Жас шамалық топтар
Баскетбол ойынындағы ойындық әрекеттердің маңызды көрсеткіші ретінде
техникалық тәсілдерді орындау тиімділігінің ілімдік және әдістемелік
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе
7
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу 9
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау 9
2. Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi 14
3. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi
18
4. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi
деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi 20
2. Баскетболдағы қорғаныс әрекеттердiң, қозғалыстар мен тәсiлдер
тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiне арнайы жаттығулардың әсерi 32
1. Алғышарттар 32
2. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен
тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру 32
3. Баскетболшы студенттердiң жаттығулық жүйесiндегi анкеталық
сауалдар мен педагогикалық бақылаулар нәтижелерiн талдау 36
4. Баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекетi тиiмдiлiгiнiң көптеген
маңызды көрсеткiштерiн айқындау мақсатында жүргiзiлген педаго-
гикалық бақылаулар мен анкеталық сауалдардың нәтижелерiн талдау
40
5. Баскетболшы студенттердiң допты игерудегi қимылдарының өзгеруi мен
тәсiлдерiн орындауды зерттеу бойынша орташа деңгейлерiнiң
стандарттық ауытқуларын талдау 43
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 69
Кіріспе
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент спортшылар
дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi,
ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар,
студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн
күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондайақ студент спортшыны
жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен баскетбол жатады.
Баскетболшы студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi (қабылдап алу мен
беру), лақтырудың алып жүгiрудi, кәрзеңкеден ыршыған, түспеген допты
игерудегi, допты ұстап қалу мен соғып жүгiрудi тиiмдi орындау болып
саналады.
ЖОО жағдайында баскетбол бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру
үшiн ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.
Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы”
факторлардың көрiнуi туралы баскетболда туындайтын сұрақты қайсы бiр
мөлшерде шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын
көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.
Зерттеу жұмысының мақсаты баскетболшы студенттердiң дене жұмысқа
қабiлетi жөнiндегi мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қоз-ғалыстарының
бiрқатар ерекше орындалуы негiзiнде баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн
көтеру болып табылады.
Зерттеу нысаны баскетболмен айналысушы студенттердiң дене жұмыс
қабілеттерінің деңгейін зерттеу.
Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi
зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып
зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық
шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне
байланысты анықтау.
2. Баскетболшы студенттердiң дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге
бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы
қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi
факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және
субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде
стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың
маңызды ахуалын құрайды.
Жұмыстың iлiмдiк маңыздылығы. Баскетболшы студенттердiң ойын әрекетi
тиiмдiлiгiнiң негiзi болып табылатын дене жұмыс қабiлетiн жасқа байланысты
қозғалысы анықталды және талданды. Баскетболшы студенттердiң қорғаныстық
ойын тәсiлдерi мен қозғалыстардың тиiмдiлiгi жасына байланысты динамикасын
зерттеу мүмкiн болды, сондай-ақ секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден
ыршыған допты игеру тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң баскетболшы студенттердiң
классификациясына қарай өзгеруiн зерттеуге қол жеттi.
Баскетболда әртүрлi дайындық кезеңдерiндегi (дене және техникалық)
ойын барысындағы әрекеттердiң тиiмдiлiгiн арттыратын үрдiстердi нысандайтын
басты белгiлерi көрiнедi.
Практикалық мәнi. Баскетболшы студенттердiң дене дайындығы
көрсеткiштерiн тестiлеудiң нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын
функционалды байқап көрудi, сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын
қолдану, ЭЕМ-мен талдау негiзiнде, баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн
анықтайтын маңызды факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда
жасалған жаттығу бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары
айқындалған факторларға сәйкес жүзеге асырылды. Баскетболшы студенттердi
дайындау үрдiсiнде бұл бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық
эксперимент серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң дене қабiлетi, ең алдымен, күш-
жiгерiнiң құрылу үрдiсiнiң дамуы аэробтық қайнар көздер құралдарымен,
яғни, жұмыс уақытында ағзаға оттегiнiң келiп түсу деңгейiмен анықталады.
Жасына байланысты (20 жасқа қарай) баскетболшы студенттердiң ойындық
қызметiн аэробтық үрдiстерiн анаэробтық үрдiстерге күш-жiгермен
қамтамасыз етуде белгiлi бiр сапалық қозғалыс немесе алға басушылық
болады.
2. Баскетболшы студенттердi дайындаудың қазiргi таңдағы жүйесi баскетболшы
студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiнiң
жоғарғы деңгейiн қамтамасыз етпейдi, бұл олардың спорттық шеберлiктерiнiң
өсуiне керi әсер етедi.
3. Баскетболшы студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерi
тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi алдын-ала өлшенген мәлiметтер мен жүргiзiлген
факторлық талдау нәтижелерi негiзiнде жасалған, арнайы жаттығулық
құралдарды қолдану көмегiмен едәуiр жақсаруы мүмкiн.
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау
Баскетбол командаларының табысты ойыны үшiн қажеттi басты мiндеттердiң
бiрi техникалық-тактикалық арсеналдың кең ауқымын игерушi жоғары дәрежедегi
спортшыларды дайындау болып табылады, олар, белгiлi болғандай, ағзаның
қызметтiк мүмкiндiктерiн мобилизацияллауды шақырады. Осыған байланысты,
баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетi мен оның құрылымының деңгейiн
арттыру мәселесi көкейтестi болып табылатыны күмәнсiз. Кезек күттiрмейтiн
маңызды болып спортшы студенттердiң жұмыс қабiлетiне көп жағдайда әсер
ететiн басты факторларды анықтау мәселесi де саналады.
Берiлген тарауда жасөспiрiм баскетболшылардың дене дайындығының
көрсеткiштерiн зерттеу нәтижелерi 17-20 жастағы баскетболшылардың
берiлiмдерiн эргометрикалық өлшеу негiзiнде мазмұндалады, сондай-ақ, осы
жастағы топтардың өндiрiсiнiң қызметтiк дайындығы (аэробты және анаэробты
деңгейi) мазмұндалып берiледi. Салыстыру үшiн бiрiншi разрядты жоғары
дәрежелi баскетболшылар мен спорт шеберлерiнiң максималды қызметтiк
өндiргiштiгiнiң бiз өлшеген көрсеткiштерi келтiрiледi.
Осы жерде баскетболшы студенттердiң дене дайындығы қабiлетiнiң
деңгейiн көтеру үшiн құралдар мен әдiстердi жасау мен негiздеу мәлiметтерi
де келтiрiледi. Баскетбол бойынша студенттiк құрама командаларға арнайы
дайындық тестiлерiнiң нәтижелерi 1-кестеде келтiрiлген.
1-кесте. Баскетбол ойыны бойынша студенттердiң құрама командадағы арнайы
дайындық көрсеткiштерi
18 жасқа дейiнгi 22 жасқа дейiнгi
Көрсеткiштер баскет-болшы студенттер бас-кетболшы студенттер
мамыр Маусым қазан ақпан
2001 2001 2001 2001
Ара қашықтықтан 51,5+10,78 60,17+8,45 59,07+9,41 60,01+8,31
лақтыру нәтижелi- (6,78) (5,32) (2,45) (2,30)
лiгi, %
20 мс аралыққа 3,55+0,13 3,06+0,27 3,25+0,10 3,14+0,23
жүгiрiп өту (0,18) (0,17) (0,03) (0,12)
Тiк секiру биiктiгi, 48,8+6,75 49,0+7,05 65,25+7,35 66,30+6,31
см (4,25) (4,44) (2,80) (3,58)
Жылдамдық төзiмдiлiгi563+26,4 572+27,0 398,9+18 409,3+19
2 х 40 с. және 30 х (16,6) (17,0) (4,1) (5,6)
40 с
Айып добын лақ- 67,08+13,32 78,67+9,24 80,35+7,67 65,68+8,30
тыру таралымы % (8,4) (3,42) (3,35) (4,37)
18 жастағы ойыншыларды тестiлеу екi рет жүргiзiлдi техникалық-
тактикалық бағыттағы оқу-жаттығу жиынының басында және соңында, осы жерден
көрсеткiштердегi бiршама айырмашылықтар байқалады. Сенiмдi болған
айырмашылықтар 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақытында ғана.
Секiрмелiк, жылдамдыққа төзiмдiлiк пен лақтыру нәтижелерiндегi
көрсеткiштерде маңыздылық байқалған жоқ. Республикалық бiрiншiлiкте шыққан
командалар қорытындысын талдай отырып көрiнгенi, өткiзiлген ойындарда ара
қашықтықтан (50) лақтырған доптың түскенiнiң пайыздық көрсеткiшi сияқты,
айып добын лақтыруды (50%) тарату да маңызды түрде оқу-жаттығу жиынында
белгiленгендерге жол бередi (60,17% сәйкес ара қашықтықтан және 80,3%-айып
добы).
Өзiне назар аудартатыны 156 турнирдегi допты жоғалтудың маңызды жалпы
саны (матчтағы Астана командасымен-37, Алматы командасымен-38), сондай-ақ,
қарсыластар қалқанынан шыққан доптар үшiн күресудегi белсендiлiктiң
кемшiлiгi барлығы 77 iрiктеу, ал шешушi матчтарда Қарағанды және Ақтау
командаларымен 4 және 9-ға сәйкес, бұл қарсыластар қалқандағы допты
iрiктеудiң жалпы санының 15% және 37%-н құрады.
Жаттығулық ойындарда мұндай көрсеткiштер едәуiр жоғары. Бұл 18 жасар
студенттердiң дене дайындығының деңгейi жеткiлiксiз жоғары дәреже де
екендiгiн және жауапты турнирдiң шешушi матч барысында командалардың ойын
нәтижелерiнде керi әсер беруi мүмкiн екендiгiн бiлдiредi. Қызықты болып
көрiнетiнi, 18 жасар ойыншы студенттердi республикалық турнирге дайындау
кезеңiндегi тестiлеу нәтижелерi, республикалық турнирге қатысу алдағы 2001
жылдың жазында ЖОО-ы арасында Республикалық бiрiншiлiк дайындық жоспарына
ендi.
Алынған мәлiметтердiң куәландыратыны; 20 жастағы баскетболшылар 18
жастағылардан 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты мен тiк секiрудiң максималды
биiктiгiне жылдамдық-күштiк дайындығы көрсеткiштерiмен басым түседi, бұл
орайда ойыннан лақтырған доптың түсу пайызының көлемi (44,24 және 49%) мен
айып добын лақтыру таралымы (56% және 69%). Бұл мәлiметтер 2002 жылғы ҚР
студенттiк чемпионат ойындары мен бақылау ойындарының техникалық аттамасын
талдау кезiнде алынды.
Мынадай қызықты дерек өзiне назар аудартады: жаттығу сабағы барысында
жүргiзiлген жас баскетболшылардың ара қашықтықтан және айып добын
лақтырғандағы дәл түсуiнiң пайыздық көлемiнiң көрсеткiштерi. Ол бақылау
талаптарды тапсыруда тiркелген көрсеткiштерге едәуiр жол бередi. Бұл
жаттығу үрдiсi кезiнде спортшы ағзасы арнайы дайындықтың дамуының
дәрежесiне жеткiлiксiз әсер ететiн салмақтарға берiлетiнiн тағы да бекiте
түседi; оның бiр компонентi болып ойыннан лақтыру және айып добын лақтыруды
тарату пайызы саналады. Мұның салдары матч барысындағы жеткiлiксiз
нәтижелiлiк болып табылады.
Жоғарыда аталғандарды төмендегiлер бекiтедi. Жылдам бұзып өтудi
қолдану, республикалық турнирде Университеттiң студенттерi құрама
командасының ойындарында қорғаныстың белсендi түрлерiн жүйелi қолдану,
қорғаныстағы шабуыл мен қарсы әрекеттердiң жалпы санының 10%-н ғана
құрайды. Күрес жүргiзудiң берiлген тәсiлiнiң тиiмдiлiгiн барлық жарыстарда
бiздiң ойыншылар ұйымдастыруға қол жеткiзген 25 жылдам шабуылдың жартысынан
көбi табысты аяқтағанын көрсетедi.
Бой-салмақтық көрсеткiштерiнiң көлемi тұрақты ұлғаюға беталыс жасауды
көрсетiп отыр. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң денелерiнiң салмағы
мен бой ұзындығы едәуiр аз мәнге не, ал бұлар ересек жастағы ойыншыларда
максималды болып келедi. Осы аталған екi көрсеткiштердiң де мәндi көлемдерi
өзiне назар аудартады, ол баскетболмен айналысу үшiн iрiктеудiң ерекшелiгi
болып табылады. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене
дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 2-кестеде
ұсынылған.
2-кесте. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене дайындығының
өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы
Жас шамалық топтар Баскетболшы студенттер
Көрсеткiштер 18-19 жас 20 жас 21 жас
Максималды алактат-тық 73,92+15,30 97,48+21,82 212,09+21
қуаттылық (МАҚ), кгмс. (3,34) (5,45)
20 м аралыққа жүгiрiп өту 4,22+0,18(0,04) 3,79+0,36 3,76+0,22
уақыты, с. (0,09)
Секiргiштiк, см 38,38+6,68 55,56+10,45 58,47+6,55
(1,46) (2,61)
Жылдамдыққа шыдамдылық 326,43+49,36 375,7+25,66 380,06+12
(10,77) (6,39)
Қорғаныс жылдам-дығының 10,53+0,60 10,51+0,51 10,56+0,51
орналасуы (0,13) (0,13)
Ара қашықтықтан лақтыру 36,76+7,77 56,87+11,72 52,76+12,2
нәтижелiлiгi,% (1,70) (2,93)
Техникалық дайындық 34,01+1,71 40,50+2,44 40,57+2,95
бойынша комплекстi (0,37) (0,61)
нормативтi орындау уақыты,
с
Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орта(стандартты ауытқу
(ортаның қатесi).
а) Максималды алактаттық қуаттылықты өлшеу (МАҚ).
МАҚ көрсеткiшiнiң көлемi спортшы жасының өсуiне қарай арта түседi.
Барлық топтар арасында маңыздылықтың жоғары деңгейiндегi нақты
айырмашылықтар анықталды, олар баскетболмен айналысу барысында осыған ұқсас
сипаттағы күш салудың пайда болу қабiлеттiң едәуiр көтерiлетiнiн мәлiмдедi.
МАҚ көрсеткiштерi мен маңыздылығының өзгеруi бiркелкi өтедi, олардың
арасындағы айырмашылық 18-19 және 20 жастағы ойыншыларда 25% құрайды, 20-21
жастағыларда ол 20% тең, және ересек жастағы топ баскетболшыларында
берiлген көрсеткiштiң көлемдi өсуi 29%-ға тең.
б) Жылдамдық күштiң мүмкiндiктерiн анықтау.
20 метрге жүгiрудегi зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, мынадай
қорытынды жасауға болады: төменгiден жоғарғы жастық топқа өтуде максималды
жылдамдық 20 жастағы спортшылардың көлемiне (6,02 мак) қол жеткiзе отырып
ұлғаяды. Айырмашылықтар (18-20 жастағылар арасындағы айырмашылықты
қоспағанда) барлық топтардың көрсеткiштерi арасында анық, оны бiршама жас
айырмасы мен дайындық деңгейiне байланысты түсiндiруге болады (жiктеу
кезiнде олар бiр жастағы топты құрайды).
Берiлген параметрдiң төменгiден ортаңғы жасқа (18 жас) және жоғарғы
топқа (20 жас) өтудегi өсу жылдамдығы 10% құрайды. Жоғарғы айтылғандардан
көрiнетiнi, яғни, баскетболдағы жүйелi дайындық әсерi 20 м қашықтыққа
жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерiнде жеткiлiктi түрде айтылады.
в) Секiргiштiктiң өзгеруi тiк секiрудiң максималды биiктiк
көрсеткiштерiнiң көлемi едәуiр жоғарғы жастағы топқа өтуде бiрте-бiрте
артады. Барлық көрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар, орта жас тобы
iшiндегi айырмашылықты қоспағанда, маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде анық
(аналогиялық картина 20 м. аралықтағы максималдық жылдамдық көрсеткiшiн
салыстыру кезiнде байқалды).
Секiргiштiктiң бiр топтан екiншiсiне өтудегi өсу көлемi құрайды: 35%
(18 ден 19,20 жас), 5% (20-22 жастағы топ iшiнде) және 20% (18-ден жоғарғы
жастағы топ спортшылары). 18-ден 20 жастағы көрсеткiштердiң жалпы өсуi 47%
тең.
Баскетболмен айналысу секiрмелiк көрсеткiшiне дұрыс әсер етерi даусыз.
Бұл сапа-ойыншы дайындығының негiзгi жиынтығының бiрi.
г) Жылдамдыққа төзiмдiлiктiң динамикалық деңгейi.
Алынған мәлiметтер төмендегiдей қортындылар жасауға мүмкiндiк бередi:
баскетболмен айналысу студенттердiң дене қабiлетiнiң (жылдамдық,
төзiмдiлiк, ептiлiк, күштiлiк т.б.) дамуына күмәнсiз, дұрыс әсер етедi.
Нақты айырмашылықтар барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi арасынан
(18-19 жастағы спортшы студенттер тобының нәтижелерi арасындағы
айырмашылықтан басқа) байқалады. Көрсеткiштердiң жоғарғы көлемi 18 жастағы
баскетболшыларда-39 м байқалды.
Талдау жүргiзiлген топтарда өсу пайызының динамикасы жас ұлғаюына
байланысты мынадай болады: 32%, 2%,5%.
д) Қорғанысты орналастыруға қабiлеттiлiктi сипаттайтын көрсеткiштердiң
өзгеруi.
Алынған мәлiметтер берiлген параметр маңызының жасқа байланысты
өзгеруi бiркелкi өтпейтiнi туралы мәлiмдейдi. Негiзгi өсу орта жастан (18
жас) жоғарғы жастағы топқа өтуде байқалады, оның көлемi-5%. Төменгi және
екi орта жастағы топтар көрсеткiштерi бiрнеше төмен және шамамен бiр
деңгейде болады (10,5 с).
Бұл 18-20 жастағы студент-спортшылардан жеткiлiктi төмен болатын
орналастыру жылдамдығына қатысты. Қорғаныстық ойын тиiмдiлiгi ойынның
аяқталу кезеңiнде бiрден артады, ол барлық жағынан, ойынның берiлген
компонентiнiң жетiлуiне кететiн уақытқа қажеттi күштiң артуымен байланысты,
өйткенi шабуылдаудағы ойынның техникалық-тактикалық деңгейi теңеседi және
жарыстарда табысқа тек қорғанысы жақсы ұйымдастырылған команда ғана жетедi,
ол жеке әрекеттiң жоғарғы деңгейiне негiзделедi.
е) Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi көрсеткiштерiнiң өзгеруi.
Ара қашықтықтан лақтырғанда түскен доптардың орта топтық
көрсеткiштерiнiң пайызы 18 жастағы баскетболшыларда өте жоғары маңыздылығы
байқалады, ол орта жас тобындағы спортшы студенттерден сәл-ақ аз (56% және
52%). Бұл 17-18 жастағы ойыншыларда байқалған дәл доп түсуi пайызының
көлемiне маңызды жол бередi (36,7%), ол басқа қалған топтар көрсеткiшiнен
бiршама төмен, бұлардың арасында осыған ұқсас айырмашылықтар көрiнген жоқ.
Берiлген көрсеткiштiң өсу пайызы төменгi топтан жоғарғы топқа өту кезiнде
37%-ке тең.
ж) Кешендi талаптарды орындаудағы уақыт көрсеткiштерiнiң динамикасы.
Зерттеу барысында алынған мәлiметтер төменгi жастағы баскетболшылар
ересектерге қарағанда жаттығуларды бiршама жылдам орындайтынын көрсеттi; 18-
19 жастағы баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерi маңыздылықтың жоғарғы
деңгейiнде барлық жастағы топ өкiлдерiнде белгiленген көрсеткiштерден
бiршама ерекшеленедi; орта және ересек топтар арасында айырмашылықтар
байқалған жоқ.
Бұл, барлық жағынан алғанда, былайша түсiндiрiледi: ересек жастағы
студенттер жаттығуларды едәуiр жоғары техникалық деңгейде орындайды (алып
жүгiру, берулер, лақтырулар ойындағы қарсыластың қарсы келуiне есептелiп
жүзеге асырылады); олардың аяқтарының жұмыс iстеуi қорғаныс кезiнде едәуiр
тиiмдiрек, техникалық тәсiлдердiң орындалуы және т.б.
Осылайша, баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiнiң
көрсеткiштерiн эргометриялық тестiлеуден алынған нәтижелердiң көрсеткенi,
жылдамдық-күштiк дайындықтың негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi (максималды
жылдамдықтар, қорғаныстағы жылдамдықты орналастыру), жылдамдыққа
төзiмдiлiктiң және техникалық дайындықтың (ара қашықтықтан лақтыру
нәтижелiлiгi) негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi бiрте-бiрте тұрақты
ұлғаятынын бiлдiредi.
Жасына қарай, белгiленген себептерге байланысты қорғаныстағы ойынның
белсендi түрлерiне және шабуылға кететiн уақыт пен техникалық дайындықтың
кешендi мөлшерiн орындау уақыты қысқарады.
2. Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi
Баскетболшы студенттердiң берiлген мүмкiндiктерiнiң даму дәрежесi
туралы қолда бар мәлiметтер өте үзiктелiп берiлген және саны тым аз.
Баскетболшы студенттер ағзаларының қызмет атқару мүмкiндiктерi олардың
аэробты және анаэробты өндiрiстiк деңгейiн параллельдi анықтаумен қатар жан-
жақты зерттелмеген. Сонымен бiрге студенттiк баскетболда аэробты және
анаэробты өндiрiстiк көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәлiметтер
алынбаған, 70 жылдардың басында жүргiзiлген зерттеулер жоғары класты
баскетболшылар континентiн қозғаған 95, 98.
а) Қайталанатын өндiрiстiң ең көбi 3-кестеде әртүрлi жастағы
баскетболшы студенттердiң ең көп аэробонды өндiрiсiнiң даму деңгейiн
сипаттайтын орта топтық маңыздылықтар келтiрiлген.
3-кесте. 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробты өндiрiсi
көрсеткiштерiнiң орташа маңызы.
Көрсеткiштер Студент- баскетболшылар
18-19 жас 20 жас 21 жас
О2 ең көп қолдану лмин 2,71+0,57 3,40+0,51 3,39+0,52
(0,12) (0,13)
О2 ең көп қолдану млкгмин 53,70+10,68 53,01+4,33 78,96+5,73
(2,33) (1,08)
Лактатты О2 қолдану деңгейi,2,11+0,62 2,13+0,59 2,50+0,61
лмин (0,13) (0,15)
Алактатты О2 қолдану деңгейi0,46+0,22 0,79+0,22 0,69+0,18
лмин (0,05) (0,05)
Ең көп жеңiл (өкпе) жел 93,56+22,59 122,32+20,14 127,9+20
беру, лмин (4,93) (5,03)
Ең көп жеңiл (өкпе)жел беру,1,86+0,32 1,90+0,23 1,85+0,21
лминкг (0,09) (0,06)
Ең көп О2-пульс млуд, 0,29+0,06 0,29+0,03 0,27+0,03
минкг (0,01) (0,01)
Ең көп О2-пульс млуд,мин 14,60+3,14 18,43+2,82 18,43+3,44
(0,69) (0,70)
ПАНО, кг 797+149 720+198 597+122 (3)
(33) (49)
Қуаттылық, кгм 1309+184 1543+235 1541+213
(40) (59)
* Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орташа ( стандартты
ауытқулар (орташа қатесi).
Алынған мәлiметтердi талдай келе белгiлi болғаны, ОМП-ның абсолюттi
көлемдерi зерттелетiн жасқа нақты байланысты болады. Барлық топтар
арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың жоғарғы деңгейiн де орта жастағы
топтың iшкi айырмашылығын қоспағанда сенiмдi. Дене салмағының бiрлiгiне
есептегенде аталған айырмашылықтар теңеседi және маңызсыз деп танылады. Бұл
орайда тiптi керiсiнше байқалады: ОМП-ның едәуiр жоғары қатысты маңыздылығы
18-19 жастағы студенттерде болады (53,7 млкг), онда 20 жастағы
баскетболшылардағы сияқты-48,9 млкг. Шындығында, атап көрсету керек,
топтар арасындағы айырмашылқтар сенiмсiз, 19-20 жастағы баскетболшы
студенттердiң көрсеткiштерiнiң 5%-тiк маңыздылық деңгейiнде сенiмдi
ерекшеленетiн айырмашылығынан басқа.
Алайда, назарға алатын жайт, 18-20 жастағы студенттер салмағының
көрсеткiштерiнiң өсуi жүрек қан тамырлары жүйесiнiң дамуынан алда екендiгi
байқалады және ағзаның аэробты мүмкiндiктерiнiң деңгейiн бағалауда
интегралды болып табылатын оттегiнi ең көп тұтыну көрсеткiшiнiң көлемi,
берiлген жағдайда (бұл диспропорция ерекше айқын көрiнiп қолданылған
баскетболшы студенттерде) ағзаның аэробтық мүмкiндiктерiнiң даму деңгейiн
жеткiлiксiз нысандарды көрсетедi.
Салтин Б., Остранд Б. 95 ОМП-ның абсолюттi маңызының параметрлерiн
ғана бағалау үшiн қолдануды ұсынады. Сонымен бiрге атап айтатын нәрсе,
абсолюттiге қарағанда ОМП көрсеткiштерiнiң қатысты маңыздылығы 18-20
жастағы баскетболшы студенттерде берiлген спорт түрлерiнiң 2 жыл
барысындағы жүйелi сабақтарында сенiмдi өзгерiстердi бастан кешiрген жоқ.
Жұмыс атқарушы бұлшық еттерде (тыныстық бақылау( тиiмдiлiгiн
көрсететiн лакатты О2-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi зерттелетiн жастың
ұлғаюы мен артады, бұл орайда ОМП сипатының өзгеруiмен кейбiр түйiсудi
меңгередi. Аталған көрсеткiштер көлемiндегi айырмашылықтар 18 жастағы ер
балдар топтары арасында басқа қалған топтардың бәрiмен бiрдей жоғары
маңыздылық деңгейде. Минокард қабiлетiнiң қосымша метаболистiк бағасы болып
табылатын О2-нi алактатты тұтыну деңгейi көрсеткiшiнiң көлемi 18-19 жастағы
баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерiн басқа жастағы 11, 23, 18
топтардың нәтижелерiмен салыстырғанда ғана едәуiр өзгерiсте болатыны
анықталды, өз кезегiнде, осылардан алынған мәлiметтер арасында айтарлықтай
айырмашылықтар аса байқалған жоқ.
Сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс iстеу тиiмдiлiгi өкпенiң максималды
тыныс алу көмегiмен сипатталады. Өкпенiң тыныс алуының абсолюттiк
көрсеткiшiнiң көбiрек орташа маңыздылығы 20 жастағы (128,75 с) ер балаларда
белгiлендi, ал азырағы 18-19 жастағы спортшы студенттерде белгiлендi.
Берiлген көрсеткiштiң көлемiндегi айырмашылықтар, 18-19 жастағы топтар
арасындағы айырмашлықты қоспағанда, басқа барлық жастағы топтардың
арасындағы жоғары маңыздылық деңгейiнде нақтырақ болады, сондай-ақ 20-21
жастағы баскетболшылар арасында да нақты болып келедi.
Берiлген параметрдiң жалпы өсiмi 20% құрады. Өкпенiң максималды тыныс
алу көрсеткiшiнiң қатысты маңыздылық көлемiнiң динамикасы әртүрлi жас
өкiлдерi арасындағы сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi
айырмашылығының жоқтығын бiлдiредi. ОМП көрсеткiшiмен максималды өкпенiң
тыныс алу көрсеткiшi, оттегiлiк жүрек соғысы (О2) спортшының функционалдық
жағдайы критерийлерiнiң бiрi болып табылады. Б.Хендерсон мен Д.Принстiң
пiкiрлерi бойынша, ол қандағы гемоглобин құрамы сияқты, жүрек соғысы
жұмысын да жақсы көрсетедi 95.
С.Бланке мәлiметi бойынша 98, О2 жүрек соғысы, ОМП-қа қарағанда
ағзаның кардиологиялық жағдайы туралы көбiрек ақпарат бередi. Баскетболшы
студенттердiң бұл көрсеткiшiнiң динамикасын бақылау кезiнде зерттелетiн
жасқа байланысты оның сызықтық көлемiнiң өсуi байқалды.
Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың ең жоғарғы
деңгейiнде нақты болады. О2 жүректiң соғу жиiлiгiнiң қатысты маңыздылығында
едәуiр өзгерiстер байқалған жоқ. Пано сынақ деңгейiнiң орталанған топтық
көрсеткiштерi динамикасын, тыныстық коэффицент көлемiн 6-кестедегi
мәлiметтер бойынша анықтауға болады.
18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң максималды қайталанатын
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң динамикасын талдай отырып, бiр жағынан
олардың абсолюттiк көлемiнiң тұрақты ұлғаю тенденциясын (ОМП, О2 жүрек соғу
жиiлiгi, сынау қуаттылығының деңгейi), екiншi жағынан, жоғарыда аталған
көрсеткiштердiң белгiлi деңгейдегi мәнiнiң тұрақтылығын атап көрсеткен жөн.
б) Анаэробты өндiрiстiң максимумы.
4-кестеде баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң максималды
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң орта топтық мағынасы келтiрiлген.
4-кесте. Баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң маңыздылық
көрсеткiштерi
Көрсеткiштер Студент-баскетболшылар
18-19 жас 20 жас 21 жас
О2-қарызының максимумы, л 4,11+1,32 8,25+2,85 (0,71) 7,06+2,93
(0,29)
О2-қарызының максимумы, 82,83+26,14 128,17+41,64 100,95+3
млкг (5,7) (10,41)
О2 алакатты қарызы, л 1,45+0,65 1,77+0,78 (0,20) 1,90+0,59
(0,14)
О2 алакатты қарызы, млкг 28,92+11,35 27,10+9,47 (2,37)26,99+6,0
(2,48)
О2 лактатты қарыз, л 2,66+1,08 6,47+2,47 (0,62) 5,15+2,58
(0,24)
О2 лакатты қарыз млкг 53,70+22,36 101,01+37,65 73,98+35
(4,88) (9,41)
Жылдамдықтың алактатты 1,63+0,71 1,31+0,41 (0,10) 1,37+0,32
константы (к1) (0,15)
Жылдамдықтың лактатты 0,18+0,08 0,13+0,05 (0,01) 0,17+0,09
константы (к2) (0,02)
СО2 эксцесi, л 0,53+0, 1,07+0,42 (0,10) 1,39+0,26
(0,05)
СО2 эксцесi, млкг 10,49+4,76 16,62+6,14 (1,53)20,18+3,3
(1,04)
Алынған мәлiметтердiң көрсеткенi, оттегiлiк қарыздың сомалық
көрсеткiшiнiң абсолюттiк мәнi мен оның алактаттық фракциялары 20 жастағы
баскетболшыларда көбiрек байқалады, төменгi жастағы топ өкiлдерiнде азырақ
байқалады.
О2 лактаттық қарыз көлемiнiң көрсеткiштерi 18 жастағы баскетболшыларда
өте жоғары (6,47л). Осы көрсеткiш динамикасын талдау барысында анықталғаны
сол, олардың арасындағы айырмашылықтар тек 18-19 жастағы жасөспiрiмдер
туралы мәлiметтер мен басқа қалған жастағы топтар туралы мәлiметтердi
салыстырғанда сенiмдi болады.
Осылайша, жасына байланысты О2 қарызының абсолюттiк көлемi де өзгерiп
отырады. Кейбiр айырмашылықтар О2 қарызының алактатты фракциясының
динамикасы өсуiнде байқалады, оның көлемi жас өскен сайын тұрақты ұлғайып
отырады, алайда, айырмашылықтар тек 18-19 жастағы баскетболшыларды 20-21
жастағы спортшылармен салыстырғанда ғана белгiлi болады. Сомалық және
лактатты О2-қарыздарының қатысты көрсеткiштерi 19 жастағы баскетболшы
студенттерде үлкен көлемге ие болды, ал О2 алакатты қарызы төменгi жастағы
топтың спортшыларында үлкен көлемде болады.
18-19 жастағы спортшылардың көрсеткiштерi мен О2-(к1) қарызының
жылдамдығын төлеу көрсеткiшi арасында бiр жағынан, ал басқа жағынан 20-21
жастағы баскетболшылар арасында нақты айырмашылықтар байқалды.
О2-лактатты қарызын (к2) жылдамдықты төлеудегi көрсеткiшiнiң
маңыздылығының жоғарғы деңгейi барысында, басқа қалған топ өкiлдерiнде
аталған көрсеткiштер жасөспiрiмдердiң төменгi топтарында басым болғанымен,
олардың бiр-бiрiнен айырмашылығы жоқ.
Ехс СО2-көрсеткiштерiнiң ең жоғары көлемiн 21 жастағы баскетболшылар,
ең төменгi жасөспiрiмдер. Ехс СО2 абсолюттi көрсеткiштерi 21 жастағы
баскетболшыларда жоғарғы деңгейде, төменгi жаста жасөспiрiмдерде төменгi
деңгейде болады. Олардың ерекшелiктерiнiң растылығы төменгi жастағы
топтардың деңгейлерiмен салыстырғанда айқын көрiнедi. Ехс О2 қатыстылық
белгiлерiнiң деңгейлерi - 21 жастағы баскетболшы студенттерде көбiрек, ал
19 және 20 жастағы баскетболшыларда едәуiр аздау. Ерекшелiктерiнiң
растылығы барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi тән, тек 20 және 21
жастағы топтар арасындағы айырмашылықтарды алмаған кезде.
Жоғарыда аталғаннан көретiнiмiз, 19, 20 және 21 жастағы баскетболшылар
төменгi жастағы (17-18 жас) баскетболшылардың аэробты өндiрiсiнiң негiзгi
көрсеткiштерiнiң деңгейлерiнен едәуiр жоғары асып тұрады (максималды О2-
қарызының абсолюттi деңгейi және оны құрайтын фракциялар, Ехс СО2, сонымен
қатар О2-қарыздың лактаттық және максималдық қатыстылық параметрлерi, Ехс
СО2 деңгейi). О2-қарызының қатыстылық көрсеткiштерi шындығында өзгерген
емес.
3. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк
мүмкiндiктерi
Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң факторлық
құрылымы. Бұл бөлiмде 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң дене жұмыс
iстеу қабiлетiнiң басты факторларын анықтауға қолданылған факторлық
талдаулардың нәтижелерi көрсетiлген (барлық топ толығымен).
Факторлық талдауды жүргiзу кезiнде алты ортақтасқан факторлар
көрсетiлдi, олардың көмегiмен бақыланып отырған жеке көрсеткiштер
арасындағы байланыстарды түсiндiруге болады. Бұл факторлардың үлесiне жалпы
сұрыптаулардың бытырауы (дисперсия выборки)-73,8% кiредi. Ал ендi
түсiндiрме түсiнiктi болу үшiн, корреляцияның барлық статистикалық маңызды
коэффиценттерi, әр көрсетiлген факторлардың өлшенген көрсеткiштерi мен
бiрге байланыстарын бейнелейдi, ол 5-кестеде жеке көрсетiлген.
5-кесте. Факторлық талдауға енген кодтық белгiлердiң көрсеткiштерi, сонымен
қатар, айналымнан кейiнгi факторлар
фактор 1 фактор 2 фактор 3 фактор 4
Жалпы Арнайы дайындық Лактатты қарызды Алактатты қарызды
аэробтық қуаттылық жою жылдамдығы жою жылдамдығы
Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-
белгi ция белгi ция белгi ция белгi ция
Х3 0,905 Х25 -0,599 Х15 0,758 Х14 0,673
Х7 0,903 Х21 -0,542 Х17 -0,635 Х16 -0,427
Х6 0,828 Х26 -0,421 Х18 -0,627
Х4 0,827
Х23 0,816
Фактор 1 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 35% жоғарысы)
велоэргометрдегi жұмыс уақытының жалпы көрсеткiштерiнiң, ОМП абсолюттық
деңгейiнiң Оg-пульстiң және өкпенiң тыныс алудағы жағымды корреляциясын
анықтайды. Осыған қарап, аталған факторды жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн
анықтайтын ағзаның кейбiр қасиеттерiмен бiрiктiруге болады.
Фактор 2 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 10,2%) бұл жерде кешендi
талапты орындау уақытының және 20 метрлiк алаңды жүгiрiп өту уақытының
көрсеткiштерi бойынша факторлық үлес жоғары болады. Оның жоғарғы қашықтыққа
лақтыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерiмен корреляцияға түсетiнiн ескерсек, оны
арнайы дайындық деңгейiнiң факторы есебiнде қарастыруға болады. Оның
құрамына баскетболшы студенттердiң маңызды жақтарын, атап айтқанда, алаңда
шабуылдау мен қорғаныс кезiнде қозғалысқа келу тиiмдiлiгi, әртүрлi
жылдамдықпен допты екi қолымен оңтайлы жүргiзу, лақтырыстар мен допты
келесi ойыншыға беру дәлдiлiгi, шығып кеткен доп үшiн жанқиярлығы кiредi.
Байқауымызша, жас ойыншылардың техникалық бiлiктiлiгi, команданың жалпы
жетiстiгiне үлкен үлес қосады.
Фактор 3 және 4 (жалпы бытыраулардың 8,7% және 8,2%) лактаттық О2-
қарызының (К2)-3 фактор және алактаттық О2-қарызының (К1)-4 фактор
констакттық төлемiнiң жоғары нәтижелiк орреляциясы болады. Осы факторлар О2-
қарызының фракцияларының тез жойылғыштығын анықтайды, ол жасөспiрiм
баскетболшылардың ойындағы iс-әрекетiнiң анаэробты энергиямен қамтамасыз
ету пайызына жатады.
Фактор 5 және 6 (жалпы сұрыптаулар бытырауларының 6,1% және 5,3%)
мксималды О2-тұтынумен статистикалық маңызды корреляцияда болады және
демалу, ПАНО, коэффицентiнiң деңгейiмен де болады. Бұл байланыстардың нақты
түсiндiрмесi болып аталған факторлардың бiр-бiрiмен бiрiгуi болып табылады
және жасөспiрiм спортшылардың ағзасының деңгейiмен де байланысты.
Сол себептен, факторлық талдау, 18-21 жастағы студент бас-
кетболшылардың дене жұмыс қабiлетiнiң, аэробтық қабiлетiнiң даму деңгейiнiң
көбiнесе анықтауға септiгiн тигiздi, атап айтқанда жұмыс уақытында ағзаға
келетiн оттегiнi тиiмдi пайдалануды да анықтайды. әдiстемелiк жағынан бұл,
баскетболшы студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын функционалдық дайындық
базасын құру үшiн, басты назарды төзiмдiлiктi дамытатын жаттығу тәсiлдерiне
аудару қажет болып отыр.
Жұмыс iстеу қабiлетiнiң маңызды белгiсi ретiнде арнайы дайындық екенiн
ескеру қажет. Ағза қабiлетiнiң аэробтық көздер арқылы энергия шығаруы
маңызды роль атқарады. Бiздiң тәжiрибелер нәтижесiнде алынған мәлiметтерге
қарағанда, баскетболшы студенттердiң маңызды факторы болып биоэнергетикалық
үрдiстердiң аэробтық қуаттылығы болып табылады, ол баскетболшылардың дене
жұмыс қабiлетiн анықтайды. Барлық топтарды (18-21 жас) толығымен алған
кезде оның үлесiне жалпы сұрыптаудың бытырауларының 35% келедi.
Ағзаның бұл қабiлетi, ертеректе жүргiзiлген тәжiрибелер негiзiнде,
жүзушi жасөспiрiмдер мен конькишi-жасөспiрiмдердiң жоғары нәтижелерге қол
жеткiзуге ықпалын тигiзген. Аэробтық өндiрiс ғылыми-әдiстемелiк
әдебиеттерде жалпы төзiмдiлiкпен байланыстырылады. Маңыздылығы жағынан
екiншi фактор баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiн анықтайды
(жалпы сұрыптау бытырауының 10,2%). Баскетболды зерттеген кезде 95
баскетболшы студенттердiң дайындық компоненттерi бiрнеше рет аталып өтiлдi.
Тек, үшiншi маңыздылығы жағынан факторға алактаттық және лактаттық
оттегi қарызын тез жою қабiлетi түрiндегi аэробтық өндiрiс алады. Егер
ересек баскетболшылардың жұмыс қабiлетiнiң басты факторларын анықтаудағы
ертеректегi нәтижелерiн, алынған мәлiметтермен салыстырсақ онда олардың
арасындағы орасан зор айырмашылықтарды көремiз. Мысалы, үлкен
мамандандырылған баскетболшыларға алынған мәлiметтерге қарағанда,
баскетболшы-лардың жұмыс қабiлетiн арттыру үшiн, басты назарды олардың
аэробтық мүмкiндiктерiн дамытуға аудару қажет.
Аэробтық гликометикалық өндiрiс практикалық өндiрiс практикалық iс-
әрекетте және оқулық-әдiстемелiк әдебиеттерде жылдамдылық төзiмдiлiгiмен
байланысады. Сол себептен, бiз жүргiзген факторлық талдау нәтижелерi мен
қолданылған теңестiрулердi қарастыра отырып, 18-21 жас аралығында
баскетболшы студенттердiң жасын өтпелi деп айтуға болады, осы жерден үлкен
баскетболшылардың аэробтықтан анаэробтық ойын жүйесiне өту кезiндегi
энергиямен қамтамасыз ету үрдiстерiнiң өзгеруi басталады.
4. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн
арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi
Мамандандырылған жаттығулардың 18-19 жастағы студент-
баскетболшылардың анаэробтық өндiрiс деңгейiнiң жоғарылауына әсер етуi.
Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi көрсеткендей, көпжылдық жаттығу
үрдiсiнде дене дайындығы баскетболшы студенттердiң негiзгi компоненттерiнiң
бiрi болып табылады. Сонымен қатар, алынған мәлiметтер жас спортшылардың
дене дайындығының деңгейiнiң аса жоғары емес екендiгiн және резервтегi
жасөспiрiм спортшылардың спорттық деңгейiн жоғарылатуын дәлелдейдi.
Соңғы жылдары кейбiр тәжiрибелерде, баскетболшы студенттердiң
контингентiнде жүргiзген кезде, ойыншылардың әртүрлi дене сапасын дамытуға
бағытталған әртүрлi жаттығу бағдарламаларды қолдануды тапты. Мысалы, кейбiр
авторлар жаттығу үрдiсiнде айналмалы жаттығуларды кең қолдануды ұсынады, ол
ағза мен жүйелердiң функционалдық жағдайларына жағымды әсер етедi,
техникалық-тактикалық iс-әрекетiн жақсартады, жылдамдығын және жылдамдық
төзiмдiлiгiн жоғарылатады, сонымен қатар, қорғаныста ойынның тиiмдiлiгiн
арттырады. Айналмалы жаттығу үрдiсiн ұйымдастырудағы тиiмдi форма болып
табылады 32. Айналмалы жаттығу баскетболшыларды дайындауда кең қолдануды
талап етуiн атап өткен жөн. Бұл әртүрлi тәжiрибелердiң нәтижелерiмен
дәлелденедi 75, 68.
Осыған орай, бiздiң жаттығу бағдарламамыздың кейбiр кезеңдерiне
айналмалы жаттығуды қолдану ұйғарылды. Жаттығу жүктемелер ағзаға әсер ету
деңгейiне орай баскетболда былайша бөлiнедi:
-аэробтық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ=160-180 соққы мин);
-анаэробты гликолитикалық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ 180 соққымин
жоғарыдан)
-алактатты-күштiлiк бағытындағы күш-қуаттар (қарқындылығы жоғары,
ұзақтылығы 20 секундқа дейiн). Бiздiң экспериментiмiз барысында, ағзаға
әсер ететiн күш-қуаттардың көлемi есептеледi, олардың деңгейi пульстық
режимнiң мәлiметтерi бойынша анықталып отырды, оны экспериментке
қатысушылар өздiгiнен өлшеп отырды. 16 айлық эксперимент екi кезеңде
жүргiзiлдi.
Сегiз айлық дайындық мезгiлiнiң 608 сағатының 320 сағаты (62,6%
уақыты) пульстiк режимде эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде 150 соққымин-мен
жүзеге асырылды. Атап айтқанда ағзаның функционалдық жүйесiне әсер ететтiн
кезде оның 44,7% аэробтық күш-қуатқа тиiстi 39,3% араласқан күш-қуатқа
тәуелдi және соңында 3,6% алактатты-күштiлiк бағытқа тиiстi. Эксперимент
туралы бұл бақылау кезеңi жарысқа дейiнгi және жарыс мерзiмiне
келгендiктен, уақыттардың көп бөлiгi техниканың элементтерiн жетiлдiруге
және тактикалық байланыстарға бөлiндi, осы үрдiстерде үйрету түрлерi,
көрсету мен түсiндiру сонымен қатар, жаттығуларды жақсылап меңгеру үшiн
баяу режимдерде орындау орын алды.
Эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде баскетболшы студенттер 15-25 бақылау
және ресми ойындар өткiздi. Эксперименттiң екiншi бөлiгiнде салыстырмалы
педагогикалық эксперимент өткiзiлдi. Ол үшiн 30 шыныққандар өздерiнiң
спорттық деңгейiне сай екi топқа бөлiндi, оның бiрi бiздiң жасалған жаттығу
бағдарламамызды оқуларының соңында қолданған, ал екiншiсi бақылау болған.
Ол жаттығуларды жалпы берiлген әдiстеме бойынша жалғастырды. Әр топтың
құрамында 15 адамнан болды.
Эксперименттiң екiншi бөлiгiнiң ұзақтығы бiрiншiсi сияқты 8 ай
шұғылданушылар аптасына 8 рет жаттығып отырды (спорттық-сауықтыру лагерi
жағдайында-10 рет). Екiншi бөлiктi эксперимент баскетболшы студенттердiң
жылдық циклдық дайындығының әртүрлi кезеңдерiне келгендiктен, әдiстердi
жасауда дифференциалды жеке жаймен келу керек едi, сонымен қатар,
спортшылардың дайындық кезеңдерiнде қойылатын мақсаттар мен шешiмдердi
назарға алу керек.
Атап өткенiмiздей, жаттығу бағдарламасы әр оқулық-жаттығу сабақтардың
соңғы жақтарында қолданылып отырды, оны орындау үшiн 20 минут уақыт бөлiнiп
отырды, осы уақытта бақылау тобында жаттығушылар қашықтықтардан лақтыру
және айып добын лақтыруды орташа қарқынмен (ЖСЖ 140 соққымин төмен)
орындап отырды.
Сондықтан, жаттығуға бөлiнген уақыт мөлшерi педагогикалық
классификация бойынша-650 сағат (оқулық-жаттығу жұмысының үлкендiгiне орай,
эксперименттiң бiрiншi бөлiгiне қарағанда қосымша)-екi топ үшiн бiрдей
болды.
Жаттығу бағдарламасын құруда басты мақсаттар мыналар болды:
1. Жаттығулардың жан-жақтылығы, атап айтқанда, сол немесе басқа да
дайындық кезеңiне сәйкестiгi.
2. Сабақтарды жай материалдық тұрғыдан қамсыздандыру, атап айтқанда,
университеттiң баскетболшы студенттерiн дайындау жағдайында қол жеткiзiлуi.
Ауыспалы кезең кезiнде бағдарламаға аэробтық бағыттағы жаттығулар
енгiзiлдi-тоқтатылмайтын пульстiк режимдегi 150-160 соққыминутындағы
бiрiңғай жүгiру, ол мүмкiндiгiне қарай ашық ауада орындалды.
Дене дайындықтарына арналған бастапқы кезеңде, ол уни-верситеттiң
Шымкент институтының спорттық-сауықтыру лагерiнде өткiзiлдi,
эксперименталдық топтың сыналушылары күш-қуаттың аэробтық және аралас
түрлерiн орындады. Дайындық кезеңiнiң бiрiншi жартысында (маусым-шiлденiң
басы)-аралас кезеңiнде қолданылатын тек аэробтық түрде, ал екiншi
жартысында (шiлде-тамыздың басы)-араласқан түрде, бiрақ аэробтық түрдегi
күш-қуатқа тағы да өтедi. Сабақтарға жан-жақтылық енгiзу үшiн, екi түрлi
нұсқа қолданылды:
1-нұсқа. 7-минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққымин)-қатты ойлы-қырлы
жерлермен және үлкен қырлы жерлермен 6 минуттық жүгiру (трассаның әр 70-80
метрiне 15 метрге дейiн, ЖСЖ= 160-180 соққымин)-7 минуттық жүгiру (ЧСС=150-
160 соққы мин).
2-нұсқа. 5 минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққымин)-сабақтардың негiзгi
бөлiмi айналмалы жаттығудың түрi бойынша ұйымдастырылған. Жаттығулар төрт
жаттығу орнында орындалып отырды: 1-қорғаныс қозғалыстарын орындаудағы
аяқтардың жұмысы; 2-жерде отырып аяқпен дене бөлiгiн кезек-кезек көтеру, 3-
жартылай отырып секiру; 4-штанганың грифiн (10 кг) төменгi жағдайдан
жоғарғы жағдайға көтеру-5 минуттық жүгiру (ЖСЖ= 150-160 соқмин). Айналмалы
жаттығу кезiнде әр жаттығу орнындағы жұмыс екi минуттай болады (ЖСЖ=150-160
соқмин), демалу үзiлiсi-30 секунд. Сыналушылар бiр айналым бойынша өтiп
отырды.
Жарысқа дейiнгi кезең уақытында (тамыз айының аяғы-қазан айының соңы)
аэробтық және араласқан түрдегi күш-қуаттар қолданылды. Оның басты мақсаты
техникалық шеберлiктi шыңдау болып табылады. Сонымен қатар кезек-кезек
бағдарламаның екi нұсқасы қолданылды:
1-нұсқа. Бастапқы бөлiгiне 8 минут iшiнде доппен кешендi жаттығудың
орындалуы кiрдi, кейiннен жаттығулардың келесi түрлерi ұсынылды: қалқаннан
қайтып келген допты жылдамдықпен жүргiзе бiлу. Әр жаттығуды орындау уақыты-
2,5 минут, демалыс үзiлiс-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқмин).
2-нұсқа. 8 минут iшiнде доппен кешендi үзiлiссiз жаттығу (ЖСЖ=150-160
соқмин) жүргiзумен допты алуды байланыстыру-жұпта болғанда бiр-бiрiне доп
беру доп алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып допты лақтыру әртүрлi
техникалық тәсiлдердiң түрлерiн қолдана отырып жүргiзу (артқа өткiзу,
аяқтың астынан өткiзу, айналыстар). Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут,
демалыс үзiлiсi-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқмин).
Ал ендi соңында, жарыс кезеңiнiң барысында (қазанның ортасы-
желтоқсанның аяғы) араласқан бағыттағы жаттығулар қолданылды (ЖСЖ=160-180
соқмин). Бұл кезеңдегi сабақтар техникалық-тактикалық шеберлiктi
жетiлдiруге арналған сабақтардың екi нұсқасы қолданылды:
1-нұсқа. Ойын алаңының жанындағы сызық арқылы тез жүгiрiп өту жаттығуы-
8 минут; допты алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып жеке лақтырулар жасау-
3 минут; бүкiл алаң бойынша прессинг ойынын қолдану толық құрамды жоспарлық
ауыстырулар арқылы шабуылды 15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут.
2-нұсқа. Орталық алаң бойынша тез жүгiрiп өту-8 минут; бiр қалқанда
тоқтаусыз 2х2 ойыны-3 минут; коллективтiк допты алып қою ойынын қолдану
және толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылға бөлiнген уақытты
15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут. Екi нұсқада да демалыс үзiлiсi
жаттығулар арасында 2 минутқа тең болады.
Жаттығу бағдарламалардың ұзақтылығы 128 сағат болды (47,7%-аэроботық
түрдегi күш-қуаттар және 52,3%араласқан түрде болады). Кезеңдер бойынша күш-
қуаттардың ара-қатысы мынадай: ауыспалы аэробтық түрдiң 100%; дайындық-
анаэробтықтың 75% араласқанның 25%; жарысқа дейiнгi-аэробтықтың 40%
араласқанның 60%; жарыстық-араласқанның 100%. Эксперименттiң екiншi бөлiгi
кезiнде жасөспiрiм спортшылар 10-20 бақылаулық және ресми ойындарға
қатысты.
Эксперименттiң барлық кезеңдерiнде жүргiзiлген бақылау өлшемдердiң
нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген.
6-кесте. Морфологиялық көрсеткiштер, функционалдық өндiрiстiң
көрсеткiштерi, 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң эксперименттiң басы
мен ортасындағы арнайы дайындықтарының көрсеткiштерi
Көрсеткiш- Эксперменттiк топ Бақылау тобы
тердiң код-
тық белгiсi
1-тексеру 2-тексеру Айырмашы-лықт1-шi тексеру
ардың
дұрыстығы
1 2 3 4 5
Х1 165,80+8,45 173,6+8,50 Р(0,05 170,33+10,71
Х2 50,61+8,83 54,53+9,36 Р(0,05 54,33+7,42
Х3 6,80+1,80 9,00+1,65 Р(0,01 8,2+1,41
Х4 89,63+23,88 118,7+22,15 Р(0,01 110,92+17,50
Х5 189,1+7,5 191,6+7,80 Р(0,05 191,13+7,84
Х6 13,67+2,74 17,10+2,79 Р(0,01 16,86+2,49
Х7 2,59+0,55 3,26+0,55 Р(0,01 3,21+0,45
Х8 51,18+5,87 60,03+6,36 Р(0,001 57,82+4,28
Х9 1,07+0,1 1,03+0,08 Р(0,05 1,09+0,06
Х10 1068+256 1436+276 Р(0,001 57,82+4,28
Х11 556+148,6 628+163 Р(0,05 709+141
Х12 0,65+0,23 0,87+0,19 Р(0,01 0,62+0,23
Х13 2,03+0,74 2,54+0,50 Р(0,05 2,48+0,67
Х14 1,70+0,95 1,55+0,45 Р(0,05 1,42+0,47
Х15 0,21+0,11 0,13+0,03 Р(0,01 0,21+0,10
Х16 1,61+1,29 1,80+0,72 Р(0,05 1,87+0,61
Х17 3,50+1,91 6,90+2,22 Р(0,001 3,25+1,19
Х18 5,11+2,14 8,70+2,65 Р(0,001 5,12+1,38
Х19 0,836+0,340 0,930+0,29 Р(0,05 1,06+0,28
Х20 78,70+16,98 99,72+15,45 Р(0,001 84,16+14,67
Х21 4,09+0,14 3,93+0,14 Р(0,001 4,14+0,18
Х22 10,31+0,59 9,98+0,43 Р(0,05 10,41+0,49
Х23 326,73+51,77 356,10+15,68 Р(0,05 338+11,06
Х24 40,33+8,95 48,53+7,62 Р(0,01 41,46+5,50
Х25 33,41+256 31,66+1,10 Р(0,05 34,77+2,39
Х26 38,46+8,2 47,06+7,04 Р(0,01 37,4+5,15
Х27 1,76+0,33 2,19+0,31 Р(0,001 1,99+0,16
Х28 0,27+0,03 0,32+0,04 Р(0,001 0,30+0,1
Х29 31,54+24,78 35,21+10,44 Р(0,05 33,86+11,17
Х30 70,34+36,68 128,17+42,24 Р(0,001 59,46+24,40
Х31 101,97+41,12 160,68+47,51 Р(0,001 93,32+28,30
Х32 16,30+5,45 17,08+4,48 Р(0,05 19,00+3,59
6-кестеде көрсеткенiмiздей, педагогикалық эксперименттiң алғашқы 8
айында 32 көрсеткiштiң 10 деңгейiнде өзгерiстер болған. Ехс СО2 (абсолюттық
және қатыстылық белгiлер), алактаттық О2-тұтынудың деңгейлерi анығымен
көрсетiлген, сонымен қатар 20 метрлiк кесiндiде анықталған О2-қарызы мен
уақытының максималды деңгейi де көтерiлген.
Сонымен қатар, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде аэробтық өндiрiстiң
көрсеткiштерiнде анықталған өзгерiстер табыла қойған жоқ, атап айтқанда, О2
тұтынудың максимумы (абсолюттық және қатыстылық белiгiлер), максималды
өкпенiң тыныс алуы, максималды О2-пульс, велоэргометрдегi жұмыстың жалпы
уақыты және арнайы дайындық бойынша тестiлеу нәтижелерiнде де бола қойған
жоқ.
Сол себептен, 8 айлық тәжiрибе мәлiметтерiнде эксперименттiң бiрiншi
бөлiгiнде айтылған 12-13 жастағы жасөспiрiм спортшыларды жаттықтыру туралы
ертеректе айтылған ұсыныстарды дәлелдейдi, ол спортшылардың ағзасының
аэробтық қабiлеттiлiгiнiң өркендеуiне толығымен әсер етпейдi, олар
факторлық талдау арқылы анықталғандай, жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс
қабiлетiнiң дене құрылымында анықтаушы болып табылады. Факторлық талдаудың
нәтижелерiн зерттегенен соң және эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде дене
жұмыс қабiлетiнiң көрсеткiштерiнiң өзгеруiнде, жаттығу бағдарламасының
екпiндiк бағыты функционалдық мүмкiндiктердi өркендетуге жасалған, ол
аэробтық өндiрiспен тiкелей байланысты. Осы себептен, жасөспiрiм
спортшылардың аэробтық және анаэробтық мүмкiндiктерiнiң өркендеу деңгейiне
әсер етуiн қарастыру туралы мәселе қойылды.
Эксперимент аяғындағы баскетболшылардың тестiлеу нәтижелерi 6-кестеде
көрсетiлген. Екi топта да бiршама өзгерiстер болғанын атап өтуге болады,
олар әсiресе эксперименттiк топтың мәлiметтерiнде анық көрiнiп тұр.
Сабақтардың соңында 20 минуттық жаттығу бағдарламасын қолдану нәтижесiнде,
ол 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробтық өндiрiсiнiң дамуына
бағытталған, осының нәтижесiнде абсолюттық көрсеткiштердiң максималдық
белгiлерi жақсарған: О2-тұтыну-26%-ке, (2,59-3,26 л); максималдық өкпенiң
тыныс алуы-33%-ке (89,6-11,8 эл); О2-пульс-25%-ке (13,7-17,1 млсоқ).
Қатыстылық көрсеткiштердiң деңгейлерi келесi түрде жоғарылады: өкпенiң
тыныс алуы-25%-ке (1,76-2,19 млкгмин), О2-пульс-18%-ке (0,27-0,32
млсоқ), әсiресе интегралдық көрсеткiштiң бiрден көтерiлуiн атап өткен жөн,
ол аэробтық мүмкiндiктердiң даму деңгейiн анықтайды максималдық О2-
тұтынудың салмақ бiрлiгiне, оның маңыздылығы 17,6% өстi (5118-6003 млкг).
Сонымен қатар, лакаттық О2 тұтынудың, лакаттық және мак-сималдық О2-
қарыздардың критикалық күштерi деңгейiнiң көрсет-кiштерi де өстi. Осы жерде
атап өткен жөн, Бой-салмақ сипаттамалар онша өзгере қоймаған тек дененiң
ұзындығы анығымен өскен (5% маңыздылық деңгейiнде).
Арнайы дайындық бойынша эксперименттiк топтағы тестiлеу нәтижелерi де
жақсарған. Мысалы, максималды жылдамдықпен секiрудiң нәтижелерi сәйкесiнше
4 және 20% көтерiлдi. МАМ белгiсiнiң мөлшерi де жақсарған (14%),
жылдамдылық шыдамдығылығы (9%-ке), ара қашықтықтардан дәл лақтырулар пайызы
(26%-ке), және кешендi талаптарды орындау уақыты (9%-ке) жақсарған.
Бақылау тобында алактаттық О2-тұтынудың, лактаттық және максималдық О2-
қарызының (абсолюттiк және қатыстылық белгiлер), велоэргометрдегi жұмыстың
жалпы уақытының, критикалық күштiң деңгейiнiң, сонымен қатар, максималдық
О2-пульстiк және Ехс СО2-нiң көрсеткiштерi айтарлықтай жоғарылаған.
Бұл жерден түйетiнiмiз, эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде, жаттығуларды
жалпы алынған тәсiлдердi қолдану, негiзiнен, аэробтық өндiрiстiң
параметрлерiне, лакаттық және жиынтық О2-қарызының мөлшерлерiне, Ехс СО2-ге
әсер еттi. Ол аздаған дәрежеде аэробтық өндiрiстiң және арнайы дайындық
көрсеткiштерiнiң жақсаруына әсер еттi.
Жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс iстеу қабiлетiнiң деңгейi туралы
алынған мәлiметтердi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
техникалық тәсілдерді орындау тиімділігінің ілімдік және әдістемелік
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе
7
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу 9
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау 9
2. Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi 14
3. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi
18
4. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi
деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi 20
2. Баскетболдағы қорғаныс әрекеттердiң, қозғалыстар мен тәсiлдер
тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiне арнайы жаттығулардың әсерi 32
1. Алғышарттар 32
2. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен
тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру 32
3. Баскетболшы студенттердiң жаттығулық жүйесiндегi анкеталық
сауалдар мен педагогикалық бақылаулар нәтижелерiн талдау 36
4. Баскетболшы студенттердiң қорғаныс әрекетi тиiмдiлiгiнiң көптеген
маңызды көрсеткiштерiн айқындау мақсатында жүргiзiлген педаго-
гикалық бақылаулар мен анкеталық сауалдардың нәтижелерiн талдау
40
5. Баскетболшы студенттердiң допты игерудегi қимылдарының өзгеруi мен
тәсiлдерiн орындауды зерттеу бойынша орташа деңгейлерiнiң
стандарттық ауытқуларын талдау 43
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 69
Кіріспе
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент спортшылар
дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi,
ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар,
студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн
күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондайақ студент спортшыны
жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.
Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт
түрлерiне спорттық түрлер мен баскетбол жатады.
Баскетболшы студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын
факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi (қабылдап алу мен
беру), лақтырудың алып жүгiрудi, кәрзеңкеден ыршыған, түспеген допты
игерудегi, допты ұстап қалу мен соғып жүгiрудi тиiмдi орындау болып
саналады.
ЖОО жағдайында баскетбол бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру
үшiн ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.
Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы”
факторлардың көрiнуi туралы баскетболда туындайтын сұрақты қайсы бiр
мөлшерде шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын
көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.
Зерттеу жұмысының мақсаты баскетболшы студенттердiң дене жұмысқа
қабiлетi жөнiндегi мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қоз-ғалыстарының
бiрқатар ерекше орындалуы негiзiнде баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн
көтеру болып табылады.
Зерттеу нысаны баскетболмен айналысушы студенттердiң дене жұмыс
қабілеттерінің деңгейін зерттеу.
Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi
зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып
зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық
шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне
байланысты анықтау.
2. Баскетболшы студенттердiң дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге
бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.
Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы
қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi
факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және
субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде
стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың
маңызды ахуалын құрайды.
Жұмыстың iлiмдiк маңыздылығы. Баскетболшы студенттердiң ойын әрекетi
тиiмдiлiгiнiң негiзi болып табылатын дене жұмыс қабiлетiн жасқа байланысты
қозғалысы анықталды және талданды. Баскетболшы студенттердiң қорғаныстық
ойын тәсiлдерi мен қозғалыстардың тиiмдiлiгi жасына байланысты динамикасын
зерттеу мүмкiн болды, сондай-ақ секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден
ыршыған допты игеру тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң баскетболшы студенттердiң
классификациясына қарай өзгеруiн зерттеуге қол жеттi.
Баскетболда әртүрлi дайындық кезеңдерiндегi (дене және техникалық)
ойын барысындағы әрекеттердiң тиiмдiлiгiн арттыратын үрдiстердi нысандайтын
басты белгiлерi көрiнедi.
Практикалық мәнi. Баскетболшы студенттердiң дене дайындығы
көрсеткiштерiн тестiлеудiң нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын
функционалды байқап көрудi, сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын
қолдану, ЭЕМ-мен талдау негiзiнде, баскетболдағы ойын әрекетi тиiмдiлiгiн
анықтайтын маңызды факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда
жасалған жаттығу бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары
айқындалған факторларға сәйкес жүзеге асырылды. Баскетболшы студенттердi
дайындау үрдiсiнде бұл бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық
эксперимент серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң дене қабiлетi, ең алдымен, күш-
жiгерiнiң құрылу үрдiсiнiң дамуы аэробтық қайнар көздер құралдарымен,
яғни, жұмыс уақытында ағзаға оттегiнiң келiп түсу деңгейiмен анықталады.
Жасына байланысты (20 жасқа қарай) баскетболшы студенттердiң ойындық
қызметiн аэробтық үрдiстерiн анаэробтық үрдiстерге күш-жiгермен
қамтамасыз етуде белгiлi бiр сапалық қозғалыс немесе алға басушылық
болады.
2. Баскетболшы студенттердi дайындаудың қазiргi таңдағы жүйесi баскетболшы
студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiнiң
жоғарғы деңгейiн қамтамасыз етпейдi, бұл олардың спорттық шеберлiктерiнiң
өсуiне керi әсер етедi.
3. Баскетболшы студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерi
тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi алдын-ала өлшенген мәлiметтер мен жүргiзiлген
факторлық талдау нәтижелерi негiзiнде жасалған, арнайы жаттығулық
құралдарды қолдану көмегiмен едәуiр жақсаруы мүмкiн.
1. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу
1. 18-20 жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн
бағалау
Баскетбол командаларының табысты ойыны үшiн қажеттi басты мiндеттердiң
бiрi техникалық-тактикалық арсеналдың кең ауқымын игерушi жоғары дәрежедегi
спортшыларды дайындау болып табылады, олар, белгiлi болғандай, ағзаның
қызметтiк мүмкiндiктерiн мобилизацияллауды шақырады. Осыған байланысты,
баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетi мен оның құрылымының деңгейiн
арттыру мәселесi көкейтестi болып табылатыны күмәнсiз. Кезек күттiрмейтiн
маңызды болып спортшы студенттердiң жұмыс қабiлетiне көп жағдайда әсер
ететiн басты факторларды анықтау мәселесi де саналады.
Берiлген тарауда жасөспiрiм баскетболшылардың дене дайындығының
көрсеткiштерiн зерттеу нәтижелерi 17-20 жастағы баскетболшылардың
берiлiмдерiн эргометрикалық өлшеу негiзiнде мазмұндалады, сондай-ақ, осы
жастағы топтардың өндiрiсiнiң қызметтiк дайындығы (аэробты және анаэробты
деңгейi) мазмұндалып берiледi. Салыстыру үшiн бiрiншi разрядты жоғары
дәрежелi баскетболшылар мен спорт шеберлерiнiң максималды қызметтiк
өндiргiштiгiнiң бiз өлшеген көрсеткiштерi келтiрiледi.
Осы жерде баскетболшы студенттердiң дене дайындығы қабiлетiнiң
деңгейiн көтеру үшiн құралдар мен әдiстердi жасау мен негiздеу мәлiметтерi
де келтiрiледi. Баскетбол бойынша студенттiк құрама командаларға арнайы
дайындық тестiлерiнiң нәтижелерi 1-кестеде келтiрiлген.
1-кесте. Баскетбол ойыны бойынша студенттердiң құрама командадағы арнайы
дайындық көрсеткiштерi
18 жасқа дейiнгi 22 жасқа дейiнгi
Көрсеткiштер баскет-болшы студенттер бас-кетболшы студенттер
мамыр Маусым қазан ақпан
2001 2001 2001 2001
Ара қашықтықтан 51,5+10,78 60,17+8,45 59,07+9,41 60,01+8,31
лақтыру нәтижелi- (6,78) (5,32) (2,45) (2,30)
лiгi, %
20 мс аралыққа 3,55+0,13 3,06+0,27 3,25+0,10 3,14+0,23
жүгiрiп өту (0,18) (0,17) (0,03) (0,12)
Тiк секiру биiктiгi, 48,8+6,75 49,0+7,05 65,25+7,35 66,30+6,31
см (4,25) (4,44) (2,80) (3,58)
Жылдамдық төзiмдiлiгi563+26,4 572+27,0 398,9+18 409,3+19
2 х 40 с. және 30 х (16,6) (17,0) (4,1) (5,6)
40 с
Айып добын лақ- 67,08+13,32 78,67+9,24 80,35+7,67 65,68+8,30
тыру таралымы % (8,4) (3,42) (3,35) (4,37)
18 жастағы ойыншыларды тестiлеу екi рет жүргiзiлдi техникалық-
тактикалық бағыттағы оқу-жаттығу жиынының басында және соңында, осы жерден
көрсеткiштердегi бiршама айырмашылықтар байқалады. Сенiмдi болған
айырмашылықтар 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақытында ғана.
Секiрмелiк, жылдамдыққа төзiмдiлiк пен лақтыру нәтижелерiндегi
көрсеткiштерде маңыздылық байқалған жоқ. Республикалық бiрiншiлiкте шыққан
командалар қорытындысын талдай отырып көрiнгенi, өткiзiлген ойындарда ара
қашықтықтан (50) лақтырған доптың түскенiнiң пайыздық көрсеткiшi сияқты,
айып добын лақтыруды (50%) тарату да маңызды түрде оқу-жаттығу жиынында
белгiленгендерге жол бередi (60,17% сәйкес ара қашықтықтан және 80,3%-айып
добы).
Өзiне назар аудартатыны 156 турнирдегi допты жоғалтудың маңызды жалпы
саны (матчтағы Астана командасымен-37, Алматы командасымен-38), сондай-ақ,
қарсыластар қалқанынан шыққан доптар үшiн күресудегi белсендiлiктiң
кемшiлiгi барлығы 77 iрiктеу, ал шешушi матчтарда Қарағанды және Ақтау
командаларымен 4 және 9-ға сәйкес, бұл қарсыластар қалқандағы допты
iрiктеудiң жалпы санының 15% және 37%-н құрады.
Жаттығулық ойындарда мұндай көрсеткiштер едәуiр жоғары. Бұл 18 жасар
студенттердiң дене дайындығының деңгейi жеткiлiксiз жоғары дәреже де
екендiгiн және жауапты турнирдiң шешушi матч барысында командалардың ойын
нәтижелерiнде керi әсер беруi мүмкiн екендiгiн бiлдiредi. Қызықты болып
көрiнетiнi, 18 жасар ойыншы студенттердi республикалық турнирге дайындау
кезеңiндегi тестiлеу нәтижелерi, республикалық турнирге қатысу алдағы 2001
жылдың жазында ЖОО-ы арасында Республикалық бiрiншiлiк дайындық жоспарына
ендi.
Алынған мәлiметтердiң куәландыратыны; 20 жастағы баскетболшылар 18
жастағылардан 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты мен тiк секiрудiң максималды
биiктiгiне жылдамдық-күштiк дайындығы көрсеткiштерiмен басым түседi, бұл
орайда ойыннан лақтырған доптың түсу пайызының көлемi (44,24 және 49%) мен
айып добын лақтыру таралымы (56% және 69%). Бұл мәлiметтер 2002 жылғы ҚР
студенттiк чемпионат ойындары мен бақылау ойындарының техникалық аттамасын
талдау кезiнде алынды.
Мынадай қызықты дерек өзiне назар аудартады: жаттығу сабағы барысында
жүргiзiлген жас баскетболшылардың ара қашықтықтан және айып добын
лақтырғандағы дәл түсуiнiң пайыздық көлемiнiң көрсеткiштерi. Ол бақылау
талаптарды тапсыруда тiркелген көрсеткiштерге едәуiр жол бередi. Бұл
жаттығу үрдiсi кезiнде спортшы ағзасы арнайы дайындықтың дамуының
дәрежесiне жеткiлiксiз әсер ететiн салмақтарға берiлетiнiн тағы да бекiте
түседi; оның бiр компонентi болып ойыннан лақтыру және айып добын лақтыруды
тарату пайызы саналады. Мұның салдары матч барысындағы жеткiлiксiз
нәтижелiлiк болып табылады.
Жоғарыда аталғандарды төмендегiлер бекiтедi. Жылдам бұзып өтудi
қолдану, республикалық турнирде Университеттiң студенттерi құрама
командасының ойындарында қорғаныстың белсендi түрлерiн жүйелi қолдану,
қорғаныстағы шабуыл мен қарсы әрекеттердiң жалпы санының 10%-н ғана
құрайды. Күрес жүргiзудiң берiлген тәсiлiнiң тиiмдiлiгiн барлық жарыстарда
бiздiң ойыншылар ұйымдастыруға қол жеткiзген 25 жылдам шабуылдың жартысынан
көбi табысты аяқтағанын көрсетедi.
Бой-салмақтық көрсеткiштерiнiң көлемi тұрақты ұлғаюға беталыс жасауды
көрсетiп отыр. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң денелерiнiң салмағы
мен бой ұзындығы едәуiр аз мәнге не, ал бұлар ересек жастағы ойыншыларда
максималды болып келедi. Осы аталған екi көрсеткiштердiң де мәндi көлемдерi
өзiне назар аудартады, ол баскетболмен айналысу үшiн iрiктеудiң ерекшелiгi
болып табылады. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене
дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 2-кестеде
ұсынылған.
2-кесте. Әртүрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене дайындығының
өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы
Жас шамалық топтар Баскетболшы студенттер
Көрсеткiштер 18-19 жас 20 жас 21 жас
Максималды алактат-тық 73,92+15,30 97,48+21,82 212,09+21
қуаттылық (МАҚ), кгмс. (3,34) (5,45)
20 м аралыққа жүгiрiп өту 4,22+0,18(0,04) 3,79+0,36 3,76+0,22
уақыты, с. (0,09)
Секiргiштiк, см 38,38+6,68 55,56+10,45 58,47+6,55
(1,46) (2,61)
Жылдамдыққа шыдамдылық 326,43+49,36 375,7+25,66 380,06+12
(10,77) (6,39)
Қорғаныс жылдам-дығының 10,53+0,60 10,51+0,51 10,56+0,51
орналасуы (0,13) (0,13)
Ара қашықтықтан лақтыру 36,76+7,77 56,87+11,72 52,76+12,2
нәтижелiлiгi,% (1,70) (2,93)
Техникалық дайындық 34,01+1,71 40,50+2,44 40,57+2,95
бойынша комплекстi (0,37) (0,61)
нормативтi орындау уақыты,
с
Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орта(стандартты ауытқу
(ортаның қатесi).
а) Максималды алактаттық қуаттылықты өлшеу (МАҚ).
МАҚ көрсеткiшiнiң көлемi спортшы жасының өсуiне қарай арта түседi.
Барлық топтар арасында маңыздылықтың жоғары деңгейiндегi нақты
айырмашылықтар анықталды, олар баскетболмен айналысу барысында осыған ұқсас
сипаттағы күш салудың пайда болу қабiлеттiң едәуiр көтерiлетiнiн мәлiмдедi.
МАҚ көрсеткiштерi мен маңыздылығының өзгеруi бiркелкi өтедi, олардың
арасындағы айырмашылық 18-19 және 20 жастағы ойыншыларда 25% құрайды, 20-21
жастағыларда ол 20% тең, және ересек жастағы топ баскетболшыларында
берiлген көрсеткiштiң көлемдi өсуi 29%-ға тең.
б) Жылдамдық күштiң мүмкiндiктерiн анықтау.
20 метрге жүгiрудегi зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, мынадай
қорытынды жасауға болады: төменгiден жоғарғы жастық топқа өтуде максималды
жылдамдық 20 жастағы спортшылардың көлемiне (6,02 мак) қол жеткiзе отырып
ұлғаяды. Айырмашылықтар (18-20 жастағылар арасындағы айырмашылықты
қоспағанда) барлық топтардың көрсеткiштерi арасында анық, оны бiршама жас
айырмасы мен дайындық деңгейiне байланысты түсiндiруге болады (жiктеу
кезiнде олар бiр жастағы топты құрайды).
Берiлген параметрдiң төменгiден ортаңғы жасқа (18 жас) және жоғарғы
топқа (20 жас) өтудегi өсу жылдамдығы 10% құрайды. Жоғарғы айтылғандардан
көрiнетiнi, яғни, баскетболдағы жүйелi дайындық әсерi 20 м қашықтыққа
жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерiнде жеткiлiктi түрде айтылады.
в) Секiргiштiктiң өзгеруi тiк секiрудiң максималды биiктiк
көрсеткiштерiнiң көлемi едәуiр жоғарғы жастағы топқа өтуде бiрте-бiрте
артады. Барлық көрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар, орта жас тобы
iшiндегi айырмашылықты қоспағанда, маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде анық
(аналогиялық картина 20 м. аралықтағы максималдық жылдамдық көрсеткiшiн
салыстыру кезiнде байқалды).
Секiргiштiктiң бiр топтан екiншiсiне өтудегi өсу көлемi құрайды: 35%
(18 ден 19,20 жас), 5% (20-22 жастағы топ iшiнде) және 20% (18-ден жоғарғы
жастағы топ спортшылары). 18-ден 20 жастағы көрсеткiштердiң жалпы өсуi 47%
тең.
Баскетболмен айналысу секiрмелiк көрсеткiшiне дұрыс әсер етерi даусыз.
Бұл сапа-ойыншы дайындығының негiзгi жиынтығының бiрi.
г) Жылдамдыққа төзiмдiлiктiң динамикалық деңгейi.
Алынған мәлiметтер төмендегiдей қортындылар жасауға мүмкiндiк бередi:
баскетболмен айналысу студенттердiң дене қабiлетiнiң (жылдамдық,
төзiмдiлiк, ептiлiк, күштiлiк т.б.) дамуына күмәнсiз, дұрыс әсер етедi.
Нақты айырмашылықтар барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi арасынан
(18-19 жастағы спортшы студенттер тобының нәтижелерi арасындағы
айырмашылықтан басқа) байқалады. Көрсеткiштердiң жоғарғы көлемi 18 жастағы
баскетболшыларда-39 м байқалды.
Талдау жүргiзiлген топтарда өсу пайызының динамикасы жас ұлғаюына
байланысты мынадай болады: 32%, 2%,5%.
д) Қорғанысты орналастыруға қабiлеттiлiктi сипаттайтын көрсеткiштердiң
өзгеруi.
Алынған мәлiметтер берiлген параметр маңызының жасқа байланысты
өзгеруi бiркелкi өтпейтiнi туралы мәлiмдейдi. Негiзгi өсу орта жастан (18
жас) жоғарғы жастағы топқа өтуде байқалады, оның көлемi-5%. Төменгi және
екi орта жастағы топтар көрсеткiштерi бiрнеше төмен және шамамен бiр
деңгейде болады (10,5 с).
Бұл 18-20 жастағы студент-спортшылардан жеткiлiктi төмен болатын
орналастыру жылдамдығына қатысты. Қорғаныстық ойын тиiмдiлiгi ойынның
аяқталу кезеңiнде бiрден артады, ол барлық жағынан, ойынның берiлген
компонентiнiң жетiлуiне кететiн уақытқа қажеттi күштiң артуымен байланысты,
өйткенi шабуылдаудағы ойынның техникалық-тактикалық деңгейi теңеседi және
жарыстарда табысқа тек қорғанысы жақсы ұйымдастырылған команда ғана жетедi,
ол жеке әрекеттiң жоғарғы деңгейiне негiзделедi.
е) Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi көрсеткiштерiнiң өзгеруi.
Ара қашықтықтан лақтырғанда түскен доптардың орта топтық
көрсеткiштерiнiң пайызы 18 жастағы баскетболшыларда өте жоғары маңыздылығы
байқалады, ол орта жас тобындағы спортшы студенттерден сәл-ақ аз (56% және
52%). Бұл 17-18 жастағы ойыншыларда байқалған дәл доп түсуi пайызының
көлемiне маңызды жол бередi (36,7%), ол басқа қалған топтар көрсеткiшiнен
бiршама төмен, бұлардың арасында осыған ұқсас айырмашылықтар көрiнген жоқ.
Берiлген көрсеткiштiң өсу пайызы төменгi топтан жоғарғы топқа өту кезiнде
37%-ке тең.
ж) Кешендi талаптарды орындаудағы уақыт көрсеткiштерiнiң динамикасы.
Зерттеу барысында алынған мәлiметтер төменгi жастағы баскетболшылар
ересектерге қарағанда жаттығуларды бiршама жылдам орындайтынын көрсеттi; 18-
19 жастағы баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерi маңыздылықтың жоғарғы
деңгейiнде барлық жастағы топ өкiлдерiнде белгiленген көрсеткiштерден
бiршама ерекшеленедi; орта және ересек топтар арасында айырмашылықтар
байқалған жоқ.
Бұл, барлық жағынан алғанда, былайша түсiндiрiледi: ересек жастағы
студенттер жаттығуларды едәуiр жоғары техникалық деңгейде орындайды (алып
жүгiру, берулер, лақтырулар ойындағы қарсыластың қарсы келуiне есептелiп
жүзеге асырылады); олардың аяқтарының жұмыс iстеуi қорғаныс кезiнде едәуiр
тиiмдiрек, техникалық тәсiлдердiң орындалуы және т.б.
Осылайша, баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiнiң
көрсеткiштерiн эргометриялық тестiлеуден алынған нәтижелердiң көрсеткенi,
жылдамдық-күштiк дайындықтың негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi (максималды
жылдамдықтар, қорғаныстағы жылдамдықты орналастыру), жылдамдыққа
төзiмдiлiктiң және техникалық дайындықтың (ара қашықтықтан лақтыру
нәтижелiлiгi) негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi бiрте-бiрте тұрақты
ұлғаятынын бiлдiредi.
Жасына қарай, белгiленген себептерге байланысты қорғаныстағы ойынның
белсендi түрлерiне және шабуылға кететiн уақыт пен техникалық дайындықтың
кешендi мөлшерiн орындау уақыты қысқарады.
2. Баскетболшы студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi
Баскетболшы студенттердiң берiлген мүмкiндiктерiнiң даму дәрежесi
туралы қолда бар мәлiметтер өте үзiктелiп берiлген және саны тым аз.
Баскетболшы студенттер ағзаларының қызмет атқару мүмкiндiктерi олардың
аэробты және анаэробты өндiрiстiк деңгейiн параллельдi анықтаумен қатар жан-
жақты зерттелмеген. Сонымен бiрге студенттiк баскетболда аэробты және
анаэробты өндiрiстiк көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәлiметтер
алынбаған, 70 жылдардың басында жүргiзiлген зерттеулер жоғары класты
баскетболшылар континентiн қозғаған 95, 98.
а) Қайталанатын өндiрiстiң ең көбi 3-кестеде әртүрлi жастағы
баскетболшы студенттердiң ең көп аэробонды өндiрiсiнiң даму деңгейiн
сипаттайтын орта топтық маңыздылықтар келтiрiлген.
3-кесте. 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробты өндiрiсi
көрсеткiштерiнiң орташа маңызы.
Көрсеткiштер Студент- баскетболшылар
18-19 жас 20 жас 21 жас
О2 ең көп қолдану лмин 2,71+0,57 3,40+0,51 3,39+0,52
(0,12) (0,13)
О2 ең көп қолдану млкгмин 53,70+10,68 53,01+4,33 78,96+5,73
(2,33) (1,08)
Лактатты О2 қолдану деңгейi,2,11+0,62 2,13+0,59 2,50+0,61
лмин (0,13) (0,15)
Алактатты О2 қолдану деңгейi0,46+0,22 0,79+0,22 0,69+0,18
лмин (0,05) (0,05)
Ең көп жеңiл (өкпе) жел 93,56+22,59 122,32+20,14 127,9+20
беру, лмин (4,93) (5,03)
Ең көп жеңiл (өкпе)жел беру,1,86+0,32 1,90+0,23 1,85+0,21
лминкг (0,09) (0,06)
Ең көп О2-пульс млуд, 0,29+0,06 0,29+0,03 0,27+0,03
минкг (0,01) (0,01)
Ең көп О2-пульс млуд,мин 14,60+3,14 18,43+2,82 18,43+3,44
(0,69) (0,70)
ПАНО, кг 797+149 720+198 597+122 (3)
(33) (49)
Қуаттылық, кгм 1309+184 1543+235 1541+213
(40) (59)
* Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орташа ( стандартты
ауытқулар (орташа қатесi).
Алынған мәлiметтердi талдай келе белгiлi болғаны, ОМП-ның абсолюттi
көлемдерi зерттелетiн жасқа нақты байланысты болады. Барлық топтар
арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың жоғарғы деңгейiн де орта жастағы
топтың iшкi айырмашылығын қоспағанда сенiмдi. Дене салмағының бiрлiгiне
есептегенде аталған айырмашылықтар теңеседi және маңызсыз деп танылады. Бұл
орайда тiптi керiсiнше байқалады: ОМП-ның едәуiр жоғары қатысты маңыздылығы
18-19 жастағы студенттерде болады (53,7 млкг), онда 20 жастағы
баскетболшылардағы сияқты-48,9 млкг. Шындығында, атап көрсету керек,
топтар арасындағы айырмашылқтар сенiмсiз, 19-20 жастағы баскетболшы
студенттердiң көрсеткiштерiнiң 5%-тiк маңыздылық деңгейiнде сенiмдi
ерекшеленетiн айырмашылығынан басқа.
Алайда, назарға алатын жайт, 18-20 жастағы студенттер салмағының
көрсеткiштерiнiң өсуi жүрек қан тамырлары жүйесiнiң дамуынан алда екендiгi
байқалады және ағзаның аэробты мүмкiндiктерiнiң деңгейiн бағалауда
интегралды болып табылатын оттегiнi ең көп тұтыну көрсеткiшiнiң көлемi,
берiлген жағдайда (бұл диспропорция ерекше айқын көрiнiп қолданылған
баскетболшы студенттерде) ағзаның аэробтық мүмкiндiктерiнiң даму деңгейiн
жеткiлiксiз нысандарды көрсетедi.
Салтин Б., Остранд Б. 95 ОМП-ның абсолюттi маңызының параметрлерiн
ғана бағалау үшiн қолдануды ұсынады. Сонымен бiрге атап айтатын нәрсе,
абсолюттiге қарағанда ОМП көрсеткiштерiнiң қатысты маңыздылығы 18-20
жастағы баскетболшы студенттерде берiлген спорт түрлерiнiң 2 жыл
барысындағы жүйелi сабақтарында сенiмдi өзгерiстердi бастан кешiрген жоқ.
Жұмыс атқарушы бұлшық еттерде (тыныстық бақылау( тиiмдiлiгiн
көрсететiн лакатты О2-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi зерттелетiн жастың
ұлғаюы мен артады, бұл орайда ОМП сипатының өзгеруiмен кейбiр түйiсудi
меңгередi. Аталған көрсеткiштер көлемiндегi айырмашылықтар 18 жастағы ер
балдар топтары арасында басқа қалған топтардың бәрiмен бiрдей жоғары
маңыздылық деңгейде. Минокард қабiлетiнiң қосымша метаболистiк бағасы болып
табылатын О2-нi алактатты тұтыну деңгейi көрсеткiшiнiң көлемi 18-19 жастағы
баскетболшы студенттердiң көрсеткiштерiн басқа жастағы 11, 23, 18
топтардың нәтижелерiмен салыстырғанда ғана едәуiр өзгерiсте болатыны
анықталды, өз кезегiнде, осылардан алынған мәлiметтер арасында айтарлықтай
айырмашылықтар аса байқалған жоқ.
Сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс iстеу тиiмдiлiгi өкпенiң максималды
тыныс алу көмегiмен сипатталады. Өкпенiң тыныс алуының абсолюттiк
көрсеткiшiнiң көбiрек орташа маңыздылығы 20 жастағы (128,75 с) ер балаларда
белгiлендi, ал азырағы 18-19 жастағы спортшы студенттерде белгiлендi.
Берiлген көрсеткiштiң көлемiндегi айырмашылықтар, 18-19 жастағы топтар
арасындағы айырмашлықты қоспағанда, басқа барлық жастағы топтардың
арасындағы жоғары маңыздылық деңгейiнде нақтырақ болады, сондай-ақ 20-21
жастағы баскетболшылар арасында да нақты болып келедi.
Берiлген параметрдiң жалпы өсiмi 20% құрады. Өкпенiң максималды тыныс
алу көрсеткiшiнiң қатысты маңыздылық көлемiнiң динамикасы әртүрлi жас
өкiлдерi арасындағы сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi
айырмашылығының жоқтығын бiлдiредi. ОМП көрсеткiшiмен максималды өкпенiң
тыныс алу көрсеткiшi, оттегiлiк жүрек соғысы (О2) спортшының функционалдық
жағдайы критерийлерiнiң бiрi болып табылады. Б.Хендерсон мен Д.Принстiң
пiкiрлерi бойынша, ол қандағы гемоглобин құрамы сияқты, жүрек соғысы
жұмысын да жақсы көрсетедi 95.
С.Бланке мәлiметi бойынша 98, О2 жүрек соғысы, ОМП-қа қарағанда
ағзаның кардиологиялық жағдайы туралы көбiрек ақпарат бередi. Баскетболшы
студенттердiң бұл көрсеткiшiнiң динамикасын бақылау кезiнде зерттелетiн
жасқа байланысты оның сызықтық көлемiнiң өсуi байқалды.
Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың ең жоғарғы
деңгейiнде нақты болады. О2 жүректiң соғу жиiлiгiнiң қатысты маңыздылығында
едәуiр өзгерiстер байқалған жоқ. Пано сынақ деңгейiнiң орталанған топтық
көрсеткiштерi динамикасын, тыныстық коэффицент көлемiн 6-кестедегi
мәлiметтер бойынша анықтауға болады.
18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң максималды қайталанатын
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң динамикасын талдай отырып, бiр жағынан
олардың абсолюттiк көлемiнiң тұрақты ұлғаю тенденциясын (ОМП, О2 жүрек соғу
жиiлiгi, сынау қуаттылығының деңгейi), екiншi жағынан, жоғарыда аталған
көрсеткiштердiң белгiлi деңгейдегi мәнiнiң тұрақтылығын атап көрсеткен жөн.
б) Анаэробты өндiрiстiң максимумы.
4-кестеде баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң максималды
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң орта топтық мағынасы келтiрiлген.
4-кесте. Баскетболшы студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң маңыздылық
көрсеткiштерi
Көрсеткiштер Студент-баскетболшылар
18-19 жас 20 жас 21 жас
О2-қарызының максимумы, л 4,11+1,32 8,25+2,85 (0,71) 7,06+2,93
(0,29)
О2-қарызының максимумы, 82,83+26,14 128,17+41,64 100,95+3
млкг (5,7) (10,41)
О2 алакатты қарызы, л 1,45+0,65 1,77+0,78 (0,20) 1,90+0,59
(0,14)
О2 алакатты қарызы, млкг 28,92+11,35 27,10+9,47 (2,37)26,99+6,0
(2,48)
О2 лактатты қарыз, л 2,66+1,08 6,47+2,47 (0,62) 5,15+2,58
(0,24)
О2 лакатты қарыз млкг 53,70+22,36 101,01+37,65 73,98+35
(4,88) (9,41)
Жылдамдықтың алактатты 1,63+0,71 1,31+0,41 (0,10) 1,37+0,32
константы (к1) (0,15)
Жылдамдықтың лактатты 0,18+0,08 0,13+0,05 (0,01) 0,17+0,09
константы (к2) (0,02)
СО2 эксцесi, л 0,53+0, 1,07+0,42 (0,10) 1,39+0,26
(0,05)
СО2 эксцесi, млкг 10,49+4,76 16,62+6,14 (1,53)20,18+3,3
(1,04)
Алынған мәлiметтердiң көрсеткенi, оттегiлiк қарыздың сомалық
көрсеткiшiнiң абсолюттiк мәнi мен оның алактаттық фракциялары 20 жастағы
баскетболшыларда көбiрек байқалады, төменгi жастағы топ өкiлдерiнде азырақ
байқалады.
О2 лактаттық қарыз көлемiнiң көрсеткiштерi 18 жастағы баскетболшыларда
өте жоғары (6,47л). Осы көрсеткiш динамикасын талдау барысында анықталғаны
сол, олардың арасындағы айырмашылықтар тек 18-19 жастағы жасөспiрiмдер
туралы мәлiметтер мен басқа қалған жастағы топтар туралы мәлiметтердi
салыстырғанда сенiмдi болады.
Осылайша, жасына байланысты О2 қарызының абсолюттiк көлемi де өзгерiп
отырады. Кейбiр айырмашылықтар О2 қарызының алактатты фракциясының
динамикасы өсуiнде байқалады, оның көлемi жас өскен сайын тұрақты ұлғайып
отырады, алайда, айырмашылықтар тек 18-19 жастағы баскетболшыларды 20-21
жастағы спортшылармен салыстырғанда ғана белгiлi болады. Сомалық және
лактатты О2-қарыздарының қатысты көрсеткiштерi 19 жастағы баскетболшы
студенттерде үлкен көлемге ие болды, ал О2 алакатты қарызы төменгi жастағы
топтың спортшыларында үлкен көлемде болады.
18-19 жастағы спортшылардың көрсеткiштерi мен О2-(к1) қарызының
жылдамдығын төлеу көрсеткiшi арасында бiр жағынан, ал басқа жағынан 20-21
жастағы баскетболшылар арасында нақты айырмашылықтар байқалды.
О2-лактатты қарызын (к2) жылдамдықты төлеудегi көрсеткiшiнiң
маңыздылығының жоғарғы деңгейi барысында, басқа қалған топ өкiлдерiнде
аталған көрсеткiштер жасөспiрiмдердiң төменгi топтарында басым болғанымен,
олардың бiр-бiрiнен айырмашылығы жоқ.
Ехс СО2-көрсеткiштерiнiң ең жоғары көлемiн 21 жастағы баскетболшылар,
ең төменгi жасөспiрiмдер. Ехс СО2 абсолюттi көрсеткiштерi 21 жастағы
баскетболшыларда жоғарғы деңгейде, төменгi жаста жасөспiрiмдерде төменгi
деңгейде болады. Олардың ерекшелiктерiнiң растылығы төменгi жастағы
топтардың деңгейлерiмен салыстырғанда айқын көрiнедi. Ехс О2 қатыстылық
белгiлерiнiң деңгейлерi - 21 жастағы баскетболшы студенттерде көбiрек, ал
19 және 20 жастағы баскетболшыларда едәуiр аздау. Ерекшелiктерiнiң
растылығы барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi тән, тек 20 және 21
жастағы топтар арасындағы айырмашылықтарды алмаған кезде.
Жоғарыда аталғаннан көретiнiмiз, 19, 20 және 21 жастағы баскетболшылар
төменгi жастағы (17-18 жас) баскетболшылардың аэробты өндiрiсiнiң негiзгi
көрсеткiштерiнiң деңгейлерiнен едәуiр жоғары асып тұрады (максималды О2-
қарызының абсолюттi деңгейi және оны құрайтын фракциялар, Ехс СО2, сонымен
қатар О2-қарыздың лактаттық және максималдық қатыстылық параметрлерi, Ехс
СО2 деңгейi). О2-қарызының қатыстылық көрсеткiштерi шындығында өзгерген
емес.
3. Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк
мүмкiндiктерi
Баскетболшы студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң факторлық
құрылымы. Бұл бөлiмде 18-21 жастағы баскетболшы студенттердiң дене жұмыс
iстеу қабiлетiнiң басты факторларын анықтауға қолданылған факторлық
талдаулардың нәтижелерi көрсетiлген (барлық топ толығымен).
Факторлық талдауды жүргiзу кезiнде алты ортақтасқан факторлар
көрсетiлдi, олардың көмегiмен бақыланып отырған жеке көрсеткiштер
арасындағы байланыстарды түсiндiруге болады. Бұл факторлардың үлесiне жалпы
сұрыптаулардың бытырауы (дисперсия выборки)-73,8% кiредi. Ал ендi
түсiндiрме түсiнiктi болу үшiн, корреляцияның барлық статистикалық маңызды
коэффиценттерi, әр көрсетiлген факторлардың өлшенген көрсеткiштерi мен
бiрге байланыстарын бейнелейдi, ол 5-кестеде жеке көрсетiлген.
5-кесте. Факторлық талдауға енген кодтық белгiлердiң көрсеткiштерi, сонымен
қатар, айналымнан кейiнгi факторлар
фактор 1 фактор 2 фактор 3 фактор 4
Жалпы Арнайы дайындық Лактатты қарызды Алактатты қарызды
аэробтық қуаттылық жою жылдамдығы жою жылдамдығы
Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-Код-тық Кор-реля-
белгi ция белгi ция белгi ция белгi ция
Х3 0,905 Х25 -0,599 Х15 0,758 Х14 0,673
Х7 0,903 Х21 -0,542 Х17 -0,635 Х16 -0,427
Х6 0,828 Х26 -0,421 Х18 -0,627
Х4 0,827
Х23 0,816
Фактор 1 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 35% жоғарысы)
велоэргометрдегi жұмыс уақытының жалпы көрсеткiштерiнiң, ОМП абсолюттық
деңгейiнiң Оg-пульстiң және өкпенiң тыныс алудағы жағымды корреляциясын
анықтайды. Осыған қарап, аталған факторды жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн
анықтайтын ағзаның кейбiр қасиеттерiмен бiрiктiруге болады.
Фактор 2 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 10,2%) бұл жерде кешендi
талапты орындау уақытының және 20 метрлiк алаңды жүгiрiп өту уақытының
көрсеткiштерi бойынша факторлық үлес жоғары болады. Оның жоғарғы қашықтыққа
лақтыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерiмен корреляцияға түсетiнiн ескерсек, оны
арнайы дайындық деңгейiнiң факторы есебiнде қарастыруға болады. Оның
құрамына баскетболшы студенттердiң маңызды жақтарын, атап айтқанда, алаңда
шабуылдау мен қорғаныс кезiнде қозғалысқа келу тиiмдiлiгi, әртүрлi
жылдамдықпен допты екi қолымен оңтайлы жүргiзу, лақтырыстар мен допты
келесi ойыншыға беру дәлдiлiгi, шығып кеткен доп үшiн жанқиярлығы кiредi.
Байқауымызша, жас ойыншылардың техникалық бiлiктiлiгi, команданың жалпы
жетiстiгiне үлкен үлес қосады.
Фактор 3 және 4 (жалпы бытыраулардың 8,7% және 8,2%) лактаттық О2-
қарызының (К2)-3 фактор және алактаттық О2-қарызының (К1)-4 фактор
констакттық төлемiнiң жоғары нәтижелiк орреляциясы болады. Осы факторлар О2-
қарызының фракцияларының тез жойылғыштығын анықтайды, ол жасөспiрiм
баскетболшылардың ойындағы iс-әрекетiнiң анаэробты энергиямен қамтамасыз
ету пайызына жатады.
Фактор 5 және 6 (жалпы сұрыптаулар бытырауларының 6,1% және 5,3%)
мксималды О2-тұтынумен статистикалық маңызды корреляцияда болады және
демалу, ПАНО, коэффицентiнiң деңгейiмен де болады. Бұл байланыстардың нақты
түсiндiрмесi болып аталған факторлардың бiр-бiрiмен бiрiгуi болып табылады
және жасөспiрiм спортшылардың ағзасының деңгейiмен де байланысты.
Сол себептен, факторлық талдау, 18-21 жастағы студент бас-
кетболшылардың дене жұмыс қабiлетiнiң, аэробтық қабiлетiнiң даму деңгейiнiң
көбiнесе анықтауға септiгiн тигiздi, атап айтқанда жұмыс уақытында ағзаға
келетiн оттегiнi тиiмдi пайдалануды да анықтайды. әдiстемелiк жағынан бұл,
баскетболшы студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын функционалдық дайындық
базасын құру үшiн, басты назарды төзiмдiлiктi дамытатын жаттығу тәсiлдерiне
аудару қажет болып отыр.
Жұмыс iстеу қабiлетiнiң маңызды белгiсi ретiнде арнайы дайындық екенiн
ескеру қажет. Ағза қабiлетiнiң аэробтық көздер арқылы энергия шығаруы
маңызды роль атқарады. Бiздiң тәжiрибелер нәтижесiнде алынған мәлiметтерге
қарағанда, баскетболшы студенттердiң маңызды факторы болып биоэнергетикалық
үрдiстердiң аэробтық қуаттылығы болып табылады, ол баскетболшылардың дене
жұмыс қабiлетiн анықтайды. Барлық топтарды (18-21 жас) толығымен алған
кезде оның үлесiне жалпы сұрыптаудың бытырауларының 35% келедi.
Ағзаның бұл қабiлетi, ертеректе жүргiзiлген тәжiрибелер негiзiнде,
жүзушi жасөспiрiмдер мен конькишi-жасөспiрiмдердiң жоғары нәтижелерге қол
жеткiзуге ықпалын тигiзген. Аэробтық өндiрiс ғылыми-әдiстемелiк
әдебиеттерде жалпы төзiмдiлiкпен байланыстырылады. Маңыздылығы жағынан
екiншi фактор баскетболшы студенттердiң арнайы дайындық деңгейiн анықтайды
(жалпы сұрыптау бытырауының 10,2%). Баскетболды зерттеген кезде 95
баскетболшы студенттердiң дайындық компоненттерi бiрнеше рет аталып өтiлдi.
Тек, үшiншi маңыздылығы жағынан факторға алактаттық және лактаттық
оттегi қарызын тез жою қабiлетi түрiндегi аэробтық өндiрiс алады. Егер
ересек баскетболшылардың жұмыс қабiлетiнiң басты факторларын анықтаудағы
ертеректегi нәтижелерiн, алынған мәлiметтермен салыстырсақ онда олардың
арасындағы орасан зор айырмашылықтарды көремiз. Мысалы, үлкен
мамандандырылған баскетболшыларға алынған мәлiметтерге қарағанда,
баскетболшы-лардың жұмыс қабiлетiн арттыру үшiн, басты назарды олардың
аэробтық мүмкiндiктерiн дамытуға аудару қажет.
Аэробтық гликометикалық өндiрiс практикалық өндiрiс практикалық iс-
әрекетте және оқулық-әдiстемелiк әдебиеттерде жылдамдылық төзiмдiлiгiмен
байланысады. Сол себептен, бiз жүргiзген факторлық талдау нәтижелерi мен
қолданылған теңестiрулердi қарастыра отырып, 18-21 жас аралығында
баскетболшы студенттердiң жасын өтпелi деп айтуға болады, осы жерден үлкен
баскетболшылардың аэробтықтан анаэробтық ойын жүйесiне өту кезiндегi
энергиямен қамтамасыз ету үрдiстерiнiң өзгеруi басталады.
4. 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн
арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi
Мамандандырылған жаттығулардың 18-19 жастағы студент-
баскетболшылардың анаэробтық өндiрiс деңгейiнiң жоғарылауына әсер етуi.
Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi көрсеткендей, көпжылдық жаттығу
үрдiсiнде дене дайындығы баскетболшы студенттердiң негiзгi компоненттерiнiң
бiрi болып табылады. Сонымен қатар, алынған мәлiметтер жас спортшылардың
дене дайындығының деңгейiнiң аса жоғары емес екендiгiн және резервтегi
жасөспiрiм спортшылардың спорттық деңгейiн жоғарылатуын дәлелдейдi.
Соңғы жылдары кейбiр тәжiрибелерде, баскетболшы студенттердiң
контингентiнде жүргiзген кезде, ойыншылардың әртүрлi дене сапасын дамытуға
бағытталған әртүрлi жаттығу бағдарламаларды қолдануды тапты. Мысалы, кейбiр
авторлар жаттығу үрдiсiнде айналмалы жаттығуларды кең қолдануды ұсынады, ол
ағза мен жүйелердiң функционалдық жағдайларына жағымды әсер етедi,
техникалық-тактикалық iс-әрекетiн жақсартады, жылдамдығын және жылдамдық
төзiмдiлiгiн жоғарылатады, сонымен қатар, қорғаныста ойынның тиiмдiлiгiн
арттырады. Айналмалы жаттығу үрдiсiн ұйымдастырудағы тиiмдi форма болып
табылады 32. Айналмалы жаттығу баскетболшыларды дайындауда кең қолдануды
талап етуiн атап өткен жөн. Бұл әртүрлi тәжiрибелердiң нәтижелерiмен
дәлелденедi 75, 68.
Осыған орай, бiздiң жаттығу бағдарламамыздың кейбiр кезеңдерiне
айналмалы жаттығуды қолдану ұйғарылды. Жаттығу жүктемелер ағзаға әсер ету
деңгейiне орай баскетболда былайша бөлiнедi:
-аэробтық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ=160-180 соққы мин);
-анаэробты гликолитикалық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ 180 соққымин
жоғарыдан)
-алактатты-күштiлiк бағытындағы күш-қуаттар (қарқындылығы жоғары,
ұзақтылығы 20 секундқа дейiн). Бiздiң экспериментiмiз барысында, ағзаға
әсер ететiн күш-қуаттардың көлемi есептеледi, олардың деңгейi пульстық
режимнiң мәлiметтерi бойынша анықталып отырды, оны экспериментке
қатысушылар өздiгiнен өлшеп отырды. 16 айлық эксперимент екi кезеңде
жүргiзiлдi.
Сегiз айлық дайындық мезгiлiнiң 608 сағатының 320 сағаты (62,6%
уақыты) пульстiк режимде эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде 150 соққымин-мен
жүзеге асырылды. Атап айтқанда ағзаның функционалдық жүйесiне әсер ететтiн
кезде оның 44,7% аэробтық күш-қуатқа тиiстi 39,3% араласқан күш-қуатқа
тәуелдi және соңында 3,6% алактатты-күштiлiк бағытқа тиiстi. Эксперимент
туралы бұл бақылау кезеңi жарысқа дейiнгi және жарыс мерзiмiне
келгендiктен, уақыттардың көп бөлiгi техниканың элементтерiн жетiлдiруге
және тактикалық байланыстарға бөлiндi, осы үрдiстерде үйрету түрлерi,
көрсету мен түсiндiру сонымен қатар, жаттығуларды жақсылап меңгеру үшiн
баяу режимдерде орындау орын алды.
Эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде баскетболшы студенттер 15-25 бақылау
және ресми ойындар өткiздi. Эксперименттiң екiншi бөлiгiнде салыстырмалы
педагогикалық эксперимент өткiзiлдi. Ол үшiн 30 шыныққандар өздерiнiң
спорттық деңгейiне сай екi топқа бөлiндi, оның бiрi бiздiң жасалған жаттығу
бағдарламамызды оқуларының соңында қолданған, ал екiншiсi бақылау болған.
Ол жаттығуларды жалпы берiлген әдiстеме бойынша жалғастырды. Әр топтың
құрамында 15 адамнан болды.
Эксперименттiң екiншi бөлiгiнiң ұзақтығы бiрiншiсi сияқты 8 ай
шұғылданушылар аптасына 8 рет жаттығып отырды (спорттық-сауықтыру лагерi
жағдайында-10 рет). Екiншi бөлiктi эксперимент баскетболшы студенттердiң
жылдық циклдық дайындығының әртүрлi кезеңдерiне келгендiктен, әдiстердi
жасауда дифференциалды жеке жаймен келу керек едi, сонымен қатар,
спортшылардың дайындық кезеңдерiнде қойылатын мақсаттар мен шешiмдердi
назарға алу керек.
Атап өткенiмiздей, жаттығу бағдарламасы әр оқулық-жаттығу сабақтардың
соңғы жақтарында қолданылып отырды, оны орындау үшiн 20 минут уақыт бөлiнiп
отырды, осы уақытта бақылау тобында жаттығушылар қашықтықтардан лақтыру
және айып добын лақтыруды орташа қарқынмен (ЖСЖ 140 соққымин төмен)
орындап отырды.
Сондықтан, жаттығуға бөлiнген уақыт мөлшерi педагогикалық
классификация бойынша-650 сағат (оқулық-жаттығу жұмысының үлкендiгiне орай,
эксперименттiң бiрiншi бөлiгiне қарағанда қосымша)-екi топ үшiн бiрдей
болды.
Жаттығу бағдарламасын құруда басты мақсаттар мыналар болды:
1. Жаттығулардың жан-жақтылығы, атап айтқанда, сол немесе басқа да
дайындық кезеңiне сәйкестiгi.
2. Сабақтарды жай материалдық тұрғыдан қамсыздандыру, атап айтқанда,
университеттiң баскетболшы студенттерiн дайындау жағдайында қол жеткiзiлуi.
Ауыспалы кезең кезiнде бағдарламаға аэробтық бағыттағы жаттығулар
енгiзiлдi-тоқтатылмайтын пульстiк режимдегi 150-160 соққыминутындағы
бiрiңғай жүгiру, ол мүмкiндiгiне қарай ашық ауада орындалды.
Дене дайындықтарына арналған бастапқы кезеңде, ол уни-верситеттiң
Шымкент институтының спорттық-сауықтыру лагерiнде өткiзiлдi,
эксперименталдық топтың сыналушылары күш-қуаттың аэробтық және аралас
түрлерiн орындады. Дайындық кезеңiнiң бiрiншi жартысында (маусым-шiлденiң
басы)-аралас кезеңiнде қолданылатын тек аэробтық түрде, ал екiншi
жартысында (шiлде-тамыздың басы)-араласқан түрде, бiрақ аэробтық түрдегi
күш-қуатқа тағы да өтедi. Сабақтарға жан-жақтылық енгiзу үшiн, екi түрлi
нұсқа қолданылды:
1-нұсқа. 7-минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққымин)-қатты ойлы-қырлы
жерлермен және үлкен қырлы жерлермен 6 минуттық жүгiру (трассаның әр 70-80
метрiне 15 метрге дейiн, ЖСЖ= 160-180 соққымин)-7 минуттық жүгiру (ЧСС=150-
160 соққы мин).
2-нұсқа. 5 минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққымин)-сабақтардың негiзгi
бөлiмi айналмалы жаттығудың түрi бойынша ұйымдастырылған. Жаттығулар төрт
жаттығу орнында орындалып отырды: 1-қорғаныс қозғалыстарын орындаудағы
аяқтардың жұмысы; 2-жерде отырып аяқпен дене бөлiгiн кезек-кезек көтеру, 3-
жартылай отырып секiру; 4-штанганың грифiн (10 кг) төменгi жағдайдан
жоғарғы жағдайға көтеру-5 минуттық жүгiру (ЖСЖ= 150-160 соқмин). Айналмалы
жаттығу кезiнде әр жаттығу орнындағы жұмыс екi минуттай болады (ЖСЖ=150-160
соқмин), демалу үзiлiсi-30 секунд. Сыналушылар бiр айналым бойынша өтiп
отырды.
Жарысқа дейiнгi кезең уақытында (тамыз айының аяғы-қазан айының соңы)
аэробтық және араласқан түрдегi күш-қуаттар қолданылды. Оның басты мақсаты
техникалық шеберлiктi шыңдау болып табылады. Сонымен қатар кезек-кезек
бағдарламаның екi нұсқасы қолданылды:
1-нұсқа. Бастапқы бөлiгiне 8 минут iшiнде доппен кешендi жаттығудың
орындалуы кiрдi, кейiннен жаттығулардың келесi түрлерi ұсынылды: қалқаннан
қайтып келген допты жылдамдықпен жүргiзе бiлу. Әр жаттығуды орындау уақыты-
2,5 минут, демалыс үзiлiс-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқмин).
2-нұсқа. 8 минут iшiнде доппен кешендi үзiлiссiз жаттығу (ЖСЖ=150-160
соқмин) жүргiзумен допты алуды байланыстыру-жұпта болғанда бiр-бiрiне доп
беру доп алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып допты лақтыру әртүрлi
техникалық тәсiлдердiң түрлерiн қолдана отырып жүргiзу (артқа өткiзу,
аяқтың астынан өткiзу, айналыстар). Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут,
демалыс үзiлiсi-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқмин).
Ал ендi соңында, жарыс кезеңiнiң барысында (қазанның ортасы-
желтоқсанның аяғы) араласқан бағыттағы жаттығулар қолданылды (ЖСЖ=160-180
соқмин). Бұл кезеңдегi сабақтар техникалық-тактикалық шеберлiктi
жетiлдiруге арналған сабақтардың екi нұсқасы қолданылды:
1-нұсқа. Ойын алаңының жанындағы сызық арқылы тез жүгiрiп өту жаттығуы-
8 минут; допты алу мен жүргiзудi байланыстыра отырып жеке лақтырулар жасау-
3 минут; бүкiл алаң бойынша прессинг ойынын қолдану толық құрамды жоспарлық
ауыстырулар арқылы шабуылды 15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут.
2-нұсқа. Орталық алаң бойынша тез жүгiрiп өту-8 минут; бiр қалқанда
тоқтаусыз 2х2 ойыны-3 минут; коллективтiк допты алып қою ойынын қолдану
және толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылға бөлiнген уақытты
15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут. Екi нұсқада да демалыс үзiлiсi
жаттығулар арасында 2 минутқа тең болады.
Жаттығу бағдарламалардың ұзақтылығы 128 сағат болды (47,7%-аэроботық
түрдегi күш-қуаттар және 52,3%араласқан түрде болады). Кезеңдер бойынша күш-
қуаттардың ара-қатысы мынадай: ауыспалы аэробтық түрдiң 100%; дайындық-
анаэробтықтың 75% араласқанның 25%; жарысқа дейiнгi-аэробтықтың 40%
араласқанның 60%; жарыстық-араласқанның 100%. Эксперименттiң екiншi бөлiгi
кезiнде жасөспiрiм спортшылар 10-20 бақылаулық және ресми ойындарға
қатысты.
Эксперименттiң барлық кезеңдерiнде жүргiзiлген бақылау өлшемдердiң
нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген.
6-кесте. Морфологиялық көрсеткiштер, функционалдық өндiрiстiң
көрсеткiштерi, 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң эксперименттiң басы
мен ортасындағы арнайы дайындықтарының көрсеткiштерi
Көрсеткiш- Эксперменттiк топ Бақылау тобы
тердiң код-
тық белгiсi
1-тексеру 2-тексеру Айырмашы-лықт1-шi тексеру
ардың
дұрыстығы
1 2 3 4 5
Х1 165,80+8,45 173,6+8,50 Р(0,05 170,33+10,71
Х2 50,61+8,83 54,53+9,36 Р(0,05 54,33+7,42
Х3 6,80+1,80 9,00+1,65 Р(0,01 8,2+1,41
Х4 89,63+23,88 118,7+22,15 Р(0,01 110,92+17,50
Х5 189,1+7,5 191,6+7,80 Р(0,05 191,13+7,84
Х6 13,67+2,74 17,10+2,79 Р(0,01 16,86+2,49
Х7 2,59+0,55 3,26+0,55 Р(0,01 3,21+0,45
Х8 51,18+5,87 60,03+6,36 Р(0,001 57,82+4,28
Х9 1,07+0,1 1,03+0,08 Р(0,05 1,09+0,06
Х10 1068+256 1436+276 Р(0,001 57,82+4,28
Х11 556+148,6 628+163 Р(0,05 709+141
Х12 0,65+0,23 0,87+0,19 Р(0,01 0,62+0,23
Х13 2,03+0,74 2,54+0,50 Р(0,05 2,48+0,67
Х14 1,70+0,95 1,55+0,45 Р(0,05 1,42+0,47
Х15 0,21+0,11 0,13+0,03 Р(0,01 0,21+0,10
Х16 1,61+1,29 1,80+0,72 Р(0,05 1,87+0,61
Х17 3,50+1,91 6,90+2,22 Р(0,001 3,25+1,19
Х18 5,11+2,14 8,70+2,65 Р(0,001 5,12+1,38
Х19 0,836+0,340 0,930+0,29 Р(0,05 1,06+0,28
Х20 78,70+16,98 99,72+15,45 Р(0,001 84,16+14,67
Х21 4,09+0,14 3,93+0,14 Р(0,001 4,14+0,18
Х22 10,31+0,59 9,98+0,43 Р(0,05 10,41+0,49
Х23 326,73+51,77 356,10+15,68 Р(0,05 338+11,06
Х24 40,33+8,95 48,53+7,62 Р(0,01 41,46+5,50
Х25 33,41+256 31,66+1,10 Р(0,05 34,77+2,39
Х26 38,46+8,2 47,06+7,04 Р(0,01 37,4+5,15
Х27 1,76+0,33 2,19+0,31 Р(0,001 1,99+0,16
Х28 0,27+0,03 0,32+0,04 Р(0,001 0,30+0,1
Х29 31,54+24,78 35,21+10,44 Р(0,05 33,86+11,17
Х30 70,34+36,68 128,17+42,24 Р(0,001 59,46+24,40
Х31 101,97+41,12 160,68+47,51 Р(0,001 93,32+28,30
Х32 16,30+5,45 17,08+4,48 Р(0,05 19,00+3,59
6-кестеде көрсеткенiмiздей, педагогикалық эксперименттiң алғашқы 8
айында 32 көрсеткiштiң 10 деңгейiнде өзгерiстер болған. Ехс СО2 (абсолюттық
және қатыстылық белгiлер), алактаттық О2-тұтынудың деңгейлерi анығымен
көрсетiлген, сонымен қатар 20 метрлiк кесiндiде анықталған О2-қарызы мен
уақытының максималды деңгейi де көтерiлген.
Сонымен қатар, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде аэробтық өндiрiстiң
көрсеткiштерiнде анықталған өзгерiстер табыла қойған жоқ, атап айтқанда, О2
тұтынудың максимумы (абсолюттық және қатыстылық белiгiлер), максималды
өкпенiң тыныс алуы, максималды О2-пульс, велоэргометрдегi жұмыстың жалпы
уақыты және арнайы дайындық бойынша тестiлеу нәтижелерiнде де бола қойған
жоқ.
Сол себептен, 8 айлық тәжiрибе мәлiметтерiнде эксперименттiң бiрiншi
бөлiгiнде айтылған 12-13 жастағы жасөспiрiм спортшыларды жаттықтыру туралы
ертеректе айтылған ұсыныстарды дәлелдейдi, ол спортшылардың ағзасының
аэробтық қабiлеттiлiгiнiң өркендеуiне толығымен әсер етпейдi, олар
факторлық талдау арқылы анықталғандай, жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс
қабiлетiнiң дене құрылымында анықтаушы болып табылады. Факторлық талдаудың
нәтижелерiн зерттегенен соң және эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде дене
жұмыс қабiлетiнiң көрсеткiштерiнiң өзгеруiнде, жаттығу бағдарламасының
екпiндiк бағыты функционалдық мүмкiндiктердi өркендетуге жасалған, ол
аэробтық өндiрiспен тiкелей байланысты. Осы себептен, жасөспiрiм
спортшылардың аэробтық және анаэробтық мүмкiндiктерiнiң өркендеу деңгейiне
әсер етуiн қарастыру туралы мәселе қойылды.
Эксперимент аяғындағы баскетболшылардың тестiлеу нәтижелерi 6-кестеде
көрсетiлген. Екi топта да бiршама өзгерiстер болғанын атап өтуге болады,
олар әсiресе эксперименттiк топтың мәлiметтерiнде анық көрiнiп тұр.
Сабақтардың соңында 20 минуттық жаттығу бағдарламасын қолдану нәтижесiнде,
ол 18-19 жастағы баскетболшы студенттердiң аэробтық өндiрiсiнiң дамуына
бағытталған, осының нәтижесiнде абсолюттық көрсеткiштердiң максималдық
белгiлерi жақсарған: О2-тұтыну-26%-ке, (2,59-3,26 л); максималдық өкпенiң
тыныс алуы-33%-ке (89,6-11,8 эл); О2-пульс-25%-ке (13,7-17,1 млсоқ).
Қатыстылық көрсеткiштердiң деңгейлерi келесi түрде жоғарылады: өкпенiң
тыныс алуы-25%-ке (1,76-2,19 млкгмин), О2-пульс-18%-ке (0,27-0,32
млсоқ), әсiресе интегралдық көрсеткiштiң бiрден көтерiлуiн атап өткен жөн,
ол аэробтық мүмкiндiктердiң даму деңгейiн анықтайды максималдық О2-
тұтынудың салмақ бiрлiгiне, оның маңыздылығы 17,6% өстi (5118-6003 млкг).
Сонымен қатар, лакаттық О2 тұтынудың, лакаттық және мак-сималдық О2-
қарыздардың критикалық күштерi деңгейiнiң көрсет-кiштерi де өстi. Осы жерде
атап өткен жөн, Бой-салмақ сипаттамалар онша өзгере қоймаған тек дененiң
ұзындығы анығымен өскен (5% маңыздылық деңгейiнде).
Арнайы дайындық бойынша эксперименттiк топтағы тестiлеу нәтижелерi де
жақсарған. Мысалы, максималды жылдамдықпен секiрудiң нәтижелерi сәйкесiнше
4 және 20% көтерiлдi. МАМ белгiсiнiң мөлшерi де жақсарған (14%),
жылдамдылық шыдамдығылығы (9%-ке), ара қашықтықтардан дәл лақтырулар пайызы
(26%-ке), және кешендi талаптарды орындау уақыты (9%-ке) жақсарған.
Бақылау тобында алактаттық О2-тұтынудың, лактаттық және максималдық О2-
қарызының (абсолюттiк және қатыстылық белгiлер), велоэргометрдегi жұмыстың
жалпы уақытының, критикалық күштiң деңгейiнiң, сонымен қатар, максималдық
О2-пульстiк және Ехс СО2-нiң көрсеткiштерi айтарлықтай жоғарылаған.
Бұл жерден түйетiнiмiз, эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде, жаттығуларды
жалпы алынған тәсiлдердi қолдану, негiзiнен, аэробтық өндiрiстiң
параметрлерiне, лакаттық және жиынтық О2-қарызының мөлшерлерiне, Ехс СО2-ге
әсер еттi. Ол аздаған дәрежеде аэробтық өндiрiстiң және арнайы дайындық
көрсеткiштерiнiң жақсаруына әсер еттi.
Жасөспiрiм баскетболшылардың жұмыс iстеу қабiлетiнiң деңгейi туралы
алынған мәлiметтердi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz