ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ АРЫС ӨЗЕНІН СУҒАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІККЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОБАСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
САПАРӘЛИЕВ Д.Ә.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ
АРЫС ӨЗЕНІН СУҒАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІККЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОБАСЫ
5В081000 - Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В081000 - Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент___________________________________ ________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.
Табиғи-климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Жер бедерінің орналасуы және биіктік деңгейі ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3 Ауаның ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.4 Геологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.5 Топырақтардың физика-механикалық қасиеттері ... ... ... ... ... ...
13
1.6 Гидрогеологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.7 Өзендердің гидрологиялық режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
14
1.8 Салындылардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.9 Өзеннің қыстық режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.
Су шаруашылық есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1 Гидрологиялық есептеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2.2 Дақылдардың суғару тәртібін анықтаудың есебі ... ... ... ... ... ... ..
27
2.3 Ауылшаруашылық дақылдарын суғармалау тәртібі ... ... ... ... ...
34
3.
Гидротехникалық құрылымдарды жобалау және есептеу ... ... ... ... .
41
3.1 Бөгетті жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.2 Су алғыштың түрін таңдау және оны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.3 Су тастағыш түрін таңдау және оны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.4 Гидротехникалық құрылымдарды техникалық пайдалану ... ... ..
47
4.
Табиғатты және су ресурстарын қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
50
4.1 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.2 Табиғатты қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.3 Су шаруашылығын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
4.4 Су объектілерін қорғау және судың зиянды әсеріне қарсы
күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
4.5 Су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
57
5.
Пайдалану, еңбек қауіпсіздігі және қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
58
5.1 Тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
5.2 Шаруашылық жерлерінде төтенше жағдайларға қарсы шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
5.3 Гидротехникалық құрылымдардағы апаттар қаупін талдау ... ...
60
6.
Экономика техникалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
65
6.1 Жалпы өнім және оның бағасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
65
6.2 Күрделі қаржылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
6.3 Жылдық ауыл шаруашылық және жалпы шығындар,
өзіндік құн және таза пайда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
6.4 Еңбек шығындары және оның өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
72
6.5 Күрделі қаржылардың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
75
КІРІСПЕ
Қазақстан халқын ауыл шаруашылық өнімдерімен толық қамтамасыз ету, өндірістер мен шикізат өңдеу орындарын шикізатпен қамтамасыз етіп, олардың сұраныстарын толықтыру елдің экономикалық жағдайын көтеру үшін біз ауыл шаруашылығын кәзіргі деңгейден (тығырықтан) шығарып алға жылжытуымыз керек.
Осындай көп салалы жұмыстарды орындауға алға қойылған әлеуметті 50 елдің қатарына кіруге Қазақстан Республикасының жасаған талпынысы, бағдарламалары баршамызға айғақ және соларды біз ел болып жұмыла еңбек етіп, үлесімізді қосуымыз керек. Бұл бағыттың орындалуында біздер жерге орналастыруды, агроөнеркәсіп мамандары бірлесе отырып болашақта орындалатын және елдің экономикасын көтеретін жобалау жұмыстарын аса ұқыптылықпен жасап, оны өндірісте пайдалануға енгізіп үлесімізді қосуымыз керек.
Сондықтан осы шараны жасау барысында біз бірнеше жылдық есептерді, бірқатар экономикалық көрсеткіштер жинағын, перспективалық жобаларды, нормативтік актілер мен техникалық т.б. әдебиеттерді, үкімет қаулылары мен ұсыныстарын қолданып пайдаландық.
Ғылымның, техниканың және ауыл шаруашылығының қазіргі деңгейі, болашақтағы қарқындап дамуы гидромелиоративтік жұмыстар жүргізетін су мамандарына үлкен міндеттер қояды. Ғылыми-техникалық прогрессті үдете іске асыру, ауыл шаруашылығындағы барлық жұмыс просцестерін жетік жүргізетін, жан-жақты дамыған жігерлі, алдағы жаңа өндірістік мәселелер қойып және оны ойдағыдай ғылыми түрде шеше алатын, өзінің білім деңгейін әрқашан көтере отыратын, қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және басқару тәсілдерін жетік білетін жоғары білімді іскер мамандарды дайындауды қажет етеді.
Қазіргі уақытта су құрылыстарын салу және суармалау жүйелерін тиімді пайдалану үшін барлық жұмыс процестерін жаппай механикаландыру және автоматтандыру қажет. Суармалау жүйелерінде жоғары өнімділікке жеткізетін жаңа суару тәсілдері және суару техникасы, су алатын, су өткізетін құрылыстар, су бөлуді автаматтандыратын және механикаландыратын құралдар көптеп пайдаланылуда.
1. Табиғи-климаттық жағдайлары
0.1 Жер бедерінің орналасуы және биіктік деңгейі
Арыс өзені Шымкент облысындағы негізгі су көздері болып табылады. Арыс өзенінің бассейіні солтүстік ендік бойынша (41˚54΄ және 43˚03΄), ал шығыс (68˚16 ΄және 70˚48΄) орналасқан. Бассейннің формасы мен жер бедері батыс Тянь-Шань сілемдерінен бастап батыс бағытқа қарай биіктігін төмендете Сырдария ойпатына жетеді.Арыс өзенінің ұзындығы -378 км, алабының ауданы - 14900 км². Ақсу Жабалығы жақын Шақпақ бұлағының (Қаратау мен Талас Алатауының аралығында) бастау алып, Оңтүстік қазақстан отырар ауданының Талапты ауылы маңында Сырдария өзеніне алабына құяды. Басты салалары Ақсу, Бадам, Қабылсай, Жабалығысу, Боралдай.
Жоғары ағысы терең таулы аңғармен, орта және төмен ағыстарында жазық пен ағады. Төмен ағысының жайылмасы - 1,5 -2,0 км, арнасы 40 -50 м шамасында болады. Алабында 11 шағын бөген және 3 СЭС салынған. Негізінен көктемгі еріген қар және жаңбыр суымен толығады. Жылдық орташа су ағының мөлшері 40,2 м³ сек - ке (Арыс станциясының тұсында) жетеді. Егістік, бау-бақша, шабындық суаруға пайдаланылады. Арыс өзенінен тікелей 37 канал бастау алады. Ең ірісі АТКА (су ағынының мөлшері 13,4 м³ сек). Өзен суы тұщы, минералдылығы 200 - 400 мг - л-ге (құйылысында) дейін өзгереді.
0.2 Климаттық жағдайы
Арыс өзенінің климаттық жағдайы белгілі бір ұзақ мерзімде тұрақты бақылайтын метеостанциялардың жұмыс нәтижесінде сипатталады. Олар: Арыс, Шымкент, Түлкібас. Төменде көрсетілген 1.1-кестеде деректер келтірілген.
Кесте бойынша Арыс өзені бассейіннің климатын жылы деуге болады. Орташа жылдық ауа температурасы таулардан батысқа қарай қашықтаған сайын көтеріледі. Онымен қоса климаттың континенталдығы да орташа айлық температура амплетудасы нда өзгеріп көтеріледі. Арыс өзені бассейінің ең суық айы - қаңтар. Үш ай суық мезгілді қамтиды олар желтоқсан,қаңтар,ақпан. Ал ең жылы ай ол шілде. Таулы аймақтарда 22,6˚С , ал жазықты жерлерде 29˚С дейін барады.
1.2-кесте бойынша суық мерзім бес айға созылады.
Кесте 1.1
Орташа айлық және жылдық температуралар
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
дық
Амплитуда
Түлкібас
-2,1
-0,8
4,6
11,9
17,8
22,2
25,6
24,6
19,1
11,8
3,8
-1,0
11,5
27,7
Шымкент
-2,6
-0,1
5,5
12,8
19,6
28,4
26,5
25,1
18,9
11,9
4,4
-1,0
12,0
29,1
Арыс
-4,1
0,1
5,6
13,8
20,8
28,1
29,3
27,2
20,0
11,7
2,6
-3,0
12,5
33,4
Кесте 1.2
Температураның абсолютті максимумдар мен минимумдар
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жылдық
Амплитуда
Түлкібас
max
18,9
19,2
25,1
30,1
36,1
35.1
38,6
38,1
39,9
29.6
23.3
19.1
38.6
64
min
-22,5
-12,4
-6,4
2,1
9.0
11,7
10.6
1.0
-5,2
-21,7
-19,1
-22.5
-22.4
64
Шымкент
max
17
19
25,3
26.7
37,3
37.3
42.3
41.0
36,4
31,5
23,9
18,6
42,3
61,1
min
-23,5
-27,7
-13,5
-2,4
1,5
1,5
9,4
7,2
-2,0
-5,0
-14,5
-26
-27.4
61.1
Арыс
max
10,0
22.4
27,69
31,0
40,2
41,0
42,7
37,2
38,3
36,4
25,2
10.8
42,7
72.9
min
-30,4
-30,2
-15,0
-3,7
3,6
9.4
14,0
10
-1.2
-3,0
-28.4
22.2
-30.3
72.9
Жауын-шашын. Климаттың негізгі элементі жауын-шашын болып табылады. Жауын шашынның ерекшеліктері жер беті сулары мен жер асты суларының режимін қалыптастырады. Жауын-шашынға байласты Арыс бассейінің территориясы құрғақ егістік зонасына жатқызуға болады. Ылғалдылығының балансы 1,0 - ден төмен. Ал Арыс өзенінің төменгі жерлері шөлейт типіне жатады.
Орташа айлық және жылдық жауын-шашынның ерекшеліктері жер беті сулары мен жер асты суларының режимін қалыптастырады. Жауын-шашынға байланысты Арыс бассейінің территориясы құрғақ егістік зонасына жатқызуға болады. Ылғалдылығының балансы 1,0-ден төмен. Ал Арыс өзенінің төменгі жерлері шөлейт типіне жатады.
Кесте 1.3
Орташа айлық және жылдық жауын-шашын
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
дық
Түлкібас
13
78
113
126
62
28
15
7
12
63
84
95
745
Шымкент
50
53
81
79
40
18
9
3
6
41
49
58
485
Арыс
32
32
39
32
26
11
2
2
2
15
19
31
243
Мамаевка
29
40
54
41
22
8
4
2
3
19
28
35
255
Демек, Арыс өзені бассейіні жауын-шашынның таралуы бойынша төмендегідей бөлінеді:
1. Биіктаулар аймағы. Талас-Алатау - 2500 мм және одан жоғары.
2. Талас-Алатау тау баурайларында - 1500-2500 мм.
3. Биік тау бөктерінде - 700-1500 мм.
4. Қаратау таулы аймақтарында - 500-1500 мм.
5. Аласа тау бөктерінде Алатау - 300-700 мм, Қаратау - 300-500 мм.
6. Арыс өзенінің төменгі ағыс жазықтарында - 200-250 мм.
Кесте 1.4
Жылдық жауын-шашынның жиынтығы
№
Метеостанция
Орташа көпжылдық жауын-шашын қосындысы, (мм)
Жауын-шашынның жылдық максималды қосындысы,
(мм)
Жауын-шашынның жылдық минималды қосындысы, (мм)
1
Шымкент
433
584
265
2
Түлкібас
684
924
427
3
Арыс
243
309
173
Жауын-шашынның жыл мезгіліне байланысты таралуы төмендегі 1.5-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.5
Жауын-шашынның жыл мезгіліне байланысты таралуы
Метеостанция
Қыс
Көктем
Жаз
Күз
Жыл
Шымкент
154
130
20
79
433
Арыс
160
102
9
32
284
Түлкібас
240
272
37
134
684
Кесте бойынша Арыс өзені бассейінінің 76% жауын-шашын көлемі суық мерзімге тиесілі. Бұл жауын-шашын таралу түрі жер асты және жер беті суларына жақсы әсер етеді.
6.1 Ауаның ылғалдылығы
Жазда ауа температурасының жоғары болуы мен ылғалдылықтың жетіспеушілігінен Арыс өзені бассейінінің ауқымды территориясында ауаның құрғақшылдылығы байқалады (1.6 - кесте).
Кесте 1.6
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Шымкент
73
75
72
59
52
40
32
28
34
50
72
74
50
Арыс
85
78
71
63
54
24
28
32
48
69
76
78
55
Түлкібас
69
67
68
53
47
39
30
30
33
50
62
72
51
Түркістан
86
32
66
59
47
35
28
33
57
58
76
73
57
Арыс өзенінің батыс бөлігі Түркістан аумағындағы ауа ылғалдылығы төмен болады, ол жердегі бірыңғай ауа ылғалдылығы 28% дейін төмендейді (1.7 - кесте).
Кесте 1.7
Ауаның абсолютті ылғалдылығы
Метеостан
ция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Шымкент
3,7
5,4
6,2
8,8
11,14
11,4
11,1
9,2
7,2
6,6
5,3
4,7
7,6
Арыс
4,4
5,4
7,0
9,7
11,6
10,8
9,8
9,3
6,9
5,7
6,2
3,3
7,5
Түлкібас
4,2
4,3
5,7
7,6
10,1
10,4
9,9
9,0
7,0
6,6
5,3
4,4
7,0
Түркістан
3,8
5,0
6,0
8,3
10,5
10,2
9,7
10,0
6,8
6,7
5,3
3,4
7,2
Абсолютті ылғалдылық максимумы жаз айларында, ал минимумы суық қыс айларында - қаңтар, желтоқсанда байқалады.
Булану. Булану процесі тікелей ауа ылғалдылығымен температураға байланысты болады. Мәліметтер 1.8 - кестеде келтірілген.
Буланудың максималды көлемі жаздың күндерінде, ал минималды қыс айларында болады.
Жел. Арыс өзені бассейінде көбінесе боранды желдер соғады. Ондай қатты желдердің соғуларынан мамырдың аяғы мен маусымның басында мақта мен басқа да дәнді дақылдардың жинау көлемін азайтады (1.9 - кесте).
Кесте 1.8
Су бетінің булануы (мм)
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Цинбайлы
-
-
-
83
121
135
140
146
144
133
-
902
1088
Түркістан
10
26
48
400
177
218
265
217
164
107
32
273
1413
Арыс
6
19
36
71
126
188
264
256
128
73
24
16
1140
Кесте 1.9
Желдің орташа жылдамдығы, мсек
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Түлкібас
2,7
3,8
3,9
4,6
4,1
3,6
3,4
4,4
3,9
3,8
4,0
3,3
3,8
Шымкент
2,0
2,6
2,74
3,3
3,0
2,9
3,2
3,7
2,9
2,8
2,1
1,1
2,6
Арыс
1,4
1,9
2,0
2,0
2,1
2,1
3,3
2,4
2,4
1,4
1,1
1,7
2,0
Жол байланысы. Ең жақын теміржол станциясы құрылыстан 45 км қашықтықта жатыр. Негізгі көлік магистралі болып Шымкент - Түркістан болып табылады. Оның ұзындығы 180 км. Көбі тегіс жолдар, тек қысқа мерзімде ғана пайдаланылады, өйткені олар ескірген жолдарға жатады. Жолдарды қыста пайдалану өте қолайсыз, ал жазда шаңы көтеріледі.
Экономикалық шаруашылық
Қазіргі кезде ГЭС бар. Ең ірісі Арыс ГЭС-1 болып табылады. Оның қуаттылығы - 5800 квт. Электрэнергияға қажетті секторлар:
* Ауыл шаруашылығы - 6200 квт
* Тұрмыстық қажеттілік - 5600 квт
* Кәсіптік шаруашылық - 7600 квт
Құрылысқа тоқ Арыс ГЭС - 1-ден тартылған. Ол 8 км қашықтықта орналасқан.
6.2 Геологиялық сипаттамасы
Арыс өзені бассейнінің батыс Тянь-Шань тау жүйесі мен Түркістан жазығының арасына орналасуы геологиялық жағдайының күрделі және әр түрлі болып қалыптасуына әсер етеді. Талас-Алатауының аласа жерлерінде ежелгі массивті жыныстар, әсіресе төменгі тас көмір әк тастары басым кездеседі. Ал кристалдық жыныстыр, граниттер полеозой эрасына дейін жататын жыныстар өте сирек кездеседі. Граниттерді Ыр - Су өзенінің бастауларында кездестіруге болады. Олар жүйелі түрде магнитті темірлермен араласып қалыптасқан. Сонымен қатар басты Солтүстік-Батыс Талас Алатауларында кездестіруге болады. Ал таскөмір әктастар Талас Алатауының негізгі бөлігін құрайды. Қабаттардың петрогрфаиялық құрамы сан алуан болып келеді: құмдақ, топырақты тақтатас, топырақ конгломераттар. Қара - Тау құрылымында ауқымды түрде әктастар, кейбір жерлерде мраморлар мен құмдақтар кездеседі. Сонымен қатар, девондық әктастар мен ежелгі полеозойға дейінгі конглемераттар. Арыс өзенінің зонасында мел қабаттары кең таралған.
6.3 Топырақтардың физика-механикалық қасиеттері
Механикалық құрамы бойынша топырақтар саз бен құмға жататын жыныстар. Жеңіл, шаңды, ауыр, шаңды құмдақтар болып бөлінеді. Құлама жарды тұрғызу үшін мынандай ұсыныстарды қабылдау керек (1.10-кесте):
* Сулы топырақтар үшін - 1,5
* Құрғақ топырақтар үшін - 1,0
Гранулометриялық құрамы бойынша шаңдылары басымдырақ фракциялар болып табылады.
Фракциялардың диаметрі:
* 0,050,01 мм - 54 % дейін
* 0,010,005 мм - 36 % дейін
* 0,005 мм - 15 % дейін
Құмдақты фракциялар 0,250,5 мм және бөлшектік пайызда одан да ірілеу болып өлшенеді.
Топырақтардың мынадай сипаттары болады:
* Көлемдік салмағы 1,4 1,67 тм³
* Меншікті салмағы - 2,67 2,7 тм³
* Уақ тесіктілігі - 43 45 %
* Аққыштық шегі - 17,5 20,8 %
* Тұтасу коэффициенті - 0,4-тен, 53 дейін
* Ішкі үйкеліс бұрышы - 2125 2340
Кесте 1.10
Компрессор сынағының деректері
Сынақ басындағы уақ тесіктілігі Р
Сынақ аяғындағы уақ тесіктілігі, Р2
S өлшемдегі топырақ
тың тұнбасы, %
1 км-ге см өлшемдегі топырақ
тың тұнбасы
10 см қабатқа см өлшемдегі топырақтың тұнбасы
Сынаманың алынған тереңдігі,
(м)
0,433
0,322
10,9
19,6
196
4,5
1.10 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
0,438
0,337
17,9
17,9
179
3,6
0,456
0,347
26,0
20,0
200
3,0
0,478
0,391
16,6
16,6
166
2,0
0,442
0,361
14,5
14,5
145
6,0
0,470
0,403
12,6
12,6
126
8,0
Кестеден тұнбаның тереңдікке қарай азаюын байқауға болады. Жоғарғы қабаттардың 4-6 м тереңдікке дейін басым шөгінуі болып табылады, ал төменгі қабаттарда тұнба аз байқалады. Ең активті қабаттың тереңдігі
8 10м аспайды. Шөгінудің орташа көлемі 1,01 1,64 м болады. Топырақтың фильтрация коэффициенті 0,000015 0,000009 мсек-тен бастап немесе 1,8-ден 0,78 м тәулікке дейін болады.
Су тұтқыш жыныстардың есептік коэффициент фильтрациясы 0,0000032 мсек немесе 0,19 м тәулік болады.
6.4 Гидрогеологиялық сипаты
Арыс өзені бассейінінде бірнеше жерасты суларының түрін анықтауға болады:
1) Жоғары девондағы және төменгі карбондағы, жарық карстық сулар (циркуляцияға) айналымға түсетіндер
2) Құмдақтар мен конгломераттардағы жарық қабаттық сулар
3) Үштік кезеңіндегі шөгінді қабаттық сулар
4) Төрттік кезеңіндегі шөгінді сулар
Жарық карстық сулар Қаратаудың оңтүстік - батыс баурайларында бұлақтар түрінде кездеседі.
Үштік кезеңіндегі шөгінді сулпрдың сапасы және дебиті нашар болады.
Төрттік кезеңіндегі шөгінді суларының дебиті төмен әрі ешқандай мәні жоқ.Бірінші суы бар қабат 2,5 15,0 м тереңдікте орналасқан. Бұл сулардың минерализациясы жоғары әрі ішуге арналмаған.Ал екінші су тұтқыш қабат қысымды және 16 24 м тереңдікте орналасқан. Бұл қабаттағы сулардың сапасы жақсы емес.
6.5 Өзендердің гидрологиялық режимдері
Біздің жармадағы судың режимін Мамаев постының деректері бойынша сипатталады. Ол қайнар көздерден 154 км қашықтықта орналасқан. Оның ирригациялық желісі өте дамыған. Осы пост бойынша 1913 ж-дан 1941 ж-ға дейін және 1942 ж-дан 1972 ж-ға дейін бақылаулар жүргізілген. Орташа декаралық шығындардың көлемі және максималды шығындар қазіргі Арыс постының шығындарына байланысты айқындалған.
Мамаев посты бойынша Арыс өзенінің су тасқыны қар ерігендігіне және көктемдік жаңбырға байланысты, яғни ақпан-сәуір айларында болады (1.11 - кесте). Ал, мамырда шығындардың төмендеуін байқауға болады. Ол қардың азаю салдарынан болуы. Су ағынының минимумы шілдеде және тамызда байқалады. Ал шығынның қайта көбеюі қыркүйекте басталады. Қараша мен желтоқсанда тұрақты су шығыны болады. Арыс өзені - су ағынының жылдық көлемі Мамайев постында орташа көп жылдық көрсеткіш бойынша 1076 м³ тең, оның 40,7% вегатациондық мерзімге тән.
Кесте 1.11
Орташа жылдық су шығындары мен су ағынының модулі
Жылдар
Орташа жылдық шығын, м³с
Су ағынының модулі, лс
Жылдар
Орташа жылдық шығын, м³с
Су ағынының модулі, лс
1915
31,5
-
1935
38,9
6,17
1916
25,8
4,09
1936
33,7
5,35
1917
19,4
3,08
1937
34,5
3,86
1919
-
-
1938
25,2
4,0
1924
-
-
1939
26,0
4,13
1925
28,9
4,58
1940
27,8
4,41
1.8 Салындылардың сипаттамасы
Аса ірі салымдардың (100 мм-ге дейінгі) қозғалу шығыны 30 -ден басталатын су тасқынының салдарынан болады. Су көп кездегі (1934 ж) салындылардың ағыны. 109740 т-ға дейін, ал су орташа кездегі (1936 ж) салындылардың ағыны 24490 тоннаға дейін жетеді. Су тасқыны кезінде сол жылдары салындылардың өтуі 18800 т құралған. Су бұлдырлығы 0,026 0,356 гр-ға сәйкес болғаны 1.12 - кестеде көрсетілген. Орташа жылдық су бұлдырлығы ρ=гр м³.
Кесте 1.12
Шектік шығындардың тербелу амплитудасы
Атаулары және айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Өлшенген салындылыр, кгсек
2,17
3,58
12,3
19,8
27,6
3,06
0,34
0,16
0,74
1,85
0,49
2,48
Су шығыны
45,8
702
105
92,9
43,8
1,2
6,71
3,67
10,4
23,2
28,3
40,1
Су бұлдырлығы, кгм³
0,05
0,05
0,12
0,21
0,64
0,14
0,05
0,04
0,07
0,08
0,02
0,06
Салыстырмалы азғантай су бұлдырлығы Арыс өзенінің аңғарындағы жанар тау атылуының салдарынан пайда болды деп кристалды тақтатастардың, ізбесті тастардың, конглемераттардың желге мүжілу әлсіздігінен деп түсіндіріледі.
Келтірілген деректер бойынша ең көп су бұлдырлығы мамыр айында байқалады (1.13 - кесте).
Кесте 1.13
Өлшенген салындылардың ірілігі
Күні
Қабат
Q
1-0,2 мм
0,2-0,1 мм
0,10,06 мм
0,05-0,01 мм
0,01 м
14.02
301
71,1
0,2
3,1
10,6
45,6
40,5
26.02
287
56,6
0,4
11,1
4,2
38,8
45,5
3.04
330
11,7
0,4
9,1
11,4
37,9
41,2
1.14 - кестеде Арыс өзені бойындағы Мамаев станциясының жармасынан тазалығы 96,388%, ал көлемі 3,1 млн саз балшық, 3,7% құм өтеді.
Кесте 1.14
Түпкі салындылардың ірілігі
Анықтал
ған күні
Қабат
Q, м³сек
20 10мм
10 5мм
5 3мм
31мм
1-0,2мм
0,201мм
14.03
301
71,1
2,5
2,0
5
10,0
51,8
20,7
20.03
321
103
-
-
-
-
77,9
22,1
8.04
330
117
2,9
3,0
2,4
3,9
38,4
49,4
29.04
306
77,3
-
-
-
-
76,5
23,5
18.05
258
25,4
-
-
-
-
9,7
90,3
Осы кестенің деректері бойынша түпкі салындылардың уақ диаметрлердің басымдылығын көруге болады. Одан ірі салындылардың қозғалысын ақпан мен сәуір аралығында байқауға болады.
1.9 Өзеннің қыстық режимі
Мамаев гидропостының деректері бойынша мұзқату құбылысы өте сирек немесе қысқа уақытты қамтиды. Мұздықтар болмайды немесе айтарлықтай болмайды. Өте аз көлемде кездесетін мұздардың қалыңдығы 5 см - ге дейін болады.
Өзеннің еркін су ағыны және оның қолдануы Арыс өзенінің жалпы су ағыны:
* Максималды - 1750 млнм³
* Орташа -1042 млнм³
* 50 % қамтамассыздандыру - 1000 млнм³
* 60 % қамтамассыздандыру - 950 млнм³
* 75 % қамтамассыздандыру - 858 млнм³
* Минималды - 858 млнм³
Арыс - Түркістан каналы және Бугунь суқоймасы су ағынының 790 млн м³ көлемін пайдаланады. Оның шамамен Арыс өзенінен - 790 млн м³, ал Бугуньнен - 60 млн м³ тең келеді.Арыс су қоймасының соғылуынан кейін оның көлеміне сәйкес, яғни толық 250 млн м³ қамтитын су ағыны пайдалануда.
Арыс су қоймасының әсерінен Арыс - Түркістан каналы мен құрылыстың су өткізу мүмкіндігі 30 мың га артты.
Проектіленген құрылыстардың халық шаруашылығына тигізетін пайдалары:
1) Мақта егуге арналған аудандардың ұлғаюы;
2) Азық қорының құрылуы;
3) Емдік қасиеті бар өсімдіктердің көбеюі мен жиналуы;
4) Маңызы зор кәсіптік және теміржол бойындағы қалалар Арыс пен Түркістанды сумен қамтамассыз ету;
5) Қуаты 11500 квт-ға дейінгі арзан су энергиясын пайдалануға жағдайлар жасау;
6) Су магистралінің суландырылуының салдарынан шөлді аймақтарда климаттық жағдайларының жақсаруы;
2. СУ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ
2.1 Гидрологиялық есептеулер
Жылдық ағындар деп - өзеннің көлденең қимасынан бір жыл уақыт ішінде ағып өтетін судың мөлшерін айтамыз.
Жалпы түрде ол төмендегі формуламен есептеледі:
W=Q · T=39.4·31,54·106 =1242 млн. м3 (2.1)
Мұндағы: W - жылдық ағынның көлемі;
Q - өтім өлшем бірлігі лс, м[3]с;
T - уақыт 1 жылдағы секунд саны
T - 1 жылда 31,54 млн.сек бар.
Су қоймасын жобалау кезінде,барлық су өткізетін саңылаулар орташа өтімдерге есептеледі. Орташа өтімдерді анықтау үшін,олардың есептік қамтамасыздандыратын білу қажет. Арыс өзеніндегі суалғыш торабы 3 - класқа жатады. 500 га-ға дейінгі суландыру ауданына су беру үшін арналған. 3-класс құрылымы үшін есептік қамтамасыздық Р=85% деп қабылданды. Арыс өзеніндегі орташа өтімді бақылау жылдары 42 жылды құрайды. Орташа өтімдер бойынша гидрометриялық мәліметтер көмегімен есептік максималды өтімдер анықталады және қамтамасыздық қисығы тұрғызылады. Қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін, келесі параметрлерді анықтау керек:
1. Орташа көпжылдық өтім немесе ағын нормасы;
2. Вариация коэффициенті Сv;
3. Ассиметрия коэффициенті Сs;
Жылдық ағын нормасы деп - орташа жылдық ағындардың көпжылдық орташа шамасын айтады. Орташа көпжылдық өтім төмендегі формуламен анықталады:
(2.2)
мұндағы: Q0 - жылдық ағынның нормасы; м3с
Qi - орташа жылдық өтімдер; м[3]с
n - жылдар саны
(2.3)
Ағынның 2-ші сипаттамасы ағынның өзгермелілігін көрсететін сипаттама - ағынның өзгермелілігін көрсететін коэффициент.
Жылдық ағынның вариация коэффициенті теориялық формулалармен анықталады:
(2.4)
мұндағы: к - модуль коэффициенті немесе жылдық ағынның, оның орташа жылдық ағынның мәніне қатынасы:
(2.5)
Орташа өтімдердің ықтималдық қамтамасыздығы төмендегі формуламен анықталады:
(2.6)
мұндағы: m - кему тәртібімен орналасқан бақыланатын жылдар
санының реттік номері;
n- жылдардың жалпы саны, n = 42 жыл
Жылдық ағынның 3-ші негізгі сипаттамасына жататын жылдық ағынның ассиметриялылық қасиетін көрсететін коэффициент - жылдық ағынның ассиметриялық коэффициенті деп аталады
(2.7)
Көрсетілген жылдық ағынның негізгі сипаттамасының салыстырмалы қателігі төмендегідей анықталады.
1. Жылдық ағынның нормасының салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады.
(2.8)
2. Жылдық ағынның өзгермелілігін салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады:
(2.9)
Егер, ECv = 10...15% болса, бақылау қатары жеткілікті болады.
Егер, ECv 10...15% болса, бақылау қатары жеткіліксіз болады.
1. Жылдық ағынның ассиметриялық коэффициентінің салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады:
(2.10)
Корреляциялық коэффициентінің салыстырмалы қателігі:
(2.11)
Орташа жылдық өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы орташа өтімді анықтау.
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығының ординаталары кесте түрінде жүргізіледі.
Кему тәртібімен орналасқан орташа өтімдер мәні бойынша және орташа өтімдердің ықтималдық қамтамасыздығы мәндері бойынша эмпирикалық қамтамасыздық қисығы тұрғызылады.
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығының дұрыстығын бекіту үшін сонымен қатар теориялық қамтамасыздық қисығының элементтері енгізіледі. Ассиметриялық коэффициент теориялық және эмпирикалық қамтамасыздық қисықтарының сәйкестігіне байланысты табылады. Теориялық қамтамасыздық қисығының ординаталары.
Кесте 2.1
Орташа жылдық өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы орташа өтімдерді анықтау
№
Жыл
дар
Qi м[3]с
Q I
кему ретімен
Ki
=QiQ0
(Ki -1)
(KI -1)²
(Ki -1)³
P=mn+1*100%
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
1970
31
74,7
1,89697
0,89697
0,80456
0,72166
2,326
2
1971
40
70,3
1,78523
0,78523
0,61659
0,48417
4,651
3
1972
38
65,5
1,66334
0,66334
0,44002
0,29188
6,977
4
1973
35,9
62,3
1,58208
0,58208
0,33882
0,19722
9,302
5
1974
55,6
62,2
1,57954
0,57954
0,33587
0,19465
11,63
6
1975
39,2
61,6
1,5643
0,5643
0,31844
0,1797
13,95
7
1976
33,7
61,1
1,55161
0,55161
0,30427
0,16784
16,28
8
1977
24,4
55,6
1,41194
0,41194
0,16969
0,0699
18,6
9
1978
25,1
43,8
1,11228
0,11228
0,01261
0,00142
20,93
10
1979
25,9
43,2
1,09704
0,09704
0,00942
0,00091
23,26
11
1980
29
42,7
1,08435
0,08435
0,00711
0,0006
25,58
12
1981
41,1
42,6
1,08181
0,08181
0,00669
0,00055
27,91
2.1 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
13
1982
42,7
41,1
1,04371
0,04371
0,00191
0,00059
30,23
14
1983
35,1
40,9
1,03864
0,03864
0,00149
0,00091
32,56
15
1984
24,9
40
1,01578
0,01578
0,00025
0,0006
34,88
16
1985
37,8
39,9
1,01324
0,01324
0,00018
0,00055
37,21
17
1986
40,9
39,2
0,99547
-0,0045
2,1E-05
0,00091
39,53
18
1987
30,9
38
0,96499
-0,035
0,00123
0,0006
41,86
19
1988
33,2
37,8
0,95991
-0,0401
0,00161
0,00055
44,19
20
1989
62,3
35,9
0,91166
-0,0883
0,0078
-0,0007
46,51
21
1990
42,6
35,4
0,89897
-0,101
0,01021
-0,001
48,84
22
1991
31,4
35,1
0,89135
-0,1087
0,01181
-0,0013
51,16
23
1992
61,1
34,9
0,88627
-0,1137
0,01293
-0,0015
53,49
24
1993
32,1
34,3
0,87103
-0,129
0,01663
-0,0021
55,81
25
1994
61,6
33,7
0,8558
-0,1442
0,02079
-0,003
58,14
26
1995
39,9
33,2
0,8431
-0,1569
0,02462
-0,0039
60,47
27
1996
62,2
32,8
0,83294
-0,1671
0,02791
-0,0047
62,79
28
1997
34,9
32,1
0,81516
-0,1848
0,03416
-0,0063
65,12
29
1998
74,7
31,7
0,80501
-0,195
0,03802
-0,0074
67,44
30
1999
70,3
31,4
0,79739
-0,2026
0,04105
-0,0083
69,77
31
2000
65,5
31,4
0,79739
-0,2026
0,04105
-0,0083
72,09
32
2001
31,7
31
0,78723
-0,2128
0,04527
-0,0096
74,42
33
2002
24,1
30,9
0,78469
-0,2153
0,04636
-0,01
76,74
34
2003
32,8
30,7
0,77961
-0,2204
0,04857
-0,0107
79,07
35
2004
43,8
29
0,73644
-0,2636
0,06946
-0,0183
81,4
36
2005
35,4
25,9
0,65772
-0,3423
0,11716
-0,0401
83,72
37
2006
30,7
25,1
0,6374
-0,3626
0,13148
-0,0477
86,05
38
2007
20,9
24,9
0,63232
-0,3677
0,13519
-0,0497
88,37
39
2008
34,3
24,4
0,61963
-0,3804
0,14468
-0,055
90,7
40
2009
22,6
24,1
0,61201
-0,388
0,15054
-0,0584
93,02
41
2010
31,4
22,6
0,57392
-0,4261
0,18155
-0,0774
95,35
42
2011
43,2
20,9
0,53075
-0,4693
0,2202
-0,1033
97,67
Σ1654
Σ1654
Σ42
Σ1,506
Σ4,94821
Σ1,7818
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығы 2.1 - кестенің 5 - ші және 9 - шы графаларымен тұрғызылады (сурет 2.1).
Сурет 2.1 Арыс өзенін эмпирикалық қамтамасыздық қисығы
Теориялық қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін Сv және Сs есептелінген мәндерін пайдаланамыз. Сол мәндер арқылы [5] әдебиеттен 215- 216 беттерінен теориялық қамтамасыздық қисығының координаталарын 2 қосымша, үш-параметрлік гамма-бөлгіш қисығының ординатталары кестесінен табамыз, оны 2.2 - кестеге толтырамыз, ал теориялық қамтамасыздық қисықтары 2.2 - суретте көрсетілген.
Кесте 2.2
Теориялық қамтамасыздық қисықтарының координаталары, Сv=2Cs
Р, %
0,01
0,1
1
5
10
20
50
60
70
80
90
95
99
К
2,86
2,45
1,99
1,64
1,47
1,3
0,959
0,875
0,79
0,70
0,586
0,506
0,37
Q0
112,7
96,53
78,4
64,6
57,9
51,2
37,8
34,5
31,1
27,6
23,1
19,9
14,6
Сурет 2.2 Арыс өзенін теориялық қамтамасыздық қисығы
Q85%=Q0 ∙K= 26*0,70 = 18,2м[3]с. (2.12)
Есептік қамтамасыздық өтімді анықтау үшін ҚНжЕ 2.01.14 - 83 нұсқауының қосымшасын су шаруашылығы салаларының қамтамасыздығы анықталады.
Суару үшін - Рop= 85 - 95 %
Гидроэнергетикаға - Ргэ = 95 %
Суландыру саласына есептік қамтамасыздықты мына формуламен есептейді:
; м3с (2.13)
мұндағы, модульдік коэффициент;
(2.14)
Жоғарғы өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы қисықтарын тұрғызу және есептік қамтамасыздық өтімді құрылымның есептік қамтамасыздық клас күрделігіне байланысты анықтау.
Жоғарғы өтім дегеніміз - гидротехникалық құрылым арқылы өтетін өтімнің ең үлкен шамасы. Жоғарғы өтім су тасығанда және топан су кездерінде болады. Жоғарғы өтім 3 жағдайда ескеріледі.
1. Бақылау қатары жеткілікті кезде;
2. Бақылау қатары жеткіліксіз кезде;
3. Бақылау қатары жоқ кезде;
Біз бұл жұмыста жоғарғы өтім қатары жеткілікті кездегі үлкен шындыққа жақын тәсілмен есептейміз. Оны кесте түрінде жүргіземіз (2.3 - кесте).
Кесте 2.3
Жоғарғы өтімнің статистикалық сипаттамаларын үлкен шындыққа жақын тәсілмен есептеу
№
Жылдар
Q I max м[3]с
Q I max кему ретімен
Ki=QiQ0
Lgki
kiLgki
P=mn+1*100,%
1
2
3
4
5
6
7
8
1
1970
135
944
4,18475
0,62167
2,60153
2,33
2
1971
250
609
2,6997
0,43131
1,16442
4,65
3
1972
192
485
2,15
0,33244
0,71475
6,98
4
1973
172
442
1,95938
0,29212
0,57238
9,3
5
1974
265
427
1,89289
0,27713
0,52457
11,6
6
1975
442
405
1,79536
0,25415
0,4563
14
7
1976
196
287
1,27227
0,10458
0,13305
16,3
8
1977
116
277
1,22794
0,08918
0,1095
18,6
9
1978
225
265
1,17474
0,06994
0,08217
20,9
10
1979
82,9
256
1,13485
0,05494
0,06235
23,3
11
1980
172
250
1,10825
0,04464
0,04947
25,6
12
1981
287
237
1,05062
0,02145
0,02253
27,9
13
1982
228
228
1,01072
0,00463
0,00468
30,2
14
1983
117
225
0,99742
-0,0011
-0,0011
32,6
15
1984
87,6
213
0,94423
-0,0249
-0,0235
34,9
16
1985
405
211
0,93536
-0,029
-0,0271
37,2
17
1986
209
209
0,9265
-0,0332
-0,0307
39,5
18
1987
94,6
203
0,8999
-0,0458
-0,0412
41,9
19
1988
112
196
0,86887
-0,061
-0,053
44,2
20
1989
237
194
0,86
-0,0655
-0,0563
46,5
21
1990
427
192
0,85114
-0,07
-0,0596
48,8
22
1991
137
191
0,8467
-0,0723
-0,0612
51,2
23
1992
213
184
0,81567
-0,0885
-0,0722
53,5
24
1993
191
172
0,76248
-0,1178
-0,0898
55,8
25
1994
277
172
0,76248
-0,1178
-0,0898
58,1
26
1995
194
162
0,71815
-0,1438
-0,1033
60,5
27
1996
142
161
0,71371
-0,1465
-0,1045
62,8
28
1997
84,3
154
0,68268
-0,1658
-0,1132
65,1
29
1998
609
142
0,62949
-0,201
-0,1265
67,4
30
1999
944
138
0,61175
-0,2134
-0,1306
69,8
31
2000
203
137
0,60732
-0,2166
-0,1315
72,1
32
2001
184
135
0,59845
-0,223
-0,1334
74,4
33
2002
211
117
0,51866
-0,2851
-0,1479
76,7
34
2003
162
116
0,51423
-0,2888
-0,1485
79,1
35
2004
256
112
0,4965
-0,3041
-0,151
81,4
36
2005
109
109
0,4832
-0,3159
-0,1526
83,7
37
2006
89
94,6
0,41936
-0,3774
-0,1583
86
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
38
2007
485
89
0,39454
-0,4039
-0,1594
88,4
39
2008
161
87,6
0,38833
-0,4108
-0,1595
90,7
40
2009
79
84,3
0,3737
-0,4275
-0,1597
93
41
2010
154
82,9
0,3675
-0,4347
-0,1598
95,3
42
2011
138
79
0,35021
-0,4557
-0,1596
97,7
Σ9474,4
Σ9474,4
Σ42
Σ-3,143
Σ3,49272
Кестенің мәндерін пайдаланып төмендегі статистикалық параметрлерді анықтаймыз:
(2.15)
(2.16)
(2.17)
Есептеліп алынған ( ) параметрлері арқылы [5] әдебиеттен 217- 220 беттерінен графиктер арқылы СV және СS коэффициенттерін анықтаймыз.
Кестеден алғанымыз СV = 1,5 СS; және СS осы мәндер арқылы эмпирикалық қамтамасыздық қисығын тұрғызамыз.
Ол үшін 2.3-кестеден 5 және 8-ші графалары арқылы эмпирикалық қамтамасыздық қисығын және 18-кестеден теориялық қамтамасыздық қисықтары тұрғызылады (сурет - 2.3). Теориялық қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін [5] әдебиеттен СV және СS мәндеріндегі теориялық қамтамасыздық қисығының координаттары 2 қосымша, үш-параметрлік гамма-бөлгіш қисығының ординатталары кестесінен мәндері алынып 2.4-кестеге толтырылады.
Сурет 2.3 Теориялық қамтамасыздық қисықтары
Кесте 2.4
Теориялық қамтамасыздық қисықтарының ординаталары, 2Сv=0,66
Р,%
0,01
0,1
1
5
10
20
30
40
50
К
5,4
4,3
3,13
2,276
1,884
1,476
1,216
1,012
0,85
Q0
1218,1
969,9
706,1
513,4
424,99
332,95
274,3
228,3
191,7
2.4 кестенің жалғасы
60
70
80
90
95
97
99
0,73
0,594
0,465
0,28
0,226
0,1768
0,1084
164,7
133,99
104,9
63,2
50,98
39,88
24,45
Есептік қамтамасыздық ҚНжЕ 2.01.14 - 83 нұсқауы бойынша гидротехникалық құрылымдардың кластық күрделілігі қабылданды.
Ағынды жыл ішінде таралуын анықтау
Ағынды жыл ішінде таралуын қатарлардың жеткілікті кезінде Нақты жыл тәсілімен есептеу. Нақты жыл тәсілінің мәні мынада, берілген гидрографтардың ішінде есептік жылға мынадай жылды қабылдайды.
,
мұндағы: Рв -есептік қамтамасыздық суғару мақсаты үшін
Рв = 85 - 95%
Рға= 95%
Ржыл -жылдық қамтамасыздығы.
Рш.к.- шектелген кезең қамтамасыздығы.
Рш.м.- шектелген мезгіл қамтамасыздығы.
Суретке қарап жылдық, шектелген кезең, шектелген маусым, өтімдерінің қосындысы табылады. Оларды кему ретімен жазып қамтамасыздықтарын келесі формуламен есептелінеді:
(2.18)
Есептелінген қамтамасыздықтар календарлық түрде жазылады.
Су шаруашылық жыл
Шектелген мезгіл
Шектелген маусым
Шектелмеген маусым
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
I
II
III
Нақты жыл - 1942 жыл. Өйткені 85% - ға жуық.
2.2 Дақылдардың суғару тәртібін анықтаудың есебі
Ауыл шаруашылық дақылдарының табиғи жағдайда тіршілік факторлары және жағдайымен қаматамасыздығын бағалау. Егістіктің табиғи ылғалмен қамтамасыз етілуін бағалау
Қазіргі кезде егістіктің табиғи ылғалмен қамтамасыздығын бағалау үшін бірнеше түрлі әдістер қолданылады. Олардың ішінде ең көп тарағаны климат көрсеткіштерін, өзара қатынастарын ескеретін әдістер. Мұндай климат көрсеткіштеріне жататындар: ауаның көп жылдық орташа айдағы күндік температурасы, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, көп жылдық орташа айлық буланғыштық. Осы агроклиматтық көрсеткіштердің өзара қатынастарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
САПАРӘЛИЕВ Д.Ә.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ
АРЫС ӨЗЕНІН СУҒАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІККЕ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ ЖОБАСЫ
5В081000 - Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В081000 - Жерді мелиорациялау, баптау және қорғау мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент___________________________________ ________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.
Табиғи-климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1 Жер бедерінің орналасуы және биіктік деңгейі ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3 Ауаның ылғалдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.4 Геологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.5 Топырақтардың физика-механикалық қасиеттері ... ... ... ... ... ...
13
1.6 Гидрогеологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.7 Өзендердің гидрологиялық режимдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
14
1.8 Салындылардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.9 Өзеннің қыстық режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.
Су шаруашылық есептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1 Гидрологиялық есептеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2.2 Дақылдардың суғару тәртібін анықтаудың есебі ... ... ... ... ... ... ..
27
2.3 Ауылшаруашылық дақылдарын суғармалау тәртібі ... ... ... ... ...
34
3.
Гидротехникалық құрылымдарды жобалау және есептеу ... ... ... ... .
41
3.1 Бөгетті жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
41
3.2 Су алғыштың түрін таңдау және оны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.3 Су тастағыш түрін таңдау және оны есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.4 Гидротехникалық құрылымдарды техникалық пайдалану ... ... ..
47
4.
Табиғатты және су ресурстарын қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
50
4.1 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.2 Табиғатты қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.3 Су шаруашылығын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
4.4 Су объектілерін қорғау және судың зиянды әсеріне қарсы
күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
53
4.5 Су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
57
5.
Пайдалану, еңбек қауіпсіздігі және қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
58
5.1 Тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
5.2 Шаруашылық жерлерінде төтенше жағдайларға қарсы шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
5.3 Гидротехникалық құрылымдардағы апаттар қаупін талдау ... ...
60
6.
Экономика техникалық көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
65
6.1 Жалпы өнім және оның бағасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
65
6.2 Күрделі қаржылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
6.3 Жылдық ауыл шаруашылық және жалпы шығындар,
өзіндік құн және таза пайда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
6.4 Еңбек шығындары және оның өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
72
6.5 Күрделі қаржылардың экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
75
КІРІСПЕ
Қазақстан халқын ауыл шаруашылық өнімдерімен толық қамтамасыз ету, өндірістер мен шикізат өңдеу орындарын шикізатпен қамтамасыз етіп, олардың сұраныстарын толықтыру елдің экономикалық жағдайын көтеру үшін біз ауыл шаруашылығын кәзіргі деңгейден (тығырықтан) шығарып алға жылжытуымыз керек.
Осындай көп салалы жұмыстарды орындауға алға қойылған әлеуметті 50 елдің қатарына кіруге Қазақстан Республикасының жасаған талпынысы, бағдарламалары баршамызға айғақ және соларды біз ел болып жұмыла еңбек етіп, үлесімізді қосуымыз керек. Бұл бағыттың орындалуында біздер жерге орналастыруды, агроөнеркәсіп мамандары бірлесе отырып болашақта орындалатын және елдің экономикасын көтеретін жобалау жұмыстарын аса ұқыптылықпен жасап, оны өндірісте пайдалануға енгізіп үлесімізді қосуымыз керек.
Сондықтан осы шараны жасау барысында біз бірнеше жылдық есептерді, бірқатар экономикалық көрсеткіштер жинағын, перспективалық жобаларды, нормативтік актілер мен техникалық т.б. әдебиеттерді, үкімет қаулылары мен ұсыныстарын қолданып пайдаландық.
Ғылымның, техниканың және ауыл шаруашылығының қазіргі деңгейі, болашақтағы қарқындап дамуы гидромелиоративтік жұмыстар жүргізетін су мамандарына үлкен міндеттер қояды. Ғылыми-техникалық прогрессті үдете іске асыру, ауыл шаруашылығындағы барлық жұмыс просцестерін жетік жүргізетін, жан-жақты дамыған жігерлі, алдағы жаңа өндірістік мәселелер қойып және оны ойдағыдай ғылыми түрде шеше алатын, өзінің білім деңгейін әрқашан көтере отыратын, қазіргі жағдайдағы ауыл шаруашылығын ұйымдастыру және басқару тәсілдерін жетік білетін жоғары білімді іскер мамандарды дайындауды қажет етеді.
Қазіргі уақытта су құрылыстарын салу және суармалау жүйелерін тиімді пайдалану үшін барлық жұмыс процестерін жаппай механикаландыру және автоматтандыру қажет. Суармалау жүйелерінде жоғары өнімділікке жеткізетін жаңа суару тәсілдері және суару техникасы, су алатын, су өткізетін құрылыстар, су бөлуді автаматтандыратын және механикаландыратын құралдар көптеп пайдаланылуда.
1. Табиғи-климаттық жағдайлары
0.1 Жер бедерінің орналасуы және биіктік деңгейі
Арыс өзені Шымкент облысындағы негізгі су көздері болып табылады. Арыс өзенінің бассейіні солтүстік ендік бойынша (41˚54΄ және 43˚03΄), ал шығыс (68˚16 ΄және 70˚48΄) орналасқан. Бассейннің формасы мен жер бедері батыс Тянь-Шань сілемдерінен бастап батыс бағытқа қарай биіктігін төмендете Сырдария ойпатына жетеді.Арыс өзенінің ұзындығы -378 км, алабының ауданы - 14900 км². Ақсу Жабалығы жақын Шақпақ бұлағының (Қаратау мен Талас Алатауының аралығында) бастау алып, Оңтүстік қазақстан отырар ауданының Талапты ауылы маңында Сырдария өзеніне алабына құяды. Басты салалары Ақсу, Бадам, Қабылсай, Жабалығысу, Боралдай.
Жоғары ағысы терең таулы аңғармен, орта және төмен ағыстарында жазық пен ағады. Төмен ағысының жайылмасы - 1,5 -2,0 км, арнасы 40 -50 м шамасында болады. Алабында 11 шағын бөген және 3 СЭС салынған. Негізінен көктемгі еріген қар және жаңбыр суымен толығады. Жылдық орташа су ағының мөлшері 40,2 м³ сек - ке (Арыс станциясының тұсында) жетеді. Егістік, бау-бақша, шабындық суаруға пайдаланылады. Арыс өзенінен тікелей 37 канал бастау алады. Ең ірісі АТКА (су ағынының мөлшері 13,4 м³ сек). Өзен суы тұщы, минералдылығы 200 - 400 мг - л-ге (құйылысында) дейін өзгереді.
0.2 Климаттық жағдайы
Арыс өзенінің климаттық жағдайы белгілі бір ұзақ мерзімде тұрақты бақылайтын метеостанциялардың жұмыс нәтижесінде сипатталады. Олар: Арыс, Шымкент, Түлкібас. Төменде көрсетілген 1.1-кестеде деректер келтірілген.
Кесте бойынша Арыс өзені бассейіннің климатын жылы деуге болады. Орташа жылдық ауа температурасы таулардан батысқа қарай қашықтаған сайын көтеріледі. Онымен қоса климаттың континенталдығы да орташа айлық температура амплетудасы нда өзгеріп көтеріледі. Арыс өзені бассейінің ең суық айы - қаңтар. Үш ай суық мезгілді қамтиды олар желтоқсан,қаңтар,ақпан. Ал ең жылы ай ол шілде. Таулы аймақтарда 22,6˚С , ал жазықты жерлерде 29˚С дейін барады.
1.2-кесте бойынша суық мерзім бес айға созылады.
Кесте 1.1
Орташа айлық және жылдық температуралар
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
дық
Амплитуда
Түлкібас
-2,1
-0,8
4,6
11,9
17,8
22,2
25,6
24,6
19,1
11,8
3,8
-1,0
11,5
27,7
Шымкент
-2,6
-0,1
5,5
12,8
19,6
28,4
26,5
25,1
18,9
11,9
4,4
-1,0
12,0
29,1
Арыс
-4,1
0,1
5,6
13,8
20,8
28,1
29,3
27,2
20,0
11,7
2,6
-3,0
12,5
33,4
Кесте 1.2
Температураның абсолютті максимумдар мен минимумдар
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жылдық
Амплитуда
Түлкібас
max
18,9
19,2
25,1
30,1
36,1
35.1
38,6
38,1
39,9
29.6
23.3
19.1
38.6
64
min
-22,5
-12,4
-6,4
2,1
9.0
11,7
10.6
1.0
-5,2
-21,7
-19,1
-22.5
-22.4
64
Шымкент
max
17
19
25,3
26.7
37,3
37.3
42.3
41.0
36,4
31,5
23,9
18,6
42,3
61,1
min
-23,5
-27,7
-13,5
-2,4
1,5
1,5
9,4
7,2
-2,0
-5,0
-14,5
-26
-27.4
61.1
Арыс
max
10,0
22.4
27,69
31,0
40,2
41,0
42,7
37,2
38,3
36,4
25,2
10.8
42,7
72.9
min
-30,4
-30,2
-15,0
-3,7
3,6
9.4
14,0
10
-1.2
-3,0
-28.4
22.2
-30.3
72.9
Жауын-шашын. Климаттың негізгі элементі жауын-шашын болып табылады. Жауын шашынның ерекшеліктері жер беті сулары мен жер асты суларының режимін қалыптастырады. Жауын-шашынға байласты Арыс бассейінің территориясы құрғақ егістік зонасына жатқызуға болады. Ылғалдылығының балансы 1,0 - ден төмен. Ал Арыс өзенінің төменгі жерлері шөлейт типіне жатады.
Орташа айлық және жылдық жауын-шашынның ерекшеліктері жер беті сулары мен жер асты суларының режимін қалыптастырады. Жауын-шашынға байланысты Арыс бассейінің территориясы құрғақ егістік зонасына жатқызуға болады. Ылғалдылығының балансы 1,0-ден төмен. Ал Арыс өзенінің төменгі жерлері шөлейт типіне жатады.
Кесте 1.3
Орташа айлық және жылдық жауын-шашын
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
дық
Түлкібас
13
78
113
126
62
28
15
7
12
63
84
95
745
Шымкент
50
53
81
79
40
18
9
3
6
41
49
58
485
Арыс
32
32
39
32
26
11
2
2
2
15
19
31
243
Мамаевка
29
40
54
41
22
8
4
2
3
19
28
35
255
Демек, Арыс өзені бассейіні жауын-шашынның таралуы бойынша төмендегідей бөлінеді:
1. Биіктаулар аймағы. Талас-Алатау - 2500 мм және одан жоғары.
2. Талас-Алатау тау баурайларында - 1500-2500 мм.
3. Биік тау бөктерінде - 700-1500 мм.
4. Қаратау таулы аймақтарында - 500-1500 мм.
5. Аласа тау бөктерінде Алатау - 300-700 мм, Қаратау - 300-500 мм.
6. Арыс өзенінің төменгі ағыс жазықтарында - 200-250 мм.
Кесте 1.4
Жылдық жауын-шашынның жиынтығы
№
Метеостанция
Орташа көпжылдық жауын-шашын қосындысы, (мм)
Жауын-шашынның жылдық максималды қосындысы,
(мм)
Жауын-шашынның жылдық минималды қосындысы, (мм)
1
Шымкент
433
584
265
2
Түлкібас
684
924
427
3
Арыс
243
309
173
Жауын-шашынның жыл мезгіліне байланысты таралуы төмендегі 1.5-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.5
Жауын-шашынның жыл мезгіліне байланысты таралуы
Метеостанция
Қыс
Көктем
Жаз
Күз
Жыл
Шымкент
154
130
20
79
433
Арыс
160
102
9
32
284
Түлкібас
240
272
37
134
684
Кесте бойынша Арыс өзені бассейінінің 76% жауын-шашын көлемі суық мерзімге тиесілі. Бұл жауын-шашын таралу түрі жер асты және жер беті суларына жақсы әсер етеді.
6.1 Ауаның ылғалдылығы
Жазда ауа температурасының жоғары болуы мен ылғалдылықтың жетіспеушілігінен Арыс өзені бассейінінің ауқымды территориясында ауаның құрғақшылдылығы байқалады (1.6 - кесте).
Кесте 1.6
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Шымкент
73
75
72
59
52
40
32
28
34
50
72
74
50
Арыс
85
78
71
63
54
24
28
32
48
69
76
78
55
Түлкібас
69
67
68
53
47
39
30
30
33
50
62
72
51
Түркістан
86
32
66
59
47
35
28
33
57
58
76
73
57
Арыс өзенінің батыс бөлігі Түркістан аумағындағы ауа ылғалдылығы төмен болады, ол жердегі бірыңғай ауа ылғалдылығы 28% дейін төмендейді (1.7 - кесте).
Кесте 1.7
Ауаның абсолютті ылғалдылығы
Метеостан
ция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Шымкент
3,7
5,4
6,2
8,8
11,14
11,4
11,1
9,2
7,2
6,6
5,3
4,7
7,6
Арыс
4,4
5,4
7,0
9,7
11,6
10,8
9,8
9,3
6,9
5,7
6,2
3,3
7,5
Түлкібас
4,2
4,3
5,7
7,6
10,1
10,4
9,9
9,0
7,0
6,6
5,3
4,4
7,0
Түркістан
3,8
5,0
6,0
8,3
10,5
10,2
9,7
10,0
6,8
6,7
5,3
3,4
7,2
Абсолютті ылғалдылық максимумы жаз айларында, ал минимумы суық қыс айларында - қаңтар, желтоқсанда байқалады.
Булану. Булану процесі тікелей ауа ылғалдылығымен температураға байланысты болады. Мәліметтер 1.8 - кестеде келтірілген.
Буланудың максималды көлемі жаздың күндерінде, ал минималды қыс айларында болады.
Жел. Арыс өзені бассейінде көбінесе боранды желдер соғады. Ондай қатты желдердің соғуларынан мамырдың аяғы мен маусымның басында мақта мен басқа да дәнді дақылдардың жинау көлемін азайтады (1.9 - кесте).
Кесте 1.8
Су бетінің булануы (мм)
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Цинбайлы
-
-
-
83
121
135
140
146
144
133
-
902
1088
Түркістан
10
26
48
400
177
218
265
217
164
107
32
273
1413
Арыс
6
19
36
71
126
188
264
256
128
73
24
16
1140
Кесте 1.9
Желдің орташа жылдамдығы, мсек
Метеостанция
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Жыл
Түлкібас
2,7
3,8
3,9
4,6
4,1
3,6
3,4
4,4
3,9
3,8
4,0
3,3
3,8
Шымкент
2,0
2,6
2,74
3,3
3,0
2,9
3,2
3,7
2,9
2,8
2,1
1,1
2,6
Арыс
1,4
1,9
2,0
2,0
2,1
2,1
3,3
2,4
2,4
1,4
1,1
1,7
2,0
Жол байланысы. Ең жақын теміржол станциясы құрылыстан 45 км қашықтықта жатыр. Негізгі көлік магистралі болып Шымкент - Түркістан болып табылады. Оның ұзындығы 180 км. Көбі тегіс жолдар, тек қысқа мерзімде ғана пайдаланылады, өйткені олар ескірген жолдарға жатады. Жолдарды қыста пайдалану өте қолайсыз, ал жазда шаңы көтеріледі.
Экономикалық шаруашылық
Қазіргі кезде ГЭС бар. Ең ірісі Арыс ГЭС-1 болып табылады. Оның қуаттылығы - 5800 квт. Электрэнергияға қажетті секторлар:
* Ауыл шаруашылығы - 6200 квт
* Тұрмыстық қажеттілік - 5600 квт
* Кәсіптік шаруашылық - 7600 квт
Құрылысқа тоқ Арыс ГЭС - 1-ден тартылған. Ол 8 км қашықтықта орналасқан.
6.2 Геологиялық сипаттамасы
Арыс өзені бассейнінің батыс Тянь-Шань тау жүйесі мен Түркістан жазығының арасына орналасуы геологиялық жағдайының күрделі және әр түрлі болып қалыптасуына әсер етеді. Талас-Алатауының аласа жерлерінде ежелгі массивті жыныстар, әсіресе төменгі тас көмір әк тастары басым кездеседі. Ал кристалдық жыныстыр, граниттер полеозой эрасына дейін жататын жыныстар өте сирек кездеседі. Граниттерді Ыр - Су өзенінің бастауларында кездестіруге болады. Олар жүйелі түрде магнитті темірлермен араласып қалыптасқан. Сонымен қатар басты Солтүстік-Батыс Талас Алатауларында кездестіруге болады. Ал таскөмір әктастар Талас Алатауының негізгі бөлігін құрайды. Қабаттардың петрогрфаиялық құрамы сан алуан болып келеді: құмдақ, топырақты тақтатас, топырақ конгломераттар. Қара - Тау құрылымында ауқымды түрде әктастар, кейбір жерлерде мраморлар мен құмдақтар кездеседі. Сонымен қатар, девондық әктастар мен ежелгі полеозойға дейінгі конглемераттар. Арыс өзенінің зонасында мел қабаттары кең таралған.
6.3 Топырақтардың физика-механикалық қасиеттері
Механикалық құрамы бойынша топырақтар саз бен құмға жататын жыныстар. Жеңіл, шаңды, ауыр, шаңды құмдақтар болып бөлінеді. Құлама жарды тұрғызу үшін мынандай ұсыныстарды қабылдау керек (1.10-кесте):
* Сулы топырақтар үшін - 1,5
* Құрғақ топырақтар үшін - 1,0
Гранулометриялық құрамы бойынша шаңдылары басымдырақ фракциялар болып табылады.
Фракциялардың диаметрі:
* 0,050,01 мм - 54 % дейін
* 0,010,005 мм - 36 % дейін
* 0,005 мм - 15 % дейін
Құмдақты фракциялар 0,250,5 мм және бөлшектік пайызда одан да ірілеу болып өлшенеді.
Топырақтардың мынадай сипаттары болады:
* Көлемдік салмағы 1,4 1,67 тм³
* Меншікті салмағы - 2,67 2,7 тм³
* Уақ тесіктілігі - 43 45 %
* Аққыштық шегі - 17,5 20,8 %
* Тұтасу коэффициенті - 0,4-тен, 53 дейін
* Ішкі үйкеліс бұрышы - 2125 2340
Кесте 1.10
Компрессор сынағының деректері
Сынақ басындағы уақ тесіктілігі Р
Сынақ аяғындағы уақ тесіктілігі, Р2
S өлшемдегі топырақ
тың тұнбасы, %
1 км-ге см өлшемдегі топырақ
тың тұнбасы
10 см қабатқа см өлшемдегі топырақтың тұнбасы
Сынаманың алынған тереңдігі,
(м)
0,433
0,322
10,9
19,6
196
4,5
1.10 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
0,438
0,337
17,9
17,9
179
3,6
0,456
0,347
26,0
20,0
200
3,0
0,478
0,391
16,6
16,6
166
2,0
0,442
0,361
14,5
14,5
145
6,0
0,470
0,403
12,6
12,6
126
8,0
Кестеден тұнбаның тереңдікке қарай азаюын байқауға болады. Жоғарғы қабаттардың 4-6 м тереңдікке дейін басым шөгінуі болып табылады, ал төменгі қабаттарда тұнба аз байқалады. Ең активті қабаттың тереңдігі
8 10м аспайды. Шөгінудің орташа көлемі 1,01 1,64 м болады. Топырақтың фильтрация коэффициенті 0,000015 0,000009 мсек-тен бастап немесе 1,8-ден 0,78 м тәулікке дейін болады.
Су тұтқыш жыныстардың есептік коэффициент фильтрациясы 0,0000032 мсек немесе 0,19 м тәулік болады.
6.4 Гидрогеологиялық сипаты
Арыс өзені бассейінінде бірнеше жерасты суларының түрін анықтауға болады:
1) Жоғары девондағы және төменгі карбондағы, жарық карстық сулар (циркуляцияға) айналымға түсетіндер
2) Құмдақтар мен конгломераттардағы жарық қабаттық сулар
3) Үштік кезеңіндегі шөгінді қабаттық сулар
4) Төрттік кезеңіндегі шөгінді сулар
Жарық карстық сулар Қаратаудың оңтүстік - батыс баурайларында бұлақтар түрінде кездеседі.
Үштік кезеңіндегі шөгінді сулпрдың сапасы және дебиті нашар болады.
Төрттік кезеңіндегі шөгінді суларының дебиті төмен әрі ешқандай мәні жоқ.Бірінші суы бар қабат 2,5 15,0 м тереңдікте орналасқан. Бұл сулардың минерализациясы жоғары әрі ішуге арналмаған.Ал екінші су тұтқыш қабат қысымды және 16 24 м тереңдікте орналасқан. Бұл қабаттағы сулардың сапасы жақсы емес.
6.5 Өзендердің гидрологиялық режимдері
Біздің жармадағы судың режимін Мамаев постының деректері бойынша сипатталады. Ол қайнар көздерден 154 км қашықтықта орналасқан. Оның ирригациялық желісі өте дамыған. Осы пост бойынша 1913 ж-дан 1941 ж-ға дейін және 1942 ж-дан 1972 ж-ға дейін бақылаулар жүргізілген. Орташа декаралық шығындардың көлемі және максималды шығындар қазіргі Арыс постының шығындарына байланысты айқындалған.
Мамаев посты бойынша Арыс өзенінің су тасқыны қар ерігендігіне және көктемдік жаңбырға байланысты, яғни ақпан-сәуір айларында болады (1.11 - кесте). Ал, мамырда шығындардың төмендеуін байқауға болады. Ол қардың азаю салдарынан болуы. Су ағынының минимумы шілдеде және тамызда байқалады. Ал шығынның қайта көбеюі қыркүйекте басталады. Қараша мен желтоқсанда тұрақты су шығыны болады. Арыс өзені - су ағынының жылдық көлемі Мамайев постында орташа көп жылдық көрсеткіш бойынша 1076 м³ тең, оның 40,7% вегатациондық мерзімге тән.
Кесте 1.11
Орташа жылдық су шығындары мен су ағынының модулі
Жылдар
Орташа жылдық шығын, м³с
Су ағынының модулі, лс
Жылдар
Орташа жылдық шығын, м³с
Су ағынының модулі, лс
1915
31,5
-
1935
38,9
6,17
1916
25,8
4,09
1936
33,7
5,35
1917
19,4
3,08
1937
34,5
3,86
1919
-
-
1938
25,2
4,0
1924
-
-
1939
26,0
4,13
1925
28,9
4,58
1940
27,8
4,41
1.8 Салындылардың сипаттамасы
Аса ірі салымдардың (100 мм-ге дейінгі) қозғалу шығыны 30 -ден басталатын су тасқынының салдарынан болады. Су көп кездегі (1934 ж) салындылардың ағыны. 109740 т-ға дейін, ал су орташа кездегі (1936 ж) салындылардың ағыны 24490 тоннаға дейін жетеді. Су тасқыны кезінде сол жылдары салындылардың өтуі 18800 т құралған. Су бұлдырлығы 0,026 0,356 гр-ға сәйкес болғаны 1.12 - кестеде көрсетілген. Орташа жылдық су бұлдырлығы ρ=гр м³.
Кесте 1.12
Шектік шығындардың тербелу амплитудасы
Атаулары және айлар
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Өлшенген салындылыр, кгсек
2,17
3,58
12,3
19,8
27,6
3,06
0,34
0,16
0,74
1,85
0,49
2,48
Су шығыны
45,8
702
105
92,9
43,8
1,2
6,71
3,67
10,4
23,2
28,3
40,1
Су бұлдырлығы, кгм³
0,05
0,05
0,12
0,21
0,64
0,14
0,05
0,04
0,07
0,08
0,02
0,06
Салыстырмалы азғантай су бұлдырлығы Арыс өзенінің аңғарындағы жанар тау атылуының салдарынан пайда болды деп кристалды тақтатастардың, ізбесті тастардың, конглемераттардың желге мүжілу әлсіздігінен деп түсіндіріледі.
Келтірілген деректер бойынша ең көп су бұлдырлығы мамыр айында байқалады (1.13 - кесте).
Кесте 1.13
Өлшенген салындылардың ірілігі
Күні
Қабат
Q
1-0,2 мм
0,2-0,1 мм
0,10,06 мм
0,05-0,01 мм
0,01 м
14.02
301
71,1
0,2
3,1
10,6
45,6
40,5
26.02
287
56,6
0,4
11,1
4,2
38,8
45,5
3.04
330
11,7
0,4
9,1
11,4
37,9
41,2
1.14 - кестеде Арыс өзені бойындағы Мамаев станциясының жармасынан тазалығы 96,388%, ал көлемі 3,1 млн саз балшық, 3,7% құм өтеді.
Кесте 1.14
Түпкі салындылардың ірілігі
Анықтал
ған күні
Қабат
Q, м³сек
20 10мм
10 5мм
5 3мм
31мм
1-0,2мм
0,201мм
14.03
301
71,1
2,5
2,0
5
10,0
51,8
20,7
20.03
321
103
-
-
-
-
77,9
22,1
8.04
330
117
2,9
3,0
2,4
3,9
38,4
49,4
29.04
306
77,3
-
-
-
-
76,5
23,5
18.05
258
25,4
-
-
-
-
9,7
90,3
Осы кестенің деректері бойынша түпкі салындылардың уақ диаметрлердің басымдылығын көруге болады. Одан ірі салындылардың қозғалысын ақпан мен сәуір аралығында байқауға болады.
1.9 Өзеннің қыстық режимі
Мамаев гидропостының деректері бойынша мұзқату құбылысы өте сирек немесе қысқа уақытты қамтиды. Мұздықтар болмайды немесе айтарлықтай болмайды. Өте аз көлемде кездесетін мұздардың қалыңдығы 5 см - ге дейін болады.
Өзеннің еркін су ағыны және оның қолдануы Арыс өзенінің жалпы су ағыны:
* Максималды - 1750 млнм³
* Орташа -1042 млнм³
* 50 % қамтамассыздандыру - 1000 млнм³
* 60 % қамтамассыздандыру - 950 млнм³
* 75 % қамтамассыздандыру - 858 млнм³
* Минималды - 858 млнм³
Арыс - Түркістан каналы және Бугунь суқоймасы су ағынының 790 млн м³ көлемін пайдаланады. Оның шамамен Арыс өзенінен - 790 млн м³, ал Бугуньнен - 60 млн м³ тең келеді.Арыс су қоймасының соғылуынан кейін оның көлеміне сәйкес, яғни толық 250 млн м³ қамтитын су ағыны пайдалануда.
Арыс су қоймасының әсерінен Арыс - Түркістан каналы мен құрылыстың су өткізу мүмкіндігі 30 мың га артты.
Проектіленген құрылыстардың халық шаруашылығына тигізетін пайдалары:
1) Мақта егуге арналған аудандардың ұлғаюы;
2) Азық қорының құрылуы;
3) Емдік қасиеті бар өсімдіктердің көбеюі мен жиналуы;
4) Маңызы зор кәсіптік және теміржол бойындағы қалалар Арыс пен Түркістанды сумен қамтамассыз ету;
5) Қуаты 11500 квт-ға дейінгі арзан су энергиясын пайдалануға жағдайлар жасау;
6) Су магистралінің суландырылуының салдарынан шөлді аймақтарда климаттық жағдайларының жақсаруы;
2. СУ ШАРУАШЫЛЫҚ ЕСЕПТЕРІ
2.1 Гидрологиялық есептеулер
Жылдық ағындар деп - өзеннің көлденең қимасынан бір жыл уақыт ішінде ағып өтетін судың мөлшерін айтамыз.
Жалпы түрде ол төмендегі формуламен есептеледі:
W=Q · T=39.4·31,54·106 =1242 млн. м3 (2.1)
Мұндағы: W - жылдық ағынның көлемі;
Q - өтім өлшем бірлігі лс, м[3]с;
T - уақыт 1 жылдағы секунд саны
T - 1 жылда 31,54 млн.сек бар.
Су қоймасын жобалау кезінде,барлық су өткізетін саңылаулар орташа өтімдерге есептеледі. Орташа өтімдерді анықтау үшін,олардың есептік қамтамасыздандыратын білу қажет. Арыс өзеніндегі суалғыш торабы 3 - класқа жатады. 500 га-ға дейінгі суландыру ауданына су беру үшін арналған. 3-класс құрылымы үшін есептік қамтамасыздық Р=85% деп қабылданды. Арыс өзеніндегі орташа өтімді бақылау жылдары 42 жылды құрайды. Орташа өтімдер бойынша гидрометриялық мәліметтер көмегімен есептік максималды өтімдер анықталады және қамтамасыздық қисығы тұрғызылады. Қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін, келесі параметрлерді анықтау керек:
1. Орташа көпжылдық өтім немесе ағын нормасы;
2. Вариация коэффициенті Сv;
3. Ассиметрия коэффициенті Сs;
Жылдық ағын нормасы деп - орташа жылдық ағындардың көпжылдық орташа шамасын айтады. Орташа көпжылдық өтім төмендегі формуламен анықталады:
(2.2)
мұндағы: Q0 - жылдық ағынның нормасы; м3с
Qi - орташа жылдық өтімдер; м[3]с
n - жылдар саны
(2.3)
Ағынның 2-ші сипаттамасы ағынның өзгермелілігін көрсететін сипаттама - ағынның өзгермелілігін көрсететін коэффициент.
Жылдық ағынның вариация коэффициенті теориялық формулалармен анықталады:
(2.4)
мұндағы: к - модуль коэффициенті немесе жылдық ағынның, оның орташа жылдық ағынның мәніне қатынасы:
(2.5)
Орташа өтімдердің ықтималдық қамтамасыздығы төмендегі формуламен анықталады:
(2.6)
мұндағы: m - кему тәртібімен орналасқан бақыланатын жылдар
санының реттік номері;
n- жылдардың жалпы саны, n = 42 жыл
Жылдық ағынның 3-ші негізгі сипаттамасына жататын жылдық ағынның ассиметриялылық қасиетін көрсететін коэффициент - жылдық ағынның ассиметриялық коэффициенті деп аталады
(2.7)
Көрсетілген жылдық ағынның негізгі сипаттамасының салыстырмалы қателігі төмендегідей анықталады.
1. Жылдық ағынның нормасының салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады.
(2.8)
2. Жылдық ағынның өзгермелілігін салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады:
(2.9)
Егер, ECv = 10...15% болса, бақылау қатары жеткілікті болады.
Егер, ECv 10...15% болса, бақылау қатары жеткіліксіз болады.
1. Жылдық ағынның ассиметриялық коэффициентінің салыстырмалы қателігі мына формуламен анықталады:
(2.10)
Корреляциялық коэффициентінің салыстырмалы қателігі:
(2.11)
Орташа жылдық өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы орташа өтімді анықтау.
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығының ординаталары кесте түрінде жүргізіледі.
Кему тәртібімен орналасқан орташа өтімдер мәні бойынша және орташа өтімдердің ықтималдық қамтамасыздығы мәндері бойынша эмпирикалық қамтамасыздық қисығы тұрғызылады.
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығының дұрыстығын бекіту үшін сонымен қатар теориялық қамтамасыздық қисығының элементтері енгізіледі. Ассиметриялық коэффициент теориялық және эмпирикалық қамтамасыздық қисықтарының сәйкестігіне байланысты табылады. Теориялық қамтамасыздық қисығының ординаталары.
Кесте 2.1
Орташа жылдық өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы орташа өтімдерді анықтау
№
Жыл
дар
Qi м[3]с
Q I
кему ретімен
Ki
=QiQ0
(Ki -1)
(KI -1)²
(Ki -1)³
P=mn+1*100%
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
1970
31
74,7
1,89697
0,89697
0,80456
0,72166
2,326
2
1971
40
70,3
1,78523
0,78523
0,61659
0,48417
4,651
3
1972
38
65,5
1,66334
0,66334
0,44002
0,29188
6,977
4
1973
35,9
62,3
1,58208
0,58208
0,33882
0,19722
9,302
5
1974
55,6
62,2
1,57954
0,57954
0,33587
0,19465
11,63
6
1975
39,2
61,6
1,5643
0,5643
0,31844
0,1797
13,95
7
1976
33,7
61,1
1,55161
0,55161
0,30427
0,16784
16,28
8
1977
24,4
55,6
1,41194
0,41194
0,16969
0,0699
18,6
9
1978
25,1
43,8
1,11228
0,11228
0,01261
0,00142
20,93
10
1979
25,9
43,2
1,09704
0,09704
0,00942
0,00091
23,26
11
1980
29
42,7
1,08435
0,08435
0,00711
0,0006
25,58
12
1981
41,1
42,6
1,08181
0,08181
0,00669
0,00055
27,91
2.1 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
13
1982
42,7
41,1
1,04371
0,04371
0,00191
0,00059
30,23
14
1983
35,1
40,9
1,03864
0,03864
0,00149
0,00091
32,56
15
1984
24,9
40
1,01578
0,01578
0,00025
0,0006
34,88
16
1985
37,8
39,9
1,01324
0,01324
0,00018
0,00055
37,21
17
1986
40,9
39,2
0,99547
-0,0045
2,1E-05
0,00091
39,53
18
1987
30,9
38
0,96499
-0,035
0,00123
0,0006
41,86
19
1988
33,2
37,8
0,95991
-0,0401
0,00161
0,00055
44,19
20
1989
62,3
35,9
0,91166
-0,0883
0,0078
-0,0007
46,51
21
1990
42,6
35,4
0,89897
-0,101
0,01021
-0,001
48,84
22
1991
31,4
35,1
0,89135
-0,1087
0,01181
-0,0013
51,16
23
1992
61,1
34,9
0,88627
-0,1137
0,01293
-0,0015
53,49
24
1993
32,1
34,3
0,87103
-0,129
0,01663
-0,0021
55,81
25
1994
61,6
33,7
0,8558
-0,1442
0,02079
-0,003
58,14
26
1995
39,9
33,2
0,8431
-0,1569
0,02462
-0,0039
60,47
27
1996
62,2
32,8
0,83294
-0,1671
0,02791
-0,0047
62,79
28
1997
34,9
32,1
0,81516
-0,1848
0,03416
-0,0063
65,12
29
1998
74,7
31,7
0,80501
-0,195
0,03802
-0,0074
67,44
30
1999
70,3
31,4
0,79739
-0,2026
0,04105
-0,0083
69,77
31
2000
65,5
31,4
0,79739
-0,2026
0,04105
-0,0083
72,09
32
2001
31,7
31
0,78723
-0,2128
0,04527
-0,0096
74,42
33
2002
24,1
30,9
0,78469
-0,2153
0,04636
-0,01
76,74
34
2003
32,8
30,7
0,77961
-0,2204
0,04857
-0,0107
79,07
35
2004
43,8
29
0,73644
-0,2636
0,06946
-0,0183
81,4
36
2005
35,4
25,9
0,65772
-0,3423
0,11716
-0,0401
83,72
37
2006
30,7
25,1
0,6374
-0,3626
0,13148
-0,0477
86,05
38
2007
20,9
24,9
0,63232
-0,3677
0,13519
-0,0497
88,37
39
2008
34,3
24,4
0,61963
-0,3804
0,14468
-0,055
90,7
40
2009
22,6
24,1
0,61201
-0,388
0,15054
-0,0584
93,02
41
2010
31,4
22,6
0,57392
-0,4261
0,18155
-0,0774
95,35
42
2011
43,2
20,9
0,53075
-0,4693
0,2202
-0,1033
97,67
Σ1654
Σ1654
Σ42
Σ1,506
Σ4,94821
Σ1,7818
Эмпирикалық қамтамасыздық қисығы 2.1 - кестенің 5 - ші және 9 - шы графаларымен тұрғызылады (сурет 2.1).
Сурет 2.1 Арыс өзенін эмпирикалық қамтамасыздық қисығы
Теориялық қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін Сv және Сs есептелінген мәндерін пайдаланамыз. Сол мәндер арқылы [5] әдебиеттен 215- 216 беттерінен теориялық қамтамасыздық қисығының координаталарын 2 қосымша, үш-параметрлік гамма-бөлгіш қисығының ординатталары кестесінен табамыз, оны 2.2 - кестеге толтырамыз, ал теориялық қамтамасыздық қисықтары 2.2 - суретте көрсетілген.
Кесте 2.2
Теориялық қамтамасыздық қисықтарының координаталары, Сv=2Cs
Р, %
0,01
0,1
1
5
10
20
50
60
70
80
90
95
99
К
2,86
2,45
1,99
1,64
1,47
1,3
0,959
0,875
0,79
0,70
0,586
0,506
0,37
Q0
112,7
96,53
78,4
64,6
57,9
51,2
37,8
34,5
31,1
27,6
23,1
19,9
14,6
Сурет 2.2 Арыс өзенін теориялық қамтамасыздық қисығы
Q85%=Q0 ∙K= 26*0,70 = 18,2м[3]с. (2.12)
Есептік қамтамасыздық өтімді анықтау үшін ҚНжЕ 2.01.14 - 83 нұсқауының қосымшасын су шаруашылығы салаларының қамтамасыздығы анықталады.
Суару үшін - Рop= 85 - 95 %
Гидроэнергетикаға - Ргэ = 95 %
Суландыру саласына есептік қамтамасыздықты мына формуламен есептейді:
; м3с (2.13)
мұндағы, модульдік коэффициент;
(2.14)
Жоғарғы өтімнің эмпирикалық және теориялық қамтамасыздықтағы қисықтарын тұрғызу және есептік қамтамасыздық өтімді құрылымның есептік қамтамасыздық клас күрделігіне байланысты анықтау.
Жоғарғы өтім дегеніміз - гидротехникалық құрылым арқылы өтетін өтімнің ең үлкен шамасы. Жоғарғы өтім су тасығанда және топан су кездерінде болады. Жоғарғы өтім 3 жағдайда ескеріледі.
1. Бақылау қатары жеткілікті кезде;
2. Бақылау қатары жеткіліксіз кезде;
3. Бақылау қатары жоқ кезде;
Біз бұл жұмыста жоғарғы өтім қатары жеткілікті кездегі үлкен шындыққа жақын тәсілмен есептейміз. Оны кесте түрінде жүргіземіз (2.3 - кесте).
Кесте 2.3
Жоғарғы өтімнің статистикалық сипаттамаларын үлкен шындыққа жақын тәсілмен есептеу
№
Жылдар
Q I max м[3]с
Q I max кему ретімен
Ki=QiQ0
Lgki
kiLgki
P=mn+1*100,%
1
2
3
4
5
6
7
8
1
1970
135
944
4,18475
0,62167
2,60153
2,33
2
1971
250
609
2,6997
0,43131
1,16442
4,65
3
1972
192
485
2,15
0,33244
0,71475
6,98
4
1973
172
442
1,95938
0,29212
0,57238
9,3
5
1974
265
427
1,89289
0,27713
0,52457
11,6
6
1975
442
405
1,79536
0,25415
0,4563
14
7
1976
196
287
1,27227
0,10458
0,13305
16,3
8
1977
116
277
1,22794
0,08918
0,1095
18,6
9
1978
225
265
1,17474
0,06994
0,08217
20,9
10
1979
82,9
256
1,13485
0,05494
0,06235
23,3
11
1980
172
250
1,10825
0,04464
0,04947
25,6
12
1981
287
237
1,05062
0,02145
0,02253
27,9
13
1982
228
228
1,01072
0,00463
0,00468
30,2
14
1983
117
225
0,99742
-0,0011
-0,0011
32,6
15
1984
87,6
213
0,94423
-0,0249
-0,0235
34,9
16
1985
405
211
0,93536
-0,029
-0,0271
37,2
17
1986
209
209
0,9265
-0,0332
-0,0307
39,5
18
1987
94,6
203
0,8999
-0,0458
-0,0412
41,9
19
1988
112
196
0,86887
-0,061
-0,053
44,2
20
1989
237
194
0,86
-0,0655
-0,0563
46,5
21
1990
427
192
0,85114
-0,07
-0,0596
48,8
22
1991
137
191
0,8467
-0,0723
-0,0612
51,2
23
1992
213
184
0,81567
-0,0885
-0,0722
53,5
24
1993
191
172
0,76248
-0,1178
-0,0898
55,8
25
1994
277
172
0,76248
-0,1178
-0,0898
58,1
26
1995
194
162
0,71815
-0,1438
-0,1033
60,5
27
1996
142
161
0,71371
-0,1465
-0,1045
62,8
28
1997
84,3
154
0,68268
-0,1658
-0,1132
65,1
29
1998
609
142
0,62949
-0,201
-0,1265
67,4
30
1999
944
138
0,61175
-0,2134
-0,1306
69,8
31
2000
203
137
0,60732
-0,2166
-0,1315
72,1
32
2001
184
135
0,59845
-0,223
-0,1334
74,4
33
2002
211
117
0,51866
-0,2851
-0,1479
76,7
34
2003
162
116
0,51423
-0,2888
-0,1485
79,1
35
2004
256
112
0,4965
-0,3041
-0,151
81,4
36
2005
109
109
0,4832
-0,3159
-0,1526
83,7
37
2006
89
94,6
0,41936
-0,3774
-0,1583
86
2.3 кестенің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
8
38
2007
485
89
0,39454
-0,4039
-0,1594
88,4
39
2008
161
87,6
0,38833
-0,4108
-0,1595
90,7
40
2009
79
84,3
0,3737
-0,4275
-0,1597
93
41
2010
154
82,9
0,3675
-0,4347
-0,1598
95,3
42
2011
138
79
0,35021
-0,4557
-0,1596
97,7
Σ9474,4
Σ9474,4
Σ42
Σ-3,143
Σ3,49272
Кестенің мәндерін пайдаланып төмендегі статистикалық параметрлерді анықтаймыз:
(2.15)
(2.16)
(2.17)
Есептеліп алынған ( ) параметрлері арқылы [5] әдебиеттен 217- 220 беттерінен графиктер арқылы СV және СS коэффициенттерін анықтаймыз.
Кестеден алғанымыз СV = 1,5 СS; және СS осы мәндер арқылы эмпирикалық қамтамасыздық қисығын тұрғызамыз.
Ол үшін 2.3-кестеден 5 және 8-ші графалары арқылы эмпирикалық қамтамасыздық қисығын және 18-кестеден теориялық қамтамасыздық қисықтары тұрғызылады (сурет - 2.3). Теориялық қамтамасыздық қисығын тұрғызу үшін [5] әдебиеттен СV және СS мәндеріндегі теориялық қамтамасыздық қисығының координаттары 2 қосымша, үш-параметрлік гамма-бөлгіш қисығының ординатталары кестесінен мәндері алынып 2.4-кестеге толтырылады.
Сурет 2.3 Теориялық қамтамасыздық қисықтары
Кесте 2.4
Теориялық қамтамасыздық қисықтарының ординаталары, 2Сv=0,66
Р,%
0,01
0,1
1
5
10
20
30
40
50
К
5,4
4,3
3,13
2,276
1,884
1,476
1,216
1,012
0,85
Q0
1218,1
969,9
706,1
513,4
424,99
332,95
274,3
228,3
191,7
2.4 кестенің жалғасы
60
70
80
90
95
97
99
0,73
0,594
0,465
0,28
0,226
0,1768
0,1084
164,7
133,99
104,9
63,2
50,98
39,88
24,45
Есептік қамтамасыздық ҚНжЕ 2.01.14 - 83 нұсқауы бойынша гидротехникалық құрылымдардың кластық күрделілігі қабылданды.
Ағынды жыл ішінде таралуын анықтау
Ағынды жыл ішінде таралуын қатарлардың жеткілікті кезінде Нақты жыл тәсілімен есептеу. Нақты жыл тәсілінің мәні мынада, берілген гидрографтардың ішінде есептік жылға мынадай жылды қабылдайды.
,
мұндағы: Рв -есептік қамтамасыздық суғару мақсаты үшін
Рв = 85 - 95%
Рға= 95%
Ржыл -жылдық қамтамасыздығы.
Рш.к.- шектелген кезең қамтамасыздығы.
Рш.м.- шектелген мезгіл қамтамасыздығы.
Суретке қарап жылдық, шектелген кезең, шектелген маусым, өтімдерінің қосындысы табылады. Оларды кему ретімен жазып қамтамасыздықтарын келесі формуламен есептелінеді:
(2.18)
Есептелінген қамтамасыздықтар календарлық түрде жазылады.
Су шаруашылық жыл
Шектелген мезгіл
Шектелген маусым
Шектелмеген маусым
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
I
II
III
Нақты жыл - 1942 жыл. Өйткені 85% - ға жуық.
2.2 Дақылдардың суғару тәртібін анықтаудың есебі
Ауыл шаруашылық дақылдарының табиғи жағдайда тіршілік факторлары және жағдайымен қаматамасыздығын бағалау. Егістіктің табиғи ылғалмен қамтамасыз етілуін бағалау
Қазіргі кезде егістіктің табиғи ылғалмен қамтамасыздығын бағалау үшін бірнеше түрлі әдістер қолданылады. Олардың ішінде ең көп тарағаны климат көрсеткіштерін, өзара қатынастарын ескеретін әдістер. Мұндай климат көрсеткіштеріне жататындар: ауаның көп жылдық орташа айдағы күндік температурасы, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, көп жылдық орташа айлық буланғыштық. Осы агроклиматтық көрсеткіштердің өзара қатынастарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz