Мәтіннің байланыстылығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 МӘТІНДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәтін. Мәтіннің түрлері
7
1.2 Мәтіндердің зерттелуі
19
1.3 Бастауыш оқулықтарыны мәтіндерінің таңдалуы,құрылысы,қызметтері, оқыту
әдістері 27
2 "АНА ТІЛІ" ОҚУЛЫҒЫНДА МӘТІННІҢ АЛАТЫН
ОРНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
2.1 Мәтін - білім береді, тәрбиелік қызмет атқарады
33
2.2 Мәтін - ой дамыту және тіл дамыту құралы
39
2.3 3-сынып "Ана тілі" оқулығының талдануы
44
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасындағы туындап
жатқан әлеуметтік - экономикалық өзгерістер, еліміздің әлемдік білім
кеңістігіне енуі жағдайында, жалпы орта білім берудің мемлекеттік
стандартына сәйкес білім беру мазмұны мен оқытудың әдістемелік жүйесін
қайта қарау мәселесін талап еткен еді. Қазіргі оқулық білім мазмұнын
тасымалдаушысы, оқушылардың осы білім мазмұнын меңгеру процесін
үйымдастырушысы ретінде мүғалімнің саралап оқытуды жүзеге асыруына,
оқушылардың ақпараттар алу білігін қалыптастыруға, білімін тереңдетуге,
білімін Iпрактикалық іс - әрекетке қолдана білу біліктілігін
қалыптастыруға мүмкіндік беру, үилестіруші қызметш жүзеге асырып, оқушыны
тиянақты білім мен қаруландырып, жүйелеушілік қызметін орындауы керек еді.
Осы талапқа сай жазылған жаңа буын оқулықтарының бірі жалпы білім беретін
мектептің 3 - сыныбына арналған Т. Әбдікәрімова, С. Рахметова, Б.
Қабатаеваның "Ана тілі" оқулығын зерттей отырып "Ана тілі оқулығындағы
мәтіндердің теориялық негіздері" деген дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдап
алдық. Қазіргі кезде білім беру жүйесінде білім мазмұнын жаңарту, жетілдіру
мәселелері өзекті мәселелердің бірі болып саналады. жаңарту
оқу материалының теориялық негіздерін жан - жақты терең Аталған
дидактиктер мен психологтардың пікірлері төрт жылдық бастауыш
білімінің дәстүрлік мазмұны оқушылардың интеллектілік дамуын жасанды
түрде тежеп отыр, шын мәнінде олардың танымдық мүмкіндігі анағұрлым
жоғары деген қағидаға топталды. Сондықтан, білім мазмұнын өте жеңілдетіп
жібермей, қиындата отырып оқыту керек деп дэлелденген. Психолог П.П.
Блонский "Ақылсыз бас ойлай да алмайды, оның неғұрлым тәжірибесі мен білімі
мол болса, солғұрлым ойлауға да қабілетті", - дейді. С.М. Языковтың
пікірінше, дамыту-ол оқушылардың туа біткен қабілеттерін дамыту ғана емес,
мүғалімнің алдына мақсат қойып жүйелі жүргізген жұмысының
нәтижесі. Дамыту кезінде оқушыларды біліммен каруландыру, дағдыны
меңгерту, білімге құштарлықты қатар жүргізу керек.
Білімі жоқ бала ойлай да алмайды. Дамыта оқыту барысында білім көлемі
де күрделенуге, кеңеюге тиіс деп есептелген. Республика көлеміндегі
ізденістер ана тілі мазмүнын да, маңызын да біраз көтерді. Пәнді тек
баяндап түсіндіру әдісімен ғана емес, оны оқытудың әдістемелік негізі
өзгерді. Оқушылардың ізденушілігі мен
шығармашылығын туғызатын әдістер қолдану басым орын алды. Сонымен
қатар, оқулық жасау кезінде мынандай талаптар басшылыққа алынған:
- мәтін тілінің жеңіл және сөйлемнің ықшам болуы;
І- ғылыми терминдердің қазақ тілінде бұрмаланбай, дұрыс берілуі;
- жеке тақырыптар мазмұнының жинақы және шағын болуы;
- оқушылардың түсшігше жеңіл, тартымды тиімен жазылуы;
- жеке тақырыптар арасында байланыстың болуы;
- проблемалық жағдай туғызатын сұрақтар мен тапсырмалар беру;
Мәтін мазмұндық және құрылымдық салыстырмалы бірліктер ретінде оқулықтың
негізгі қызметін атқарады. Оқулық мәтіндерінің критериилеріне: мәтіннің
түсінікті, ғылымилығы, негізін оиға, идеяға сәикестіп,
оқушыларды тәрбиелеу, дамыту болып есептелінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ана тілі оқулығындағы мәтіндердің теориялық
негіздерін зерттеу нысаны ретінде қарастырып, мәтін туралы түсінікті, оның
жасалу жолдарын жан - жақты талдап, мәтіннің түрлері, қызметін,
зерттелуін тұжырымдау Мәтіндерді оқыту жолдарын,қызметтерін
анықтау.
4 Зерттеу жұмысының міндеттері:
Мәтіндерді оқу материалының құрылымдық - тұжырымдық бөлігі ретінде
қарастыру, мәтіндік компоненттерді қабылдау ерекшеліктерін,
мәтіннің түрлерін зерттеу.-оқулық мәтіндерінің дүниетанымдық сипатын,
дүниетанымдық мағынасы бар табиғаттың жеке объектілері мен қүбылыстары
арасындағы І^байланысты көрсету. Мэтіндердің өмір мен қоршаған орта мен
байланысын ерекшеліктердің көрініс табуын қарастыру. - теориялық ү-
ғымдарды қарапайымнан күрделіге, абстрактіден нақтыға қараи немесе
керісшше қарастырып, жалпылау, жүиелеу, салыстыру, талдаи білу,
ізденіс
- зерттеу шығармашылық сипаттағы жұмыстың түрлерін саралау. Білім мен
игеру аппаратының бірлігін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының әдістері:
"Мәтіннің теориялық негіздері" туралы психологиялық - педагогикалық
әдебиеттерді зерттеу, талдау.
2. "Ана тілі" оқулығын зерттеу, сараптау.
3. Мәтіндерді оқыту жолдары, тәсілдері туралы тіл білімі, әдістемесі
саласындағы еңбектерді зерттеу, талдау.
4."Мәтіннің теориялық негіздерін" іс жүзінде қарастыру үшін сабақ
жоспарын қүру.
5.Эвристикалық, аналитикалық, эксперименттік әдістер.
6.Анализ - синтез әдісі.
Зерттеу объектісі: Ана тілі оқулығында мәтіндердің теориялық
негіздері.
Зерттеу пәні: "Ана тілі" оқулығы 3-сынып
Зерттеу базасы: Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Қошке Кемеңгерүлы атындағы
орта мектептің 3-сыныбы.
I,Зерттеудің ғылыми болжамы: Алдағы уақытта бастауыш мектепте оқушылардың
сана - сезімі, ойлау қабілеттері, шығармашылығы сонымен бірге, оқу сапасы
элі біршама арта түседі деп сенеміз, егер:
"Ана тілі " оқулығы осы (2003 жылы басылып шыққан) жүйемен
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес, оқушының сөздік қорын молайтуға,
адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруге, әдеби және тарихи деректерді
түсінуге бағытталып отырса; Мұғалім әр уақытта мәтінмен жұмыс жасамас
бұрын, алдын-ала өзі дайындалып, түсініксіз сөздердің болмауын
қадағалап, болған күнде де олардың мағынасын ашып отырса;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, әр тараудан соң берілген тұжырымдардан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері,
әдістері, объектісі, ғылыми
болжамы, зерттеу базасы, зерттеу пәні берілген.
I
1-тараудың мазмұнында мэтін, мәтіннің түрлері және теориялық I
негіздері, оның ішінде мәтіндердің зерттелуі, бастауыш
сынып
г
оқулықтарының мәтіндерінің таңдалуы, құрылысы, қызметтері, оқыту
әдістері берілген. 2-тараудың мазмұнында "Ана тілі" оқулығында мәтіннің
алатын орны, атқаратын қызметі оның ішінде мәтіннің білім беруі,
тәрбиелік қызмет атқаруы, оқуға үйретудің құралы, тіл дамыту, ой дамыту
құралы болып саналатыны орын алады. Сонымен бірге, 3-сыныптың "Ана тілі"
оқулығының құрылысына талдау жасалды.
1 МӘТІНДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәтін. Мәтіннің түрлері.
Мәтін - оқушылар меңгеруге арналған білімнің мәні мен мазмұн көлемін
анықтайтын ақпараттың негізгі тасымалдаушысы.
Мәтін - құрылымдық жүйенің жоғарғы жағына жақын орналасқан оқулықтың
жалпы моделінің негізгі жүйесі. Оқулықтың мазмұнын ашып көрсетіп толық,
ретпен баяндалуын қамтамасыз етіп, бағдарламаға сәйкес
оқу материалының негізделуіне мүмкіндік береді. Мәтін (лат. Негіз -
негізгі мазмұны мата, тоқу). Біріншіден, жазбаша немесе баспа түрде тілдік
айтылулар мен мэлімдемелердің ауызша түрде жеткізілуге қарағанда жазылуы.
Екіншіден, тілдік белгілер арқылы берілген және бекітілген тілдік, 1
соның ішінде әдеби шығармалардың сезім мен қабылданатын жағы. Үшіншіден,
салыстырмалы түрден тұтастығымен, бірлігімен, ербестігімен
сипатталатын тілдік коммуникацияның бірлігі.Төртіншіден, мәтін үш
мағынада ("Мәлімет", "тұтас мәтін", "тілдік шығарма") - филологияның
бір ерекше саласының зерттеу пәні. Бұл сала тұтас мәтін теориялары" деп
аталады. Оның екінші атауы – мәтін. [16]
Мәтін - өнім, сөйлеу қызметінің нәтижесі, сөйлеу шығармалары - ауызша
немесе жазбаша мәтін көлемі бойынша бір сөйлемнен көп деп
көрсетіледі. Мәтін - айтылу терминінің байланыстырып сөйлеу терминінің
екінші мағынасындағы синонимі.
Мәтінге тақырыптық, түпкі ойдың, салыстырмалы түрде аяқталудың
синтаксистік (күрделі синтаксистік, тұтастық және сөйлем
деңгейінде), композициялық және қисындық ішкі қүрылымының бірлігі тән.
Мәтінде тілдік функцияналдық мүмкіндіктері, оның синтаксисінің,
лексикасының, стилистикасының заңдылықтары жүзеге асырылады. Мәтін
қандай да бір стильге жататындығымен сипатталады.Стильдер:
ғылыми, публицистикалық, ауызекі сөйлеу және т.б.
Мәтін - әдеби шығарма: мақала, повесть, тілдік шығармашылық
кезінде алынған оқушы шығармасының тілдік мазмұнын
білдіретін термин. [30]
Мәтін - адамдардың қоғамдық комунативтік әрекетінің, олардың
арасындағы түсінісудің ерекше қүралы. Мәтін өз функциясында жеке адамдар
арасындағы қатынас, сөйлеу және ойлау әрекетінің нәтижелерінде алмасу
құралы ретінде де көрінеді. Мәтін түсіну оның заттық - мағыналық мазмұны
бойынша диалог құруды проблема етіп қойып, оны шешу жолдарын іздестіруге,
дэлелдер жинақтауға жетелейді, сөйлеу және ойлау эрекетін синтездеу
қажеттілігін тудырады. Белгілі бір мэнде жасалған (жазылған) мәтін өз
бойына сыртқы дүниемен жэне ойлаумен тығыз байланысты ситуацияларды
сіңіреді. Кез - келген мәтін белгілі бір нұсқадан алынатындықтан, әрбір
рухани әрекеттің көрінісі халық мәдениетіне тән рухани шындықтың өмір сүру
тәсілі болып есептеледі.
Мәтін - дербес тұтастық, онда сөйлеушінің ойлаған ойы тілдік көрініс
табады. Мәтіннің әрбір элементі өзіне тән қосымша мағыналарға, баянды мэнге
ие болып, жүйелі сипатта қызмет істей алады.
Мәтінді белгілі бір тұтастықта меңгеру - тілдің ақиқат
сырларын үғынудың кілті. Ол ойлау, идеялық сезім, таным әрекетін
қалыптастырады. Үғыну, мәтіннің мэнін түсіну, жалпы мәтінде қолданылу
мағынасы жалпы функциялық қатынастарды анықтауды қажет етеді. Мәтіннің
заттық - мағыналық мазмұнын теру арқылы оқушы адамзат білімінің осыған
дейін өзіне беймәлім болып келген жақтары мен өзге құнды мәліметтерді,
парасаты мен эмоциялық жігерлік қасиеттерін дамытып, өзіндік этикалық,
эстетикалық позицияларын айқындай түседі. Түпнұсқа мәтіндер пайдалануда
білім беру процесінде халықтың тарихы, тұрмысы, мәдениеті
туралы білімдер жиынтығы сипат алады. Мүның өзі халық мүрасын, халық
педагогикасын, көркем шығармаларды біліп үйренуге қызығушылық
тудырып, ізденіс, зейінін арттыруға мол мүмкіндіктер жасайды.
Мәтіннің негізгі белгілері:
1.Сөйлемдер топтарының болуы;
2.Мағыналық байланыс;
а)тақырып пен сөйлеу пәнінің бірлігі;
ә) негізгі ойдың болуы және дамуы.
Мәтін - сөйлемдер тобы. Барлық сөйлемдер тобы мәтін бола бермейтінін білген
жөн. Ол үшін мынадай мысалды қарастыруға болады. Мысалы, Мөлдір көк гауһар
тастан жасаган күмбездей Көкше аспанға асқақтаған кербез бойымен көзімді
тартып жүре берді. Сұрғылт даланың жотасында бір топ той жайылып келеді.
Мөлдір көк гауһар тастан жасаған күмбездей Көкше адамға төніп түр.
Оқушыларға сөйлемдерді салыстыру үшін тапсырмалар беруге болады.
Тапсырмалар:
1.Сөйлемдердің қай тобында бір нәрсе туралы айтылып, қайсысында
әр түрлі ой берілген?
2.Сөйлемдердің қай тобында сөйлемдерді біріктіретін жалпы ой
бар, қайсысында жоқ.
2. Сөйлемдер қай топта өзара байланысқан және байланыспаған. Бұл
тапсырмалардағы негізгі мақсат: Қай үзінді мәтін бола алатынын анықтап
дәлелдеу. Мәтінді қүру үшін біз айтылған ойдан шығып, алға ойды дамытып,
қадам жасаймыз. Жаңа ойды қосып, сөйлем құру үшін керек мәліметтер
беріледі. [25.239], [26.73-75]. Оқушылар сөйлемді қүрып, қайталанатын
сөздерді қалдыруды немесе орын ауыстыруды қарастыру керек. Сонымен қатар
оқушылар артық фразаларды алып тастап жаңа ой берілмеген сөйлемді айыра
білу керек. Оқушы материалды толық меңгермегенде осындай қателіктер
жібереді. Оқушылардың мэтін бойынша меңгеретін икемділіктеріне сөйлемдердің
ретін тағайындауды дұрыс қарастыру керек. 2. а) Мәтіннің мағынасьнң
тұтастығы. Мәтін сөйлеу қызметінің нәтижесі. Адам сөйлеу қызметінің мақсаты
мен түрткі (мотив) сөйлеу пәнін осы мақсатымен түрткісі (мотиві) анықтайды.
Сөйлеудің пәні болып қандай да бір шындықтың үзіндісі саналады (қоғамдық
оқиға, табиғат құбылыстары, адамның сыртқы келбеті мен ішкі дүниесі, өлі
табиғаттың заттары, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі). Мәтіннің мағыналық
тұтастығында шындықта бар байланыстар көрініс табады.
Сөйлеу пәнінің бірлігі - айтылымның тақырыбы. "Тақырып деп мәтіннің
мағыналъқ ядросын, жалпыланған мазмұнын түсінуге болады. Айтылымның мазмұны
деген түсінік сөйлесудіц ақпараттылығы деген категориямен байланысты.
И.Р.Галъперин бүл категория тек мәтінге ғана тән — деп екі түрлі ацпаратты
айыра білуге болады", — дейді. Олар мазмүндық-тұжырым фактілік, мазмұндық -
түжырымдьщ. Мазмүндьщ -деректік ацпарат (МДА). Біздің қоршаған ортада
немесе санамыздағы болған, болатын процестер, оқиғалар, деректер туралы
мәліметті білдіреді. Мазмұнның - тұжырымдық ақпарат (МТА) оқырманға,
құбылыстар арасындағы қатынастар туралы түсінікті әсіресе жеке авторлық
түсінікті, саяси - деректік ацпарат (СДА) құралдар арқылы сипаттаған,
халықтың, әлеуметтік, эконмикалық, саяси, мәдени - өміріндегі маңызын,
олардың себеп - салдар байланыстарын білдіреді. [31]. Ондай мәлімет бүкіл
шығармадан алынады. Осы екі түрлі ақпаратты тақырып және оның негізгі ойы
деп атайды.
ә) Мәтіннің мағыналық тұтастығына жету үшін негізгі ой түсінігінің
маңызы ерекше. Мәтін мағыналық тұтастыққа жете алады, егер материалды
іріктеу негізгі ойды жеткізуге тэуелді болса. Басқаша айтқанда мэтіннің
сөйлемдерін тақырып қана емес негізгі ой біріктіріп, мағыналық тұтастық
білдіреді. Мәтіннің мағыналық тұтастығын айтқанда айтылымдардың көлемін
ескеру керек. Басты тақырып құрайтын тацырыпшалар қатарына бөлініп,
тақырыпшалар одан әрі бөлшектеніп, микротақырыпқа дейін жетеді.
Микротақырып - дегеніміз сөйлеу мағынасының кішкентай (мшималъный) бірлігі.
Мәтін - ол абзац болып саналады. Мәтіннің мағыналық тұтастығы мен
айтылымның аяқталуы деген түсінік байланысты. И.Р. Гальпериннің пікірі
бойынша аяқталу деген түсінік үлкен мәтінге ғана, тұтас сөйлеу шығармасына
тән. Мәтін аяқталған болып саналу үшін автор көзқарасы тұрғысынан ой
аяқталған кейіпке ену керек. Мұндай мәтін дұрыс рәсімделген түрде басы мен
аяғынан тұрады.
Түтас мәтіннің бөлігіне, мысалы абзацқа келгенде оның салыстырмалы түрде
автономиялығы туралы айту керек. Себебі салыстырмалы түрде ой сөйлеу
мағынасы көрініс тауып, микро тема ашылады.
Абзац бірнеше сөйлемдерден түрып өз бастауын тақырыптың сөйлемдерден
немесе абзацтық фразалардан алып мағынасымен тізбектелген сөйлемдермен
аяқталады. Мәтіннің аяқталуының көрсеткіші немесе салыстырмалы -
автономиялығы тақырыпша таңдап алып, мазмұнын көрсету болып табылады.
Тақырыпшаларда тақырып немесе айтылымдардың негізгі ойы көрсетіледі.
Сөйтіп, мағыналық - тұтастықтан мәтіннің төмендегідей белгілері шығады.
- Мәтін - бүл белгілі тақырыпқа айтылым.
- Мәтін арқылы сөйлеушінің ойы жүзеге асырылады.
- Әр түрлі көлемде мәтін - бүл салыстырмалы түрде дербес
айтылымдар.
- Мәтінге айтылымдардың негізгі ойын білдіретін тақырып қою.
- Дүрыс жазылған мәтіннің басы және соңы болады.
3. Мәтіннің байланыстылығы. Байланыстылық - бұл бөлінетін бөлігімен
қатынасы бар мәтіннің үшінші мәнді сипаттамасы. Байланыстылық туралы сөз
қозғағанда бірнеше компоненттен тұратын күрделі объектіге тап боламыз.
Мәтін - күрделі объект. Ол мағынасы жағынан байланысқан сөйлемдерден
түратын ерекше топтар. Бұл топтарды ғалымдар әр түрлі атайды.
А.П.Пешковский, Н.С.Поспелов, Л.М.Лосева, С.Г.Ильенко және т.б. күрделі
синтаксистік тұтастың десе, И.Р.Гальперин, Т.М.Николаева, О.И.Москальская
және т.б. жоғары фразалъщ бірлік деп айтса, Н.Д.Зарубина сызықтық -
синтаксистік тізбектер деп айтқан.[4].
Байланыстылықтың негізін сөйлемдердің коммуникативтілік сабақтастығы
құрайды. Әрбір келесі сөйлем алдыңғы сөйлем негізінде құрылып, өзіне оның
қандай да бір бөлігін іріктеп қосып алады
Коммуникативтік синтаксис тұрғысынан сөйлемдер екі бөлікке
бөлінеді: салыстырмалы түрде - оны т а қ ы р ы п деп атайды және жаңа
-оны р е м а немесе жаңа деп атайды.
Тақырыпта алдыңғы сөйлем ақпаратының бөлігі қайталанады. Бұл
қайталау байланыстырушы бөліктің қызметін орындайды. Ремада жаңа
ақпарат болады. Ол айтылымды дамытып, мағынасын байытып, ойды алға
жылжытады. Бұл жағдайда құрылған тізбектер бірнеше модель арқылы
көрінеді:
1) Сөйлемдердің ретпен немесе тізбектеле байланысу тәсілі
қолданылатын модель өте кең тараған. Бұл жағдайда бірінші сөйлем ремасы
екінші сөйлемнің тақырыбы, екінші сөйлемнің ремасы - үшінші сөйлемнің
тақырыбы болып саналады.
Т, Р,
Т2 (=РІ)
І
Р3 т.б.
Тз (=Р2)
Мысылы, Күндізгі қаптап жүрген трамвай, троллейбус, автобустар қайда
қазір? Олардың әрқайсысының арнаулы тұрағы — демалуға жайғасатын орны бар.
Олар сонда жиналады. Мұнда түні бойы үйъқтамай, қызмет ететін адамдар бар.
("Сен уйықтап жатқанда" 3-сынып, "Ана тілі" 13-бет)
2) Екінші модель параллель - қатарлас байланысу тәсілі және
тікелей тақырыбы бар сөйлемдер тізбегін көрсетеді:
Модельдің үшінші түрі сөйлемдердің параллель қатарлас тэсілі негізінде
қалыптасады. Бірақ оның құрылымында тікелей тақырыбы болмайды. Сөйлемдер
арасындағы байланыс жалпы коммуникативтік міндет арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай құрылымдар пейзаждық суреттемелерде кездеседі. [12.62-70], [31]. Ол
суреттемелерде кездесетін сөйлемдер тақырып пен ремаға бөлінбейді.
Сөйлемдер арасындағы байланыс етістік түрлерінің мезгілдік түрлері мен
сөздер тәртібімен қамтамасыз етіледі.
Мәтіннің құрылымдық негізін сөйлемдер арасындағы коммуникативтік
сабақтастық қатынастары құрайды. Мәтінді құрастыруда байланыстылықты
қамтамасыз ету үшін сөйлемдерді ойдың даму қисынын көрсете алатындай,
сөйлемдердегі сөз тәртібін айтылымның коммуникативтік міндетіне бағындыра
алатындай болуы керек. Мәтіндегі сөйлемдердің байланыстылығын көрсете
алатын құралдарға қайталанатын сөздер, жіктеу және сілтеу есімдіктері,
синонимдер, антонимдер, тектік түрлік белгілер, бір түбірлі сөздер, салалас
жалғаулықтар және т.б. жатады. Бұл құралдар сөйлемдердің тізбекті және
қатарлас байланысында да қолданылады. Мәтіннің байланысты болуында сөз
тэртібі басты рөл атқарады. Монологтық сөйлеуде сөйлемнің басында
салыстырмалы түрде белгілі ақпарат (тақырып), сөйлемнің соңында жаңа
ақпарат (рема) болады. Мәтіннің кішігірім үзігі күрделі синтаксистік
тұтастық немесе фразадан жоғары бірліктің құрылымдық негізі осындай болады.
Үлкен мәтіндерде бөліну мен байланысу мәселелері семантикалық
деңгейде тарау, параграф, абзацтарға бөліну арқылы шешіледі. Олардың ретпен
келуі, арасындағы мағыналық қатынастар тақырыптың ашылуы мен айтылудың
негізгі ойына бағынады. Осыған орай біздің оқулық мәтіндерінің барлығы
үлкен - үлкен романдардан, атақты жазушылардың үлкен шығармаларынан,
әңгімелерінен, поэзия, прозалардан алынған үзінділер. Сол үзінділерді 3-
сынып "Ана тілі" оқулығын қүрастыруда (Т. Әбдікәрімова, С.Рахметова,
Б.Қабатаева) авторлар жүйелілікпен, реттілікпен, бала тіліне
жеңіл қылып таңдап алған. Мектепте оқушылармен жүмыс
жүргізу
барысында мәтіндерді талдау, олардың түсініктілігі өте жақсы нәтиже
көрсетіп отыр. Мәтіндердің соңында берілген сұрақтар мен тапсырмалар
оқушылардың шығармашылық кабілеттерін дамытып, оқуға деген көзқарастарын
арттыра түседі деп айтуға болады.
Мэтіннің түрлері. Мәтін тіл құралдары мен себеп - салдар, мезгіл және т.б.
жалғаулықтар арқылы қисынды ретпен жүйелі түрде дами түседі. Мәтін
төмендегідей компоненттерге бөлінеді:
1) тақырыптық принцип бойынша микротақырып, тақырыпша, тарауға
бөлінуі.
2) Синтаксистік принцип бойынша фразадан жоғары бірлестіктерге,
күрделі синтаксистік тұтастыққа бөлінуі.
Өзара байланысқан компоненттер мәтін композициясын құрап,
оқырмандардың қызығушылығын тудырып, мәтіннің тиімді түрде түсінілуін
қамтамасыз етеді. Мәтіннің синтаксистік қатынасын және құрылымын тіл
білімінің жаңа саласы мәтін лингвистикасы зерттейді.
3) мәтіндер мазмұны мен өзінің ішкі құрылысына
қарай
коммуникативтік мағыналық түрлерге бөлінеді. Олар:
баяндау,
суреттеу, талқылау.
4) Мәтіннің өзгешелігі функционалдық (қызметтік) стилистикалық
түрлерге байланысты болады. Қызметтік - стилистикалық түрлері
көркем мәтін, публицистикалық мәтін, ғылыми мәтін. [8], [42].
Сонымен қатар жанрларға сәйкес болумен де байланысты. Жанрлар: өлең және
проза, лирика, эпос, драма, мысал. басым болып саналады. Олар келесі
элементтерден түрады:
Негізгі терминдер жэне оны оқулық білдіретін нақты ғылыми таным аясы мен
бағытталған қызметтің тілі. Кілтті түсініктер және олардың анықтамасы.
Негізгі деректер (құбылыс, обьектілер, процестер, оқиғалар,
тәжірибелер). Негізгі заңдар мен заңдылықтар жэне олардың
салдарының сипаттамасы. Негізгі теориялардың сипаттамасы. Дүниеге деген
эмоционалдық - құнды қатынасы қалыптастыруға негіз болатын материалдар.
Дүниетанымдық жэне идеологиялық жалпылау жэне бағалау. Қорытынды және
резюме. Инструменталдық — практикалыц мәтіндер. Өзгертуші,
тасымалдаушы қызметі басым мәтіндер құрамына келесі элементтер кіреді: Оқу
материалын меңгеруге және өз бетімен білім табуға қажет
қызметтің негізгі тәсілдерінің сипаттамасы.Білімнің нақты саласындағы
танымның негізгі тәсілдері мен қолданбалы әдістердің сипаттамасы.Теориялық
- танымдық ақпаратты меңгеруге қажет ережелер мен жалпылауды шығару үшін
жағдайлар мен эксперимент, тәжірибе, жаттығулар, есептердің
сипаттамасы.Негізгі икемділіктер кешенін қалыптастыру үшін қажет
жаттығулар, есептер, тэжірибелер, өздік жүмыстар жинағын құру.Қисынды
операциялар жэне негізгі икемділіктер кешенін қалыптастыруға қажет
тэсілдердің сипаттамасы. Оқу материалын жүйелейтін, кіріктіретін арнайы
бөлімдер, шолулар.Оқу материалын жалпы қайталау, бекітуге қызмет ететін
мәтіннің арнайы элементтері. Қосымша мәтіндер - оқу материалын толық
меңгеруге түсіндіруге қажет жеке вербалдық қүрылымдар.Коммуникативтік -
мағыналық түрлер: баяндау (әңгімелеп беру), суреттеу жэне талцылау.
Әцгімелеп беру - бұл тілде бұрынғы болған оқиғаларды еске түсіріп айту.
Суреттеп беру - бүл затты, қүбылысты тілдік қүралдар арқылы
елестету.
Талқылау - бүл логикалық дамудың қандай да бір айғағы.
Талқылаудың мынадай 3 түрі бар:
1. Айғақтау.
2. Дэлелдеу.
3. Қорытындылау.
Талқылаудың негізгі бөлімі дәлелдеу болып табылады. Осы дэлелдеудің
негізінде сөйлеуші немесе жазушы ортақ жағдайды шешеді, талқылауды үйрену
үшін, дәлелдеуді үйрену керек және болған істің анық - қанығын білу қажет.
Талқылауды суреттеп беру әлементтері болуы мүмкін. Талқылау шығарманың ең
қиын түрінің бірі. Бүл қаралған шығарманың түрлері тіл дамытуда ереже
сияқты бір - бірімен байланысты болады. Шыгарманың тақырыбына байланысты
шығарма түрлерінің монологты тегі өзгеріп отырады, бірақ бір түрі
бағындырушысы болады.
Дайындық кезеңі - берілген материалдар қарастыруды, үй тапсырмасын
сұрау, түсіндіргенді тыңдау, кітаппен жұмыс, өнер шығармаларын қараудан
басталады. Осы қаралатын материалдар, өтілетін сабақтың материалымен
байланысты болу керек.
Аяқтаушы кезең - ауызша сөйлеуге дайындықтың аяқтаушы кезеңіне тілдік
қүралдарды соңғы рет таңдау, талдай білуге жаттығулар жатады.
Ал ауызша әңгімелеп беру - бүл көлемі жағынан шағын ауызша шығарма
болмақ. Бүлар мысалдармен дәлелденіп, талданады.
Осыған орай, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің классигі, аса
көрнекті ақын, ірі қоғам қайраткері, өте білімдар ғалым Ахмет Байтұрсынов:
"Қара сөз деп осы үғым жүйелерінен сөйлейтін эңгімелерді айтамыз. Үғым
жүйесінің табы қара сөздің басы болады. Қара сөздің табынан түрін айыру
керек. Тап жағынан бірге сөз түр жағынан бөлек кетуі ықтимал. Көптен бері
көп жүртта қалыптасқан түрлерін алғанда, қара сөз: 1) әуезе, 2) әліптеме,
3) пайымдама болып үш салаға бөлінеді. Болған оқиғадан бастан - аяқ болған
түрінде, ретінше мезгілін, мекенін көрсете мазмүндап, мағлү_мат беру эуезе
болады",-дейді.
1) Әуезе көбінесе үш тақтаға бөлінеді: 1) мәлімдеу, 2) мазмұндау, 3)
қорыту. Мәлімдеуде иә уақиғаның алдында не болғаны айтылады, иэ айтушының
уақиғадан қанша хабардар екендігі айтылады. Мазмундауда уақиға қалай болып,
қалай өткені айтылады.
Қорытуында иә уақиғадан шыққан нәтижесі (ақтығы) айтылады, иә
айтушының қарары айтылады.
2) Әліптеме (суреттеу). -Бір нәрсенің тұрпатын айтып, әлібін суреттеп
шығару әліптеме болады. Дүниедегі түрлі нэрселердің, түрлі адамдардың,
түрлі күйлердің бэрін де әліптеуге болады. Бірақ әліптемеде сөзбен
суреттелетін табиғат жүзінде, яки өнер жүзінде назар түсірерлік көрнекті
нәрселер ғана. Әліптеу тәртібі
1) Бір нәрсені әліптеуден бұрын, сол нэрсенің өзін әбден анық тану
керек, яғни көрнекті болып, назар түскендей не белгілері барын білу керек.
Нэрсені әліптегенде, оның ірілі, уақты белгілерінің бәрін түгелдеу қажет
емес, көрнекті көрсетерлік түрін, өзгеше белгілерін ғана айту керек.
2) Белгілерін бет - бетіне айтпай, өңіне, орнына үйлестіріп айтып,
нэрсенің суретін ойқы - шойқы, қиқа - сиқа қылмай, дұрыс тұрпаттап,
адамның қиял саңлауына суреті өзіне үқсап, дәл түсерлік етіп шығару керек.
3) Тиісті жерінде нәрсенің көңілге еткен эсерін, нэрсенің адамға
келтірер пайдасы бар - жоғын айтып жіберуге де болады.
3) Пайымдама (зейіндеме). Көсе сөзбен жазылған шығарма бір пікірді
қуаттап, толықтырып баяндаса, баяндауын түрлі сипаттармен дәлелдесе, ондай
шығарма пайымдама деп аталады. Пайымдама әдістері
Пайымдама әдісі екі түрлі: 1) негізгі пікірді шығарманың басында
айтып, оны қуаттайтын пікірді соңынан келтіру бар. Яғни әуелі жалпы пікірді
айтып алып, оны бөлекей пікірлермен қуаттап пайымдау бар. Бұл жалқылау
әдісі болады.
2) Әуелі бөлекей пікірлерді айтып, жалпы пікірді солардың дэлелдерімен
қуаттап пайымдау бар. Бүл жалпылау әдісі болады. [9].
Тіл дамыту жэне стиль мэселесін зерттеуші Р.Әміров бастауыш кластардан
бастап оқушыларды стильдік дағдыларға тәрбиелеуді талап етеді.
"¥лттық тіл бірнеше стильдік түрге сараланады. Тіл неғұрлым жетілген
сайын қоғамдық қызметі өсе келе, оның стильдік тармақтары молыға түседі.
Біздің заманымызда қазак тілінде көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль,
публицистикалық стиль, ауызекі сөйлеу стилі т.б. дами түсті. Тілдің стильге
саралануы оның жүмсалу ыңғайына, қоғамдық қызмет өрісіне, міндетіне
байланысты. Ғылыми стильде ғылым, білімге қатысты терминдер көп жұмсалады.
Оның есесіне экспрессивті эмоционалды сөздер, грамматикалық формалар аз
кездеседі. Ауызекі сөйлеу ерекшеліктеріне әсер ететін - оның диалог ретінде
жүмсалуы. Онда эмоциялы сөздер, грамматикалық форма жиі қолданылады, сөйлем
мүшелерінің орны ауысады, қыстырма сөйлемдер көп үліырайды. Шэкірттер тілін
жаттықтыра отырып, оның сөздік қорын молайта түсу, оның бойына сөз маржанын
тізу - мұғалімнің, ең алдымен, тіл шеберлігін талап етеді", - деп жазады Р.
Әміров.
1.2 Мәтіндердің зерттелуі
Үлт тілдерінің қайсысында болмасын сөйлеу мен кітаби жазу стильдерінің
ерекшеліктері болады. Бірақ олар бір - бірінен онша алшақтап кетпеген,
сондықтан стильдердің түр - түрлері әрқашан да бір - бірімен қатынаста
болады.
Қазақ тілінің қазіргі жазу тілі стильдерінің өзгешеліктерін
айтпағанның өзінде ауызекі сөйлеу стилінің өзі біркелкі болмағанын білеміз.
Қай ұлт болмасын жазба әдебиетінің қалыптасуына ауыз әдебиеті ықпал
жасағаны белгілі. Қазақтың шешендік сөз үлгілері қазіргі әдеби тіліміздің
дамуына белгілі дэрежеде серін тигізуде. Сонымен бірге ауызекі сөйлеу тілі
өзінің құрамы, тақырыбы жағынан да өзгеріске үшырап отыр. Қазіргі сөйлеу
тіліне баяндама, лекция, әңгіме сияқты кітаби жазу тілінің элементтері
еніп, берік орын ала бастады. Бұл тақырыптар кітаби лексика мен
фразеологиямен басым қолданылып, сөйлем қүрылысының күрделі болуын талап
етеді. Ал күнделікті тұрмыстағы сөйлеу тілінде еркіндік бар. Мұнда сөйлем
сұрақ, жауап түрінде қысқа тұжырымды болып құралады. Сөйлеу тілі стилінде,
негізінен жалпылама лексикаға жататын сөздер пайдаланылады. Сондай - ақ
диалектизмдер қарапайым және тұрпайы сөздер кеңінен қолданылып, онда әдеби
норма сақталмайды. Лексиканың бұл түрлері сөйлеуде, сөйлеушінің жағымды не
жағымсыз эмоцияны білдіруіне қарай әр түрлі реңдерге ие болады. Ондай
реңдерді сөйлеушінің интонациясынан да аңғаруға болады.
Сөйлеу тілінің стилі диалог арқылы беріледі. Ауызекі сөйлеуде
айтушының көңіл - күйі, сезімі еркін, жеңіл бейнеленіп, оңай түсініледі.
Сөйлеу стилінде айтылатын ойдың күрделі, қысқа болып келуі - эңгіменің
тақырыбына, жеке адамдардың сөйлеу тэсіліне байланысты. Тілді пайдалану
тәсіліне адамдардың ой - өрісін, тіл мәдениетін аңғартуға болады. Бүл
сөйлеу тілінің стилінде айрықша көзге түседі. Сөйлеу тілінің лексико
-фразеологиялық, грамматикалық жэне фонетикалық ерекшеліктері айрықша.
Ғылыми стиль адамдардың әлеуметтік қарым - қатынасының
Нәтижесінде дамыған және ғылыми информацияны беру мен сақтау қажеттілігі
нәтижесінде пайда болған.
Ғылыми стиль мынандай жағдайларда қалыптастырылады. Біріншіден, ресми
қарым — қатынас қалыптастыру, қосымша қарым — қатынас орнату. Екіншіден,
бүл қарым - қатынастың жазба түрі алдын ала ойлаған, дайындалған сөз арқылы
игеруі жэне осының нэтижесінде оның үқыптылықпен эшекейленуі.
Ғылыми стиль - жазба стилінің бір түрі. Бүған қазақ тілінде эр салада
жазылған ғылыми шығармалар жатады. Ғылыми стильде зерттеу объектісі болатын
зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет етеді. Ал пікір
дұрыстығын дәлелдеу үшін мұлда логика заңына сүйену қажет. Сондықтан ғылыми
стильде логиканың маңызы ерекше. Ғылыми шығармалар жалпы халықтық әдеби
тілде жазылады. Бірақ тілдік тәсілдерді пайдалануда оның өзінің ерекшелігі
болады. Ғылыми стильдің лексикасындағы ерекшелік: сөз, текст өзінің негізгі
мағынасында жүмсалады. Сөздің көп мағыналылығы образды сөздер мүнда аз
кездеседі. Ғылым салаларының өздерінің ерекшеліктеріне қарай арнайы термин
сөздері болады. Мысалы, тіл білімінде, лингвистика, лексика, фразеология,
семасиология т.б. физикада анод, вакуум, атом, атомдық, салмақ, шама т.б.
Сонымен бірге белгілі бір ғылымның саласында қолдану аясына байланысты
жалпылама лексиканың кейбір сөздері термин сөзге айналады. Ғылым ылғи алға
басып, дамып отырады. Соны белгілейтін жаңа сөз -неологизмдер туады.
Ғылымның белгілі бір саласында қолдану нәтижесінде пайда болған
неологизмдердің өмірінің үзақ, қысқа болуы ғылымның сол саласының
практикалық мэніне байланысты.
Ғылыми стиль туралы оқушыларға білім мен дағды беруде әдеби тіл
стильдерінің тілдік қүралына назар аударуды талап етіп, қолданудағы
стильдік ерекшеліктерін қорытындылап, бір-бірімен байланыстылығын аныктап
отыру қажет.
Әсіресе мүндай жұмыстарға дағдыландыруда пәнаралық байланыс та
пайдаланылады. Атап айтқанда, оқушылар мен кластан тыс жүмыстарда немесе
үйге тапсырма беруде мектептегі: әрбір пэннен игерген біліміне байланысты
да жазбаша жүмыстар орындаттыру да болады. Мысалы, физика, химия, биология
т.б. пәндерден белгілі бір өткен тақырыпқа байланысты ғылыми стильде
мақала, баяндама жазуды тапсыруға да болады. Оған төселдіруде алғаш мұғалім
жоспарын немесе сұрақтарын беріп оған жазбаша жауап беруді үйымдастырады.
Мысалы: "Электр қалай пайда болады жэне оның қасиеттері" , "Өсімдіктердің
көп түрлілігі", "Оттегінің тіршіліктегі маңызы" т.б. Бұл тақырыптар сол
кластың оқушыларының білім көлемі мен сол пэнге байланысты алынған біліміне
орай сэйкестендіріледі.
Мұндай жүмыстар, біріншіден, оқушылардың ойын жүйелі етіп айтып беруге
дағдыландырылса, екіншіден, олардың тіл стильдерінен білімдері мен
дағдылары артады.
Публицистикалық стиль. Публицистика латынша - көпшілік, элеумет деген
мағынада - қоғам өмірі үшін маңызды мэселелерді талқылау деген ү_ғымда
жүмсалады.
Публицистикальщ стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың
негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистика тілінің өз алдына
бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді.
Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып
келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің ауызша және жазбаша
түрлері болатынын айтады. Публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси
тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, очерк т.б. шығармалар
жатады. Шешендік сөздер - публи-цистикалық стильдің ауызша түріне жатады.
Публицистикалъщ стильдіц жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы
халықтың жалпы мэдениеті мен экономикасына байланысты. Мэдениеті ерте
дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған орыс тілі мысал
бола алады. Россияда XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді, сынақ
журналдар шыға бастады. Радишевтің "Петербургтен Москваға саяхаты" сол
кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелінген XIX ғасырдың
екінші жартысында публицистикаға үлкен өзгерістер енген кез болды.
Публицистикальщ стилъге қойылатын талап — қандай тақырыпқа жазылса да,
логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болуы қажет. Ол -тілдік
құралдарды қолдана білуден байқалады. Публицистиканың қоғам өмірімен тығыз
байланыстылығы оған үгіт-насихаттық сипат береді.
Публицистиканың жанры эр алуан. Сол жанрлардың түріне, өзгешелігіне
қарай оның тіл ерекшелігі болады. Бас мақала, ақпараттық хабар,
халықаралық шолу, радио т.б. Газеттік - публицистикалыц стилъ мерзімдік
баспасөзде саяси сөздерде көрінеді. Газеттік - публицистикалық жанрлар
бірдей емес, және көп жоспарлы. Газеттік жанрлардың көп жоспарлы қызметіне
және стилистикалық әр жақтылығымен анықталады. Кейбір жанрлар таза
публицистика түрінде репортаж, мақала, шолу, кейбіреулері көркем эдебиет
түрінде фельетон, очерк, ал енді кейбіреулері таза қызметтік эдебиет
түрінде бас мақала көрінеді. [38.43-45]
Мәтін күрделілігі - мәтіннің меңгеруге эсер ететін нақтыланған маңызды
қасиеті. Мәтіннің күрделілігін анықтауда талдаудың басқа да элементтерімен
бірге, сынақ оқулық туралы жалпы сипаттама беруге бағытталады.
1. Әдебиеттерден таныс екі тәсілдің белгілі формулаларын пайдалана
отырып, мэтіннің күрделілігін бағалауға болады. Мұндағы Х - мәтін
күрделіліггнің индексі, X - баспа белгідегі дербес сөйлемдердің орташа
ұзақтығы; Х2 - мэтіндердегі зат есімдердің қайталануының орташа
абстрактілігі, ол былай анықталады:
а) зат есім атауларға, пәндік атауларға және тіршілік иелеріне бір
балл
қойылады;
э) құбылыстардың және сезім мүшелерінің қабылдауындағы зат есім
атауларына екі балл қойылады;
б) ойлау қүрамаларының зат есім атауларына үш балл қойылады.
X - ді анықтағанда кем дегенде 11 беттің мэтінін таңдайды, ал Х2 - де кем
дегенде 7 бет таңдап алынады. Ең ыңғайлысы 50-ден астам
дербес
сөйлемдерді таңдап (5-6 бет) алып, оның ішіндегі зат есім атауларын толық
қарастырған орынды. Мүндағы а - сөздердегі буынның орташа үзақтығы, Ъ -
сөйлемдегі сөздердің орташа ұзақтығы. Осы параметрлер (200 сөйлемнен артық,
500 сөзден артық) таңдалынып алынған беттер бойынша анықталады. Бөлім
бойынша алынған беттердің жалпы саны 100-ге жуық болуы керек. Талдауға
эрбір сегізінші бет таңдап алынады. I. Мәтіннің күрделілігін бағалаудың
жогарыда айтылған екі эдістемені де қатар қолдануға болады. Бұл жұмыс
ауқымын ұлғайтқанмен қорытынды нәтижесінің сенімділігін арттырады. Келесі
кестеде алынған деректер нәтижесінің үлгілері көрсетіледі. 4-кесте
Оқулық х, Х2 а Ь
... бөлімі 110 3 2,56 14,8
... бөлімі 113 3 2,89 12,11
Сынақ оқулықтың мәтіндер күрделілігін анықтау нәтижесін
кесте арқылы көрсетуге болады. Мысалы, 5-кесте
Оқулық Бірінші формула бойынша Екінші формула бойынша (Х2)
(Х0) күрделену индексі күрделену индексі
11 - -" 39,3 3,11
" - -" 39,7 здз
II. Я.А. Микк ұсынган оқу мәтінінің тілдік күрделілігін қиын
сөйлемді анықтау әдістемесі. 10-11 сынып оқушылары үшін ең тиімді сөйлем
қүрамы 15-17 сөз болуы керек деп есептелінеді. Сынақ оқулықтағы кез-келген
20-22 параграфтың мәтінін таңдап алу қажет. Ондағы сөйлемдердің жалпы
санын, сөйлемдердің ішіндегі сөздердің санын есептеп алады. 17-ден артық
сөзден құралатын сөйлем күрделілер қатарына жатады. Тілдің күрделілігін
сөйлем күрделілігін анықтау келесі кестеде бейнеленген. 6-кесте
№ Параграф тақырыбы Сөйлемдер Қиын сөйлемдер
саны проценті
1 -- (мыс. 5) (мыс. 24) (мыс. 29,2)
2
III. Граф жүйесі бойынша кейбір мәтіндердің логикалық құрылымына
талдау жасаған орынды болар еді. Ол үшін білімнің оқу элементтер (ұғым,
пайымдау, ой қорыту, қатынас, формула, суреттер) бөліп алу қажет.
Граф бірнеше түйіндерден және бірнеше рет қайталанатын қатарлардан түрады;
мысалы, 21 білімнің оқу элементтері бойынша граф 33 түйін жэне 4 қатарды
қамтиды. Осы жағдайда графтың орта дәрежесі 2,21-ге тең болады, яғни граф
көрсеткендей логикалық қүрылым күрделі болып есептелінеді.
Граф әдісімен логикалық құрылымды талдау кезінде барлық параграфты
алып қажеті жоқ, тек мәтіннің дербес мағыналық бөлігін қарастыруға болады.
Егер граф түйіндері көп тармақталса немесе көп циклденсе, онда мәтіннің
логикалық құрылымы күрделі және шамаға сай келмейді. Граф әдісімен талдау
келесі кестеде көрсетілген. 7-кесте
Граф Білімнің оқу Түйіндер Циклдер Графтың орта
Тарау көрсеткіші элементтері саны саны дәрежесі
саны
1
2
3
Ең соңында мәтіннің логикалық күрделілігі туралы қорытынды жасалады. Ана
тілімізді оқыту эдістемесінің тарихи қалыптасу жолы сан тарау. Бұл сала
терең зерделенген де жоқ. Осыған орайлас бірқыдыру салмақты дүниелер ғасыр
басында жарық көрген. Ана тілімізді оқыту, бала тілін дамыту әдістемесі
бағытында мол да құнды ойлар айтқан жан-жақты дарынды халық ұстаздарының
бірі - Мағжан Жұмабаев.
Мағжан Жұмабаев студент қауымын, болашақ шәкірт тілін ширатушыларды
таң қалдырған әдістемелік еңбегі - "Бастауыш класта ана тілі" оқулығы.
Мағжан Жұмабаев осы еңбегінде бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолдарын
сөз етіп, нақты әдістемелік нүсқаулар береді.
Мағжан Жұмабаев түсініп оқымай жаттап алушылыққа үзілді-кесілді
қарсы болған. Баланы оқытуда оның жүрегіне ең алдымен нақты бейне, сурет
орнату керек деп кеңес береді. Мұндайда бала біреудің айтқан сөзін сөзбе-
сөз қайталап, күйіс қайырып түрмайтынын, тиісті сөзін өз жүрегінен суырып
сөйлейтінін айтады. Мағжан Жұмабаев - бастауыш мектепте ана тілін оқыту,
тіл дамыту әдістемесін қалыптастыруға қадам жасаушы. Бүл сөзімізге айтар
дәлеліміз Мағжан Жүмабаевтың әдіскер ғалым ретінде төрт жылдық бастауыш
мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін
жүргізілер жаттығулар, қалыптастырылар дағдылар комплексін жасап ұсынды.
Төменде біз әдіскер ғалым Мағжан Жұмабаевтың бастауыш сыныптарға ұсынған
дағдыландыру жұмыстары мен олардың кейбір эдістемелік астарын түйіндедік.
Олар мыналар:
1)Алғашқы жылда шәкірттермен жүргізілетін жұмыстардың бірі
ретінде аздап жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айтуды, оқи білуді
ұсынған.
2)Мағжан Жұмабаев шәкірттің қысқа болса да, дұрыс сөйлеуіне
мүғалім назарын аудара отырып, балалардың айтқалы тұрған әңгімесін басқа
арнаға бұрмай, шұбалаңқы етпей, дұрыс, нақты айтуын қадағалауды жөн деп
есептеген.
3)Үсынған әдістемелерін һәм басынан кешкен оқиғаларды
мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта ауызекі айтып бере
алуы. Бүл арада оқушының мәтінді сол күйінде аударма емес, қайта өз
сөзімен жауап беруін талап ету, оқиғаны көз алдына елестете жауап беруге
бағыттау дағдыларын қалыптастыру бар.көптеген талаптар қояды. Олардың
айтқан сөзі мазмүнды, ойлы, дәл, нақты, түсінікті, мэнерлі, дүрыс болуы
шарт деп есептейді. Сондықтан естігенін не көргенін ауызекі емес, әдеби
нормаға сай жеткізуіне басты назар аудару керектігін айтады. Мағжан
Жүмабаев эдістемелік еңбегінде сурет бойынша эңгіме жүргізу жүмысын атайды.
Жалпы бастауыш сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде үсақ бөліктерге
көбірек тоқталары сөзсіз. Сондықтан балаларды ойланта отырып, қажетті
сөздерді дәл таба білуге баулу жағына бас назар - аудару керек-ақ. Мағжан
Жүмабаев бастауыш сыныптың екінші жылында өзге де дағдыландыру жүмыстарын
үсынған. Оларды сынамалай, тізбектей көрсетсек, төмендегіше:
1) Естіген, көрген, оқығанын сахнаға айналдыру;
2) Бір белгілі эңгімеге үқсас екінші эңгімені ойдан шығарып
айта білу;
3) Әңгіменің бір бөлігін алып тастап айта білу;
4) Даяр әңгімені өз жанынан толықтыру;
5) Газет-журналдардан қысқа мақалаларды көшіру;
Мағжан Жұмабаев үшінші жылда да жүмыс түрлерін одан әрі
тереңдете түседі, басқа да алуан түрлі жүмыс түрлері мен толықтырады.
Мәселен: 1) Бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан әңгіме құрастыруға
тәжірибе жасау. Мысалы, мен өз сыныбы туралы айта кетер болсам, біздің
мектептің оқушылары жазғы демалыста Султанмахмүт Торайгыроетыц
мүражайына барып келді. Сол кездегі өздерінің көрген, білгендерін, алған
әсерлерін көтеріңкі көңілмен айтып бере алды жэне сондағы киелі бұлаққа
барып, суын ішіп, теңге салғандарын достарына өте қызықты қылып әңгімелеп
берді.
1.Балалар жиылысында өз пікірін дәлелдеп сөйлей білу.
2.Бастағы әңгімені толық қылып жаза білу. Мысалы: шығарма, хат, әңгіме.
3.ір жердің тілінің рухын жоғалтпай баланың аяқтауы.
4.Әдебиет әсеріне шамасынша түрлі жақтан баға бере білу, күнделік
жаза жүргізе білу.
5.Жиылыс, экскурсия сықылды оқиғалардан жазбаша есеп бере білу.
Мысалы, Біз Баянауылда мектеп оқушыларымен күзді күні орманға
табиғатты тамашалау үшін топсеруенге шығамыз. Ауылда "Әулие тас"
деген жар тас бар, соны барып тамашалаймыз. Мектепке келген соң сынып
сағатында көргендері туралы балалармен талқылаймыз. Соңынан сол
топсеруендерден алған әсерлерік, білімдерін жазбаша түрде әңгімелетеміз.
Міне, осындай жүмыстар оқушылардың білімдерін дамытуға, қоршаған
дүниеге көзқарастарын арттыруға өте зор үлес қосады.Мағжан Жұмабаев
бастауыш сыныптың төртінші жылына мына жү-мыстарды үсынған:
1) Белгілі бір пікірдің жобасымен толық дүрыс сөйлеу һэм жазу. Бұл
ретте орыс әдіскерлері де "оснавная задача научитъ детей рассказыватъ ияи
описыватъ предмет по определенному плану" деген пікірді білдіреді.
2) Әдебиет әсерлерін кестелі, кестесіз, өлшеулі, өлшеусіз, сурет, жай
эңгіме сипаттарына қарай сөйлей білу.
3) Әдебиет әсерінен алынатын сүлулық сезімін тереңдету.
4) Оқығанды суретке салу, әдебиет әсерін сахнаға айналдыру.
5) Жазбаша баяндама һэм есеппен шағын жиылыстарда
сөз
сөйлеу.[14.160].
1.3 Бастауыш сынып оқулықтарының мәтіндерінің таңдалуы,
кұрылысы, қызметтері, окыту әдістері
Оқыту прцесінде екі түрлі қызмет жүзеге асады. Біріншісі -
мұғалімнің оқытуы, екіншісі - оқушының оқуы. Оқыту процесі оқыту әдістері
арқылы жүзеге асырылады. Мәтінді оқытуда мына әдістердің орны ерекше:
сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі —
шлюстративтік әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалъщ (ішінара
іздендіруші) әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жүмыс әдісі, проблемалъщ баяндау
әдісі, мәтінді көркемдеу, мэнерлеп оқу. Ана тілі сабағындағы ең басты
жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы,
көркем туындыны бүкіл бітім - болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни
мүғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатты оны жүзеге асырудың ең
тиімді деген әдіс - тәсілдерін сүрыптай отырып, пайдалануы керек.
Көркемдеп оқу әдісі әдебиетті оқытуда үлкен рөл атқарады. Ол оқушының
көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді
болып келеді. Ана тілін өнер деп танытуда, көркем туындыны өнер туындысы
деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен күдіретіне, оның эстетикалық нэзік нэріне
тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни көркем шығарманы оқушы
жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден - ақ тиімді әдіс
болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл әдістің негізгі
тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы,
күйтабақты, үнтаспаны тыңдау т.с.с. болып табылады. Мүғалімнің мэтінді әрі
мәнерлей, әрі түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жүмысқа баулуы, мэтінге
жуық әңгімелету, жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау
т.б. шығармашылық жүмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ
көркем мэтінді оқу барысында иллюстрация, суреттер пайдалану (қабілетіне
қарай өнерін шығару), сценарий жасату, оқыған шығармаларға, көркем суреттер
бойынша пікір айтқыза білу (көркем киноны, пьесаларды т.б.) тиімді тәсіл
ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мүғалім
осы жүмыстың басы - қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да
болып қызмет атқарады. Оқушылардың таным белсенділігін, ойлау қызметін
дамытуда, жетілдіруде, оларға өз бетінше қорытынды, тұжырым жасата білуде
проблемалық оқытудың маңызы ерекше. Оқытудың бұл түрі арқылы мүғалім оқушы
алдында проблемалық жағдаят (ситуация) тудыратын танымдық -іздендіруші,
шығармашылық сипаттамаға зерттеу әдісіне бағытталған тапсырмалар береді
және оны орындата алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 МӘТІНДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәтін. Мәтіннің түрлері
7
1.2 Мәтіндердің зерттелуі
19
1.3 Бастауыш оқулықтарыны мәтіндерінің таңдалуы,құрылысы,қызметтері, оқыту
әдістері 27
2 "АНА ТІЛІ" ОҚУЛЫҒЫНДА МӘТІННІҢ АЛАТЫН
ОРНЫ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ
2.1 Мәтін - білім береді, тәрбиелік қызмет атқарады
33
2.2 Мәтін - ой дамыту және тіл дамыту құралы
39
2.3 3-сынып "Ана тілі" оқулығының талдануы
44
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасындағы туындап
жатқан әлеуметтік - экономикалық өзгерістер, еліміздің әлемдік білім
кеңістігіне енуі жағдайында, жалпы орта білім берудің мемлекеттік
стандартына сәйкес білім беру мазмұны мен оқытудың әдістемелік жүйесін
қайта қарау мәселесін талап еткен еді. Қазіргі оқулық білім мазмұнын
тасымалдаушысы, оқушылардың осы білім мазмұнын меңгеру процесін
үйымдастырушысы ретінде мүғалімнің саралап оқытуды жүзеге асыруына,
оқушылардың ақпараттар алу білігін қалыптастыруға, білімін тереңдетуге,
білімін Iпрактикалық іс - әрекетке қолдана білу біліктілігін
қалыптастыруға мүмкіндік беру, үилестіруші қызметш жүзеге асырып, оқушыны
тиянақты білім мен қаруландырып, жүйелеушілік қызметін орындауы керек еді.
Осы талапқа сай жазылған жаңа буын оқулықтарының бірі жалпы білім беретін
мектептің 3 - сыныбына арналған Т. Әбдікәрімова, С. Рахметова, Б.
Қабатаеваның "Ана тілі" оқулығын зерттей отырып "Ана тілі оқулығындағы
мәтіндердің теориялық негіздері" деген дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдап
алдық. Қазіргі кезде білім беру жүйесінде білім мазмұнын жаңарту, жетілдіру
мәселелері өзекті мәселелердің бірі болып саналады. жаңарту
оқу материалының теориялық негіздерін жан - жақты терең Аталған
дидактиктер мен психологтардың пікірлері төрт жылдық бастауыш
білімінің дәстүрлік мазмұны оқушылардың интеллектілік дамуын жасанды
түрде тежеп отыр, шын мәнінде олардың танымдық мүмкіндігі анағұрлым
жоғары деген қағидаға топталды. Сондықтан, білім мазмұнын өте жеңілдетіп
жібермей, қиындата отырып оқыту керек деп дэлелденген. Психолог П.П.
Блонский "Ақылсыз бас ойлай да алмайды, оның неғұрлым тәжірибесі мен білімі
мол болса, солғұрлым ойлауға да қабілетті", - дейді. С.М. Языковтың
пікірінше, дамыту-ол оқушылардың туа біткен қабілеттерін дамыту ғана емес,
мүғалімнің алдына мақсат қойып жүйелі жүргізген жұмысының
нәтижесі. Дамыту кезінде оқушыларды біліммен каруландыру, дағдыны
меңгерту, білімге құштарлықты қатар жүргізу керек.
Білімі жоқ бала ойлай да алмайды. Дамыта оқыту барысында білім көлемі
де күрделенуге, кеңеюге тиіс деп есептелген. Республика көлеміндегі
ізденістер ана тілі мазмүнын да, маңызын да біраз көтерді. Пәнді тек
баяндап түсіндіру әдісімен ғана емес, оны оқытудың әдістемелік негізі
өзгерді. Оқушылардың ізденушілігі мен
шығармашылығын туғызатын әдістер қолдану басым орын алды. Сонымен
қатар, оқулық жасау кезінде мынандай талаптар басшылыққа алынған:
- мәтін тілінің жеңіл және сөйлемнің ықшам болуы;
І- ғылыми терминдердің қазақ тілінде бұрмаланбай, дұрыс берілуі;
- жеке тақырыптар мазмұнының жинақы және шағын болуы;
- оқушылардың түсшігше жеңіл, тартымды тиімен жазылуы;
- жеке тақырыптар арасында байланыстың болуы;
- проблемалық жағдай туғызатын сұрақтар мен тапсырмалар беру;
Мәтін мазмұндық және құрылымдық салыстырмалы бірліктер ретінде оқулықтың
негізгі қызметін атқарады. Оқулық мәтіндерінің критериилеріне: мәтіннің
түсінікті, ғылымилығы, негізін оиға, идеяға сәикестіп,
оқушыларды тәрбиелеу, дамыту болып есептелінеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ана тілі оқулығындағы мәтіндердің теориялық
негіздерін зерттеу нысаны ретінде қарастырып, мәтін туралы түсінікті, оның
жасалу жолдарын жан - жақты талдап, мәтіннің түрлері, қызметін,
зерттелуін тұжырымдау Мәтіндерді оқыту жолдарын,қызметтерін
анықтау.
4 Зерттеу жұмысының міндеттері:
Мәтіндерді оқу материалының құрылымдық - тұжырымдық бөлігі ретінде
қарастыру, мәтіндік компоненттерді қабылдау ерекшеліктерін,
мәтіннің түрлерін зерттеу.-оқулық мәтіндерінің дүниетанымдық сипатын,
дүниетанымдық мағынасы бар табиғаттың жеке объектілері мен қүбылыстары
арасындағы І^байланысты көрсету. Мэтіндердің өмір мен қоршаған орта мен
байланысын ерекшеліктердің көрініс табуын қарастыру. - теориялық ү-
ғымдарды қарапайымнан күрделіге, абстрактіден нақтыға қараи немесе
керісшше қарастырып, жалпылау, жүиелеу, салыстыру, талдаи білу,
ізденіс
- зерттеу шығармашылық сипаттағы жұмыстың түрлерін саралау. Білім мен
игеру аппаратының бірлігін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының әдістері:
"Мәтіннің теориялық негіздері" туралы психологиялық - педагогикалық
әдебиеттерді зерттеу, талдау.
2. "Ана тілі" оқулығын зерттеу, сараптау.
3. Мәтіндерді оқыту жолдары, тәсілдері туралы тіл білімі, әдістемесі
саласындағы еңбектерді зерттеу, талдау.
4."Мәтіннің теориялық негіздерін" іс жүзінде қарастыру үшін сабақ
жоспарын қүру.
5.Эвристикалық, аналитикалық, эксперименттік әдістер.
6.Анализ - синтез әдісі.
Зерттеу объектісі: Ана тілі оқулығында мәтіндердің теориялық
негіздері.
Зерттеу пәні: "Ана тілі" оқулығы 3-сынып
Зерттеу базасы: Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Қошке Кемеңгерүлы атындағы
орта мектептің 3-сыныбы.
I,Зерттеудің ғылыми болжамы: Алдағы уақытта бастауыш мектепте оқушылардың
сана - сезімі, ойлау қабілеттері, шығармашылығы сонымен бірге, оқу сапасы
элі біршама арта түседі деп сенеміз, егер:
"Ана тілі " оқулығы осы (2003 жылы басылып шыққан) жүйемен
оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес, оқушының сөздік қорын молайтуға,
адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруге, әдеби және тарихи деректерді
түсінуге бағытталып отырса; Мұғалім әр уақытта мәтінмен жұмыс жасамас
бұрын, алдын-ала өзі дайындалып, түсініксіз сөздердің болмауын
қадағалап, болған күнде де олардың мағынасын ашып отырса;
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, әр тараудан соң берілген тұжырымдардан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері,
әдістері, объектісі, ғылыми
болжамы, зерттеу базасы, зерттеу пәні берілген.
I
1-тараудың мазмұнында мэтін, мәтіннің түрлері және теориялық I
негіздері, оның ішінде мәтіндердің зерттелуі, бастауыш
сынып
г
оқулықтарының мәтіндерінің таңдалуы, құрылысы, қызметтері, оқыту
әдістері берілген. 2-тараудың мазмұнында "Ана тілі" оқулығында мәтіннің
алатын орны, атқаратын қызметі оның ішінде мәтіннің білім беруі,
тәрбиелік қызмет атқаруы, оқуға үйретудің құралы, тіл дамыту, ой дамыту
құралы болып саналатыны орын алады. Сонымен бірге, 3-сыныптың "Ана тілі"
оқулығының құрылысына талдау жасалды.
1 МӘТІНДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәтін. Мәтіннің түрлері.
Мәтін - оқушылар меңгеруге арналған білімнің мәні мен мазмұн көлемін
анықтайтын ақпараттың негізгі тасымалдаушысы.
Мәтін - құрылымдық жүйенің жоғарғы жағына жақын орналасқан оқулықтың
жалпы моделінің негізгі жүйесі. Оқулықтың мазмұнын ашып көрсетіп толық,
ретпен баяндалуын қамтамасыз етіп, бағдарламаға сәйкес
оқу материалының негізделуіне мүмкіндік береді. Мәтін (лат. Негіз -
негізгі мазмұны мата, тоқу). Біріншіден, жазбаша немесе баспа түрде тілдік
айтылулар мен мэлімдемелердің ауызша түрде жеткізілуге қарағанда жазылуы.
Екіншіден, тілдік белгілер арқылы берілген және бекітілген тілдік, 1
соның ішінде әдеби шығармалардың сезім мен қабылданатын жағы. Үшіншіден,
салыстырмалы түрден тұтастығымен, бірлігімен, ербестігімен
сипатталатын тілдік коммуникацияның бірлігі.Төртіншіден, мәтін үш
мағынада ("Мәлімет", "тұтас мәтін", "тілдік шығарма") - филологияның
бір ерекше саласының зерттеу пәні. Бұл сала тұтас мәтін теориялары" деп
аталады. Оның екінші атауы – мәтін. [16]
Мәтін - өнім, сөйлеу қызметінің нәтижесі, сөйлеу шығармалары - ауызша
немесе жазбаша мәтін көлемі бойынша бір сөйлемнен көп деп
көрсетіледі. Мәтін - айтылу терминінің байланыстырып сөйлеу терминінің
екінші мағынасындағы синонимі.
Мәтінге тақырыптық, түпкі ойдың, салыстырмалы түрде аяқталудың
синтаксистік (күрделі синтаксистік, тұтастық және сөйлем
деңгейінде), композициялық және қисындық ішкі қүрылымының бірлігі тән.
Мәтінде тілдік функцияналдық мүмкіндіктері, оның синтаксисінің,
лексикасының, стилистикасының заңдылықтары жүзеге асырылады. Мәтін
қандай да бір стильге жататындығымен сипатталады.Стильдер:
ғылыми, публицистикалық, ауызекі сөйлеу және т.б.
Мәтін - әдеби шығарма: мақала, повесть, тілдік шығармашылық
кезінде алынған оқушы шығармасының тілдік мазмұнын
білдіретін термин. [30]
Мәтін - адамдардың қоғамдық комунативтік әрекетінің, олардың
арасындағы түсінісудің ерекше қүралы. Мәтін өз функциясында жеке адамдар
арасындағы қатынас, сөйлеу және ойлау әрекетінің нәтижелерінде алмасу
құралы ретінде де көрінеді. Мәтін түсіну оның заттық - мағыналық мазмұны
бойынша диалог құруды проблема етіп қойып, оны шешу жолдарын іздестіруге,
дэлелдер жинақтауға жетелейді, сөйлеу және ойлау эрекетін синтездеу
қажеттілігін тудырады. Белгілі бір мэнде жасалған (жазылған) мәтін өз
бойына сыртқы дүниемен жэне ойлаумен тығыз байланысты ситуацияларды
сіңіреді. Кез - келген мәтін белгілі бір нұсқадан алынатындықтан, әрбір
рухани әрекеттің көрінісі халық мәдениетіне тән рухани шындықтың өмір сүру
тәсілі болып есептеледі.
Мәтін - дербес тұтастық, онда сөйлеушінің ойлаған ойы тілдік көрініс
табады. Мәтіннің әрбір элементі өзіне тән қосымша мағыналарға, баянды мэнге
ие болып, жүйелі сипатта қызмет істей алады.
Мәтінді белгілі бір тұтастықта меңгеру - тілдің ақиқат
сырларын үғынудың кілті. Ол ойлау, идеялық сезім, таным әрекетін
қалыптастырады. Үғыну, мәтіннің мэнін түсіну, жалпы мәтінде қолданылу
мағынасы жалпы функциялық қатынастарды анықтауды қажет етеді. Мәтіннің
заттық - мағыналық мазмұнын теру арқылы оқушы адамзат білімінің осыған
дейін өзіне беймәлім болып келген жақтары мен өзге құнды мәліметтерді,
парасаты мен эмоциялық жігерлік қасиеттерін дамытып, өзіндік этикалық,
эстетикалық позицияларын айқындай түседі. Түпнұсқа мәтіндер пайдалануда
білім беру процесінде халықтың тарихы, тұрмысы, мәдениеті
туралы білімдер жиынтығы сипат алады. Мүның өзі халық мүрасын, халық
педагогикасын, көркем шығармаларды біліп үйренуге қызығушылық
тудырып, ізденіс, зейінін арттыруға мол мүмкіндіктер жасайды.
Мәтіннің негізгі белгілері:
1.Сөйлемдер топтарының болуы;
2.Мағыналық байланыс;
а)тақырып пен сөйлеу пәнінің бірлігі;
ә) негізгі ойдың болуы және дамуы.
Мәтін - сөйлемдер тобы. Барлық сөйлемдер тобы мәтін бола бермейтінін білген
жөн. Ол үшін мынадай мысалды қарастыруға болады. Мысалы, Мөлдір көк гауһар
тастан жасаган күмбездей Көкше аспанға асқақтаған кербез бойымен көзімді
тартып жүре берді. Сұрғылт даланың жотасында бір топ той жайылып келеді.
Мөлдір көк гауһар тастан жасаған күмбездей Көкше адамға төніп түр.
Оқушыларға сөйлемдерді салыстыру үшін тапсырмалар беруге болады.
Тапсырмалар:
1.Сөйлемдердің қай тобында бір нәрсе туралы айтылып, қайсысында
әр түрлі ой берілген?
2.Сөйлемдердің қай тобында сөйлемдерді біріктіретін жалпы ой
бар, қайсысында жоқ.
2. Сөйлемдер қай топта өзара байланысқан және байланыспаған. Бұл
тапсырмалардағы негізгі мақсат: Қай үзінді мәтін бола алатынын анықтап
дәлелдеу. Мәтінді қүру үшін біз айтылған ойдан шығып, алға ойды дамытып,
қадам жасаймыз. Жаңа ойды қосып, сөйлем құру үшін керек мәліметтер
беріледі. [25.239], [26.73-75]. Оқушылар сөйлемді қүрып, қайталанатын
сөздерді қалдыруды немесе орын ауыстыруды қарастыру керек. Сонымен қатар
оқушылар артық фразаларды алып тастап жаңа ой берілмеген сөйлемді айыра
білу керек. Оқушы материалды толық меңгермегенде осындай қателіктер
жібереді. Оқушылардың мэтін бойынша меңгеретін икемділіктеріне сөйлемдердің
ретін тағайындауды дұрыс қарастыру керек. 2. а) Мәтіннің мағынасьнң
тұтастығы. Мәтін сөйлеу қызметінің нәтижесі. Адам сөйлеу қызметінің мақсаты
мен түрткі (мотив) сөйлеу пәнін осы мақсатымен түрткісі (мотиві) анықтайды.
Сөйлеудің пәні болып қандай да бір шындықтың үзіндісі саналады (қоғамдық
оқиға, табиғат құбылыстары, адамның сыртқы келбеті мен ішкі дүниесі, өлі
табиғаттың заттары, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі). Мәтіннің мағыналық
тұтастығында шындықта бар байланыстар көрініс табады.
Сөйлеу пәнінің бірлігі - айтылымның тақырыбы. "Тақырып деп мәтіннің
мағыналъқ ядросын, жалпыланған мазмұнын түсінуге болады. Айтылымның мазмұны
деген түсінік сөйлесудіц ақпараттылығы деген категориямен байланысты.
И.Р.Галъперин бүл категория тек мәтінге ғана тән — деп екі түрлі ацпаратты
айыра білуге болады", — дейді. Олар мазмүндық-тұжырым фактілік, мазмұндық -
түжырымдьщ. Мазмүндьщ -деректік ацпарат (МДА). Біздің қоршаған ортада
немесе санамыздағы болған, болатын процестер, оқиғалар, деректер туралы
мәліметті білдіреді. Мазмұнның - тұжырымдық ақпарат (МТА) оқырманға,
құбылыстар арасындағы қатынастар туралы түсінікті әсіресе жеке авторлық
түсінікті, саяси - деректік ацпарат (СДА) құралдар арқылы сипаттаған,
халықтың, әлеуметтік, эконмикалық, саяси, мәдени - өміріндегі маңызын,
олардың себеп - салдар байланыстарын білдіреді. [31]. Ондай мәлімет бүкіл
шығармадан алынады. Осы екі түрлі ақпаратты тақырып және оның негізгі ойы
деп атайды.
ә) Мәтіннің мағыналық тұтастығына жету үшін негізгі ой түсінігінің
маңызы ерекше. Мәтін мағыналық тұтастыққа жете алады, егер материалды
іріктеу негізгі ойды жеткізуге тэуелді болса. Басқаша айтқанда мэтіннің
сөйлемдерін тақырып қана емес негізгі ой біріктіріп, мағыналық тұтастық
білдіреді. Мәтіннің мағыналық тұтастығын айтқанда айтылымдардың көлемін
ескеру керек. Басты тақырып құрайтын тацырыпшалар қатарына бөлініп,
тақырыпшалар одан әрі бөлшектеніп, микротақырыпқа дейін жетеді.
Микротақырып - дегеніміз сөйлеу мағынасының кішкентай (мшималъный) бірлігі.
Мәтін - ол абзац болып саналады. Мәтіннің мағыналық тұтастығы мен
айтылымның аяқталуы деген түсінік байланысты. И.Р. Гальпериннің пікірі
бойынша аяқталу деген түсінік үлкен мәтінге ғана, тұтас сөйлеу шығармасына
тән. Мәтін аяқталған болып саналу үшін автор көзқарасы тұрғысынан ой
аяқталған кейіпке ену керек. Мұндай мәтін дұрыс рәсімделген түрде басы мен
аяғынан тұрады.
Түтас мәтіннің бөлігіне, мысалы абзацқа келгенде оның салыстырмалы түрде
автономиялығы туралы айту керек. Себебі салыстырмалы түрде ой сөйлеу
мағынасы көрініс тауып, микро тема ашылады.
Абзац бірнеше сөйлемдерден түрып өз бастауын тақырыптың сөйлемдерден
немесе абзацтық фразалардан алып мағынасымен тізбектелген сөйлемдермен
аяқталады. Мәтіннің аяқталуының көрсеткіші немесе салыстырмалы -
автономиялығы тақырыпша таңдап алып, мазмұнын көрсету болып табылады.
Тақырыпшаларда тақырып немесе айтылымдардың негізгі ойы көрсетіледі.
Сөйтіп, мағыналық - тұтастықтан мәтіннің төмендегідей белгілері шығады.
- Мәтін - бүл белгілі тақырыпқа айтылым.
- Мәтін арқылы сөйлеушінің ойы жүзеге асырылады.
- Әр түрлі көлемде мәтін - бүл салыстырмалы түрде дербес
айтылымдар.
- Мәтінге айтылымдардың негізгі ойын білдіретін тақырып қою.
- Дүрыс жазылған мәтіннің басы және соңы болады.
3. Мәтіннің байланыстылығы. Байланыстылық - бұл бөлінетін бөлігімен
қатынасы бар мәтіннің үшінші мәнді сипаттамасы. Байланыстылық туралы сөз
қозғағанда бірнеше компоненттен тұратын күрделі объектіге тап боламыз.
Мәтін - күрделі объект. Ол мағынасы жағынан байланысқан сөйлемдерден
түратын ерекше топтар. Бұл топтарды ғалымдар әр түрлі атайды.
А.П.Пешковский, Н.С.Поспелов, Л.М.Лосева, С.Г.Ильенко және т.б. күрделі
синтаксистік тұтастың десе, И.Р.Гальперин, Т.М.Николаева, О.И.Москальская
және т.б. жоғары фразалъщ бірлік деп айтса, Н.Д.Зарубина сызықтық -
синтаксистік тізбектер деп айтқан.[4].
Байланыстылықтың негізін сөйлемдердің коммуникативтілік сабақтастығы
құрайды. Әрбір келесі сөйлем алдыңғы сөйлем негізінде құрылып, өзіне оның
қандай да бір бөлігін іріктеп қосып алады
Коммуникативтік синтаксис тұрғысынан сөйлемдер екі бөлікке
бөлінеді: салыстырмалы түрде - оны т а қ ы р ы п деп атайды және жаңа
-оны р е м а немесе жаңа деп атайды.
Тақырыпта алдыңғы сөйлем ақпаратының бөлігі қайталанады. Бұл
қайталау байланыстырушы бөліктің қызметін орындайды. Ремада жаңа
ақпарат болады. Ол айтылымды дамытып, мағынасын байытып, ойды алға
жылжытады. Бұл жағдайда құрылған тізбектер бірнеше модель арқылы
көрінеді:
1) Сөйлемдердің ретпен немесе тізбектеле байланысу тәсілі
қолданылатын модель өте кең тараған. Бұл жағдайда бірінші сөйлем ремасы
екінші сөйлемнің тақырыбы, екінші сөйлемнің ремасы - үшінші сөйлемнің
тақырыбы болып саналады.
Т, Р,
Т2 (=РІ)
І
Р3 т.б.
Тз (=Р2)
Мысылы, Күндізгі қаптап жүрген трамвай, троллейбус, автобустар қайда
қазір? Олардың әрқайсысының арнаулы тұрағы — демалуға жайғасатын орны бар.
Олар сонда жиналады. Мұнда түні бойы үйъқтамай, қызмет ететін адамдар бар.
("Сен уйықтап жатқанда" 3-сынып, "Ана тілі" 13-бет)
2) Екінші модель параллель - қатарлас байланысу тәсілі және
тікелей тақырыбы бар сөйлемдер тізбегін көрсетеді:
Модельдің үшінші түрі сөйлемдердің параллель қатарлас тэсілі негізінде
қалыптасады. Бірақ оның құрылымында тікелей тақырыбы болмайды. Сөйлемдер
арасындағы байланыс жалпы коммуникативтік міндет арқылы жүзеге асырылады.
Мұндай құрылымдар пейзаждық суреттемелерде кездеседі. [12.62-70], [31]. Ол
суреттемелерде кездесетін сөйлемдер тақырып пен ремаға бөлінбейді.
Сөйлемдер арасындағы байланыс етістік түрлерінің мезгілдік түрлері мен
сөздер тәртібімен қамтамасыз етіледі.
Мәтіннің құрылымдық негізін сөйлемдер арасындағы коммуникативтік
сабақтастық қатынастары құрайды. Мәтінді құрастыруда байланыстылықты
қамтамасыз ету үшін сөйлемдерді ойдың даму қисынын көрсете алатындай,
сөйлемдердегі сөз тәртібін айтылымның коммуникативтік міндетіне бағындыра
алатындай болуы керек. Мәтіндегі сөйлемдердің байланыстылығын көрсете
алатын құралдарға қайталанатын сөздер, жіктеу және сілтеу есімдіктері,
синонимдер, антонимдер, тектік түрлік белгілер, бір түбірлі сөздер, салалас
жалғаулықтар және т.б. жатады. Бұл құралдар сөйлемдердің тізбекті және
қатарлас байланысында да қолданылады. Мәтіннің байланысты болуында сөз
тэртібі басты рөл атқарады. Монологтық сөйлеуде сөйлемнің басында
салыстырмалы түрде белгілі ақпарат (тақырып), сөйлемнің соңында жаңа
ақпарат (рема) болады. Мәтіннің кішігірім үзігі күрделі синтаксистік
тұтастық немесе фразадан жоғары бірліктің құрылымдық негізі осындай болады.
Үлкен мәтіндерде бөліну мен байланысу мәселелері семантикалық
деңгейде тарау, параграф, абзацтарға бөліну арқылы шешіледі. Олардың ретпен
келуі, арасындағы мағыналық қатынастар тақырыптың ашылуы мен айтылудың
негізгі ойына бағынады. Осыған орай біздің оқулық мәтіндерінің барлығы
үлкен - үлкен романдардан, атақты жазушылардың үлкен шығармаларынан,
әңгімелерінен, поэзия, прозалардан алынған үзінділер. Сол үзінділерді 3-
сынып "Ана тілі" оқулығын қүрастыруда (Т. Әбдікәрімова, С.Рахметова,
Б.Қабатаева) авторлар жүйелілікпен, реттілікпен, бала тіліне
жеңіл қылып таңдап алған. Мектепте оқушылармен жүмыс
жүргізу
барысында мәтіндерді талдау, олардың түсініктілігі өте жақсы нәтиже
көрсетіп отыр. Мәтіндердің соңында берілген сұрақтар мен тапсырмалар
оқушылардың шығармашылық кабілеттерін дамытып, оқуға деген көзқарастарын
арттыра түседі деп айтуға болады.
Мэтіннің түрлері. Мәтін тіл құралдары мен себеп - салдар, мезгіл және т.б.
жалғаулықтар арқылы қисынды ретпен жүйелі түрде дами түседі. Мәтін
төмендегідей компоненттерге бөлінеді:
1) тақырыптық принцип бойынша микротақырып, тақырыпша, тарауға
бөлінуі.
2) Синтаксистік принцип бойынша фразадан жоғары бірлестіктерге,
күрделі синтаксистік тұтастыққа бөлінуі.
Өзара байланысқан компоненттер мәтін композициясын құрап,
оқырмандардың қызығушылығын тудырып, мәтіннің тиімді түрде түсінілуін
қамтамасыз етеді. Мәтіннің синтаксистік қатынасын және құрылымын тіл
білімінің жаңа саласы мәтін лингвистикасы зерттейді.
3) мәтіндер мазмұны мен өзінің ішкі құрылысына
қарай
коммуникативтік мағыналық түрлерге бөлінеді. Олар:
баяндау,
суреттеу, талқылау.
4) Мәтіннің өзгешелігі функционалдық (қызметтік) стилистикалық
түрлерге байланысты болады. Қызметтік - стилистикалық түрлері
көркем мәтін, публицистикалық мәтін, ғылыми мәтін. [8], [42].
Сонымен қатар жанрларға сәйкес болумен де байланысты. Жанрлар: өлең және
проза, лирика, эпос, драма, мысал. басым болып саналады. Олар келесі
элементтерден түрады:
Негізгі терминдер жэне оны оқулық білдіретін нақты ғылыми таным аясы мен
бағытталған қызметтің тілі. Кілтті түсініктер және олардың анықтамасы.
Негізгі деректер (құбылыс, обьектілер, процестер, оқиғалар,
тәжірибелер). Негізгі заңдар мен заңдылықтар жэне олардың
салдарының сипаттамасы. Негізгі теориялардың сипаттамасы. Дүниеге деген
эмоционалдық - құнды қатынасы қалыптастыруға негіз болатын материалдар.
Дүниетанымдық жэне идеологиялық жалпылау жэне бағалау. Қорытынды және
резюме. Инструменталдық — практикалыц мәтіндер. Өзгертуші,
тасымалдаушы қызметі басым мәтіндер құрамына келесі элементтер кіреді: Оқу
материалын меңгеруге және өз бетімен білім табуға қажет
қызметтің негізгі тәсілдерінің сипаттамасы.Білімнің нақты саласындағы
танымның негізгі тәсілдері мен қолданбалы әдістердің сипаттамасы.Теориялық
- танымдық ақпаратты меңгеруге қажет ережелер мен жалпылауды шығару үшін
жағдайлар мен эксперимент, тәжірибе, жаттығулар, есептердің
сипаттамасы.Негізгі икемділіктер кешенін қалыптастыру үшін қажет
жаттығулар, есептер, тэжірибелер, өздік жүмыстар жинағын құру.Қисынды
операциялар жэне негізгі икемділіктер кешенін қалыптастыруға қажет
тэсілдердің сипаттамасы. Оқу материалын жүйелейтін, кіріктіретін арнайы
бөлімдер, шолулар.Оқу материалын жалпы қайталау, бекітуге қызмет ететін
мәтіннің арнайы элементтері. Қосымша мәтіндер - оқу материалын толық
меңгеруге түсіндіруге қажет жеке вербалдық қүрылымдар.Коммуникативтік -
мағыналық түрлер: баяндау (әңгімелеп беру), суреттеу жэне талцылау.
Әцгімелеп беру - бұл тілде бұрынғы болған оқиғаларды еске түсіріп айту.
Суреттеп беру - бүл затты, қүбылысты тілдік қүралдар арқылы
елестету.
Талқылау - бүл логикалық дамудың қандай да бір айғағы.
Талқылаудың мынадай 3 түрі бар:
1. Айғақтау.
2. Дэлелдеу.
3. Қорытындылау.
Талқылаудың негізгі бөлімі дәлелдеу болып табылады. Осы дэлелдеудің
негізінде сөйлеуші немесе жазушы ортақ жағдайды шешеді, талқылауды үйрену
үшін, дәлелдеуді үйрену керек және болған істің анық - қанығын білу қажет.
Талқылауды суреттеп беру әлементтері болуы мүмкін. Талқылау шығарманың ең
қиын түрінің бірі. Бүл қаралған шығарманың түрлері тіл дамытуда ереже
сияқты бір - бірімен байланысты болады. Шыгарманың тақырыбына байланысты
шығарма түрлерінің монологты тегі өзгеріп отырады, бірақ бір түрі
бағындырушысы болады.
Дайындық кезеңі - берілген материалдар қарастыруды, үй тапсырмасын
сұрау, түсіндіргенді тыңдау, кітаппен жұмыс, өнер шығармаларын қараудан
басталады. Осы қаралатын материалдар, өтілетін сабақтың материалымен
байланысты болу керек.
Аяқтаушы кезең - ауызша сөйлеуге дайындықтың аяқтаушы кезеңіне тілдік
қүралдарды соңғы рет таңдау, талдай білуге жаттығулар жатады.
Ал ауызша әңгімелеп беру - бүл көлемі жағынан шағын ауызша шығарма
болмақ. Бүлар мысалдармен дәлелденіп, талданады.
Осыған орай, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің классигі, аса
көрнекті ақын, ірі қоғам қайраткері, өте білімдар ғалым Ахмет Байтұрсынов:
"Қара сөз деп осы үғым жүйелерінен сөйлейтін эңгімелерді айтамыз. Үғым
жүйесінің табы қара сөздің басы болады. Қара сөздің табынан түрін айыру
керек. Тап жағынан бірге сөз түр жағынан бөлек кетуі ықтимал. Көптен бері
көп жүртта қалыптасқан түрлерін алғанда, қара сөз: 1) әуезе, 2) әліптеме,
3) пайымдама болып үш салаға бөлінеді. Болған оқиғадан бастан - аяқ болған
түрінде, ретінше мезгілін, мекенін көрсете мазмүндап, мағлү_мат беру эуезе
болады",-дейді.
1) Әуезе көбінесе үш тақтаға бөлінеді: 1) мәлімдеу, 2) мазмұндау, 3)
қорыту. Мәлімдеуде иә уақиғаның алдында не болғаны айтылады, иэ айтушының
уақиғадан қанша хабардар екендігі айтылады. Мазмундауда уақиға қалай болып,
қалай өткені айтылады.
Қорытуында иә уақиғадан шыққан нәтижесі (ақтығы) айтылады, иә
айтушының қарары айтылады.
2) Әліптеме (суреттеу). -Бір нәрсенің тұрпатын айтып, әлібін суреттеп
шығару әліптеме болады. Дүниедегі түрлі нэрселердің, түрлі адамдардың,
түрлі күйлердің бэрін де әліптеуге болады. Бірақ әліптемеде сөзбен
суреттелетін табиғат жүзінде, яки өнер жүзінде назар түсірерлік көрнекті
нәрселер ғана. Әліптеу тәртібі
1) Бір нәрсені әліптеуден бұрын, сол нэрсенің өзін әбден анық тану
керек, яғни көрнекті болып, назар түскендей не белгілері барын білу керек.
Нэрсені әліптегенде, оның ірілі, уақты белгілерінің бәрін түгелдеу қажет
емес, көрнекті көрсетерлік түрін, өзгеше белгілерін ғана айту керек.
2) Белгілерін бет - бетіне айтпай, өңіне, орнына үйлестіріп айтып,
нэрсенің суретін ойқы - шойқы, қиқа - сиқа қылмай, дұрыс тұрпаттап,
адамның қиял саңлауына суреті өзіне үқсап, дәл түсерлік етіп шығару керек.
3) Тиісті жерінде нәрсенің көңілге еткен эсерін, нэрсенің адамға
келтірер пайдасы бар - жоғын айтып жіберуге де болады.
3) Пайымдама (зейіндеме). Көсе сөзбен жазылған шығарма бір пікірді
қуаттап, толықтырып баяндаса, баяндауын түрлі сипаттармен дәлелдесе, ондай
шығарма пайымдама деп аталады. Пайымдама әдістері
Пайымдама әдісі екі түрлі: 1) негізгі пікірді шығарманың басында
айтып, оны қуаттайтын пікірді соңынан келтіру бар. Яғни әуелі жалпы пікірді
айтып алып, оны бөлекей пікірлермен қуаттап пайымдау бар. Бұл жалқылау
әдісі болады.
2) Әуелі бөлекей пікірлерді айтып, жалпы пікірді солардың дэлелдерімен
қуаттап пайымдау бар. Бүл жалпылау әдісі болады. [9].
Тіл дамыту жэне стиль мэселесін зерттеуші Р.Әміров бастауыш кластардан
бастап оқушыларды стильдік дағдыларға тәрбиелеуді талап етеді.
"¥лттық тіл бірнеше стильдік түрге сараланады. Тіл неғұрлым жетілген
сайын қоғамдық қызметі өсе келе, оның стильдік тармақтары молыға түседі.
Біздің заманымызда қазак тілінде көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль,
публицистикалық стиль, ауызекі сөйлеу стилі т.б. дами түсті. Тілдің стильге
саралануы оның жүмсалу ыңғайына, қоғамдық қызмет өрісіне, міндетіне
байланысты. Ғылыми стильде ғылым, білімге қатысты терминдер көп жұмсалады.
Оның есесіне экспрессивті эмоционалды сөздер, грамматикалық формалар аз
кездеседі. Ауызекі сөйлеу ерекшеліктеріне әсер ететін - оның диалог ретінде
жүмсалуы. Онда эмоциялы сөздер, грамматикалық форма жиі қолданылады, сөйлем
мүшелерінің орны ауысады, қыстырма сөйлемдер көп үліырайды. Шэкірттер тілін
жаттықтыра отырып, оның сөздік қорын молайта түсу, оның бойына сөз маржанын
тізу - мұғалімнің, ең алдымен, тіл шеберлігін талап етеді", - деп жазады Р.
Әміров.
1.2 Мәтіндердің зерттелуі
Үлт тілдерінің қайсысында болмасын сөйлеу мен кітаби жазу стильдерінің
ерекшеліктері болады. Бірақ олар бір - бірінен онша алшақтап кетпеген,
сондықтан стильдердің түр - түрлері әрқашан да бір - бірімен қатынаста
болады.
Қазақ тілінің қазіргі жазу тілі стильдерінің өзгешеліктерін
айтпағанның өзінде ауызекі сөйлеу стилінің өзі біркелкі болмағанын білеміз.
Қай ұлт болмасын жазба әдебиетінің қалыптасуына ауыз әдебиеті ықпал
жасағаны белгілі. Қазақтың шешендік сөз үлгілері қазіргі әдеби тіліміздің
дамуына белгілі дэрежеде серін тигізуде. Сонымен бірге ауызекі сөйлеу тілі
өзінің құрамы, тақырыбы жағынан да өзгеріске үшырап отыр. Қазіргі сөйлеу
тіліне баяндама, лекция, әңгіме сияқты кітаби жазу тілінің элементтері
еніп, берік орын ала бастады. Бұл тақырыптар кітаби лексика мен
фразеологиямен басым қолданылып, сөйлем қүрылысының күрделі болуын талап
етеді. Ал күнделікті тұрмыстағы сөйлеу тілінде еркіндік бар. Мұнда сөйлем
сұрақ, жауап түрінде қысқа тұжырымды болып құралады. Сөйлеу тілі стилінде,
негізінен жалпылама лексикаға жататын сөздер пайдаланылады. Сондай - ақ
диалектизмдер қарапайым және тұрпайы сөздер кеңінен қолданылып, онда әдеби
норма сақталмайды. Лексиканың бұл түрлері сөйлеуде, сөйлеушінің жағымды не
жағымсыз эмоцияны білдіруіне қарай әр түрлі реңдерге ие болады. Ондай
реңдерді сөйлеушінің интонациясынан да аңғаруға болады.
Сөйлеу тілінің стилі диалог арқылы беріледі. Ауызекі сөйлеуде
айтушының көңіл - күйі, сезімі еркін, жеңіл бейнеленіп, оңай түсініледі.
Сөйлеу стилінде айтылатын ойдың күрделі, қысқа болып келуі - эңгіменің
тақырыбына, жеке адамдардың сөйлеу тэсіліне байланысты. Тілді пайдалану
тәсіліне адамдардың ой - өрісін, тіл мәдениетін аңғартуға болады. Бүл
сөйлеу тілінің стилінде айрықша көзге түседі. Сөйлеу тілінің лексико
-фразеологиялық, грамматикалық жэне фонетикалық ерекшеліктері айрықша.
Ғылыми стиль адамдардың әлеуметтік қарым - қатынасының
Нәтижесінде дамыған және ғылыми информацияны беру мен сақтау қажеттілігі
нәтижесінде пайда болған.
Ғылыми стиль мынандай жағдайларда қалыптастырылады. Біріншіден, ресми
қарым — қатынас қалыптастыру, қосымша қарым — қатынас орнату. Екіншіден,
бүл қарым - қатынастың жазба түрі алдын ала ойлаған, дайындалған сөз арқылы
игеруі жэне осының нэтижесінде оның үқыптылықпен эшекейленуі.
Ғылыми стиль - жазба стилінің бір түрі. Бүған қазақ тілінде эр салада
жазылған ғылыми шығармалар жатады. Ғылыми стильде зерттеу объектісі болатын
зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет етеді. Ал пікір
дұрыстығын дәлелдеу үшін мұлда логика заңына сүйену қажет. Сондықтан ғылыми
стильде логиканың маңызы ерекше. Ғылыми шығармалар жалпы халықтық әдеби
тілде жазылады. Бірақ тілдік тәсілдерді пайдалануда оның өзінің ерекшелігі
болады. Ғылыми стильдің лексикасындағы ерекшелік: сөз, текст өзінің негізгі
мағынасында жүмсалады. Сөздің көп мағыналылығы образды сөздер мүнда аз
кездеседі. Ғылым салаларының өздерінің ерекшеліктеріне қарай арнайы термин
сөздері болады. Мысалы, тіл білімінде, лингвистика, лексика, фразеология,
семасиология т.б. физикада анод, вакуум, атом, атомдық, салмақ, шама т.б.
Сонымен бірге белгілі бір ғылымның саласында қолдану аясына байланысты
жалпылама лексиканың кейбір сөздері термин сөзге айналады. Ғылым ылғи алға
басып, дамып отырады. Соны белгілейтін жаңа сөз -неологизмдер туады.
Ғылымның белгілі бір саласында қолдану нәтижесінде пайда болған
неологизмдердің өмірінің үзақ, қысқа болуы ғылымның сол саласының
практикалық мэніне байланысты.
Ғылыми стиль туралы оқушыларға білім мен дағды беруде әдеби тіл
стильдерінің тілдік қүралына назар аударуды талап етіп, қолданудағы
стильдік ерекшеліктерін қорытындылап, бір-бірімен байланыстылығын аныктап
отыру қажет.
Әсіресе мүндай жұмыстарға дағдыландыруда пәнаралық байланыс та
пайдаланылады. Атап айтқанда, оқушылар мен кластан тыс жүмыстарда немесе
үйге тапсырма беруде мектептегі: әрбір пэннен игерген біліміне байланысты
да жазбаша жүмыстар орындаттыру да болады. Мысалы, физика, химия, биология
т.б. пәндерден белгілі бір өткен тақырыпқа байланысты ғылыми стильде
мақала, баяндама жазуды тапсыруға да болады. Оған төселдіруде алғаш мұғалім
жоспарын немесе сұрақтарын беріп оған жазбаша жауап беруді үйымдастырады.
Мысалы: "Электр қалай пайда болады жэне оның қасиеттері" , "Өсімдіктердің
көп түрлілігі", "Оттегінің тіршіліктегі маңызы" т.б. Бұл тақырыптар сол
кластың оқушыларының білім көлемі мен сол пэнге байланысты алынған біліміне
орай сэйкестендіріледі.
Мұндай жүмыстар, біріншіден, оқушылардың ойын жүйелі етіп айтып беруге
дағдыландырылса, екіншіден, олардың тіл стильдерінен білімдері мен
дағдылары артады.
Публицистикалық стиль. Публицистика латынша - көпшілік, элеумет деген
мағынада - қоғам өмірі үшін маңызды мэселелерді талқылау деген ү_ғымда
жүмсалады.
Публицистикальщ стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың
негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистика тілінің өз алдына
бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді.
Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып
келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің ауызша және жазбаша
түрлері болатынын айтады. Публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси
тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, очерк т.б. шығармалар
жатады. Шешендік сөздер - публи-цистикалық стильдің ауызша түріне жатады.
Публицистикалъщ стильдіц жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы
халықтың жалпы мэдениеті мен экономикасына байланысты. Мэдениеті ерте
дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған орыс тілі мысал
бола алады. Россияда XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді, сынақ
журналдар шыға бастады. Радишевтің "Петербургтен Москваға саяхаты" сол
кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелінген XIX ғасырдың
екінші жартысында публицистикаға үлкен өзгерістер енген кез болды.
Публицистикальщ стилъге қойылатын талап — қандай тақырыпқа жазылса да,
логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болуы қажет. Ол -тілдік
құралдарды қолдана білуден байқалады. Публицистиканың қоғам өмірімен тығыз
байланыстылығы оған үгіт-насихаттық сипат береді.
Публицистиканың жанры эр алуан. Сол жанрлардың түріне, өзгешелігіне
қарай оның тіл ерекшелігі болады. Бас мақала, ақпараттық хабар,
халықаралық шолу, радио т.б. Газеттік - публицистикалыц стилъ мерзімдік
баспасөзде саяси сөздерде көрінеді. Газеттік - публицистикалық жанрлар
бірдей емес, және көп жоспарлы. Газеттік жанрлардың көп жоспарлы қызметіне
және стилистикалық әр жақтылығымен анықталады. Кейбір жанрлар таза
публицистика түрінде репортаж, мақала, шолу, кейбіреулері көркем эдебиет
түрінде фельетон, очерк, ал енді кейбіреулері таза қызметтік эдебиет
түрінде бас мақала көрінеді. [38.43-45]
Мәтін күрделілігі - мәтіннің меңгеруге эсер ететін нақтыланған маңызды
қасиеті. Мәтіннің күрделілігін анықтауда талдаудың басқа да элементтерімен
бірге, сынақ оқулық туралы жалпы сипаттама беруге бағытталады.
1. Әдебиеттерден таныс екі тәсілдің белгілі формулаларын пайдалана
отырып, мэтіннің күрделілігін бағалауға болады. Мұндағы Х - мәтін
күрделіліггнің индексі, X - баспа белгідегі дербес сөйлемдердің орташа
ұзақтығы; Х2 - мэтіндердегі зат есімдердің қайталануының орташа
абстрактілігі, ол былай анықталады:
а) зат есім атауларға, пәндік атауларға және тіршілік иелеріне бір
балл
қойылады;
э) құбылыстардың және сезім мүшелерінің қабылдауындағы зат есім
атауларына екі балл қойылады;
б) ойлау қүрамаларының зат есім атауларына үш балл қойылады.
X - ді анықтағанда кем дегенде 11 беттің мэтінін таңдайды, ал Х2 - де кем
дегенде 7 бет таңдап алынады. Ең ыңғайлысы 50-ден астам
дербес
сөйлемдерді таңдап (5-6 бет) алып, оның ішіндегі зат есім атауларын толық
қарастырған орынды. Мүндағы а - сөздердегі буынның орташа үзақтығы, Ъ -
сөйлемдегі сөздердің орташа ұзақтығы. Осы параметрлер (200 сөйлемнен артық,
500 сөзден артық) таңдалынып алынған беттер бойынша анықталады. Бөлім
бойынша алынған беттердің жалпы саны 100-ге жуық болуы керек. Талдауға
эрбір сегізінші бет таңдап алынады. I. Мәтіннің күрделілігін бағалаудың
жогарыда айтылған екі эдістемені де қатар қолдануға болады. Бұл жұмыс
ауқымын ұлғайтқанмен қорытынды нәтижесінің сенімділігін арттырады. Келесі
кестеде алынған деректер нәтижесінің үлгілері көрсетіледі. 4-кесте
Оқулық х, Х2 а Ь
... бөлімі 110 3 2,56 14,8
... бөлімі 113 3 2,89 12,11
Сынақ оқулықтың мәтіндер күрделілігін анықтау нәтижесін
кесте арқылы көрсетуге болады. Мысалы, 5-кесте
Оқулық Бірінші формула бойынша Екінші формула бойынша (Х2)
(Х0) күрделену индексі күрделену индексі
11 - -" 39,3 3,11
" - -" 39,7 здз
II. Я.А. Микк ұсынган оқу мәтінінің тілдік күрделілігін қиын
сөйлемді анықтау әдістемесі. 10-11 сынып оқушылары үшін ең тиімді сөйлем
қүрамы 15-17 сөз болуы керек деп есептелінеді. Сынақ оқулықтағы кез-келген
20-22 параграфтың мәтінін таңдап алу қажет. Ондағы сөйлемдердің жалпы
санын, сөйлемдердің ішіндегі сөздердің санын есептеп алады. 17-ден артық
сөзден құралатын сөйлем күрделілер қатарына жатады. Тілдің күрделілігін
сөйлем күрделілігін анықтау келесі кестеде бейнеленген. 6-кесте
№ Параграф тақырыбы Сөйлемдер Қиын сөйлемдер
саны проценті
1 -- (мыс. 5) (мыс. 24) (мыс. 29,2)
2
III. Граф жүйесі бойынша кейбір мәтіндердің логикалық құрылымына
талдау жасаған орынды болар еді. Ол үшін білімнің оқу элементтер (ұғым,
пайымдау, ой қорыту, қатынас, формула, суреттер) бөліп алу қажет.
Граф бірнеше түйіндерден және бірнеше рет қайталанатын қатарлардан түрады;
мысалы, 21 білімнің оқу элементтері бойынша граф 33 түйін жэне 4 қатарды
қамтиды. Осы жағдайда графтың орта дәрежесі 2,21-ге тең болады, яғни граф
көрсеткендей логикалық қүрылым күрделі болып есептелінеді.
Граф әдісімен логикалық құрылымды талдау кезінде барлық параграфты
алып қажеті жоқ, тек мәтіннің дербес мағыналық бөлігін қарастыруға болады.
Егер граф түйіндері көп тармақталса немесе көп циклденсе, онда мәтіннің
логикалық құрылымы күрделі және шамаға сай келмейді. Граф әдісімен талдау
келесі кестеде көрсетілген. 7-кесте
Граф Білімнің оқу Түйіндер Циклдер Графтың орта
Тарау көрсеткіші элементтері саны саны дәрежесі
саны
1
2
3
Ең соңында мәтіннің логикалық күрделілігі туралы қорытынды жасалады. Ана
тілімізді оқыту эдістемесінің тарихи қалыптасу жолы сан тарау. Бұл сала
терең зерделенген де жоқ. Осыған орайлас бірқыдыру салмақты дүниелер ғасыр
басында жарық көрген. Ана тілімізді оқыту, бала тілін дамыту әдістемесі
бағытында мол да құнды ойлар айтқан жан-жақты дарынды халық ұстаздарының
бірі - Мағжан Жұмабаев.
Мағжан Жұмабаев студент қауымын, болашақ шәкірт тілін ширатушыларды
таң қалдырған әдістемелік еңбегі - "Бастауыш класта ана тілі" оқулығы.
Мағжан Жұмабаев осы еңбегінде бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолдарын
сөз етіп, нақты әдістемелік нүсқаулар береді.
Мағжан Жұмабаев түсініп оқымай жаттап алушылыққа үзілді-кесілді
қарсы болған. Баланы оқытуда оның жүрегіне ең алдымен нақты бейне, сурет
орнату керек деп кеңес береді. Мұндайда бала біреудің айтқан сөзін сөзбе-
сөз қайталап, күйіс қайырып түрмайтынын, тиісті сөзін өз жүрегінен суырып
сөйлейтінін айтады. Мағжан Жұмабаев - бастауыш мектепте ана тілін оқыту,
тіл дамыту әдістемесін қалыптастыруға қадам жасаушы. Бүл сөзімізге айтар
дәлеліміз Мағжан Жүмабаевтың әдіскер ғалым ретінде төрт жылдық бастауыш
мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін
жүргізілер жаттығулар, қалыптастырылар дағдылар комплексін жасап ұсынды.
Төменде біз әдіскер ғалым Мағжан Жұмабаевтың бастауыш сыныптарға ұсынған
дағдыландыру жұмыстары мен олардың кейбір эдістемелік астарын түйіндедік.
Олар мыналар:
1)Алғашқы жылда шәкірттермен жүргізілетін жұмыстардың бірі
ретінде аздап жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айтуды, оқи білуді
ұсынған.
2)Мағжан Жұмабаев шәкірттің қысқа болса да, дұрыс сөйлеуіне
мүғалім назарын аудара отырып, балалардың айтқалы тұрған әңгімесін басқа
арнаға бұрмай, шұбалаңқы етпей, дұрыс, нақты айтуын қадағалауды жөн деп
есептеген.
3)Үсынған әдістемелерін һәм басынан кешкен оқиғаларды
мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта ауызекі айтып бере
алуы. Бүл арада оқушының мәтінді сол күйінде аударма емес, қайта өз
сөзімен жауап беруін талап ету, оқиғаны көз алдына елестете жауап беруге
бағыттау дағдыларын қалыптастыру бар.көптеген талаптар қояды. Олардың
айтқан сөзі мазмүнды, ойлы, дәл, нақты, түсінікті, мэнерлі, дүрыс болуы
шарт деп есептейді. Сондықтан естігенін не көргенін ауызекі емес, әдеби
нормаға сай жеткізуіне басты назар аудару керектігін айтады. Мағжан
Жүмабаев эдістемелік еңбегінде сурет бойынша эңгіме жүргізу жүмысын атайды.
Жалпы бастауыш сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде үсақ бөліктерге
көбірек тоқталары сөзсіз. Сондықтан балаларды ойланта отырып, қажетті
сөздерді дәл таба білуге баулу жағына бас назар - аудару керек-ақ. Мағжан
Жүмабаев бастауыш сыныптың екінші жылында өзге де дағдыландыру жүмыстарын
үсынған. Оларды сынамалай, тізбектей көрсетсек, төмендегіше:
1) Естіген, көрген, оқығанын сахнаға айналдыру;
2) Бір белгілі эңгімеге үқсас екінші эңгімені ойдан шығарып
айта білу;
3) Әңгіменің бір бөлігін алып тастап айта білу;
4) Даяр әңгімені өз жанынан толықтыру;
5) Газет-журналдардан қысқа мақалаларды көшіру;
Мағжан Жұмабаев үшінші жылда да жүмыс түрлерін одан әрі
тереңдете түседі, басқа да алуан түрлі жүмыс түрлері мен толықтырады.
Мәселен: 1) Бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан әңгіме құрастыруға
тәжірибе жасау. Мысалы, мен өз сыныбы туралы айта кетер болсам, біздің
мектептің оқушылары жазғы демалыста Султанмахмүт Торайгыроетыц
мүражайына барып келді. Сол кездегі өздерінің көрген, білгендерін, алған
әсерлерін көтеріңкі көңілмен айтып бере алды жэне сондағы киелі бұлаққа
барып, суын ішіп, теңге салғандарын достарына өте қызықты қылып әңгімелеп
берді.
1.Балалар жиылысында өз пікірін дәлелдеп сөйлей білу.
2.Бастағы әңгімені толық қылып жаза білу. Мысалы: шығарма, хат, әңгіме.
3.ір жердің тілінің рухын жоғалтпай баланың аяқтауы.
4.Әдебиет әсеріне шамасынша түрлі жақтан баға бере білу, күнделік
жаза жүргізе білу.
5.Жиылыс, экскурсия сықылды оқиғалардан жазбаша есеп бере білу.
Мысалы, Біз Баянауылда мектеп оқушыларымен күзді күні орманға
табиғатты тамашалау үшін топсеруенге шығамыз. Ауылда "Әулие тас"
деген жар тас бар, соны барып тамашалаймыз. Мектепке келген соң сынып
сағатында көргендері туралы балалармен талқылаймыз. Соңынан сол
топсеруендерден алған әсерлерік, білімдерін жазбаша түрде әңгімелетеміз.
Міне, осындай жүмыстар оқушылардың білімдерін дамытуға, қоршаған
дүниеге көзқарастарын арттыруға өте зор үлес қосады.Мағжан Жұмабаев
бастауыш сыныптың төртінші жылына мына жү-мыстарды үсынған:
1) Белгілі бір пікірдің жобасымен толық дүрыс сөйлеу һэм жазу. Бұл
ретте орыс әдіскерлері де "оснавная задача научитъ детей рассказыватъ ияи
описыватъ предмет по определенному плану" деген пікірді білдіреді.
2) Әдебиет әсерлерін кестелі, кестесіз, өлшеулі, өлшеусіз, сурет, жай
эңгіме сипаттарына қарай сөйлей білу.
3) Әдебиет әсерінен алынатын сүлулық сезімін тереңдету.
4) Оқығанды суретке салу, әдебиет әсерін сахнаға айналдыру.
5) Жазбаша баяндама һэм есеппен шағын жиылыстарда
сөз
сөйлеу.[14.160].
1.3 Бастауыш сынып оқулықтарының мәтіндерінің таңдалуы,
кұрылысы, қызметтері, окыту әдістері
Оқыту прцесінде екі түрлі қызмет жүзеге асады. Біріншісі -
мұғалімнің оқытуы, екіншісі - оқушының оқуы. Оқыту процесі оқыту әдістері
арқылы жүзеге асырылады. Мәтінді оқытуда мына әдістердің орны ерекше:
сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі —
шлюстративтік әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалъщ (ішінара
іздендіруші) әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жүмыс әдісі, проблемалъщ баяндау
әдісі, мәтінді көркемдеу, мэнерлеп оқу. Ана тілі сабағындағы ең басты
жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы,
көркем туындыны бүкіл бітім - болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни
мүғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатты оны жүзеге асырудың ең
тиімді деген әдіс - тәсілдерін сүрыптай отырып, пайдалануы керек.
Көркемдеп оқу әдісі әдебиетті оқытуда үлкен рөл атқарады. Ол оқушының
көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін дамытуда өте тиімді
болып келеді. Ана тілін өнер деп танытуда, көркем туындыны өнер туындысы
деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен күдіретіне, оның эстетикалық нэзік нэріне
тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни көркем шығарманы оқушы
жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден - ақ тиімді әдіс
болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл әдістің негізгі
тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы,
күйтабақты, үнтаспаны тыңдау т.с.с. болып табылады. Мүғалімнің мэтінді әрі
мәнерлей, әрі түсінік бере оқуы, оқушыларды осы жүмысқа баулуы, мэтінге
жуық әңгімелету, жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау
т.б. шығармашылық жүмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ
көркем мэтінді оқу барысында иллюстрация, суреттер пайдалану (қабілетіне
қарай өнерін шығару), сценарий жасату, оқыған шығармаларға, көркем суреттер
бойынша пікір айтқыза білу (көркем киноны, пьесаларды т.б.) тиімді тәсіл
ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне де жатады. Мүғалім
осы жүмыстың басы - қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да
болып қызмет атқарады. Оқушылардың таным белсенділігін, ойлау қызметін
дамытуда, жетілдіруде, оларға өз бетінше қорытынды, тұжырым жасата білуде
проблемалық оқытудың маңызы ерекше. Оқытудың бұл түрі арқылы мүғалім оқушы
алдында проблемалық жағдаят (ситуация) тудыратын танымдық -іздендіруші,
шығармашылық сипаттамаға зерттеу әдісіне бағытталған тапсырмалар береді
және оны орындата алады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz