Өтпелі ағаш кесу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Орманның адам өміріндегі алатын орны өте зор. Орманның шаруашылықтағы маңызы жан-жақты, ол - халық игілігі. Ал биологиялық тұрғыдан алғанда өте күрделі организм. Онда өзіндік өсу заңдылықтары мен ерекшеліктері бар ағаштар, бұталар, шөптер, аңдар мен құстар, жәндіктер мен әртүрлі микроорганизмдер тіршілік етеді. Орман негізінен ағаштар мен бұталардан құралады. Бірақ кез келген ағаштар мен бұталар шоғыры орман болып санала бермейді. Тек бір-біріне жақын орналасқан, бір-бірімен әсерлесіп өсіп тұрған ортасына ықпал жасайтын, соның арқасында өздері де өзгеретін ағаштар мен бұталар тобын орман деп айтуға болады.
Орманның құрамына, тығыздығына, биіктігіне байланысты жерге түсетін жарық мөлшері 5-10 пайыздан 50 пайызға дейін өзгеруі мүмкін. Ағаш жапырақтары көмір қышқыл газын жұтып, оттегін ауаға бөліп шығарады. Бір гектар жердегі орман сағатына 2 килограмға дейін көмір қышқылын жұтады. Бұл 200 адамның 1 сағатта бөліп шығаратын көмір қышқыл газына тең. Ғалымдардың есебі бойынша қазіргі уақытта адамдық-техникалық қажетке 43 миллиард адам дем алатындай оттегі жұмсалатыны анықталған.
Орман пайда болған жерлерде шөптің құрамы өзгеріп, сиреп, далалық шөптер орман ішінде өсуге бейімделген шөптерге орын береді. Ағаш ішінде түскен жапырақтар, сынған бұтақтар, қабықтар, өсімдік дәндері, өлген жәндіктер мен басқа да қалдықтар бірте-бірте қордаға айналып, орман топырағын құнарландыруға әсерін тигізеді. Қорда шірінділері топырақты әр түрлі қоректік заттармен толықтырып отырады.
Адамзаттың денсаулығы үшін қарағай орманының маңызы ерекше. Қарағайдың қылқанды жапырақтары мен діңі жүйке, тыныс жолы мен өкпе, жүрек пен қан тамырларыныңі аурулары сияқты көптеген науқастарға шипалы болып саналатын фитонцид заттарын бөліп шығарады.
Орманды жерде адам дем алғанда күш-қуаты артып, еңбекке қабілеттілігі жылдам қалпына келеді, көңіл-күйі жақсарып, эстетикалық талғамы күшейеді, адам жаңа шығармашылық оймен қанаттанады.
Орман қоғамға өзінің ағашы, өсетін өсімдіктері, оны мекен еткен жан-жануарлары арқылы мол пайда келтіреді. Сонын ішінде жергілікті климатқа, топыраққа да пайдалы әсерін тигізеді. Бірақ орман байлығының мөлшері қоғамның орманға сіңірген еңбегінің көлеміне байланысты. Оған орманшылардың көмегімен жүргізілетін орман шаруашылық күтім шаралары, өртенген кесілген жерлердің ормандарын қайта қалпына келтіру және екпе ормандарды өсіру шараларын арттыру жатады. Аталған шаралардың барлығы да ормандарды көбейту, яғни оның көлемін арттыруды көздейді. Орманның қайта түлеуі жүрмейтін жағдайларда жасанды екпе орман өсіру қажеттілігі туындайды.
Сонымен қатар орманның әлеуметтік-экономикалық маңызы ағаш сүректерін пайдалануға байланысты бағаланып келеді. Өйткені ағаш сүрегі мен одан жасалатын заттардың қолданылмайтын өндірісі жоқ. Қазір орта есеппен әрбір адамға есептегенде бірнеше ондаған текше метр сүрек пайдаланылады, ал бүкіл адамзаттың 80 пайыздан астамы әлі күнге дейін ағаш үйлерде тұратыны белгілі.
Халық шаруашылығына пайдалануға кесілген ағаш іске жарамды сүрекке және отынға бөлінеді. Оның іске жарамдылары өнеркәсіптік және азаматтық құрылыста, тау-кен өндірісінде, темір жолда, целлюлоза мен қағаз шығаруда пайдаланылады.
Біздің жобалағалы отырған курстық жұмысымызда ормандардағы аралык кесу жұмыстарының ішіндегі күтіп-баптау мақсатындағы ағаш кесу жұмыстарын жүргізу, яғни тапсырма бойынша Ақмола облысында орналасақан Бурабай Мемлекеттік Ұлттық Табиғи саябағында қарағай ағашына күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу.
Орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу жоғары дәрежеде пісіп-жетілген (0,8-1,0) екпелер пайда болған сәттен бастап жүргізіледі және әдетте басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу жүргізуге жол берілетін екпелерде басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге дейін жарты сыныпта аяқталады және басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге жол берілмейтін екпелерде өсу кезеңі бойына жүргізіледі.
Орманды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесу Қазақстан Республикасының Орман кодексінде белгіленген орман пайдалануды шектеу режимдері ескеріле отырып, мемлекеттік орман қорының барлық санаттарының ормандарында жүргізіледі.

1.1. Зерттеу аймағының табиғи-тарихи және экономикалық жағдайы

1.1.1 Территорияның сипаттамасы және орман өсу жағдайы
Бурабай Мемлекеттік Ұлттық Табиғи Саябағы (ары қарай - МҰТС) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 тамыздағы № 1243 қаулысы бойынша құрылды, ол бұрынғы Бурабай табиғи-сауықтыру орман кешенінің территориясында және Щучье ауданының басқада жер пайдаланушылары: Бұқпа жануарлар әлемін және орманды қорғау мемлекеттік мекемесінің және Қазақтың Орман шаруашылығы және агроорманмелиорациясы ғылыми-зерттеу институтының сынақ орман шаруашылығы - Бармашино орманшылығы территорияларында құрылды.
Бурабай МҰТС-ғы Ақмола облысының екі әкімшілік ауданы - Щучье және Еңбекшілдер аудандарының территориясында орналасқан. Бурабай МҰТС-ғы Қазақстан Республикасы Президентінің іс басқармасына тікелей бағынышты. Оның мақсаты көлді-таулы-орманды ландшафтты қорғау, оның территориясында туризм және демалуды ұйымдастыру болды, оның аумағы 83511 га жерді алып жатыр
Бурабай МҰТС-ғы Солтүстік және Орталық Қазақстан ормандарының далалы аймағындағы территориясында орналасқан. Орман өсу ауданы бойынша тасты-талуы шоқ ормандар және жазық қарағайлы және қайыңды-көктеректі провинциясында орналасқан. Сонымен қатар Көкшетау-Моншақты жоталы таулы, ұсақ шоқылы қарағайлы ормандардың далалы орман өсу аймағының - Көкшетау-Моншақты қарағайлы және қайыңды-көктеректі ауданында және Орталық-Қазақстан ұсақ шоқылы қарағай ормандарының орман шаруашылық ауданында орналасқан.
Жоғарыда айтып өткендей МҰТС территориясының басым бөлігі таулы, қыратты рельефке жатады, әсіресе ол батыс бөлігінде айқын көрінеді. Бұл жерде Көкшетау таулы жотасы доға тәрізді иіліп орналасқан, жан-жағынан ірі көлдер қоршап жатыр. Солтүстік таулы жотасында ең биік нүктесі - Көкшетау тауы орналасқан. Жотаның биіктігі теңіз деңгейінен 947,6 м. жетеді. Одан әрі оңтүстікке қарай Бурабай тауы, Жеке батыр таулары орналасқан олардың биіктігі теңіз деңгейінен 690 м және 826,2 м. биіктіктерге жетеді. Оңтүстік бөлігінде тау жоталарының биіктігі 400-500 м. дейін төмендейді. Территорияның басым бөлігі таулы жоталы және жазықты рельефке жатады. Жалпы аумағының 83511 га жерінен орманмен жамылған аумақ 26123 га жерді алып жатыр (территоияның 31,3 пайызы).
Қазақстанның басқада қарағайлы ормандары сияқты Бурабайды аралды қарағай ормандары Оңтүстік Оралдың шығыс таулы беткейлерінен Оңтүстік Алтайдың батыс таулы жотасына дейін созылып жатқан қылқанды және аралас ормандардың жұрнағы болып саналады. Ерте заманның ылғалды және салқын ауа-райы жағдайында ұсақ шоқылы орман флорасының және солтүстік аудандары фаунасының енуіне жақсы жағдай жасалған. Көне түрлердің бір бөлігі осы заманға дейін сақталып қалған. Ауа-райының мерзімдік өзгеріп тұруының арқасында біресе ұлғайып, біресе азайып шоқ болып орналасу қалпына жеткен. Соңғы 200 жылдың ішінде ормандардың азаюуы тек адамзаттың әсерінен ғана жүріп отыр. Оларға - орманды мақсатсыз кесу, орман өрттері, мал жаю осылардың нәтижесінде кейбір аралды қарағайлар жойылып кеткен, қалғандары да өзгеріске ұшыраған .
Қазіргі уақытта Бурабай МҰТС-ның алдында ғажайып ландшафтты сақтау және бұзылған табиғи кешендерді сақтау міндеті тұр.

1.1.2 Ауа райы
Ауданның ауа-райы континентальды - қысы ұзақ әрі суық және жазғы уақыттың ыстық күндері қысқа. Ауа райының сипаттамасын келесі кестеден көруге болады (1кесте).

Кесте 1 - Ауа райының көрсеткіштері
Реттік
Саны
Көрсеткіштердің атаулары
Күндері және көрсеткіші

1
2
3
1
Ауаның температурасы:
орташа жылдық
абсолюттік жоғары
абсолюттік төмен

+2,20С
шілдеде + 410С
қаңтарда - 510С
2
Жыл сайынғы жауын-шашын мөлшері
379
3
Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы
131 күн
4
Көктемдегі кеш үсіктер
18 мамыр
5
Күздегі ерте үсіктер
27 қыркүйек
6
Көлдердің қатуының орташа көрстекші
15 қараша
7
Су еруінің басталуы
10 сәуір
8
Қар жамылғысы:
қуаттылығы

32 см

пайда болу уақыты
ормандағы қар кету уақыты
15 қазан
15 сәуір
9
Топырақтың қату тереңдігі
192 см
10
Желдердің басымдылығының көрсеткіші
қыста
көктемде
жазда
күзде

ОБ
ОБ
ОБ
ОБ
11
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
55-82 пайыз
(мамыр-маусым)

Ауа температурасының жылдық амплитудасы орташа есеппен 80-900С құрайды. Шілдеде температура +410С дейін көтерілуі мүмкін. Ал ең суық күні кейбір жылдары - 510С дейін төмендейді. Жылына 379 мм жауын-шашын түседі, олардың ең басым мөлшері биік таулы аудандарға келеді. Топырақтың көктемде және жаздың басында тез құрғап кетуі жауын-шашынның аз түсуі және құрғатқыш желдердің көп болуына байланысты. Күзгі уақыттарда жауын-шашын аз болса және қар аз болған уақыттарды аяздан топырақтардың жарықшағы пайда болуы мүмкін.
Орташа жылдық ауа температурасы 0,8 ден 2,20С-ға жетеді. Қысы қарқынды аязды ауар райымен ерекшеленеді.ең суық айларының орташа температурсы - қаңтар мен ақпанда -18,4 -17,40С-ді құрайды. Температураның ең төменгі көрсеткіші - 510С-ға дейін. Қысқы айларының орташа температурасы тұрақты емес, кейбір жылдары өз нормасынан ауытқуы да болуы мүмкін, олардың ауытқуы кейде +- 7-80С жетуі мүмкін. Кей уақыттары оңтүстіктен келген жылы ағымдарының әсерінен температураның көтерілуі байқалады, соның әсерінен қысқы уақытта жылыну құбылысы байқалуы мүмкін. 00С-ден өтудің орташа мерзімі көктемде 7-12 сәуір, күзде 21-25 қазан. Алғашқы үсік күзде орташа есеппен 21-27 кыркүйекте байқалады, ал соңғы үсік 18 маусымда. Жылы күндерінің орташа ұзақтығы 111 күннен 131 күнге дейін созылады, ең жылы айы шілде, бұл айда ең жоғарғы температура 40-410С жетуі мүмкін. Салыстырмалы ылғалдылықтың ең төменгі көрсеткіштері мамыр - маусым айларында (54-56 пайыз) байқалады, ал ең жоғары көрсеткіштері қысқы уақытта: 83-84 пайыз. Ылғалдылығы 30 пайыздан төмен күндерінің саны жылына 30 күнге жетеді.
Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 379 мм құрайды. Ауа-райы және табиғат жағдайына Көкшетау жотасы басым әсер етеді. Бұл жағдай абсолютті биіктік қана емес рельефінің бөлшектеліп орналасуынан да туындайды. Жауын-шашынның басым бөлігі (78-81 пайызы) жылы мерзімде - сәуір мен қазан айларының арасында түседі ең жоғары көрсеткіші шілде айына келеді. Жауын шашын күндерінің жалпы саны 10-12 күнді құрайды, кейбір жылдары айына 20-25 күнге жетуі мүмкін. Жазда жауын шашын нөсерлетіп жауады және найзағай және бұршақпен ұласуы мүмкін.
Қар жамылғысы ашық жерлерде де орманда да біркелкі жайылмайды. Алғашқы қар әдетте қазан айының екінші декадасында түседі, бірақ жылудан тез еріп кетеді. Қалыпты қар жамылғысы алғашқы қар түскеннен кейін 20-25 күннің ішінде қалыптасады. Орташа есеппен 7-14 қарашада, орташа тәуліктік температура - 50С жеткен кезде қалыптасады. Қар жамылғысы Көкшетау таулы жотасының аймағында орташа есеппен 32 см, ал кейбір жылдары 53 см. дейін жетуі мүмкін. Көктемдегі қар еру суық мерзімде де жүре береді (орташа тәуліктік - 100С болғанда), бірақ алғашында баяу ериді.
Жел режимі жыл бойына оңтүстік-батыстан басым соғып отырады (52 пайыз), желдің орташа жылдық жылдамыдығы 3,2-5,3 мс. Қысқы уақытта желдің соғуы орташа жылдық соғыуына қарағанды жоғары болуы мүмкін (20 пайызға дейін), ол боранның соғуына әкеліп соғады (30-40 күндей). Ақпан мен наурыз айларында боранның ең басым соғу уақыты анықталған (99 пайызы).
Бұл уақытта желдің соғуы көбіне 15 мс асып түседі, кейде 30 мс жетуі мүмкін. Жылы кезеңде құрғақ желдердің жылдамдығы 6-10 мс байқалады және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 20 пайыздан кем емес. Жазғы уақытта буланудың мөлшері жауын-шашынның мөлшерінен асып кетеді. Құрғақ уақыттың тағы бір жағымсыз әсері қуаңшылықтың болуы, құм-шаң дауылдар топырақты құрғатып жіберуі мүмкін.
Жалпы алғанда ауа-райы жағдайы ағаш-бұталы өсімдіктерінің өсуі үшін қатал болып саналады.

1.1.3 Жер бедері және топырақ
Жер бедерінің геологиялық құрылымы, күрделілігі, ағаш-бұталы өсімдіктердің біркелкі болмауы және басқа да факторлар әртүрлі топырақ жамылғысының болуын көрсетеді. Жер бедерінің геологиялық құрылымы, күрделілігі, ағаш-бұталы өсімдіктердің біркелкі болмауы және басқа да факторлар әртүрлі топырақ жамылғысының болуын көрсетеді.
Әртүрлі ағаш тұқымы ылғалды әртүрлі мөлшерде қажет етеді және топырақ ылғалында болған өзгерісті бірі тез, екіншісі баяу сезеді. Қандай ағаш тұқымы болмасын, өскен топырағының ылғалының аз - көбіне үйлесіп кетпесе жақсы өспейді, кейде тіпті құрып кетеді.
Қарағайлы ормандардың астында қоңыр орман топырақтары кеңінен жайылған, ұсақтопырақты-тасты және граниттің жел қаққан қатты-тасты құмды, кварцитті-сортаңды және басқа да көне жел қаққан қабаттарынан орын алған. Қоңыр орман топырақтары үшін генетикалық қабатында әлсіз түрленген, қуаттылығы аз 20-40 (80) см, қоңыр түсі және топырақ құрушы түрлерінен қалған қасиеттері бар. Ұсақ таулы тастардың болуы және механикалық құрамының жеңіл болуы жоғары су өткізгіштік өқасиет береді сонымен қатар ауанмен тыныс алуы да жоғары.
Қарағай алқаағаштары астындағы органикалық заттардың шіруі және қара топырақтануы арқасындақуаттылығы аз, 3-5 (10) см гумусты қабатты орман төсенішінің құрылуына себеп болады. Зерттелетін аймақтың қоңыр орман топырақтарындағы басты топырақ құрушы көзі болып күлгіндену және сұрлану жағдайы жатады, олар әсіресе кварцитті-сортаңды және көне жел қаққан қабатында байқалады.
Қарағайлы-қайыңды ормандардың астарында қою-сұр орман топырақтары кездеседі. Олар әсіресе Көкшетау тау жотасының жел қаққан көне қабаттың қуатты делювиалды саздақты шөгінділерінде кездеседі. Қою-сұо орман топырақтары қарағй, қайың және балқарағайдың өсуі үшінжағымды топырақтар болып саналады.
Көкшетау таулы жотасында қара топырақтар үлкен кеңістікті алып жатыр. Олардың қалыптсуы тік белдеуге байланысты. Таулы жоталардың ормансыз аумақтары және ұсақ шоқылы төбешіктерде жартылай дамыған қара топырақтар алып жатыр.
Шоқы аралықтарындағы кеңістіктің топырақтары сортаңды кешенмен жайылған. Орманнан шыққан топырақтарда орманның жаңғыруы болмаса далаға айналу нәтижесінде шымның қалыптасу үрдісі күшейеді және олар өзінің орман өсу жағдайы бойынша орман топырақтарынан ерекше болады.
Жасыл алқаптың ойдағыдай өсуі үшін топырақтың ылғалы жеткілікті болуы шарт. Бірақ топырақ ылғалы артық та, кем де болмай, біркелкі болғаны дұрыс. Топырақ ылғалы тым артық болса, ол орманға су зиянды ықпалын тигізеді, егер орманға су тұрып қалып, ұзақ мерзімге дейін кеппей тұрса, жас ұрықтар өнбей қалады, ал өнгенінің тамырлары мезгілсіз шіріп кетеді. Топырақ тым құрғақ болса, ағаштың тамыр жүйесі ылғалға зәрулік етеді. Мұндай топырақта күл элементтері мен азот мол болғанымен ағаш тұқымдары қурап кетеді. Топырақтың ылғалы кенет өзгеріске ұшыраса, орманның өсуіне зиянды әсерін тигізеді, тіпті кейде орман ағаштарының құрып кетуіне де әкеліп соқтырады. Әр түрлі ағаш тұқымы ылғалды әр түрлі мөлшерде қажет етеді және топырақ ылғалында болған өзгерісті бірі тез, екіншісі баяу сезеді.

1.1.4 Ауданның гидрологиялық жағдайы және гидрографиясы
Бурабай МҰТС-ның гидрологиялық және гидрографиялық жүйесі ең алдымен көлдердің көп болуымен және ағын сулардың аз болуымен ерекшеленеді. Гидрографиялық жүйесі келесідей сипатталады:

Кесте 2 - МҰТС аймағындағы өзендердің сипаттамасы
Реттік
нөмірі
Көлдердің атаулары
Қысқаша сипаттама
Көлдердің ауданы
1
2
3
4
1
Үлкен Шабақты көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 310,6 м, тереңдігі 15 м. асады.
2213,0 га
2
Кіші Шабақты көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 303,6 м, тереңдігі 10 м. асады.
1742,0 га
3
Щучье көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 395,2 м, тереңдігі 20 м. асады
1715,0 га

2 кестенің жалғасы
1
2
3
4
4
Бурабай көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 320,5 м, тереңдігі 4,5- 6 м. асады.
1002 га
5
Қатаркөл көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 441,2 м, тереңдігі 5 м. асады.
465,0 га
6
Тасшалқар көлі
Теңіз деңгейінен
биіктігі- 290,8 м
827,0 га
7
Майбалық көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 301,8 м
58,0 га
8
Болатшалқар көлі
Теңіз деңгейінен биіктігі - 251 2
153,0 га

Көкшетау таулы жотасының көлдері таудың етегімен созылған тектоникалық құрылымдағы котловиналарда орналасқан. Олар ауданы бойынша басым, тереңдігі жоғары және таза ішуге жарамды судан тұрады. Ең ірі көлдерге: үлкен Шабақты, кіші Шабақты Щучье, Бурабай және Қатаркөл көлдері жатады. Жоғарыда аталған көлдерден басқа таулы аймақтың көлдері де жетерлік, бірақ олардың көлемі шамалы, оларға: Лебяжье, Лебединое, Иманай, Светлое көлдері жатады.
Көлдердің толысуы негізінен атмосфералық жауын-шашынның кұшімен және шамалы ғана оларға құятын өзендердің күшімен жүреді. Олардағы судың деңгейі ауысып отырады. Ұсақ көлдер жазғы уақытта құрғап қалуы мүмкін және сортаңды өсімдіктері орына алған құрғақ кеңістікке айналады.
Өзендердің дамуы өте әлсіз, ең ірі өзенге, Бурабай көліне құятын Сарыбұлақ өзені жатады. Бұрынғы уақытта бұл көл Қатаркөльден бастау алған уақыт өте келе қысқарып тартылып қалған. Көкшетау тауының шығыс бөлігінде Иманай деп аталатын екі су көзі ағады, олар Бурабай, Иманай және кіші Шабақты көлдеріне келіп құяды. Ал батыс бөлігінде шабақты өзені кіші шабақты көліне келіп құяды.
Гидрогеологиялық жағдайы Көкшетау ұсақ шоқыларының орналасуына байланысты, бұл жерде гранитті массивтерге тәуелді жер асты сулары орын алған. Ұсақ шоқылардың жер асты сулары 0,5 м. тереңдіктен 5-7 м. тереңдікке дейін және биік жерлерде олардан жоғары орын алуы мүмкін.
Көкшетау жотасының жер асты суларының минералдануы жалпы алғанда әлсіз, бірақ тегіс жерлі бөліктерде оның минералдануы жоғарылайды.
Орман топырақтарының саз балшыққа айналу үрдісі байқалмайды. Бірақ ойлы жерлерде қайыңды және көктеректі ормандардың астында кішігірім саз-балшықты жерлер кездеседі, олар жаздың ыстық мезгілінде әдіетте кеуіп кетеді.
Орман ағашының өсуіне жер асты суының тигізетін ықпалы жер бетімен іркілмей ағып кететін судың ықпалымен бірдей болмайды, өйткені жер бетімен сіңбей ағып кететін су тез кеуіп кетеді де, өсімдікке ықпалын тигізбейді. Бірақ жер асты суының әр түрлі ағаш тұқымдарына және бір тұқым ағашының өзіне тигізетін әсері судың сипатына, метеорологиялық элементтерінің тұрақты - тұрақсыздығына, топырақтың физиологиялық құрылымына байланысты түрліше болады.
Жалпы алғанда бұл аймақтың табиғи-климаттық жағдайы орманның өсуі үшін өте қатал болып келетінін айта кеткен жөн, бұл жағдайы табиғи өсіп-тұрған ағаш-бұталы өсімдіктердің түрлерін біршама кемітеді, сонымен қатар интродуцент өсімдіктердің өсіруіне кері әсерін тигізіп келеді.

1.1.5 Орман қорының сипаттамасы
Бурабай МҰТС-ның территориясы ХІХ ғасырдың аяғынан бері Щучье-Бурабай таулы орман массиві аталып келген әкімшілік-географиялық ауданында орналасқан. Орманы қарағайлы-қайыңды алқаағаштарымен берілген және аздаған көктерек араласыды. Олар Қазақтың ұсақ шоқысының бір ауданына жататын таулы жоталарынан, ұсақ шоқылардан және жазық жерлерден орын алған және көлемі бойынша ірілі-ұсақты, орташа көлемді көлдер жүйесімен араласады.
Мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының орман массивтерінің басым бөлігі Бурабай ауданының территоиясында орналасқан - 82063 га, (98,3 пайызы) және қалғаны Еңбекшілдер ауданында 1448 га. (1,7 пайызы). Бұдан басқа Бурабай ауданының территоиясында оның оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерінде Бұланды, Кіші-Түкті, Ұрымқай жануарлар әлемін және орманды қорғау мемлекеттік мекемесінің ормандары орналасса солтүстік бөлігінде Бұқпа жануарлар әлемін және орманды қорғау мемлекеттік мекемесінің ормандары, ал оңтүстік бөлігінде Көкшетау орман селекциялық орталығы алып жатыр.
Аймақтың ормандылығы және өсіп тұрған ормандарының бір-бірінен айырмашылықтары көп. Щучье ауданында ормандардың басым бөлігі орталық бөлігінде орналасса, Еңбекшілдер ауданының ормандары оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан саябақ бойынша ормандылық 8,1 пайызды құрайды.
Бурабай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағының жалпы ауданы 83511 га. Құрайтын орман қоры ерекше қорғалатын табиғи территорялар ормандарына жатады:
Бұл аймақтар ормандылығы бойынша және өсі тұрған ормандарының бір-бірінен айырмашылықтары көп. Щучье ауданында ормандардың басым бөлігі орталық бөлігінде орналасса (ормандылығы 13,4 пайыз), Еңбекшілдер ауданының ормандары оңтүстік-шығыс бөлігінлде орналасқан (оомандылығы 2,8 пайыз) саябақ бойынша ормандылық 8,1 пайызды құрайды.
Бурабай МҰТС-ның жалпы ауданы 83511 га. Құрайтын орман қоры ерекше қорғалатын табиғи территорялар ормандарына жатады:
I. Категориялар және алқаптар бойынша келесідей бөлінеді:
1. Орман алқаптары 54985 га. жерді құрайды және келесідей бөлінеді:
- орман жамылған аумақ 47700 га, соның ішінде екпе ормандар 3200 га;
- толыспаған екпе ормандар 31 га;
- орман тұқымбақтары;
- орман жамылмаған аумақ 7222 га, соның ішінде кесілген жерлер 425 га, өртең 63 га, ашық алаңқай 5975 га, сирек орман 759 га.
2. Орманмен қамтылмаған аумақ 28525 га. жерді құрайды және келесідей бөлінеді:
- бос жерлер 807 га;
- шабындық 613 га;
- жайылым;
- жолдар, орам аралық жолдар, өртке қарсы жолақтар 903 га;
- алқаптар 144 га;
- сулар 8687 га;
- сазды жерлер 267 га;
- құмдар 206 га;
- басқада алқаптар 3786 га.
II. Құрылымы бойынша келесідей бөлінеді:
1. таулы - 26123 га.

Кесте 3 - Орман жамылған аймақтың басым ағаш түрлерінің қоры және жас топтары бойынша орналасуы

Басым ағаш және бұталы түрлер
Жас топтары, алымында - ауданы, га
бөлімінде - алқаағаштың жалпы қоры, м3
Орташа жалпы өсім, мың м3
Орташа жасы, жыл.

Барлығы
Балауса
Ағаштар
Орта жастағы ағаштар
Пісі жетілуге жақын ағаштар
Пісіп жетілген және қураған ағаштар

I сыныптағы
II сыныптағы

1
2
3
4
5
6
7
8
9
1. Негізгі орман құрушы ағаштар
Қылқандылар
Қарағай
30797
6019,8
183
4,5
1538
133
20355
4151,6
5017
1088,5
3704
642,2
61
92
Шырша
4
0,1
-
4
0,1
-
-
-
-
24
Балқарағай
5-0,4
2
3-0,4
-
-
-
-
26
Қылқандылардың жиынтығы
30806
6020,3
185
4,5
1545
133,5
20355
4151,6
5017
1088,5
3704
642,2
61
92
Жапырақтылар
Қайың
15112
1823
69
0,7
513
14,2
5657
614,3
5141
693,8
3732
500,5
21,1
60
Көктерек
1540
161,3
110
1,5
377
14,5
397
38,4
215
34,5
441
72,4
2,5
36

3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Терек
20
2,0
-
-
14
1,3
6
0,7
-
-
33
Сүректі тал ағаштары
1
-
-
1
-
-
-
52
Жапырақтылардың жиынтығы
16673
1986,8
179
2,2
890
28,7
6069
653
5362
729
4173
572,9
23,6
58
Қатты жапырақтылар
Үйеңкі
35
1
-
-
35
1
-
-
-
32
Шегіршін және басқа да қарағаш тұқымдастары
46
1,7
-
-
46
1,7
-
-
0,1
34
Қатты жапырақтылардың жиынтығы
81
2,7

Барлығы
47560
8009,8
364
6,7
2435
162,2
26505
4808,3
10379
1817,5
7870
1215,1
84,7
80
2. Басқа ағаш түрлері*
Барлығы
19
-
-
-
-
-
-
-
3. Бұталар**
Барлығы
121
-
-
-
-
-
-
-
Соның ішінде талдар
51
0,6
-
-
-
2
49
0,6
-
13
Барлығының жиынтығы
47700
-
-
-
-
-
-
-

Кестеден көріп отырғанымыздай, саябақ территориясындағы басым ағаш түріне қылқандылардан - кәдімгі қарағай, жапырақты ағаштардан - қайың және көктерек ағаштар басым және осылар негізгі ағаш түрлері болып саналады.
Жас топтары бойынша қылқанды алқаағаштарда орта жастағылар басым, ал жапырақты ағаштарда - орта жастағылар, пісіп жетілуге жақын және пісіп жетілгендер.
Қатты жапырақтылар және басқа ағаш түрлері мен бұталардың көлемі аз, сондықтан алқаағаштың қалыптасуына қатты әсер ете қоймайды.
Орман жамылған алқаптың бонитет сыныбы бойынша орналасуы саябақ территориясының орман өсу жағдайының орташа өнімділігімен сипатталады.
Негізгі орман құрушы ағаштардың ішінде ең өнімділігі жоғары болып көктерек алқағаштары саналады.
Орман өсу ауданы бойынша Щучье-Бурабай аймағының Көкшетау таулы қыраттары Көкшетау-Моншақты таулы тасты ұсақ шоқыларының далалы қарағай ауданына жатады. Қарағай ормандарының табиғи жаңғырудың жолын анықтаушы негізгі факторлар ретінде алқаағаштардың қалыптасуы және өсуі, олардың өнімділігі және ылғал болып табылады. Ұсақ шоқылы аудан жағдайында ылғал өте жеткіліксіз.
Қарағай алқаағаштарының Көкше тауларының етегіндегі көрінісін 1 және 2 суреттерден көруге болады.

Сурет 1. Бурабай массивіндегі қарағай ормандары

Сурет 2. Бурабай массивіндегі қарағай ормандары
Қылқанды және жапырақты ағаштардың ішінде жоғары толымдылықтағы ағаштар аз көлемді алып жатыр. Кестеден байқағанымыздай орташа толымдылқтағы алқаағштар басым ауданды алып жатыр.
Орман жамылған алқаптың орман типі бойынша орналасуында ҚазОШАҒЗИ-ның ұсынған орман типтерінің классификациялық сызбасы қолданылды. Бұл ормандардың классификациясы В.П.Колесниковтың генетикалық негізінде құрастырылған, онда орман өсу жағдайы бойынша, қоректену ортасы және ормандағы жүріп отыратын жас көрсеткіштерінің ауысу сипаты бойынша бөлінген.
Орман жамылған алқаптың орман типі бойынша бөлінуіндегі басым ағаш түрлерінің ішіндегі көрсеткіштері бойынша қарағай алқаағашының басымс орман типі болып құрғақ қарағай типі саналады (Қ2) және самалды қарағай және ылғалды типтері (Қ3).

Кесте 4 - Орман жамылған алқаптың бонитет сыныбы бойынша орналасуы
Ағаш түрі
Бонитет сыныбы
Жиынтығы
Орташа бонитеті

1а
1
2
3
4
5
5а

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Қарағай
3
182
794
11618
13407
4142
651
30797
3,8
Шырша
-
-
-
2
2
-
-
4
3,4
Балқарағай
-
1
1
-
3
-
-
5
3,5
Үйеңкі
-
-
-
2
7
26
-
35
4,7
Шегіршін
-
-
-
1
21
24
-
46
4,5
Қайың
59
141
702
9182
4786
233
10
15113
3,3
Көктерек
2
13
127
964
341
91
1
1539
3,2
Терек
-
-
-
-
11
9
-
20
4,4
Сүректі тал
-
-
-
-
-
1
-
1
5,0
Жиде
-
-
-
-
1
-
-
1
4,0
Мойыл
-
-
-
2
-
-
-
2
3,0
Алма
-
-
16
-
-
-
-
16
2,0
Ағаш түрлері
бойынша жиынтығы
64
337
1640
21771
18579
4526
662
47579
3,7
Бұталы тал
-
2
10
5
34
-
-
51
3,3

4 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Долана
-
-
-
-
-
1
-
1
5,0
Бұталы тал
-
-
-
-
-
11
-
11
5,0
Үшқат
-
-
-
-
-
3
-
3
5,0
Сары қараған
-
-
-
-
-
51
-
51
5,0
Тобылғы
-
-
-
-
-
4
-
4
5,0
Бұталар бойынша
Жиынтығы
-
2
10
5
34
70
-
121
3,9
Саябақ бойынша жиынтығы
64
339
1650
21776
18613
4596
662
47700
3,7

Кесте 5 - Орман жамылған алқаптың толымдылықтары бойынша орналасуы

Ағаш түрі

Толымдылықтар

Жиынтығы
Орташа толымдылық

0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Қарағай
498
1462
2922
7461
13266
3348
1380
460
30797
0,66
Соның ішінде екінші ярустың
Басымдылығымен
Қарағай
-
4
1
3
-
-
-
-
8
-
Қайың
-
-
2
-
-
-
-
-
2
-
Көктерек
-
-
-
-
1
-
-
-
1
-
Шырша
-
-
3
-
1
-
-
-
4
0,53
Балқарағай
-
-
2
1
-
-
2
-
5
0,67
Үйеңкі
-
9
22
-
3
-
-
1
35
0,50
Шегіршін
-
9
9
6
13
-
9
-
46
0,63
Қайың
373
1206
1862
3855
5779
1429
416
193
15113
0,64
Соның ішінде екінші ярустың
Басымдылығымен

5 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Шырша
3
-
-
-
-
-
-
-
3
-
Көктерек
6
175
163
309
480
200
107
99
1539
0,67
Терек
-
-
8
4
2
3
1
2
20
0,64
Сүректі тал
1
-
-
-
-
-
-
-
1
0,30
Жиде
-
1
-
-
-
-
-
-
1
0,40
Мойыл
-
2
-
-
-
-
-
-
2
0,40
Алма
-
-
13
2
1
-
-
-
16
0,52
Бұталы тал
2
8
7
6
18
1
8
1
51
0,64
Долана
-
1
-
-
-
-
-
-
1
0,40
Бұталы шие
-
9
-
-
2
-
-
-
11
0,45
Үшқат
-
-
2
-
-
1
-
-
3
0,60
Сары қараған
-
6
6
11
5
2
4
17
51
0,74
Тобылғы
-
-
-
4
-
-
-
-
4
0,60
Саябақ бойынша жиынтығы
880
2888
5019
11659
19570
4984
1927
773
47700
0,65

Кесте 6 - Орман жамылған алқаптың орман типі бойынша орналасуы
Ағаш түрі
Орман типтерінің топтары
Индексі
Ауданы

га.
%
Қарағай
Өте құрғақ типінің қарағайлары
Қ1
2253
4,7

Құрғақ типінің қарағайлары
Қ2
12015
25,1

Самалды және ылғалды қарағай типтері
Қ3
15825
33,1

Өте ылғалды қарағай типтері
Қ4
704
1,4

Жиынтығы

30797
64,5

Шаруашылық жүргізудің жеткіліксіз жағдайлары және қатаң орман өсу жағдайында соңғы жылдары саябақ территориясында шаруашылық жағынан құндылығы төмен жұмсақ жапырақты ағаштардың кең көлемде дамуы орын алған.
Саябақ жағдайында басты мақсатта кесу шараларына тиым салынған. Ал табиғи жаңғырудың болуы биологиялық тұрақтылықты сақтап тұру үшін және болашақта әртүрлі жастағы алқаағаштың құрылуы үшін өте қажет.пісіп жетілуге жақын және қартайған алқаағаштардың орман астарындағы жаңғырудың болуы басты ағаштардың өскіндерімен қамтылмағанын көрсетеді. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырыпшаруашылық іс-әрекет орман астарындағы орман жаңғыруын қамтамасыз етуге жұмсалуы тиіс, бірінші кезекте әрине қылқанды ағаштардың өскіндерімен.

ІІ-негізгі бөлім.
2.1.Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзудiң мiндетi, түрлерi және негiзгi орман өсiру қағидаттары

Орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу жоғары дәрежеде пiсiп-жетiлген (0,8-1,0) екпелер пайда болған сәттен бастап жүргiзiледi және әдетте басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу жүргiзуге жол берiлетiн екпелерде басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге дейiн жарты сыныпта аяқталады және басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесуге жол берiлмейтiн екпелерде өсу кезеңі бойына жүргiзiледi.

жарықтандыру

Тазарту

Бұтақтарын кесу

Орманды күтiп-баптау мақсатынд ағаш кесу Қазақстан Республикасының Орман кодексiнде белгiленген орман пайдалануды шектеу режимдерi ескерiле отырып, мемлекеттiк орман қорының барлық санаттарының ормандарында жүргiзiледi.
Екпелердiң жасына (даму кезеңiне) және тұқымдық құрамына қарай орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң мынадай түрлерi: жарықтандыру, тазарту, сирету және өтпелi ағаш кесу жүргiзiледi.
Ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң мақсаты мыналар болып табылады:
жарықтандыру - аралас жас шыбықтарда құрамды күтiп-баптау және жиiлiгiн реттеу. Тазарту жасында күтiп-баптаудың осы түрi негiзiнен басты тұқымдардың екпелер құрамына қажеттi мөлшерде қатысуын қамтамасыз етуге тиiс;
тазарту - екпелер құрамы мен пiшiнiн күтiп-баптау, сондай-ақ оның жиiлiгiн реттеу;
сирету - екпелердiң сапасы мен құрылымын жақсарту үшiн дiң мен ұшарбастың пiшiнiн күтiп-баптау;
өтпелi ағаш кесу - таңдаулы ағаштарда өскiндi көбейту, техникалық тұрғыдан пiсiп-жетiлген сүректiң сапасын бiр мезгiлде арттыра отырып, оны өсiру мерзiмiн қысқарту және екпелердi басты ағаш кесулерге дайындау мақсатында екпелердi баптап-күту.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу кешiктiрiлiп немесе тұрақсыз жүргiзiлген, екпелер әртүрлi жастағы екпелер болып, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң жекелеген түрлерiнiң алаңдарын бөлiп алу мүмкiн болмайтын жағдайларда күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң барлық түрлерiнiң нысаналы мiндеттерiн белгiлi бiр учаскеде бiр мезгiлде шешуге немесе оларды кешендi түрде жүргiзуге жол берiледi.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу екпелердiң селекциялық-генетикалық қасиеттерi мен биологиялық орнықтылығын төмендетпей, орманды одан әрi кезең-кезеңмен пайдалану ескерiле отырып жүзеге асырылады.
Осы Ереженiң 89-тармағында аталған күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу түрлерi оларды қолдану рұқсат етiлген екпелерде олардың жасына, құрамына, өнiмдiлiгiне, ұшарбастарының майысуына немесе жуандығына байланысты жүргiзiледi (1-кесте).

1-кесте
Мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде күтiм
жасау мақсатында ағаш кесу түрлері және
оларды жүргiзудiң жас шегi
Күтім жасау
мақсатында ағаш
кесу түрлері
Сүрек-
діңнің
даму
фазасы
Бони-
тет
сыныбы
Екпелердiң жасы (жыл)

Қылқан жапырақты

самырсыннан
басқа,
қылқан
жапырақты
самырсын
қылқан
жапы-
рақты
1
2
3
4
5
6
Жарық түсіру
Ұшар
басының
жанасуы
1-3
4-5
-
-
10 дейін
20 дейін
5-10
8-15
Тазалау
Шатқал
1-3
4-5
11-20
15-20
11-20
21-40
11-20
16-30
Сирету
Сырғауыл
1-3
4-5
21-40
21-60
21-60
41-60
21-40
31-60
Өтпелі ағаш кесу
Көлемі
бойынша
күшейіп
өсуі
1-3

4-5
41 және
одан көп
61 және
одан көп
61-160
61-160
41
және
одан
көп
61
және
одан
көп
кестенің жалғасы
Күтім жасау
мақсатында ағаш
кесу түрлері
Екпелердiң жасы (жыл)

Жапырақты

емен, шаған,
шегіршін
қайың,
терек
бұтақ, терек,
қаратерек
1
7
8
9
Жарық түсіру
10 дейін
15 дейін
-
-
-
-
Тазалау
11-20
16-30
11-20
16-30
6-10
-
Сирету
21-40
31-50
21-30
31-40
11-15
-
Өтпелі ағаш кесу
41 және
одан көп
51 және
одан көп
31 және
одан көп
41 және
одан көп
16 және
одан көп
-

Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудi жүргiзу кезiнде ағаштарды жiктеу жүргiзiледi,барлық дарақтар шаруашылық және биологиялық белгiлерi бойынша үш санатқа: I - таңдаулылар, II - қосалқылар, III - аластауға тиiстiлер деп бөлiнетiн биотоптар бөлiп алынады:
1) таңдаулыларға - биiктiктеп жақсы өскен, зақымданбаған түзу, толық сүректi және бұтақтарынан жақсы тазартылған дiңi бар, терең тамырланған, қылқан жапырақтары (жапырақтары) қалыпты өскен, бiркелкi дамыған, жiңiшке бұтақты, жiңiшке үшкiр ұшарбасы бар басты тұқымның сау ағаштары жатады. Жапырақты екпелерде тұқымдық ағаштарға және шiрiкке төзiмдi ағаштардың нысандарына артықшылық беру керек. Таңдаулы ағаштар негiзiнен Крафт бойынша өсудiң I, II және III сыныптарының ағаштарынан және олардың өсу орнының жағдайларына сәйкес келуiн ескере отырып iрiктеп алынады. Күрделi екпелерде мұндай ағаштар бiрiншi қабаттан да, екiншi дәрежелi қабаттардан да iрiктеп алынады. Екпелердiң жекелеген топтарында I санаттағы ағаштар болмаған жағдайда өсiп тұрғандарының салыстырмалы түрде таңдаулылары қалдырылады.
Күтiп-баптау кезiнде таңдаулы ағаштар iшiнен пiсiп-жетiлу жасына дейiн қалдырылатын мақсатты ағаштар бөлiп алынады. Бұл ағаштар сирету жасынан бастап бөлiнедi;
2) қосалқыларға - таңдаулы ағаштардың бұтақтарынан тазаруына, олардың дiңдерi мен ұшарбастарының қалыптасуына ықпал ететiн, топырақ қорғау және топырақ жақсарту функцияларын орындайтын негiзiнен шымылдықтың төменгi бөлiгiндегi немесе екiншi қабатты құрайтын ағаштар жатады. Оларға сондай-ақ егер олар алаңқайлар мен орман шетiнде орналасқан болса, таңдаулылар санатына енбеген жоғарғы шымылдықтың бiрлi-жарым ағаштары, сондай-ақ егер олар басты тұқымның өскiнiне кедергi жасамаса, аласа ағаш нысанындағы бұталар мен ағаштар жатады;
3) аластауға жататын ағаштарға:
кеуiп қалған, дауыл әсерiнен құлаған, қураған, өсуiн тоқтату дәрежесiне дейiн саңырауқұлақ ауруларынан және зиянкестерден зақымданған;
Егер бұл ағаштар екпеде пайдалы рөл атқармаса, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуден кейiн оңала алмаса (тегiс, шар тәрiздi және үрмелi ұшарбасы бар) және оларды кесу үлкен ашық алаңқайлар құрамаса, қисайған, қос тармақты, жоғарғы басы жоқ, iрi-iрi өгей бұтақшалары бар, қатты өсiп, ұшарбасы тым төмен иiлген және қатты сүйiрленген, көп күйзелiс көрген; Ірiктеп алынған таңдаулы және қосалқы ағаштардың өсуiне және ұшарбастарының қалыптасуына бөгет жасайты (сабалайтын, тартатын, қысатын және тағы да басқалар) ағаштар, егер оларды кесу екпелердiң бүлiнуiне душар етсе, iлеспе тұқымдар мен басты тұқымның өкiлдерi; Егер олар өте қалың шоғырлар құраса, жекелеген қалыпты дамыған және күйзелмеген ағаштар жатады.
Егер олар оқшауланып өссе және кеуiп қалмаған болса, қуыстар мен құс ұялары бар, дiңдерiнiң техникалық қасиеттерi нашар ағаштар кесуге тағайындалмайды.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесуге тартылатын барлық екпелерде учаскелерде таңдаулы және қосалқы (пайдалы) ағаштарды қалдыруға және тиiсiнше осы Ереженiң 93-тармағында келтiрiлген жiктемелер мен нұсқамаларға сәйкес кесуге жататын ағаштарды аластауға мүмкiндiк беретiн күтiп-баптаудың төменгi және жоғарғы әдiстерi бiр мезгiлде қолданылады. Таза екпелерде негiзiнен екпенiң бағынысты бөлiгiнен мөлшерi мен өсу сыныптары әртүрлi ағаштарды шаба отырып, күтiп-баптау мақсатында ағаш кесудiң белсендi төменгi әдiсi қолданылады.
Аралас және күрделi екпелерде ағаштар кесу өнiмдiлiгi жоғары және өрттерге барынша төзiмдi екпе қалыптастыру үшiн орман шымылдығының барлық бөлiктерiнде жүргiзiледi.
Күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу үшiн ағаштар iрiктеу оларда бiр немесе бiрнеше таңдаулы ағаш таңдап алынатын жекелеген биотоптар бойынша жүргiзiледi, ал содан соң оларға қосалқы (пайдалы) ағаштар және аластауға жататын ағаштар белгiленедi.
Жарықтандырылған және тазартылған жерлерде ағаштарды кесуге белгi салу бүкiл учаскеде жүргiзiлмейдi. Бұл үшiн учаскенiң үйреншiктi жерлерiнде кейiннен мұқият кесуге ұшырайтын және бүкiл ауданда күтiп-баптау жұмысын жүргiзу үшiн үлгi ретiнде пайдаланылатын бiрнеше сынақ алаңы немесе жолақтық сынама салынады.
Сирету және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.