жақсы болуына ықпалын тигізеді. Бұл әсіресе 12 жылдық білім берудің нәтижелі енгізілуіне негіз болады.
Зерттеудің мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық дамуын арттыру жұмысының жүйесін негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер мектеп жасына дейінгі балаларға дамытушылық, танымдық ойындар жүйелі жүргізілетін болса, онда олардың психикалық процестері жедел дамиды.
Зерттеудің міндеттері: мектеп жасына дейінгі балалардың мінез-құлық мотивтері мен мотивациясы, өзіндік даму ерекшеліктерін ғылыми теория тұрғыдан зерттеу; психикалық процестерін дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу әдістері:
1. Философиялық және педагогикалық-психологиялық, т.б. әдебиеттерге теориялық талдау, нормативтік құжаттарды талдау;
2. Теориялық зерттеу нәтижелерін бағалауға жүйелі тұрғы, теориялық және эмпирикалық материалды талдау, мазмұндық жалпылау әдісі, прогностикалық модельдеу, ойша жобалау;
3. Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау;
4. Психодиагностикалық әдістер
Зерттеу көздері: ғылымда талқыланған зерттеулер жеке тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттестігі теориясы (Л.И.Божович, Б.Т.Лихачев, А.С.Макаренко, С.Т.Шацкий және т.б.), әлеуметтену тұжырымдамасы (Б.Г. Ананьев, Г.М. Андреева, Л.С. Выготский, И.С. Кон, В.С. Мухина, А.В. Петровский), мотивация және мотивтер тұжырымдамалары (В.Г.Асеев, В.К.Вилюнас, В.И.Ковалев, А.Н.Леонтьев, М.Ш.Магомед-Эминов, В.С.Мерлин, П.В.Симонов, Д.Н.Узнадзе, П.М.Якобсон, Дж.Аткинсон, Г.Холл, А.Маслоу, Х.Хекхаузен, А.К.Маркова, Т.А.Матис, А.Б.Орлов т.б. және т.б), оқу-тәрбие мекемелерінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің түрлі педагогикалық астарларын жан-жақты қарастырған Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, К.Б.Жарықбаев, К.Ж.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева, Л.И.Керимов, А.А.Бейсенбаева, Т.С.Сабыров, Г.А.Уманов, Р.М.Қоянбаев сияқты белгілі қазақстандық ағартушылардың тұжырымдамалары, сонымен бірге білім беру жүйесіне байланысты мемлекеттік құжаттар.
Зеттеу объектісі. мектеп жасына дейінгі балалар.
Зеттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық процестерінің дамуы, мінез-құлық мотивтері.
Зерттеу базасы: Алматы облысы, Қапшағай қаласы. №4 және №3 жалпы орта білім беретін қазақ мектебінің мектепалды даярлық топтары.
І тарау. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиялық, анатомо-физиологиялық ерекшеліктері және оның мінез-құлқы мотивтерінің өзгерісі
4.1. Мотивация және мотив мәселелері ғылыми зерттеу нысанасы және адам іс-әрекетінің негізгі қозғаушы күштері ретінде
Адам іс-әрекетінің мотивациясы және мотиві мәселесі әрбір адамды, соның ішінде психологтарды толғандыратын өзекті мәселелердің бірі. Кез-келген оқу-тәрбие үрдісін нәтижелі ұйымдастыруға тырысатын психолог ең алдымен оқушылардың мінез-құлық мотивациясының негізін, түп - тамырын іздеуге талпынады.
Адамның белгілі бір іс-әрекетті орындаудағы ерекшеліктері мен оның өзіндік қасиеттері өзара біртұтас құрылымды құрайды және бұл құрылым иерархиялық түрде көрінеді, яғни адамның барлық қасиеттері айналасына жинақталатын орталығы болады. Л.И.Божовичтің пікірінше мұндай орталық адамның мотивациялық-қажеттілік сферасы болып саналады.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы туралы көптеген ой-пікірлер, теориялар Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Платон, Сократ секілді ежелгі философтардың еңбектерінде-ақ пайда болды. Олардың пікірі бойынша өмірдің оқытушысы қажеттілік болып есептеледі. Гераклиттің пікірінше қажеттіліктер өмір шарттары жағдайларымен анықталады, қажеттіліктерді қанағаттандыруда белгілі шектеуді сақтау адамның дамуы мен интеллектуалдық қабілетінің жетілуіне жағдай жасайды деп түсіндіреді.
Сократ өз қажеттіліктерін, мінез-құлқын, тілектерін бағындыра алмайтын адам басқа адамдарға тәуелділіктен арыла алмайды, өз тәнінің құлқы болып қалады деп жазады. Яғни, оның айтуы бойынша адам өз қажеттіліктерін тек шын мәнінде өзекті мәселеге айналдырғанда ғана қанағаттандыруы тиіс. Платон адам өз қажеттіліктерін саналы басқаруды талап етеді. Лукрецияның пікірінше еріктің көзі қажеттіліктерден туындайтын тілектер. Демокрит қажеттілікті негізгі қозғаушы күш және қажеттілік эмоционалды қайғыруларға, адамның ойлауға, сөйлеуге, еңбекке дағдылануына әсерін тигізеді деп түсіндірді. Яғни, оның пікірінше егер адамда қажеттілік болмаса, ол сол жабайы күйінде қалар еді.
Қазіргі уақытта мотивация теориялары көптеп саналады. Мотивацияның қазіргі теорияларының көздерін алғашқы психологиялық білімдер туындаған ошақтардан іздеген жөн. Бұл мәселені зерттеу кезінде адам мотивациясының пайда болуы мен мәніне көзқарас үнемі өзгеріп, философиядағы рационализм мен иррационализм ағымдарының арасында орналасты. Рационалистік позиция бойынша адам жануарға еш ұқсастығы жоқ ерекше тіршілік иесі. Ол әсіресе ХІХ ғасырдың ортасына дейінгі ежелгі философтардың еңбектерінде айқын көрінеді. Яғни, олардың пікірлерінше тек адам ғана санаға, ақылға, ерік-жігерге ие. Адам мотивациясының ошағы, оның ақыл-ойы, санасы және ерік-жігер.
Иррационализм ілім ретінде негізінен жануарларға бағытталады. Онда жануарлардың мінез-құлқы адамдармен салыстырғанда санасыз, биологиялық күштердің, ағза қажеттіліктерінің ықпалымен басқарылады деп түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің мотивациясы жөніндегі алғашқы психологиялық теория ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда пайда болған адам мінез-құлқын рационалистік негізде түсіндіретін, жануарлар мінез-құлқын иррационалистік негізде түсіндіретін автоматтылық теориясы.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда механика жетістіктерінің нәтижесінде кең өріс алып дамыған автоматтылық теориясы, кейін тірі ағзаның түрлі әсерлерге беретін механикалық, автоматтылық ретіндегі жауабы рефлекс идеясымен байланыстырылды. Бірі адамдар, екіншісі жануарлар үшін бөлек екі мотивациялық теория философияны екі қарама-қарсы ағымға, идеализм мен материализмге бөлу ХІХ ғасырдың соңына дейін созылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы түрлі ғылымдарда ашылған жаңалықтармен есте қалды. Соның ішінде Ч.Дарвиннің биологиядағы эволюция теориясының орны ерекше. Ч.Дарвин өз ілімін көптеген ғасырлар бойы анатомиялық, физиологиялық және психологиялық жағынан мүлде ерекше бөлек болып саналып келген адамдар арасындағы шыңырау үстіне көпір салғандай болды. Ол бұл тіршілік иелерін өзара мінез-құлықтық және мотивациялық жақындастыруда, әсіресе эмоционалды экспрессивті көріністері, қажеттіліктері мен инстинктілері тәрізді ортақ мінез-құлық формалары бар екенін көрсетті.
Иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биоголизаторлық көзқарас ұстанған инстинкт теориясын ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектерінде жариялана бастады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады 24, 63 б..
ХХ ғасырдың ортасында мотивацияның бірнеше теориясы бөлініп шықты. Олардың әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бұл теориялардың барлығын жеке-жеке қарайтын болсақ, мотивация феномендерінің кейбір жақтарын ғана түсіндіруге қабілетті. Дегенмен, адам мотивациясы туралы нақты фактілердің жетіспеушілігінен, зерттеу әдістерінің әртүрлілігінен оларды жақындастыру қиындыққа алып келеді.
Адамдарда мұқтаждық қажеттілікті тудыратындығы барлығымызға мәлім. Адамдар қандай да бір физиологиялық немесе психологиялық жетіспеушілікке тап болғанда, қажеттілікті сезінеді. Демокриттің пікірінше қажеттілік бірінші және екінші болып жіктеледі. Бірінші қажеттілік өз табиғатында физиологиялық болып саналады және әдетте, тумыстан пайда болады. Бұған мысал ретінде тамаққа, суға, ауа жұтуға, ұйықтауға, жыныстық қарым-қатынас жасауға және т.б. қажеттіліктер жатады. Екінші қажеттіліктің табиғаты психологиялық. Мәселен, табысқа жетуге, өзін құрметтеуіне, үйірсектікке, билік етуге, бір нәрсені қажетсінуге құштарлық. Бірінші қажеттілік генетикалық негізде, ал екіншісі өмір тәжірибесі арқылы қаланады. Адамдарда тәжірибенің жинақталуы алуан түрлі болатындықтан, екінші қажеттіліктің біріншіден едәуір айырмашылығы болады.
Қажеттілік әрекет етуге себепші болады. Адам қажеттілікті сезіне бастағанда, онда талаптану күйі сезіледі. Талаптану - бұл бір нәрсенің жетіспеушілігін сезіну, белгілі бір мақсат көздеу. Бұл мінез - құлықтағы қажеттілік көрінісі, әрі мақсатқа жету ниеті болып саналады. Осы тұрғыдан қарастырғанда мақсат - бұл қажеттілікті қанағаттандырудың өзіндік әрекеті. Адам өз мақсатына жеткен кезде, оның қажеттілігіне қанағаттанады, не қанағаттанбайтын болады .
Мотивация үшін таңдаулы деген бір ғана әдіс болмайды, адамдардың біреуіне мотивацияның бір түрі тиімді болғанмен, екіншісіне түкке жарамауы мүмкін. Сонымен қоса ұйымның өзі де жеке бір адамға бейімделген мотивация теориясы іс жүзіне асыруды күрделендіре түседі. Жұмыстың өзара тәуелділігі, жекелеген адамдардың жұмыс нәтижесі туралы мәліметтердің жеткіліксіздігі, технологияның жетілдірілуінен қызмет міндеттерінің жиі өзгеруі - осының барлығы мотивацияны күрделендіре түседі.
П.Гольбах қажеттіліктер біздің еркіміздің, ақыл-ой белсенділігіміздің қозғаушы факторы деп санап, сананың спонтанды белсенділігін, танымдық, эмоционалдық және еріктік әрекетті мойындады.
Адам мінез-құлқын түсіндіруде Н.Г.Чернышевский де қажеттіліктердің ролін мойындады. Ол ағзалық қажеттіліктерді өтеу адамгершілік-эстетикалық қажеттіліктің пайда болуына алып келеді деп санайды.
Р.Вудвортс та адамның психикалық белсенділігінде қажеттіліктердің орнын мойындай отырып, соның арқасында ағза бір стимулға сезімтал болып, басқаларын байқамауы мүмкін, сол себептен ол тек қозғалыс реакциясының сипатын анықтап қана қоймай, қоршаған дүниені қабылдауға
әсерін тигізеді деп санайды. Бұл жерде Р.Вудвортс пен А.А.Ухтомскийдің көзқарастары сәйкес келіп, қажеттілікті қозудың доминанты ретінде қарастырады.
ХХ ғасырдың 20 жылдары батыс психологиясында тек адамға қатысты мотивация теориялары пайда болды. Мұнда ағзалықтан басқа оқыту және теория нәтижесінде пайда болатын психогенді қажеттіліктер бөліп көрсетіледі. Оған жетістікке жету, тәуелсіздікке жету, афиллиация, агрессия, сыйластық және қорғаныс, басымдылық және көңіл аударту, зиянды әсерлер мен сәтсіздіктерден қашу т.б.қажеттіліктер жатқызылады. Сонымен қатар А.Маслоу да адам қажеттіліктерінің классификациясын ұсынды. А.Маслоу адамдардың бұрын тәжірибесі бар, әрі білімді деп қана қарамай, оларды өзін-өзі меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырады. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратын көптеген қажеттілік болатындығын мойындады. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді 5 категорияға (1-сурет) бөледі:
1. Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су, баспана, демалу және жыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
2. Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне қоршаған орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп - қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің қанағаттандырылуы жатады.
3. Әлеуметтік қажеттілік - бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
4. Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке басының жетістіктері, біліктілігі, басқа біреудің өзін құрметтеуі, мақұлдауы жатады.
5. Өзін-өзі көрсету, өзектендіру қажеттілігі - өзінің потенциалды мүмкіндігін, жеке басының өсіп-жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі. Өзін-өзі өзектендірудің көптеген міндеттері тұлғаішілік болып келеді. Оларға: жоспарлау, өзін ашып көрсету, дамудың потенциялдық мүмкіндіктерін ашып көрсету, өмірлік позицияны қалыптастыру жатады.
сурет 1.А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы
өзін-өзі
көрсету
қ ұ р м е т т е у
ә л е у м е т т і к
қ а у і п с і з д і к және қ о р ғ а н у
ф и з и о л о г и я л ы қ
Маслоудың жорамалдауынша төменгі деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана, едәуір жоғарғы деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой-ниеті туындайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады. Осы қажеттіліктердің негізінде бала дамып, өсіп шығады. Өзін ортада еркін ұстауын көмектеседі.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашанда толық қанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай, оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация үрдісінде адамның қажетсінуінде шек болмайды .
Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа және оқуға ынталандыру негізін түсінуге зор үлес қосты. Оның бұл теориясынан оқушының оқу іс-әрекетіне мотивациясында олардың отбасындағы әлеуметтік жағдайлары, қарым-қатынастары, сонымен бірге өз сыныбындағы жағымды психологиялық хал-ахуалдың тигізетін әсерінің маңызы маңызды роль атқаратынын байқаймыз.
Маслоу пирамидасының жалпы құрылымына сыншылар тарапынан түрлі пікірлер айтылды. Оның теориясында қате жақтары болуы, ұсыныстарының бәрі бірдей жүзеге аса бермеуі мүмкін, алайда көптеген ой-пікірлерінің айырықша маңызы бар екендігі сөзсіз.
Қажеттілік теориясын ұстанғандардың бірі Мак-Келланд. Мак-Келланд тәсілі мотивтер құрылымын және оның мінез-құлыққа және жеке басқа әсерін зерттеуге негізделген. Ол адамдарға үш түрлі қажеттілік: билік, жетістік және қатыстылық тән деп есептейді. Билік қажеттілігі басқа адамдарға ықпал ету ниетінен көрінеді. Оқушылар ұжымындағы мұндай оқушылар әдетте өз пікірін батыл, ашық айтады, пікірталастан, өзара сыннан тайсалмайды, өз пікірін өткізуге тырысады шебер сөйлейді, әрі басқалардың өзіне ерекше көңіл бөлуін талап етеді. Адамның мадақтауға құштарлығы, сол адамның жетістігін жариялаумен шектелмейді, оның жұмысты ойдағыдай орындауымен қанағаттандырылады. Мадақтауға өте құмар адамдар кері байланысты ерекше ұнатады, өзіне тәуекел шешім қабылдайды, алдына қолайлы мақсат қояды, басқалардан гөрі өз жұмысына ерекше көңіл бөледі, әрі өзін-өзі ұдайы жетілдіріп отыруға тырысады. Мұндай адамдар қалай да табысқа жетуге тырысады. Бұлар таныстарымен жиі араласуды, достық қарым-қатынас орнатуды, біреулерге жәрдем беруді жақтайды.
ХХ ғасырдағы экономикалық өрлеу бұл салада да түрлі мотивациялық теориялардың пайда болуына алып келді. Бұған Герцбергтің екі факторлы теориясы мен мотивацияның іс жүргізу теориясы. Бұл теориялардың негізін басшылардың өз қол астындағы жұмысшыларының жұмысқа мотивациясын арттыруға бағытталған кеңестері құрайды.
Бихевиористер тітіркендіргішті ағза реакциясының белсенді көзі ретінде қарастырып, мінез-құлықты стимул-реакция кестесі арқылы түсіндіреді. Олар үшін мотивация мәселесі жоқ, өйткені олардың көзқарасы бойынша ағзаның реактивтілігі мінез-құлықтың динамикалық шарты, яғни оның тітіркендіргішке өзіндік ерекше жауап беруге қабілеті кестеге реактивтіліктегі айырмашылықты түсіндіретін фактор (мотивация деп аталатын) ендірілгендігіне байланысты ағза әрқашанда сырттан келетін стимулдарға жауап бере бермейді. Бірақ бұл фактор таза физиологиялық механизмдерге қосылады. Осыдан мотивацияны ағзаның кейбір тітіркендіргіштерге реактивтілік табалдырығының төмендеуі функциясы жағдайы ретінде түсіне бастады. Бұл жағдайда мотив энергизатор немесе сенсибилизатор ретінде қарастырылады.
Ж.Нюттен күнделікті өмірде адам мінез-құлқы, іс-әрекеті жоспармен және бұл жоспарды жүзеге асыруға, мақсатқа жетуге ұмтылыспен анықталады деп түсіндіріледі. Бұл кесте Ж.Нюттеннің пікірінше шындыққа сәйкес және адамның күрделі мінез-құлқын ескереді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның мінез-құлқы детерминациясында сананың жетекші рөлін мойындайтын Дж.Роттер, Г.Келли, Х.Хекхаузен, Дж.Анкинсон, Д.Маккелланндтың, мотивациялық тұжырымдары пайда болды. Mотивацияның когнитивтік теориясы ғылымға әлеуметтік қажеттіліктер, өмірлік құндылықтар, когнитивтік факторлар, когнитивтік диссонанс, сәтсіздіктен қашу, жетістікті күту сияқты жаңа мотивациялық ұғымдардың кіруіне ықпалын тигізді.
Мінез-құлық детерминациясын зерттеудегі жаңа кезең ХIХ ғасырдың соңында З.Фрейдтың адамның бейсаналылығы және ұмтылыстары туралы ілімінің шығарылуымен байланысты. Мұны мотивацияның психоаналитикалық теориясы деп атайды. Ол мінез-құлықтың ұйымдастырылуында күшті ұмтылыстардан тұратын психикалық өмірдің бейсаналық ядросының шешуші рөлін атап көрсетеді. Егер У.Джемс мотивация белгілі деңгейде шешім қабылдауды саналылықпен байланысты деп көрсетсе, З.Фрейд және оның ізбасарлары бойынша мінез-құлықты детерминациялауда шешуші роль Жоғарғы-Мен жағынан ұмтылыстарды басып тастау неврозға әкеліп соқтыратын, бейсаналылыққа беріледі. Мұны З.Фрейд өзінің психоаналитикалық теориясы арқылы кез-келген іс-әрекеттің астарында жыныстық ұмтылыс жатыр деп дәлелдеуге тырысты.
Бұл бағытта У.Макдауголл да өз теориясын ұсынады. Ол обьектілердің қабылдау сипатын анықтайтын, эмоциональдық қозу тудыратын және ағзаның мақсатқа ақыл-ой, денелік әрекетін бағыттайтын, ерекше тұлға (инстинктілі) энергиясы (горме) болып саналатын мінез-құлықтың қозғаушы күші болып табылатын деп түсіндірілетін гормоникалық тұжырымдаманы ұсынды.
Мотивацияның биологизаторлық теориясы адамға мотивациялық факторлар ретінде бұрын тек жануарларда болады деп саналған инстинктерді, ағзаның қажеттіліктеріне де таңа бастады.
Осындай иррационалистік, адам мінез-құлқына мәні жағынан биологизаторлық көзқарас ұстанған (инстинкт теориясын) ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында З.Фрейд пен У.Макдауголл ұсынды. Олардың ішінен тек ағзаның белсенділік себептерін түсіндіру үшін Мотивация ұғымына қатыстыларын ғана атап көрсетуге болады. Мұнда мотивация туралы тек энергияны мобилизациялау жөнінде айтылады. Мұнда да мотивацияны физиологиялық тұрғыдан қарайды.
Адамның биологиялық қажеттіліктері, жеткіліктері мен ұмтылыстары теориясынан басқа ХХ ғасырдың басында Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясынан, яғни И.П.Павловтың жаңалықтарынан тағы екі ағым пайда болды. Олар мотивацияның мінез-құлықтық теориясы және жоғары жүйке іс-әрекетінің теориясы мотивациялық мінез-құлықты түсіндіретін Д.Уотсонның идеяларының логикалық жалғасы сияқты болды. Д.Уотсон мен Э.Толманнан басқа бұл бағыттың көрнекті өкілдеріне Х.Холл мен Б.Скиннерді жатқызуға болады.
ХХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап тек адамға қатысты мотивацияның арнайы тұжырымдамалары пайда бола бастады. Мұндай тұжырымдамалардың алғашқысын К.Левин ұсынды. Содан кейін А.Маслоу, Г.Олнер, К.Роджерс сияқты гуманистік психология өкілдерінің еңбектері жариялана бастады.
Ресейден ХХ ғасырдың басында мотивация мәселесін алғашқылардың бірі болып көтерген А.Ф.Лазурский. Ол 1906 жылы Очерк науки о характерах еңбегін жариялады. Мұнда тілек және ұмтылыс, мотивтер күресі мен шешім қабылдау, шешімдердің тұрақтылығы және толғаныс импульстерін іштей ұстап тұруға қабілеттілік мәселелері қарастырылған 8, 42 б.. Бұл сұрақтар қазіргі уақытта да өзектілігін жойған жоқ.
Ұмтылыс, тілек және қалау мәселелерінің ерік және еріктік актімен байланысы жөнінде өз еңбектерінде көрнекті психолог Н.Н.Ланге (1914) баяндайды. Ол қалау - бұл әрекеттегі ерік деп көрсетті.
ХХ ғасырдың 20-жылдары мотивация мәселесін В.М.Боровский,
Н.Ю.Войтонис те биологизаторлық тұрғыдан түсіндіреді.
Л.С.Выготский де адам мінез-құлқының мотивациясы мен детерминациясы мәселесін назарынан тыс қалдырмады. Ол Педология подростка атты оқу құралында қызығушылықтың мәніне және оның жеткіншектік кезеңдегі өзгерістеріне арнайы үлкен тарау арнайды. Л.С.Выготский ұмтылыс пен қызығушылықтың сәйкестігі мәселесі бала мінез-құлқының және қызығушылығының эволюциясымен шартталатын жасөспірімнің психикалық дамуының кілті деп санады.
А.Н.Леонтьев тұжырымдамасы бойынша адамның мотивациялық сферасы оның басқа да психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекетте өзінің көздері, бастаулары болады. Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфера элементтеріне сәйкес, олармен функционалды және генетикалық байланысты құрамаларды байқауға болады. В.Г.Леонтьев мотивацияның екі типін атап көрсетеді. Біріншісі қажеттілік түрінде көрінеді, сонымен қоса қызығу, драйв, инсинкт түрінде де, екіншісі мотив түрінде көрінеді. Бұл жағдайда мотив пен мотивация бір - біріне ұқсап кетеді. В.Г.Леонтьевтің ойынша мотив мотивация формасы ретінде белгілі бір мақсатқа жету үшін бағытталған іс - әрекетте пайда болады.
Баланың психикалық дамуындағы іс-әрекеттің ролі қазіргі уақытта көптеген зерттеулермен дәлелденген (Л.В.Занков, А.А.Смирнов, В.В.Давыдов, А.А.Люблинская, Н.А.Менчинская, П.Я.Гальперин, Г.С:Костюк, Л.В.Скрипченко, З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина т.б.).
Жоғарғы психикалық функциялар дамуының тарихы - атты еңбегінде Л.С.Выготский Мотивтер күресімәселесіне көп көңіл бөледі. Ол алғашқылардың бірі болып мотив пен стимулды бөліп қарастырып, ерікті мотивация туралы айтады.
1940-шы жылдары мотивацияны ұстанымдар теориясы тұрғысынан Д.Н.Узнадзе қарастырып, белсенділік көзі нақ қазір жоқ, бірақ ағзаға қажетті қажеттілік деп түсіндіреді.
Ең алғашқы рет мотивация сөзін А. Шопенгауэр Четыре принципа досточной причины мақаласында қолданды. Онда мотивация - психологиялық іс - әрекеттің себебі мен оларды бағындыру жолдары деп қарастырады. Қазіргі таңда мотивация психологиялық құбылыс ретінде әртүрлі түсіндіріледі. Бір жағдайларда - факторлар жиынтығы бағыттаушы және қолданушы мінез - құлықты анықтап беретін, келесі жағдайда - мотивтер жиынтығы ретінде қарастырылады, ал үшінші жағынан - ағзаның белсенділігі тудыратын және оның бағыттылығы іздену деп қарастырады. Сонымен қоса, мотивацияны нақты іс - әрекетті психикалық реттейтін үрдіс ретінде қарастырады, қозғалыс мотиві үрдісі ретінде және механизм ретінде қарайды, іс - әрекеттің нақты формалаларының тәсілдерін және бағытталғандығының т.б. анықтайды, іс - әрекетпен талаптануға жауап беретін үрдістер жүйесінің жиынтығы ретінде де қаралады.
Барлық мотивацияның анықтамаларын екі бағытқа жатқызу болады. Біріншісі мотивацияны құрылымдылық позициядан фактор немесе мотивтер жиынтығы ретінде қарастырады. Мысалы, В.Д.Шадриковтың көрсетуі бойынша Мотивация - жеке тұлғаның мақсатымен, қажеттіліктерімен шартталған, жақындастық және мұраттың деңгейімен, іс - әрекет жағдайымен және өмірге көзқарасымен, сенімдерімен жеке тұлғаның бағытталғандығы. Бұл факторлардың есептелуімен ниеттің қалыптасуы, тапсырмаларды шешуі жүреді. Екінші бағыты мотивацияны статистикалық түрде қарамай, динамикалық білім ретінде үрдіс механизмі етіп қарастырады.
Мотивация қажеттілікпен өте тығыз байланысты. Оның себебін Абрахам Маслоу өте дәл тауып жазған еді. Себебі, оның айтуы бойынша мысалы, бір қажеттілік өтелмесе, мотивация жүзеге аспауы мүмкін. Оның айтуы бойынша биологиялық қажеттіліктерге қарыны ашу, шөлдеу, ауруды сезіну, ұйқысы келу т.б. жатады. Соған орай оқу іс-әрекетіннің мотивтерін қалыптастыруда ең алдымен физиологиялық қажеттіліктер өтелуі тиіс деп ой түюге болады. Себебі қарының ашып тұрса, немесе шөлдеп тұрсаң, оқушының оқуға мотиві түгел тілек-ниеті де болмас еді
Оқу үрдісінің негізгі итермелейтін күштерін анықтау, оның нәтижелі жүргізілуіне өзіндік ықпалын тигізеді. Бұл туралы іс-әрекет теориясын құрастырғандардың бірі А.Н.Леонтьев "тұтас үрдіс бағытталған нәрсе, субьектіні нақты іс-әрекетке итермелейтін түрткімен (яғни мотивпен) сәйкес болады" деп жазады. Яғни, адам белсенділігінің үрдісі әрқашанда бір нәрсеге бағытталады, оның пәні бар. Сонымен қатар бұл үрдіс белгілі бір қажеттілікпен қозғауға түсті және қандай да бір мотивпен (яғни бұл қажеттілік қанағаттандырылатын пәнмен) бағытталады. Егер адам белсенділігінің үрдісі бағытталған бірінші пән екінші пән - қажеттілік мотивімен сәйкес келсе, онда мұндай белсенділік үрдісін А.Н.Леонтьев іс-әрекет деп атады. Ол егер бұл пәндер сәйкес келмесе, әртүрлі болса, белсенділік үрдісі әрекет деп аталады -деп жазады.
Адамның өз белсенділігі оның дамуының, өмірінің барлық мезгілінде, барлық кезеңінде шешуші фактор болып табылады. Бұл жөнінде Л.В.Кузнецова былай деп атап көрсетеді: Белсенділік баланың өзін қоршаған ортамен өзара әрекетіне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді, өсіп келе жатқан жанды заттың өмірлік талаптарын қанағаттандырудың қажетті жағдайы болып саналады, ағзаның ортамен теңгерілуінің барлық механизмдерінің пайда болу жағдайы болып табылады. Алайда, бала тек ағза ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке бас ретінде де дамуы үшін, әлжуаз нәрестеден қазіргі қоғамның толыққанды мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, жетілген адамдар басқаруы тиіс. Дені сау ағзаға тән белсенділік саналы адамдық іс - әрекетке айналуы тиіс.
Бұл табиғи белсенділіктің адамның саналы іс - әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе сыртқы әсермен бола қалмайды, бала өмірінің алғашқы күнінен-ақ әзірленіледі, бағытталынады, әдетке айналындырады және ересек адамдар тексеріп отырады. Бұл әрекеттерге баланы ересек адам әдейі үйретеді, не оның өзі еліктеу жолымен оларды меңгереді. Олар біртіндеп сәйкестендірілген, ұйымдасқан сипатқа ие болады, күрделі де байланысты бола түседі. Осылай адамдық қызметтердің бастамасы: еңбектік, ойындық, бейнелеушілік, оқу іс - әрекeттері пайда болады. Осыған орай К.Д.Ушинский бала табиғатының негізгі заңы бала іс-әрекетті қажет ететіндігінде деп көрсетеді.
А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет пен әрекетке тәуелсіз, іс-әрекеттің артында тұрған, қажеттіліктердің қанағаттануына тәуелді, белгілі бір эмоциялармен байланысты деген нұсқауы өте маңызды. Бұл адамның сол іс-әрекеттен қанағат алуына орай, оның эмоционалдық, сезімдік, өзіне сенімділігі, белсенділігі т.б. қасиеттерінің дамуы жүзеге асатынын көрсетеді.
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз бірлестік көрініс табады. Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен мәдениеттендірілмейінше, яғни әлеуметтендірілмейінше, баланың жеке бас ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс - әрекетте өз мәтінін таба білсе ғана, баланың белсенділігін оның дамуының маңызды факторына айналады. Іс-әрекет әрдайым міндетті түрде психика қатысуымен түзілетін субьектінің обьектімен байланысты.
Л.М.Фридман мен К.Н.Волковтың пікірлерінше әрекеттер белгілі бір мақсаттарына орай сол кездегі жағдайларына сәйкес түрліше жүзеге асырылады. Бұл әрекетті жүзеге асыру тәсілдері операция деп аталады. Операция - бұл күрделі әрекеттерді жүзеге асыру тәсілдеріне айналған әрекеттер. Мысалы, бала әріптерді жазуды үйренгенде, әріптерді салу ол үшін әрекет болып саналады. Әріп салып үйренген соң ол олардан сөз құрастыра алады, яғни әрекет операцияға айналады.
Әрекеттің операцияға айналуы туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Әрекеттің мақсаты оның орындалуының шарты ретінде келесі әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншінің жүзеге асыру тәсіліне, саналы операцияға айналады.
Адамдық іс - әрекеттің барлық түріне тән жалпы белгілері мен оның кез келген хайуанаттың мінез - құлқынан ерекшелігі - адамның мінез - құлқы саналы, парасатты болатындығы. Тек ересек адам ғана емес, сондай - ақ тіпті бес жасар бала нені қалайтынын біледі және өз әрекеттерін осы көңілі ауған, жете түсінген мақсатқа бағындырады. Бұл жөнінде Л.С.Выготский баланың қолжеткен деңгейінен жоғары іс-әрекетке тарту керек деп есептейді.
Кішкентай балалардың іс - әрекетінің барлық салалары логикалық сәйкестілігімен әлі ерекшеленбейді. Алайда өзінің күнделікті өмірінде ересек адамнан үйрене, оның көмегімен әрекет ете отырып, бала іс-әрекеттің негізгі түрлерін тез арада меңгереді. Балалар ашқан заттардың қасиеттері, олардың әрқайысы сөзбен белгіленгенде барып, білімге айналады. Бұл ойын іс-әрекеті баланы келесі күрделірек іс-әрекет түрі - оқуға жетелейді дегенді білдіреді.
Баланың алты, жеті жастан кейінгі жетекші іс - әрекеті оқу болып есептеледі. Дегенмен, олар үшін ойын іс-әрекеті әлі де өз маңызын жоймайды. Сол үшін ересектер бала сабаққа дұрыс дайындалса оған ойнауға рұқсат береміз деп айтуы мүмкін. Бұл жағдайда балада оқушының өз міндетін орындауы, жақсы баға алу - түсінілетін мотив, және реалды әрекетті мотив - сүйікті ойынын ойнау тілегі болады. Яғни, сабаққа дайындалу әзірше ол үшін әрекет, ал іс-әрекет ойын болып саналады. Бірақ, кей жағдайда сабаққа дайындалу оқушы үшін қызықты болуы мүмкін, яғни түсінілетін мотив реалды мотивке айналады, сабаққа дайындалу әрекеттен іс-әрекетке айналады. Бұл туралы А.Н.Леонтьев былай деп жазады: Жалпы, тәрбие өнерінің мәні түсінілетін мотивтер және реалды әрекетті мотивтердің дұрыс сәйкестігін жасауда, сонымен бірге іс-әрекеттің табысты нәтижелеріне уақытында көңіл бөлу, сол арқылы жеке тұлғаның өмірін басқаратын жоғары типті реалды мотивтерге ауысуды қамтамасыз етуде емес пе екен?.
Оқушы есейген сайын, оның жеке бас ретіндегі қалыптасуында қоғамдық - еңбектік іс - әрекет соғұрлым зор роль атқара бастайды. Яғни, А.Н.Леонтьевтің сөзімен айтсақ адам дамуының қозғаушы күші негізгі іс-әрекеттің ауысуымен анықталады.
4.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы анатомиялық - физиологиялық ерекшеліктер
Мектеп жасына дейінгі балалардың жылдам дамитындығы байқалады. Баланың бойы өседі, салмағы, денесі өзгереді. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінде үлкен өзгерістер болады. 5 жастағы баланың миы, ересек адамның миына ұқсайды.
Физиологиялық даму, баланың оқу үлгіріміне бірден-бір әсер етуші болып табылады. Баланың физиологиялық жағынан мектепке дайындығын, ағзаның негізгі функционалдық даму деңгейі мен оның жалпы денсаулығымен анықталады. Мектепке барайын деп жатқан балалардың медициналық карталарында баланың толық дамуы мен соматикалық дамуы туралы мәліметтер берілген, бірақ сол мәліметтер ішінде баланың жүйке жүйесінің жағдайы туралы жазылмаған. Бірақ, Питерлік ғалымдардың мәлімдеуінше 5-6 жастағы балалардың 40-60% -інде минималді жүйкелік ауытқулар байқалған.
Мектеп жасына дейінгі баланың физиологиялық жағынан дайындығын көрсететін негізгі көрсеткіштер.
1.Дене дамуының деңгейі;
2.Биологиялық дамуының деңгейі;
3.Денсаулық жағдайы.
Соматикалық даму деңгейі, қазіргі 5-6 жасар балалар, 60-70 жылдардағылардан ертерек дамиды. 5-6 жасар балалардың бойының өсі қарқыны жоғары, олар жылына 7-10 см-ге өседі, яғни қыз балалардікі-115 см, ер балалардікі -115 см-ге дейін болады, ал кеуденің көлемі 2-2,5 см-ге, салмағы 2,2-2,5 кг-ға өзгереді. Қыз балалардың салмағы-18-20 кг аралығында, ер балалардың салмағы-19-22 кг аралығында болады. Бұл кезеңде қыздардың ер балаларға қарағанда физиологиялық дамуы қарқынды болады.
5-6 жастағы балалардың орындайтын негізгі нормативтері: Минимальды нәтижелері.
Жүгіру - 7,2 секундта 30 метр.
Орыннан секіру -100см.
Секіру ұзындығы-180 см.
Секіру биіктігі-50 см.
Орыннан биікке секіру-30 см.
Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығын жан-жақты бағалау нәтижесінде оларды 5 топқа топтастырамыз:
1 топ-ешқандай ауытқулар жоқ, физиологиялық дамуы жақсы, көп ауырмайтындар.
2 топ-денсаулығында кейбір ауытқулықтар бар, жағымсыз жағдайлардың арқасында, онда балаларды бұрын ауырған ауруы асқынып тұрақты ауруға айналуы мүмкін.
3 топ-денсаулығы нашар, түрлі тұрақты аурулармен ауратын және дене дамуы нашар балалар, бұл балаларды ерте мектепке беруге болмайды.
4 топ-5-6 жастағы балалар тұрақты аурумен ауырады, бұндай балалар ұзақ мерзімді емделуді қажет етеді және олар өзінің емделуші дәрігерінде әлсін-әлсін қаралып отырады. Ондай балаларға мектеп бағдарламасын қабылдау қиынға соғады. Ондай балаларды үйде, санаторияларда немесе арнайы мектептерда оқытқан жөн.
5 топ- бұл балаларда денсаулығында айтарлықтай ауытқулар бар. Ондай балаларға көпшілік мектептерде оқуға мүлдем болмайды.
5-6 жаста қимыл-қозғалыс жүйесі дами түседі, партада дұрыс отырмау, үстел басында ұзақ жұмыс істеу және жазу-осының барлығы омыртқа жүйесінің қисаюына, үнемі жазатын қол сүйегінің дұрыс қалыптаспауына әкеп соғады. Кітап пен дәптер көзден 30-35 см қашықтықта болу керек. Жарықтың мөлшері кешкі уақытта 60 Вт-тық үстел шамымен отыру керек. Үй тапсырмасын орындауды балалар 1,0-1,5 сағаттан артық отыруға болмайды. Теледидар мен компьютер алдында 1,0-1,5 сағаттан артық отыруға болмайды.
Пиажа мен Гессельдің биологиялық аспект еңбегін қолдайтынбас мидың кезеңдік дамуында жүргізілген зерттеулкр құрылымының (бас мидың) өзгеру маңыздылығын дәлелдеген. Жас кезеңде ер балалар осы құрылымдық өзгеріс барысысында қыз балалардан 6-18 айға артта қалады. Мектеп жасына дейінгі балаға сипаттама. Chip Wood (1994) жазған Критериялар кітабынан алынған.
Мектеп жасына дейінгі бала. Даму кестесі.
Денелік:
* Оқуға деген жақсы, визуалды ұмтылысы болады;
* Көптеген жағдайда саусақтарын құрал ретінде қолданады;
* Олақ, асығыс сияқты көрінеді, асығыстық 6 жастағылардың негізгі ерекшелігі;
* Сыныпта өте шулы, отырғыштардан құлайды;
* Оң мен солын айырып үйренеді;
* Шайнау белсенділігінің жоғарылауы;
* Қарындашты, тырнақтарын, шашын тістелейді;
* Тез шаршайды, жиі аурады;
* Таза ауады, спорт залында болғанды ұнатады;
Әлеуметтік:
* Бірінші болғанды ұнатады;
* Жарысқанды ұнатады, интузиазмға толы;
* Кейде жеңіліп қалғанда әдепсіз көрінеді немесе әділетсіз ережелерді ойлап табады;
* Қандай да бір нәрселерді жасауға тырысады, шектеулерді тексереді;
* Мақтауды жақсы көреді;
* Жолы болмағанға қиналады;
* Қанағат алуға деген үлкен қабілеттілік, сыйлықтарды жақсы көреді;
* Дөрекі моторлық қабілет;
* Бұйрық бергенді, мазақтағанды, сынағанды жақсы көреді;
* Оны біреу ренжіткенде тез ашуланады;
* Дос үлкен маңызға ие (жақсы дос болу мүмкін);
* Мектеп өте маңызды қоршаған орта болғандықтан үйін аламастырады.
Тілдік:
* Жұмыс жасағанды жақсы көреді;
* Түсіндіргенді жақсы көреді. Айту және көрсету пайдалы;
* Жұмбақтан тұратын әзілдерді жақсы көреді;
* Жиі арызданады.
Танымдық:
* Сұрақ қойғанды жақсы көреді;
* Жаңа ойындар мен идеяларды жақсы көреді;
* Бояғанды, сурет салғанды жақсы көреді;
* Бәрін де дауыстап оқығанды жақсы көреді;
* Нәтижесіне қарағанда өту үрдісін жақсы көреді;
* Орындау қабілетіне қарамастан көбірек жасауға тырысады;
* Драмалық ролді орындауға икемді келеді;
* Сипат белгілері ерекше маңызды;
* Арнаулы және қызметтік байланыстарды жақсы түсінеді;
* Қазіргімен тығыз байланысты болған жағдайда өткен туралы бастапқы білімі бар;
* Қызық үшін дағдылармен тәсілдерге қызығушылық таныта бастауға деген өзінде қызығушылық көріне бастайды.
Мектеп жасына дейінгі бала. Даму кестесі.
Көру және нәзік моторлық қабілеті:
Балалар тақтадан көп көшірмеу керек. Егер олардан өтінсе, олар бұл тапсырманы оңай шешеді, бірақ бұл тапсырма олар үшін қиын. Балаларға сөз арасындағы артықшылықпен жолдан шықпай жазу қиынға соғады. Көздерді бақылай алу оқуды тез үйретуге мүмкіндік береді.
Дөрекі моторлық қабілет.
Іскерлік шуға және белсенділікке тыйым сауға болмайды. Балалар көбіне тұрып жұмыс жасайды. Мұғалімдер жай жұмыс аясын кеңейту керек және сапасын көбейту мақсатындағы жұмыс көлемін шектеу керек.
Танымдық дамуы.
Ойынның барлық түрлері белгілі және пайдалы; ойындар, өлеңдер, жұмбақтар және әндер қанағат береді және оқуды жақсартады; Ойын арқылы оқыту, кітаппен және жаттығу арқылы оқытуға қарағанда беріктеу модель болып табылад. Шығармашылық белсенділіктің көрінуі. Бала ең алдымен бояуды қолдана бастайды, бояйды, билейді, кітапты жаттайды, ән салады; Бала оның іс-әрекетін дұрыс бағалағанын және шығармашылық заттарды қолданарда дұрыс не дұрыс емес түрі жоқ екенін сезінуі тиіс. Қазіргі уақытта аздаған тәуелділік шығармашылық жағдайларға және болашаққа дағдыға қабілетті. Өнімнің орныдалуының санының жоғары деңгейі, бірақ орындалуының сапасының төмендігі байқалады. Балалар сыртқы түріне ешқандай көңіл аудармай алынған сапаға қуанады. Балалардың қандай да бір істі (көбіне өздері үшін) орындағандағы қуанышына көңіл аудару керек. Бұл оқуды, тамақты, үй жинастыруды іске қосады. Олар жекелей және топтық жауапкершілік экспериметке дайын. Қоғамдық сабақтар шындықпен сай келуі тиіс. Көрсеткіштер олардан кейін көрсеткіш сабақтар алынған нәтижа туралы әңгіме, тақырып бойынша жұмыс жүргізілсе, онда ол өнімді және нақты болып табылады. Балалар өткен жағдайды (тарихты) шындықпен тығыз байланысты болған жағдайда дұрыс түсіне алады.
Әлеуметтік мінез-құлық.
Мінез-құлықтың шектен шығуын түсіну керек, бірақ оған көп шыдауға болмайды.тітіркенудің жарқ етуі еліктеу шағымдар, әңгімешілдік 6 жастағы баланың ересектермен қарым-қатынаста қолданылатын түрі болып табылады. Балалар өте сезімтал. Аздаған қолдау балалардың қиын жағдайдан шығуына жеткілікті, ал қатты сын оны қатты жаралауы мүмкін. 6 жасар балалар жарысқа қатысып жеңіп шығу және бірінші болуға тырысады.
0.2. Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуының ерекшеліктері
4-5 жасында баланың тұлға ретінде дамуының, қалыптасуының негізі қаланады. 6 жасында бала құрдастарының арасында өзінің орнын, беделін сезіне бастайды, өзінің көзқарасы, ойы пайда болады. Осы жаста балалардың танымдық процестері белсенді дамиды. 3-4 жастағылар тек заттармен ойнаса, ұстаса, ал 5-6 жастағы балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz