Көксеркенің өсуі және көбеюі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Слейменов Асуан Аскарович
Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Слейменов Асуан Аскарович
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Кайруллаев К.К.
Сарапшы __________ Мамилов Н.Ш.
Нормаконтроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Слейменов Асуан Аскарович
Жұмыс тақырыбы: Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Іле өзенінің физико-географиялық сипаттамасы
2. Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық сипаттамасы
3. Көксерке балығының биологиялық өлшеу нәтижелері
4. Көксерке балығының жасын анықтау
5. Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Вишнякова Р.И., Брудастова М.А. Кормление рыбы и удобрение прудов. - М.: Росагропромиздат, 1986. 34 с.
2. Никольский Г.В. Теория динамики стада рыб. М.; легкая и пищевая промышленность, 1974.- 445с.
3. Танасийчук В.С. Закономерности формирования численности некотырых каспийских рыб. - Труды КаспНИРО, 1975, 13с.
4. Иванов А.П. Рыбоводство в естественных водоемах. М.: Агропромиздат, 1988. 36-38с.
5. Исаев А.И., Карпова Е.И. Рыбное хозяйство водохранилищ. - М.: Агропромиздат, 1989. 125 с.
6. Дорохов С.М., Поляков Г.Д. Озерное товарное рыбоводство. М.: Высшая школа, 1975. 31-32с.
7. Поляков Г.Д. Экологические закономерности популяционной изменчивости рыб. - М.: Пищевая промшыленность, 1975. -157с.
8. Керашев М.А. Повышение эффективности прудового рыбоводства. - М.: Пищевая промышленность, 1978. 138 с.
9. Крючкова Н.М. Трофические взаимоотношения зоо- и фитоплан - ктона, - М.: Наука, 1994. 39 с.
10. Иванов А.П. Рыбоводство в естественных водоемах. М.: Агропромиздат, 1988. 36-38с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Кайруллаев К.К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Кайруллаев К.К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Кайруллаев К.К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Слейменов А.А.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Көксерке балығының биологиялық өлшеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Көксерке балығының жасын анықтау
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Слейменов А.А.
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
9
КІРІСПЕ
10
1
Әдебиетке шолу
12
1.1
Көксеркенің систематикасы мен биологиясы
12
1.2
Көксеркенің өсуі және көбеюі
14
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
28
2.1
Зерттеу нысандары мен әдістері
28
2.2 Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
29
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
33
3.1
Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық
сипаттамасы
33
3.2
Биологиялық өлшеу нәтижелері
38
3.3
Жасын анықтау нәтижелері
40
3.4
Қоректенуі және қоңдылығын анықтау
42
3.5
Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
45
ҚОРЫТЫНДЫ
51
ТӘЖІРЕБИЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
53
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Акклиматизация- организмдердің өзіндік тіршілік ету мекенінен басқа мекенге үйренуі.
Антеанальдық арақашықтық - тұмсығының басынан анальдық қанатына дейінгі ара қашықтық.
Антепекторальды арақашықтық - тұмсығының соңынан бүйір қанатына дейінгі ара қашықтық.
Ареал- организмнің тіршілік ортасы
Гонада- балықтың жыныс бездері
Өрістеу- уылдырық шашу акты
Өрістеу орны- уылдырық шашатын орын
Популяция- белгілі бір географиялық аумақта тіршілік ететін,бір түрге жататын особьтар жиынтығы
Полицикльділік- балықтардың тіршілік барысында бір неше рет уылдырық шашуы
Половапя дифференциация- жыныстық белгілері бойынша айырмашылық
Фитофильдер - уылдырықтарын өсімдіктерге шашатын балықтар
Эврифаг- әр түрлі азықтармен қоректенетін балықтар
Экстерьер- сыртқы белгілері
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Q- балықтың толық салмағы;
q - іш құрлыссыз салмағы;
l- тұмсығынан бастап қабыршақ қабығының соңына дейінгі арақашықтық;
l.l- linea lateralis(бүйір сызығы);
F- Фультон бойынша қоңдылық коэфиценті;
Cl- Кларк бойынша қоңдылық коэфиценті;
D- арқа қанаты
A- аналь қанаты;
P- кеуде қанаты;
V- құрсақ қанаты;
C- құйрық қанаты;
aD- антедорсальді арақашықтық;
pD- постдорсальді арақашықтық;
n- мөлшер;
M+-m- максимальді және минимальді ауытқу;
♂♀- аталық, аналық;
1+- бір жастан асқан балық және т.б.;
кВт- киловатт;
ГЭС- гидроэлектростанция;
км2- квадрат километр;
км- километр;
м3- куб метр;
см- сантиметр;
мм- миллиметр;
т- тонна;
г- грамм;
мг- миллиграмм;
мың- мың;
млн.- миллион;
экз.- экземпляр;
т.б.- тағы басқа;
макс.- максимальді;
мин.- минимальді;
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Суэкожүйесінде жыртқыш балықтар басқа түрлердің санын (бәсекелестік) реттейді.Қауымдастықты тұрақтандырады және ( жоғары бәсекелестікті) әлсіретеді.
Көксерке ірі палагикалық жыртқыш, олар майда және кәсіптік маңызы жоқ балықтармен тимді қоректеніп, балықтар бірлестігінде биомелиораторлық қызымет атқарады.
Іріктемелі кәсіпте және эвтрофты суқоймаларда балықтар бірлестігінің құрылымын реттеуде көксеркенің балықның саны артып, бағалы балықтардың орынын кәсіптік маңызы жоқ балықтардың алмастыратыны байқалады.`Қоректік тұжырымдамасына сәйкес бірлестікте қарым қатынасты реттеу бақылау күші ірі балықтармен байланысады.
Көксерке кәсіптік маңызы жоғары балық, құнды диеталық азықтық өнім және суқойманың тимді биомелиораторы.
Осындай ерекшеліктері көксеркені жерсіндіру объектісі ретінде және оны дәрілік республиканың барлық суқоймаларына таратуға қызығушылық туғызады.
Басқа жыртқыш балықтардан жайылу және көбеюі жағынан ерекшеленетін көксеркенің саны әдетте суқоймаларда жоғарғы көрсеткіштерге жетеді, ол жақтан шортанды ығыстырып шығарады(Шардара және Бұқтырма).Жерсіндірілген барлық суқоймаларға көксерке бейімделіп, шаруашылықтың тиімділігін арттырады.Кей жағдайда бұл кәсіптік аулау кезінде балықтардың санының ұтымды реттеуден де жоғары болуы мүмкін.Суқойманы реттеудың алғашықы жылдары кәсіптік балық аулауда көксерке кездескен. 1975-жылы көксеркенің саны күрт өсіп кеткен кезде ең жоғарғы аулау көлемі (202,4m) тіркелген.
Осыдан оны аулау көлемі, әсіресе соңғы жылдары біртіндеп төмендеген. 90-жылдары көксеркені аулау көлемінің күрт азаюына табиғатты пайдаланушылар қызығушылығының болмағандығы себепші болған.Бұған дәлел ретінде, 2005-2007жылдарда көксеркеге сұраныстың артуына байланысты экспорттық мақсатта оны аулау көлемі едаруір өскен Көксеркенің еті дәмдік сапсының және ақуыз(20,6%) мөлшерінің жоғрылығымен, майдың аз мөлшерімен (2%)ерекшеленеді, осындай қасиеттері Еуропалық тұтынушылар үшін қызығушылық тудыртады.Көксеркенің құнды тағамдық бөлігі 55-60%, дене қуысындағы майдың мөлшері 20% дейін құрайды.Сонымен бірге, көксеркенің майында майдың және басқада иістер болмайды, яғни бұл түр тек қана өсімдігі аз ағысы жылдам су қоймаларда мекендейді.
Көксерке кәсіптік балық болып таблады, сонымен байланысты ол қорғауды және тіршілігін бақылауды қажет ететін балықтар тобына жатқызылады.
Менің тақырыбымның өзектілігі ftizoftedion lucioperca алабұғалар тұқымдасының бағалы бөлігі болып табылады. Ft. Luciopeka Табиғатта қоректік тізбекте және адамның шаруашылық әрекетінде маңызды роль атқарады.Етінде холестерин мөлшерінің төмендігі туристер мен түтынушыларды қызықтырады, сондықтанда соңғы жылдары нарықта көксеркеге сұраныс артып отыр, бұл елдің ары қарай дамуын қамтамасыз етеді, бірақ екінші жағында қарастыру қажет.Осы тұрдің мұлдем жайылып кетуін болдыртпау керек.
Дипломдық жмысының мақсаты Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық көрсеткіштерін зеріттеу.
Мақсатқа жету үшін біз мынадай міндеттер қойдық:
-Көксерке балығна биологиялық талдау жүргізу
-Өлшемдік-салмақтық құрамын анықтау
-Жастық құрамын анықтау
-Алынған мәліметтерді талдау
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Көксерке балығының систематикасы мен биологиясы
Іле өзеннде шамамен 1969-жылы көксерке жерсіндірілген. Қазіргі кезде ол бағалы, кәсіптік балқтардың бірі болып табылады. Ft. lucioperca (linnла) кәдімгі көксерке
Таралуы.Көксеркенің табиғи ареасына солтүстікте Одерадан Онегиге дейінгі балтық теңізінің бассейіні, оңтүстікте Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің бассейіндері жатады. 1957-1959 жылдарда Балқаш-Іле бассейіне көксерке балығы жерсіндіріледі.
Іле өзенінің бойына Қапшағай ГЭС-і салынғаннан кейін мұнда Іле өзенінің төменгі ағысынан суқоймада осы балық популяциясын жылдам қалыптастыру мақсатымен 1270 дана көксеркені қоныстандырады.
Іле өзенндегі Қапшағай суқоймасының барлық акваториясында көксерке кездеседі[1].Мұнда көксеркенің саны жылдам көтерілді.Қоректік ресурстарды жеп біткеннен кейін (балқаш алабұғасы жатылғаннан кейін) көксеркенің саны азая бастайды, содан бері оның саны толқын тәрізді ауытқып отыр.Уылдырық шашқаннан кейін, көксеркелер топтасып шағын үйір құрып өмір сүреді.
Ірі даралары жалғыз жүреді.Жақсы көретін мекен орталары шұңқырлар, ұйықтар, терең ойпаттар, тастардың арасы және су түбінің опырылған жерлері.Ол тек қана таза су қоймаларында кездеседі, ағызсыз су қоймаларда кездеспейді.Әдетте терең жерлерде (шұңқыр, ұйық, тырбиған ағаштар немесе суға батқан ағаш діңгегі бар орындар), бірақ құнды немесе ұсақ малтатасты су түбінде жиі кездеседі[1]
Суқойма құрылған жылдардағы кәсіптік аулауда көксерке кездескен.1975жылы оның саны күрт өскен кезеңде жоғарғы балық аулау көрсеткіші 202,4м байқалған.
Сипаттамасы. Ихтиологиялық әдебиеттерде тіршілік етуі бойынша көксеркенің екі биологиялық тобын ажыратады:тұрақты немесе суқоймалармен көлдерде тіршілік ететіндер;жартылай өткінші, біздің оңтүстің теңіздердің тұзды суында мекендейді және уылдырық шашу үшін өзенге шығады[8].
Осы топтар морфологиялық ерекшеленбейді.Олардың биологиялық ерекшеліктері тұқым қуаламайды:екі топтың өкілдері әдетте қарама қайшы жағдайда қалыпты тіршілік етіп дамиды.[2]Осындай топтар суқойманы (бассейіннің) нақты жағдайында ғана пайда болады.
Тіршілік ету жағдайы өзгерген жағдайда топтардың табиғаты да өзгереді.Қазақстанда көксеркені жерсіндіру жұмыстарының нәтижесі осыған дәлел болады, мұнда жартылай өткізгіш топ өкілдері кеңінен жерсіндіріліп, тұрақты тіршілік ететін топқа өзгереді.
Арал көксеркесінің жартылай өткінші тобы суқойманың гидрологиялық режимі өзгргенде өзінің тіршілік ету түрін өзгертті.
Қазақстан бойынша көксеркенің жалпы сипаттамасы:бұйір сызығындағы қабыршақтар саны 80-111(орташа 86-97,7). Іле өзенндегі көксеркенің бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны 12-19(жиі 15-16), оның астында 16-28(жиі 20-25), басқа суқоймалар бойынша мәліметтер жоқ.
Желбезек тікенектері (жарғақтары 8-18(орташа 11-14,83),омыртқалары 40-48(орташа 42,9-45,9) басының ұзындығы денесінің биіктігінен үш есе көп және дене ұзындығынан 3-5, жиі 3,4-4,5есені құрайды.Тұмсығының ені әдетте көз диаметрінен әдетте аз және оған тең.Жоғарғы жақ көзінің соңғы бөлігіне дейін жетеді.Құйрық жүзбе қанатының бағаны бастың ұзындығынан қысқа[4].Арқа жүзбе қанаттары аз ғана арақашықтықпен бөлінген (Орал өзенінде 3,0%, шалқар көлінде орта есеппен 3,93%, Іле өзеннде 5,0% дейін) Аналь жүзбе қанаты мен аналь тесігінің арақашықтығы орташа 3,66% ,дене ұзындығынан 4,7% тең, ол Іле өзеннде [9]. орта есеппен 3,03% шалқар көлінде дене ұзындығынан3,66%, арал теңізінде орта есеппен 2,81-3,48% (Новокшонов,1971) тең.Жақтарында және маңдай сүйектерінде тістері жоқ.Құйрық жүзбе қанатының негізінде желбезек қанатына және сирек қақпақалдына дейін қабыршақ жамылғысы кіріп тұрады.
Табиғи ареолдарында пилорикалық өсінділері 4-7, Шалқар көлінде орташа 5,91% тең; басқа суқоймалар бойынша мәліметтер жоқ.Денесінің бойында 9-14 көлденең жолақтары бар, қара-қоңыр, жасыл дақтардан тұрады.Арқасының түсі қышқыл жасыл, жасыл-сұрғылт,қоңыр-жасыл, кейде түсі өте қара түсті.соңғылары Арал теңізінде және сарысу өзенінде байқалған.Қүрсақ, кеуде және аналь қанаттары ақшыл немесе ақшыл сарғыш түсті. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары шұбар, онда көптеген қара дақтар орналасқан.
Кәдімгі көксеркенің меристикалық және пластикалық көрсеткіштерінен жыныстық диморфизм байқалмайды.Осыны көптеген зеріттеушілер дәлелдеген [2].Байкөл көліндегі көксерке балығының аталығымен аналығының арасындағы айырмашылықтар көрсетілген.
Аналықтардың постодораолды қашықтығы салыстымалы түрде алшақ және басының ұзындығына қатысты тұйық ұзындығында айырмашылық бар, ол сәйкесінше R=2,7 және 2 ,44 тең [2].аналықтары мен аталықтары тең.
Іле өзенндегі көксеркенің төменгі жақ сүйектерінің ұзындықтары және анель қанатындағы қатты сәулелердің саны бойына ерекшеленеді.Соңғы көрсеткішті тексеру қажет.
Кейбір морфологиялық көрсеткіштері Іле өзеннде көксерке балығынан (n=108) жыныстық диморфизи анықталған, оған жүрек, желбезек, бауыр және бүйректің (дене салмағынан мүшелердің салмағы % көрсеткішпен) индекстерін қолданылады. Аталықтардың жүрек индексі аналықтарға қарағанда жоғры болып шықты.Жас өскен сайын екеуінде де ол 1,4-1,7% ден 5-6 жасында 1,0% дейін азаяды.Желбезектің индексі аналықтарында жоғары, бұл олардың жүрегінің төменгі индексіне байланысты болуы мүмкін.Дегенмен бұл өзгеріс тек төрт жастағы балықтарда байқалды.
Аналықтардың индексіндегі жастық өзгерістер шамасы ғана, үш жастан алты жас арасында шамамен 22% ауытқиды.
Атлықтарында керісінше екі жастық балықтардан индекс 28% дан 5 жастағыларда 21% дейін төмендейді [5].
1.2 Өсуі және көбеюі
Көбеюі. Көксерке ұзындығы шамамен 40см ұзындықта, 5-7 жасында көбеюге қабілетті. Уылдырық шашу үшін ұя жасайды. аналықтары тереңде орналасады. Көксерке балығының су темпуратурасы 18-20℃ болады.
Су түбіндегі өсімдіктердің тамырына уылдырық шашады, ал аталығы уылдрықтарды ұрықтандырғанан кейін уылдырық пен шабақтарды қорғайды.
Көксеркелерде уылдырық шашу кезінде қандағы лейкоциттердің саны артады, ол балықты бактерялардан және бөгде заттардың зянды әсерінен қорғайды [10]. Алғашқы уақытта көксеркенің шабақтары зоопланктонмен қоректенеді, бірақ ұзындықтары 2-3см ұзындыққа жеткен соң оларда жыртқышытық басталды- көлемі жағынан кіші басқа балықтардың шабақтарымен қоректенеді.
Егер толығымен балықпен қоректенуге көшсе оларға корек жетпей, көксеркенің шабақтарының көп бөлігі қырылып қалады[6].Көксеркенің ересек аналығы бес жүз мың немесе одан да көп уылдырық шашады, сондықтан да осындай жағдайлармен байланысты біздің суқоймалардағы олардың саны шамалы ғана.
Негізінде көксерке барлық жерлерде өмірінің 2-4 жылында жынысқа жетіледі, ал 3-6 жасында[3]. әдетте аталықтар аналықтардан бір жыл ерте жыныстық жетіледі, тіпті кейде олар өмірінің 2 жылында жынысқа жетілген болады.
Алғаш көбеюге қатысатын өндірушілердің дене көлемі өсу жылдамдығына байланысты, негізінен 17-47см дейін ауытқып отырады.Дәл осындай мәліметте Іле өзенінде ауланған көксеркелерден 1979-жылы алынған.
Өндірушілердің 65% дене ұзындығы 30см және 98%- ы 40%ға жеткенде жынысқа жетілген.
Іле өзенінде ары қарай мұнда алғаш жынысқа жетілген көксеркелердің дене ұзындықтарындағы ауытқулар қысқарған:1981-1983 жылдары 18-40cm, 1985-1986жылдары 22-38,2cm құраған.мұнда көрсетілген төменгі көрсеткіш аталықтарға тән, жынысқа жетілген аталықтардың дене көлемі 34см, олардың көпшілігі (70%) үш жасында дене көлемі 38-40см жеткенде жетіледі.
Аналықтар үшін осы көрсеткіштер өмірінің төрт жасында (60%) сәйкесінше 39см және 41-46см тең. Бұқтырма суқоймасында (аталықтар) өмірінің 3-4 жылында аталықтар дене көлемі 34-42см, ал аналықтары 36-44см жеткенде жыныстық жетіледі (Исмуханов, 1980) 1962 жылы тіпті бір жасында жетілген аталықтары кездесіп отырады.Балқаш көлінде көксерке алғаш дене көлемі 38-46см жеткенде жыныстық жетілген .
Табиғи ареолдарда жынысқа жетілген жартылай өткінші көксеркелердің жаппай күздің және көктемдік орын алмастыруы байқалады, су темпуратурасы 15-16℃ дейін суығанда қыркүйектің екінші жартысында қазанда жаппай миграция басталды.
Мұз пайда болғанда күзгі миграция аяқталды.
Осы бассейінде көксеркенің көктемдік миграциясы анағұрлым (нағыз уылдырық шашу миграциясы ) әлсіз байқалады.
Науырыздың соңы мен мамырдың басында мұз еріген соң миграция басталып, су темпуратурасы 8℃ дейін жалғасады және сәуір айының аяғында бітеді. Көктемде көксерке жоғарыға кетпейді, Гурнев өзенінің жоғры бетінде тек аз ғана көксеркелер көтеріледі.
Арал теңізінде жағалауға және оның өзендерінің қою аумағында көксеркелердің күздік орын алмастырулары қыркүйектің соңынан қаршаның ортасына дейін жалғасады.
Ал көктемдік миграция мамыр, сәуір айларында жүреді.1973-1975 жылдары сәуірде Сырдария өзенінде жүргізілген бақылаулық балық аулауда өндірушілердің жағалау бойлап судың беткі қабатымен орын алмастыратындығы көрсетілген [11]. Табиғи ареалдарындағы популяциялардың жыныстық қатынасы әдетте 1:1(уылдырық шашу кезінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы көлдерде) немесе аналықтардың 1,5:1 ден 2:1дейінгі қатынаста басымдылығымен ерекшеленеді(шалқар көлінде ). Кейбір жағдайларда аталықтардың болымдылығы 1:2 қатынасқа дейін байқалады.(Көктемде Орал өзенінен) [3].
Әртүрлі және бір суқоймсының өзінде бірдей көлемдегі ауытқып отырған, зерттеуге алынған топтардың көлемі 40-45см болған, олардың тұқымдылығы 60-200 мың уылдырыққа дейін ауытқып отырады, яғни үш есеге дейін ауытқушылық байқалады, тіпті қалыптасу кезінде сандарының көбейтіп, азайып және тұрақтанып отырған кезеңдерде қапшағай суқоймасында да жүргізілген.Сөйтіп, уылдырықтың көлемі және көксерке популяциясындағы жыныстық арақатынасы өзара тығыз байланысты, бұл әсіресе жерсіндіру кезінде тіршілік ортасының жағдай бірден өзгергенде анық байқалады.Бұл негізінен митрофгановтың табиғи сұрыптаулардың әсерінен популяциялауда аналықтардың саны кез келген жаққа өседі, олардың көлемі жынысты анықтауда шешуші фактор болып табылады.Барлық зерттеушілердің байқауы бойынша қазақстанда көксерке бір мезгілде уылдырық шашады.Кейбіреулері олардың овоциттерінің синхронды даму ерекшеліктерін анық көрсетеді.
Қазақстанның барлық су қоймаларында жағалаудағы су темпуратурасы 6-8℃ дейін жылығанға дейін көксеркенің уылдырық шашуы басталады.республиканың солтүстігіндегі осындай су темпуратурасы әдетте сәуірдің ортасында, ал оңтүстүкте науырыздың соңында сәурідің басында жетеді, әртүрлі жылдыры нақты гидромертерологиялық жағдайларға байланысты екі жақтетада уылдырық шашу мерізімі 7-10 күнге жалғасады.
Уылдырық шашуға әдетте барлық даралар қатысады, жесіндірілген су қоймаларда су темпуратурасы 12-15℃ жарты айға созылады [12].
Республиканың солтүстігінен басқа барлық жерлерде әдетте мамырда су темпуратурасы 23 градусқа дейін көтерілгенде, ал ертіс бассейінінде су темпуратурасының 16градус мамырдың соңында көксеркенің уылдырық шашуы аяқталады.
Суқойманың су түбі тығыз және ағысты аумақтарында уылдырық шашады.Уылдырықтарын 0,5-6м жиы 1-3m тереңдіктегі арнайы суға шашады.Оны аталықтары қорғап осы уақытта қоректенбейді [13].
Уылдырықтардың жабысуы үшін , құнды тасты, лайлы тасты грунд, қамыстың, қорғанның, бұталы өсімдіктердің тамыры субстрат болады.
Осындай орындар өзендердің дельтасында, көлдер мен суқоймаларда өте жиы кездеседі.сондықтанд Қазақстанда Алакөл көлінен басқа барлық жерлерде уылдрық шашатын,көбейетін аумақтары шектелмеген.
Өсуі мен жасы. Балықтардың өмір үзақтығының тіршілік ету жағдайының және жыныстық жетілу уақыты, басталуының маңызды көрсеткіштері оны бжасы мен өсуі болып табылады.Оларды меңгермей балық қоының жағдайы мен аулау мүмкіндігін дұрыс болжау мүмкін емес.Әрбір бір биологиялық кезеңде жылдар бойы жастық тотардың арақатынасы бойынша қарқынды кәсіптің қорының көлемі туралы айтуға болады.
Балықтың табиғи және шектік жағын біліп, оның табиғи өсімінің коэффициетін анықтауға болады.
Салмақтық өсуі жөнінде мәліметтерді жастық топтар бойынша қарастырып ихтиомассаның кәсіптік өсімінің динамикасын анықауға болады жәнеде ең мөменгі кәсіптік көлемді және аулаудың тимді шамасын бекітуге мүмкіндік береді.
Балықтардың өсуі мен жасын сипаттайтын матерялдар үлгісі үшін орташасына және іріктемелік әдістері пайдаланады.
Алғашқы әдіс жалпыға ортақ болып табылады.дегенмен жұмыс жағдайында және зеріттелетін объектінің ерекшелігіне байланысты екі әдістіде қолдануға болады [7].
Орташа сынама әдісі. Орташа сынама барлық ауланған балықтардың тәжірибе мақсатына сай жеткілікті бөліп алынған бөлігі.Орташа сынама көлемі балықтардың өмір үзақтығымен байланысты. Өмір ұзақтығы 9-10жылға дейінгі балықтар үшін жүз дана алғанның өзі жеткілікті.
Балық аулау мауысымында үш сынамадан азаймайды (жиы оданда көп). Орташа сынама әдісінің артықшылық аумағын популяциялық нағыз жастық құрылымын көрсетеді.Осы әдістің кемшілігі жастық топтар бойынша матерялдық әр келкі болуында:Мұнда барлық уақытта орташа жастағы балықтарыдың саны басым болады және нөл және ересек топтағылар аз кездесенді.
Іріктемелі әдіс. Жасты зеріттеуге арналған бірнеше күн бойында үзындықтары бойынша балықтар іріктелініп әрбір топта бірдей көлемде жиналады [15].әрбір жастық топтар үшін 20-25 данадан кем емес балықтар алынады.
Жиналған матерялдар жастық топтар бойынша теңдей бөлінеді.осыған байланысты барлық жастық топтардың жастық және үзындыққа өсінің орташа көрсеткішінің дұрыстығы артады.
Әдістің екінші артықшылығы жалпы жинау көрсеткішінің едәуір қысқаруы болып табылады.іріктемелі әдістің кемшілігі жиналған матерялдар ауланған популяциялық жастық құрылымын көрсетеді.
Балықтардың жасын зеріттеу үшін матерялдарды жинау мерізімінің маңызы өте зор.Зеріттелетін түр популяциялық кәсіптік бөлігінің жастық құрылымын жеткілікті сенімді көрсететін матерял жинауға талпыну қажет, ол әсіресе балық қорын бағалауда өте маңызды.
Осыған байланысты көптеген зерттеулер жастық матерял жинауға уылдырық шашу және уылдырық шашу шоғырларының жинатылу кезеңі деп есептейді.
Көксерке ірі жыртқыш, әдетте ол үйір құрып тіршілік етеді.Ол өзінің қорегін қуып жүрып ұстайды. Сонықтан да су қойманың (ірі өзен, көл және бөген) ашық аймақтарында өте жиы болады, сонымен бірге кәспий, Азов, Қара және Балтық теңіздерінің түшыланған аумақтарында таралған [8].
Көксерке ауадағы оттегінің әсерінен өте сезімтал, сондықтанда ағыстық жабық аймақтарда болмайды. Көксеркенің өмір үзақтығы, темпі, орташа және шектік жас арасында оның көлеміне темпуратуралық режимге және суқойманың қоректік базасына байланысты өзгеріп отырады.
Көксеркенің ең үлкен ұзындығы 130-140см, салмағы 18-20 кг шектік жасы 14-15 жас,оның қоректенуі мен өсуіне өте қолайлы су темпуратурасы 14-18℃ көксеркенің негізгі қорегі майда кәсіптік маңызы жоқ балықтар: торта, үкішабақ, теңге балық, нөл және ересек балықтардың арық қарай өсуі әртүрлі су қоймаларда және бір су қойма шегінде әртұрлі сапалылығымен сипатталады.солтүстік қапшағай және арал бассейініндегі жерсіндірілген көксерке популяциялық қалыптасу жылдарында жартылай көрсеткіші көксеркеге өте жылдам өсу тән.Су қойманың өсімдіктері көп бөлігінде кездесетін көксеркенің шабақтарының ұзындығы мен дене салмағы күздің соңында сәйкешінше 16cм және 50г жетеді(солтүстік қапшағай), алғашқы жылдары жылдам Іле өзенінде өсетіндігі байқалған.Балқаш көлінде қыркүйекте сегноткаладың ұзындығы 13-26 , орташа 20,4cm ал дене салмағы 40-260 орташа 109г ға жетеді. Популяция санының өсуі мен тығыздықтың жоғарлауы мен шабақтардың өсуі жылдам байаулайды.Мысалы мәліметтері бойынша талыздық сегмоткалар Іле өзенінде келесідей көрсеткіште сипатталады.1971-1972 жылдары ұзындығы 7,4-17,2, орташа 11cm, салмағы 5,4-62,3 орташа есеппен 20г 1974-жылы сәйкесінше -5-12,5 cm, (орташ 7,6 см) және 1,7-33г (орташа 5,3г) 1975 - жылы 5,2 -9cm (орташа 6,8cm) және 1,6-9,5г (орташа 3,8) алғашында осы көрсеткіштер жартылай өткінші көксеркенің мәліметтеріне сәйкес келді. Сосын шардара популяциясының деңгенйіне дейін төмендейді.Республикада Байлкөл көліне көксерке шабақтарының жылдам өскендігі көрсетілген.Мұнда 1959 жылдың қазанында сеголоткалардың ұзындығы (L-есептегенде) 21-33 орташа 26,5см дене салмағы 100-430 орташа 243g ал екі жылдықтары (1+)- сәйкесінше 38-48, орташа 42,4см және 830-1400, орташа 1080г ; 1950 жылы сәуірде бір жастағы балықтардың ұзындығы 20-34см орташа 28,7cm, олардың дене салмағы 80-450 орташа 343г ал 2 жастағыларда осы көрсеткіштер сәйкесінше орташа 40-51cm орташа 45,3cm және 1000-1800г, орташа1255г [-9] дәл осындай қарқынды өсуі балқашта және Іледе байқалады.
Ол жергілікті популяцияның қалыптасуындағы алғашқы жылдарда байқалған және одан кейін қайталанбаған. Осы су қоймадағы көрсетілген ересек балықтарға тән [21].
Алғашқыдағы өсу жылдамдығынан кейін олардың осы көрсеткіштері қоректік қорға сәйкес тұрақты деңгейге дейін төмендеген.
Оңтүстік суқоймаларындағы сияқты Бұқтырма суқоймларында да көксерке санының өсуі өте жоғары деңгейде көтерілмейді, керісінше баяу болады, осыған байланысты мұнда оның өсу темпі айқын дегей айырмасына ұшырады.
Тұтас республика бойынша көксеркенің өсуінің орташа көрсеткішіндегі айырмашылық өте жоғары.
Сонымен Тілеккөлдегі бір жастағы балықтардың ұзындығы 7,2cm ден Байлыкөл көлінде 28,7cm дейін, Үшжастағылар Қара,ұзақ көлінде 21cm ден, балақаш көлінде 47,9cm, бес жастағылар 31,2cm ден, 63cm және т.б. сонымен бірге, бір суқоймадағы біржастықтағылардың жеке суқоймасында 2+=20-38cm, 3+=28-46cm, 4+=40-50cm Балықтардың дене салмағы да сәйкесінше ауытқиды.
Іле өзенінде жерсіндіру барысында көксеркенің өсу ерекшелігі туралы жылдар бойы тәжірибелік аулауда зеріттелген оның дене ұзындығы мен салмағының өзгерісі дәлел болады [9].
Көксерке (Sander lucioperca ). Суқоймасында көксерке балығының дамуы және қоректенуі. Көксеркенің табиғи ареалы солтүстікте Балтық теңізінің бассейндері, Эльба өзені, оңтүстікте Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздері. Қазақстанда Орал-Каспий бассейнінде, Арал теңізінде, Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі ағысында және осы өзеннің сағасындағы көлдерде (Қамышлыбаш, Ақсай-Қуаңдария, Қараөзек, Ақшатау), Шардара суқоймасында тіршілік етеді. Жерсіндіру нәтижесінде барлық суқоймаларда кездесе бастады. Балқаш-Іле су алабына 1957-1959 жылдары енді. Іле өзеніне Қапшағай ГЭС бөгетін орнатқаннан кейін, қосымша, суқоймада көксерке популяциясының пішінделуін тездету мақсатында Іле өзенінің төменгі ағысынан 1270 дана балық әкелінді. Көксерке Қапшағай суқоймасының барлық жерінде таралды және саны артты. Азық қоры азайған соң (балқаш алабұғасының жоғалып кетуі) көксерке саны кеміп, ауытқуға ұшырады [21].
Суқойма құрылғалы бері көксерке кәсіптік аулауда кездесіп келеді. Ең жоғарғы көрсеткіш 1975 жылы болып, аулау барысында 202,4 т құрады. Содан кейін, әсіресе соңғы жылдары аулау төмендеп кетті. 1990 жылдардағы аулаудың соншалықты төмендеп кетуі көксерке санының шынайы төмендеуіне қарағанда табиғатты пайдаланушылардың қызығушылығының жоқтығынан десе де болады. Соңғы 2005-2007 жылдары аулау барысы жоғарлап, көксеркеге сұраныс артты.
Жалпы уылдырық шашушы үйір деп жынысқа жетілген балықтар тобын айтады. Ол екі топтан тұрады: 1) толығу-алғаш уылдырық шашушы балықтар; 2) қалдық - үйірдегі басқа жынысқа жетілген балықтар. Көксеркенің әртүрлі популяциядағы уылдырық шашушы үйірінің өзара қалдық, толығу, аталықтары мен аналықтары, өлшем-салмақтық және жастық құрылым т.б көрсеткіштері бойынша айырмашылықтары болады. Бұл қоректену ортасына, жынысқа жетілуіне, өсу ерекшеліктеріне байланысты [21].
Көксерке көбею жағдайына эвриадаптивті болып келеді. Уылдырық шашқанға ыңғайлы оптимальді температурада (әдетте сәуірдің басы мен ортасында), уылдырығын бір рет шашады. Қапшағай суқоймасында көксеркенің тұрақты түрі тіршілік етеді. Уылдырық шашатын орны тығыз топырақта орналасқан. Уылдырығын тереңдігі 0,5-6 м, көбінесе 1-3 мболатын, құмды, топырақты, өсімдік қалдықтары бар ұяларға шашады және аталықтары оларды қорғап жүреді. Сонымен қатар аталықтары уяны судың ластанып кетуінен қанаттарын қозғалту арқылы қорғайды және сол арқылы уылдырықтың аэрациясын жақсартады. Бұл уақытта аталықтары қоректенбейді.
Қапшағай суқоймасындағы көксеркенің жынысқа жетілуі 5-7 жас шамасында жүреді. Аталықтары аналықтарына қарағанда ерте жетіледі. 6 жаста жынысқа жетілген аталықтарының саны аналықтарына қарағанда басым, 77 - 59% - ке сәйкес. Жас топтарының ішінде аталықтары, ал ересек топтарының ішінде аналықтары басым. 2008 жылы да көксерке популяциясында аналықтарының саны басым болды. Кейбір балықтар салмағы 100 г болып, 2 жасқа келгенде жынысқа жетіле бастайды, ал 7 жастан асып, салмағы 350 мм болғанда толық жетіліп болады [21].
Көксерке шабағы (С1-У сатысында, 7,0-15,3 мм көлемінде) 8 негізгі компонентпен құралған. Олар науплиилар, шаяндардың жұмыртқалары, копеподиттер, C. vicinus, D. longispina, Th. сrassus, Neutrodiaptomusincondriuens, балықтар дернәсілі және басқалары. Әртүрлі сатыдағы балықтардың қоректенуінде өз-ара айырмашылық байқалады: С-С2 сатыларында қорек негізін копеподитты ескекаяқтылар құрады, Д1-Д2 - C vicinus, D. longispina; ал Д2-Е - балықтар дернәсілдері түсе бастады. Тұтыну индексі көксеркеде жоғары, бос ішек-қарындар жоқ деуге болады. Тұтыну индексі көксеркенің орта шамамен жас аралығы бойынша 191 0000 тең [21].
Теориялық айтсақ, зоопланктонның биожиынтқының төмендеуі 2,4 миллиграммға дейін м3 көксерке тұтынуы нөлдік әріпсанына тең болады. Ақырында, біздің алдын-ала материалдар жемдіктің бойының босағаның шоғырлануы есебінің қағидашыл мүмкіндігін көксерке шабағы үшін көргізеді.
Өте жоғары шабақтардың шоғырлануларында зерттелген ауданда көксерке ерте шабақ арасында конкурентке азық қатынастары үшін тарын мен ақмарқамен түседі. Ең шиеленісті конкуренттік азықтық ара-қатынастар бұтақмұртты шаян копеподты кезеңдерінің балықтың барлық үш көрінісінің шабақтары. Астың сандары арамен кезеңнің ақмарқасымен Д1 және кезеңнің көксеркесімен С2 және Д1 өте биік. Тыран бәрінен қарағанда ақмарқаға ұқсас және С2 кезеңнің көксеркесімен белгіленеді. Тыранның ең бұқаралық шабағы С1-С2 кезеңдерінің ең тиімсіз жағдайда болады, себебі оған бәсекейге өзінен ірі активті ақмарқа және көксерке шабақтарымен түсу керек болды. Осындай қорытындыға Элькин В.Н. әдісі бойынша есептелген балықтардың тәуліктік рационды салыстыра отыра келеді. Ақмарқаға тәуліктік рацион 5% тең болды дене салмағы бойынша, көксеркеге - 6,8, ал тыранға - тек 0,75 % [21].
Осылайша, ихтиопланктонаның құрамы дәл осындай болған жағдайда барлық топ мезозоопланктоны қарқынды түрде балықтардың қорегіне айналатыны сөзсіз.
Көксерке ірі шабақтары өлшеммен 52-85 мм және 275-662 миллиграммның мизидалар (екі көрініс) және бұзаубастың шабағы азықтанды. Суқойманың жоғарғы бөлігінде 1987 ж. балықтардың асқорту жүйісі бос болды. 1988 ж. барлық көрсеткіштер бойынша бірінші орында бұзаубастың шабақтары. Тұтыну индексі 207,6 %00 тең болыды [22].
Каскелен шығанағында екі жылдада кездесу жиілігі және салмағы бойынша бұзаубастар басым, саны бойынша - мизидалар. Тұтыну индексі төмен бірінші ауданмен салыстырғанда (131,3 және 167,4 %00). Қапшағай суқоймасында осыған ұқсас қоректену мінезі көксеркенің шабақтарының 1982 және 1984 жж. байқалған [21].
Ересек көксерке негізінен балықпен қоректенеді, тек өмірінің алғашқы күндері планктон дернәсілдерімен, науплиус және майда циклоптармен қоректенеді. Дамуының алғашқы кезеңінде (дене ұзындығы 6-10 мм болғанда) 90 % төменгі сатыдағы шаянтәрізділермен және де 10% балдырлармен қоректенеді. Дене ұзындығы 20-30 мм болған шабақ кезінде толықтай жыртқыштыққа көшеді. Қапшағай суқоймасындағы жыныстық жетілген көксерке бұтақмұртты және ескекаяқты шаяндармен, мизида, бүйірмен жүзушілермен, инелік, қоңыздардың дернәсілдерімен, әртүрлі балықтың, оның ішінде ақмарқа, торта, амур бұзаубас балығы, мөңке, тыран, псевдоразбор және өзінің де шабақтарымен қоректене бастайды. Сондай-ақ, көксерке биомелиратор болып табылады. Яғни, құндылығы жоғары балық өнімін беретін балықтардың қорегіне ортақтасатын құндылығы төмен балықтармен қоректенеді [23].
Ересек көксерке өзінің рациона 14 компонент қосқан, жылдар бойынша 5 тен 9 - ға дейін ауытқиды. 1987 ж. көпжылдық бақылаудан кейін бірінші рет (1976-1990 жж.) қоректің құрамында шабақтардың ақ амур және қаракөздің болмауы анықталған. Кездесу жиілігі мен қоректік түйіннің негізін, сонымен қатар салмағы да бойынша өзінің шабағымен қоректенген. Оны аз мөлшерде басқа балықтар шабағы толықтырып отырған және нектобентос өкілдері, әсіресе бокоплавтар. Тұтыну индексі төмен болды және 1,7 %00 асып келе алмады [23].
Мизидалар жыртқыш балықтардың тағамындада үлкен көрсеткіштерге ие болды: ересек өкілдерінде көксеркенің мизидалар кейбір жылдары 16 дан 86 % дейін салмақ көрсеткішіне ие болған [24].
Сандық және сапалық спектрі көксеркенің жасына қарай, мезгілге және тіршілік ауданына қарай ауытқулар көрсетті. Жоғары ауданның солжағалауда жыныстық жетілмеген және жетілген өкілдері көктемде негізінен бокоплавтармен қоректенген. Мизидалар көлемі біріншілерінің қоректік түйінінде 6,6 %, екіншілерінде - 2,0 %. Солжағалауды төменгі ауданның 3-4-жастағы көксеркенің тағамында негізінен балықтар шабағы басым, ал мизидалар қоректік түйіннің 4,3 % құраған. Жазда көксерке бардық жастағылары - ихтиофаг. Толықсу индексі көктемде жоғары ауданда жыныстық жетілмегендердің 0,3, жазда - 2,6 [0]000, осылайша, көксеркенің жыртқыштыққа көшуі олардың тұтыну деңгейін төмендетеді.
Көксерке көктем айларында жағалауға жақын аймақтарда шағын көлшіктерде, сағаларда мекендейді. Судың температурасының жоғарлауына байланысты ірі дарақтар суқойманың ашық болігіне кетеді, жағалауда тек ұсақ шабақтар қалады. Күзде көксерке суқойманың барлық аймақтарына таралып орнығады, ашық және судың терең қабаттарында , судың аз бөліктеріндеде орналасады [24].
Қапшағай суқоймасында көксерке айтарлықтай өскен, бір жылдық өсуі бес жылға дейін 12,2 см-ден 6,3 см-ге ауытқиды.
Кестеде көріп тұрғандай Қапшағай суқоймасындағы көксерке Құйбыш су қоймасындағы түрмен ұқсас бірақ айтарлықтай басқа суқоймалардан өсімі артта қалып отыр.
Қапшағай суқоймасында көксерке жыныстық жағынан 31 см- ге жеткенде 3 жас аралығында жетіледі. Көктем 1971ж. Қазан - қараша айларында көксеркенің 83% жыныс өнімдері дамыған Көксеркенің жыныстық жетілуі жақындауы суқойманың оңтүстік бөліктерінде жасы 2-5 жас арлығында байқалады. Белікөл өзендері аумағында бірінші 2-3 жасында уылдырықтауға шығады. Балхаш көлінде 3 жасқа толған балықтар уылдырық шашуға шыққан.
Ұзындығы 31 ден 53 см көксеркенің абсалютті индивидуалді өнімділігі 50 ден 526 мың уылдырыққа дейін ауытқыған, орташа популяциялары 224 мың уылдырыққа дейін [24].
Көксеркенің қорегінде 1-ші рынды алабұға алады 74 пайыз бір бөлігін сорлы балық 20 пайызды құрайды. Ал аз бөлігінде маринка, сазан шабағы, күміс мөңке құрайды [25].
Қапшағай суқоймасында көксеркенің санаулы бөлігін байқауға болады. Байқағанадай оларды жеке кәсіпшілік арқылы санын реттеп отыруға тура келеді.
Қапшағай суқоймасындағы көксеркенің қоректенуі. Материал жинақтау Қапшағай суқоймасында 1976-1979ж орындалдған. Аулау бірқалыпты тор көздері 12-5 мм көлемінде жүргізілді. Сынамаларды өңдеуде сандық-салсақтық әдіспен өкізілген.
Жыныстық жетілген көксеркенің 1976-1979 ж азық құрамында аз мөлшерде 18 компоненттер кіреді: мезидалар 3 түрі, бұтақмұрттылар, ескекаяқтылар, инелік дернәсілдері хирономиттердің дернәсілдері, қоңыздар сонымен қоса ақмарқа, қаракөз , бұзаубас балық , мөңке, тыран, көксерке, тасбас кездеседі. Жиі кездесетіні мизидалар M.intermedia және өзінің шабақтарыда кездеседі. Басқа компоненттерден бокоплавтар, инелік, ақмарқа шабағы соңғы жылдары мөңке шабағы кездескен. Санаулы кездескен тенге балық 1979 жыл. Төменірек шаянтәрізділер қорытылған азықта жемтігін аулау кезінде түскен. 1976 ж көксеркенің негізгі азығын өзінің шабақтары құраған. Басқа балық түрлері аз мөлшерде тұрақты түрде қолданылмаған.
Балықтан басқа: мизидалар, бакоплавтар, инелік дернәсілдері, оң жағалауда кездескен, барлың зерттеулер аралығында және жекелеген айларда байыпты балық компоненттері толтырған [25].
Қарамақайшылық 1977 жылға 1976 жыл байқалады, зерттеудің уақыт аралығында тек омырқасздар көксерке азыңында бірыңғай көрсеткен. Балықтық қорек арасында тыран шабағы жиі кездескен. Басымдылық өзінің шабағына тамыз қыркүйек айларында байқалған. Жыныстық жетілген көксеркенің асқазанында ұсақ балық дарақтары көрсетілген және тағы басқа өсімдік текті қорек кездескен. Бірақ генізін балықтар құраған. Орташа толықсу индексі өте төмен. Ас қорыту жолындағы сапалық және сандық құрамы және көксеркенің 2009 ж толықсуы алындығы 2008 ж мәліметтерден еш өзгермеген [26].
Көксеркенің 1978 ж қоректенуі мінезі 1976 жылға ұқсас келеді. Көктемде жи кездесуі және жщғары салмағына қарай бокоплавтар мен мизидалар кездеседі. Жазда олар салмағына қарай маңызын сақтап қалды бірақ сирек кездескен, күзде барлығы қоректік рационнан төмендеген. Оң жағалау бөлігінде инелік дернәсілдері басым болған. Балықтар арасында орташа әртүрлі жазда кездескен. Барлық уақыт аралығында өзінің шабағы басым түскен. Сол жағалау бөлігінде момын балықтар тыран, мөңке толтырса, оңжағалауда жыртқыш ақмарқа кездескен.
Сәуір айында азық негізін ақмарқа, қаракөз, мөңке, тыран құраған; маусым тамыз айларында мөңке және тыран құрйды. Өзінің шабақтары тамыз қыркүйекте жиі кездескен 28,6 пайыз, салмағы бойыншы тек қыркүйекте басым болды. Балық емес азықар аз мөлшерде [26].
Қапшағай суқоймасындағы жыныстық жетілген көксеркенің қоректену мінез-құлығы әр жылда өзгеріссіз қалған. Азықтық компоненттер саны жоғары болған. Негізгі азығын балық құраған. Омыртқасыздардың маңызы көктемнен күзге дейн қысқарып отырған. Азықта тұтыну индексі төмен. Қоректенбеген балықтар пайызы жоғары. Көксеркенің 1976-1978 ж аралығындағы суқоймадағы санының көп болуы ауытқу күшті байқалған. Өзінің шабағын 1979 ж материалдарға қарағанда қоректік компоненттердің басым бөлігін құраған, бірақ бастапқы салмағы азайды. Биологиялық қалпының жақсаруы көксеркенің соңғы жылдары қоректену жағдайының жақсарғанын санының тұрақтанғандығын көрсеткен [27] .
Қапшағай суқоймасындағы көксерке санының динамикасы. Суқойманы толтырыудың бірінші жылдары саны өте аз болған, аулау бір бірнеше ғана. Бірақ ол үлкен ұмтылыспен саны өсті, 1974 жылдан бастап тұрақты аулуда тыран балығынан соң екінші орын алады.
Көксерке толығымен тең көлемде суқоймада кең таралған Бірнеше рет суаттың жоғарғы бөлігінде аулунады , себебі ондағы қорек көзінің мол екендігін байқатады. Мамыр-маусым айларында көксерке басқа айларға қарағанда көп мөлшерде ауланады. Бұл уақытта олар өте белсенді және өздігінен жайылымғ шығады. Суқойма аумақтарында : жағарғы, төменгі, оң жағалау, сол жағалауында ұзындық-салмақтық өсімі еш өзгермейді сондықтан оларды Қапшағай популяцыйясы бір туысты, жекелеген топтар құрмайды [27]. Қапшағай суқоймасындағы көксерке морфологиялық жағынан типтік түрінен Арал-Каспи бассейні суқомаларындағы мекендеушілернен ерекшеленбейді. Шынында ол бірінші жылдары интродукциядан кейін ол осында айтарлықтай морфо-физиологиялық өзгерістерді басқа жерсіндірушілерге қарағанда өзгерді. Көксеркеде жекелеген көптеген белгілерінің ссерпінді ауытқуы болды, бүйір сызығының қабыршақтар санының орташа саны өсті және жүзбе тақ жүзбе қанаттарындағы сәулелер саны өзгерді ж.т.б.
Енді аклиматизацияның өзгерістерінде санының тұрақтануы қажетті деңгейде көксеркеде бастапқы жайық өзеніндегі басқа аклиматизанттар мысал болғандай формаға келді. Қапшағай көксеркесінің бірінші желбезек доғасында түтіктер саны өсті, себебі 1974 жылдан кейін оның қорегіндегі омыртқасыздар санының өсуіне байланысты болды. Жыныстық деморфизм қапшағай көксеркесінде байқалмаған [28].
Жыныстық жетілуі Қапшағай көксеркесінің қабыршағындағы уылдырық шашу түріне қарай 3 жас аралығына жаппай басталады.60-72 пайыз,жиі 4 жаста 19-36 пайыз, жекелеген дарақтарда 2 және 5 жасында. Бірінші рет өрістеуші дарақтарда ұзындығы 17 ден 47 см ге дейін. Дене ұзындығы 30 см ге дейін 65 пайыз көксерке жетіледі, ал 40 см-ге дейін барлығы 98 пайызы жетіледі. Жыныстық арақатнас ауланған барлық жылдарда бірдей және 2:1 аналық үлесінде ауытқыған. Тек 1975 жылғы аулау барысында аналықтар 4,5 есе көп болған.Төменгі жайық өзеніндегі көксерке қапшағай суқоймасындағы формасына қарағанда керісінше аталықтар2:1 басым [29].
Көксерке популяциясындағы аналықтарының жаңа орта жағдайларына бейімделіп өздігінен көбею қасиетіне қабілетілігі байқалған. Сондай қасиеттер Қазақыстанның басқа суқоймаларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Слейменов Асуан Аскарович
Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Слейменов Асуан Аскарович
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Кайруллаев К.К.
Сарапшы __________ Мамилов Н.Ш.
Нормаконтроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Слейменов Асуан Аскарович
Жұмыс тақырыбы: Іле өзенінде мекендейтін көксерке балығының биологиялық сипаттамасы және кәсіпшілік маңызы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Іле өзенінің физико-географиялық сипаттамасы
2. Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық сипаттамасы
3. Көксерке балығының биологиялық өлшеу нәтижелері
4. Көксерке балығының жасын анықтау
5. Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Вишнякова Р.И., Брудастова М.А. Кормление рыбы и удобрение прудов. - М.: Росагропромиздат, 1986. 34 с.
2. Никольский Г.В. Теория динамики стада рыб. М.; легкая и пищевая промышленность, 1974.- 445с.
3. Танасийчук В.С. Закономерности формирования численности некотырых каспийских рыб. - Труды КаспНИРО, 1975, 13с.
4. Иванов А.П. Рыбоводство в естественных водоемах. М.: Агропромиздат, 1988. 36-38с.
5. Исаев А.И., Карпова Е.И. Рыбное хозяйство водохранилищ. - М.: Агропромиздат, 1989. 125 с.
6. Дорохов С.М., Поляков Г.Д. Озерное товарное рыбоводство. М.: Высшая школа, 1975. 31-32с.
7. Поляков Г.Д. Экологические закономерности популяционной изменчивости рыб. - М.: Пищевая промшыленность, 1975. -157с.
8. Керашев М.А. Повышение эффективности прудового рыбоводства. - М.: Пищевая промышленность, 1978. 138 с.
9. Крючкова Н.М. Трофические взаимоотношения зоо- и фитоплан - ктона, - М.: Наука, 1994. 39 с.
10. Иванов А.П. Рыбоводство в естественных водоемах. М.: Агропромиздат, 1988. 36-38с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Кайруллаев К.К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Кайруллаев К.К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Кайруллаев К.К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Слейменов А.А.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Көксерке балығының биологиялық өлшеу нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Көксерке балығының жасын анықтау
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Кайруллаев К.К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Слейменов А.А.
МАЗМҰНЫ
бет
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
9
КІРІСПЕ
10
1
Әдебиетке шолу
12
1.1
Көксеркенің систематикасы мен биологиясы
12
1.2
Көксеркенің өсуі және көбеюі
14
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
28
2.1
Зерттеу нысандары мен әдістері
28
2.2 Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
29
3
ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
33
3.1
Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық
сипаттамасы
33
3.2
Биологиялық өлшеу нәтижелері
38
3.3
Жасын анықтау нәтижелері
40
3.4
Қоректенуі және қоңдылығын анықтау
42
3.5
Іле өзеніндегі көксеркенің көпжылдық аулау динамикасы
45
ҚОРЫТЫНДЫ
51
ТӘЖІРЕБИЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
53
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 50 380 -92 Рыбы и рыбопродукты. Термины и определения
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
АНЫҚТАМАЛАР
Акклиматизация- организмдердің өзіндік тіршілік ету мекенінен басқа мекенге үйренуі.
Антеанальдық арақашықтық - тұмсығының басынан анальдық қанатына дейінгі ара қашықтық.
Антепекторальды арақашықтық - тұмсығының соңынан бүйір қанатына дейінгі ара қашықтық.
Ареал- организмнің тіршілік ортасы
Гонада- балықтың жыныс бездері
Өрістеу- уылдырық шашу акты
Өрістеу орны- уылдырық шашатын орын
Популяция- белгілі бір географиялық аумақта тіршілік ететін,бір түрге жататын особьтар жиынтығы
Полицикльділік- балықтардың тіршілік барысында бір неше рет уылдырық шашуы
Половапя дифференциация- жыныстық белгілері бойынша айырмашылық
Фитофильдер - уылдырықтарын өсімдіктерге шашатын балықтар
Эврифаг- әр түрлі азықтармен қоректенетін балықтар
Экстерьер- сыртқы белгілері
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Q- балықтың толық салмағы;
q - іш құрлыссыз салмағы;
l- тұмсығынан бастап қабыршақ қабығының соңына дейінгі арақашықтық;
l.l- linea lateralis(бүйір сызығы);
F- Фультон бойынша қоңдылық коэфиценті;
Cl- Кларк бойынша қоңдылық коэфиценті;
D- арқа қанаты
A- аналь қанаты;
P- кеуде қанаты;
V- құрсақ қанаты;
C- құйрық қанаты;
aD- антедорсальді арақашықтық;
pD- постдорсальді арақашықтық;
n- мөлшер;
M+-m- максимальді және минимальді ауытқу;
♂♀- аталық, аналық;
1+- бір жастан асқан балық және т.б.;
кВт- киловатт;
ГЭС- гидроэлектростанция;
км2- квадрат километр;
км- километр;
м3- куб метр;
см- сантиметр;
мм- миллиметр;
т- тонна;
г- грамм;
мг- миллиграмм;
мың- мың;
млн.- миллион;
экз.- экземпляр;
т.б.- тағы басқа;
макс.- максимальді;
мин.- минимальді;
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Суэкожүйесінде жыртқыш балықтар басқа түрлердің санын (бәсекелестік) реттейді.Қауымдастықты тұрақтандырады және ( жоғары бәсекелестікті) әлсіретеді.
Көксерке ірі палагикалық жыртқыш, олар майда және кәсіптік маңызы жоқ балықтармен тимді қоректеніп, балықтар бірлестігінде биомелиораторлық қызымет атқарады.
Іріктемелі кәсіпте және эвтрофты суқоймаларда балықтар бірлестігінің құрылымын реттеуде көксеркенің балықның саны артып, бағалы балықтардың орынын кәсіптік маңызы жоқ балықтардың алмастыратыны байқалады.`Қоректік тұжырымдамасына сәйкес бірлестікте қарым қатынасты реттеу бақылау күші ірі балықтармен байланысады.
Көксерке кәсіптік маңызы жоғары балық, құнды диеталық азықтық өнім және суқойманың тимді биомелиораторы.
Осындай ерекшеліктері көксеркені жерсіндіру объектісі ретінде және оны дәрілік республиканың барлық суқоймаларына таратуға қызығушылық туғызады.
Басқа жыртқыш балықтардан жайылу және көбеюі жағынан ерекшеленетін көксеркенің саны әдетте суқоймаларда жоғарғы көрсеткіштерге жетеді, ол жақтан шортанды ығыстырып шығарады(Шардара және Бұқтырма).Жерсіндірілген барлық суқоймаларға көксерке бейімделіп, шаруашылықтың тиімділігін арттырады.Кей жағдайда бұл кәсіптік аулау кезінде балықтардың санының ұтымды реттеуден де жоғары болуы мүмкін.Суқойманы реттеудың алғашықы жылдары кәсіптік балық аулауда көксерке кездескен. 1975-жылы көксеркенің саны күрт өсіп кеткен кезде ең жоғарғы аулау көлемі (202,4m) тіркелген.
Осыдан оны аулау көлемі, әсіресе соңғы жылдары біртіндеп төмендеген. 90-жылдары көксеркені аулау көлемінің күрт азаюына табиғатты пайдаланушылар қызығушылығының болмағандығы себепші болған.Бұған дәлел ретінде, 2005-2007жылдарда көксеркеге сұраныстың артуына байланысты экспорттық мақсатта оны аулау көлемі едаруір өскен Көксеркенің еті дәмдік сапсының және ақуыз(20,6%) мөлшерінің жоғрылығымен, майдың аз мөлшерімен (2%)ерекшеленеді, осындай қасиеттері Еуропалық тұтынушылар үшін қызығушылық тудыртады.Көксеркенің құнды тағамдық бөлігі 55-60%, дене қуысындағы майдың мөлшері 20% дейін құрайды.Сонымен бірге, көксеркенің майында майдың және басқада иістер болмайды, яғни бұл түр тек қана өсімдігі аз ағысы жылдам су қоймаларда мекендейді.
Көксерке кәсіптік балық болып таблады, сонымен байланысты ол қорғауды және тіршілігін бақылауды қажет ететін балықтар тобына жатқызылады.
Менің тақырыбымның өзектілігі ftizoftedion lucioperca алабұғалар тұқымдасының бағалы бөлігі болып табылады. Ft. Luciopeka Табиғатта қоректік тізбекте және адамның шаруашылық әрекетінде маңызды роль атқарады.Етінде холестерин мөлшерінің төмендігі туристер мен түтынушыларды қызықтырады, сондықтанда соңғы жылдары нарықта көксеркеге сұраныс артып отыр, бұл елдің ары қарай дамуын қамтамасыз етеді, бірақ екінші жағында қарастыру қажет.Осы тұрдің мұлдем жайылып кетуін болдыртпау керек.
Дипломдық жмысының мақсаты Іле өзеніндегі көксерке балығының биологиялық көрсеткіштерін зеріттеу.
Мақсатқа жету үшін біз мынадай міндеттер қойдық:
-Көксерке балығна биологиялық талдау жүргізу
-Өлшемдік-салмақтық құрамын анықтау
-Жастық құрамын анықтау
-Алынған мәліметтерді талдау
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Көксерке балығының систематикасы мен биологиясы
Іле өзеннде шамамен 1969-жылы көксерке жерсіндірілген. Қазіргі кезде ол бағалы, кәсіптік балқтардың бірі болып табылады. Ft. lucioperca (linnла) кәдімгі көксерке
Таралуы.Көксеркенің табиғи ареасына солтүстікте Одерадан Онегиге дейінгі балтық теңізінің бассейіні, оңтүстікте Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздерінің бассейіндері жатады. 1957-1959 жылдарда Балқаш-Іле бассейіне көксерке балығы жерсіндіріледі.
Іле өзенінің бойына Қапшағай ГЭС-і салынғаннан кейін мұнда Іле өзенінің төменгі ағысынан суқоймада осы балық популяциясын жылдам қалыптастыру мақсатымен 1270 дана көксеркені қоныстандырады.
Іле өзенндегі Қапшағай суқоймасының барлық акваториясында көксерке кездеседі[1].Мұнда көксеркенің саны жылдам көтерілді.Қоректік ресурстарды жеп біткеннен кейін (балқаш алабұғасы жатылғаннан кейін) көксеркенің саны азая бастайды, содан бері оның саны толқын тәрізді ауытқып отыр.Уылдырық шашқаннан кейін, көксеркелер топтасып шағын үйір құрып өмір сүреді.
Ірі даралары жалғыз жүреді.Жақсы көретін мекен орталары шұңқырлар, ұйықтар, терең ойпаттар, тастардың арасы және су түбінің опырылған жерлері.Ол тек қана таза су қоймаларында кездеседі, ағызсыз су қоймаларда кездеспейді.Әдетте терең жерлерде (шұңқыр, ұйық, тырбиған ағаштар немесе суға батқан ағаш діңгегі бар орындар), бірақ құнды немесе ұсақ малтатасты су түбінде жиі кездеседі[1]
Суқойма құрылған жылдардағы кәсіптік аулауда көксерке кездескен.1975жылы оның саны күрт өскен кезеңде жоғарғы балық аулау көрсеткіші 202,4м байқалған.
Сипаттамасы. Ихтиологиялық әдебиеттерде тіршілік етуі бойынша көксеркенің екі биологиялық тобын ажыратады:тұрақты немесе суқоймалармен көлдерде тіршілік ететіндер;жартылай өткінші, біздің оңтүстің теңіздердің тұзды суында мекендейді және уылдырық шашу үшін өзенге шығады[8].
Осы топтар морфологиялық ерекшеленбейді.Олардың биологиялық ерекшеліктері тұқым қуаламайды:екі топтың өкілдері әдетте қарама қайшы жағдайда қалыпты тіршілік етіп дамиды.[2]Осындай топтар суқойманы (бассейіннің) нақты жағдайында ғана пайда болады.
Тіршілік ету жағдайы өзгерген жағдайда топтардың табиғаты да өзгереді.Қазақстанда көксеркені жерсіндіру жұмыстарының нәтижесі осыған дәлел болады, мұнда жартылай өткізгіш топ өкілдері кеңінен жерсіндіріліп, тұрақты тіршілік ететін топқа өзгереді.
Арал көксеркесінің жартылай өткінші тобы суқойманың гидрологиялық режимі өзгргенде өзінің тіршілік ету түрін өзгертті.
Қазақстан бойынша көксеркенің жалпы сипаттамасы:бұйір сызығындағы қабыршақтар саны 80-111(орташа 86-97,7). Іле өзенндегі көксеркенің бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны 12-19(жиі 15-16), оның астында 16-28(жиі 20-25), басқа суқоймалар бойынша мәліметтер жоқ.
Желбезек тікенектері (жарғақтары 8-18(орташа 11-14,83),омыртқалары 40-48(орташа 42,9-45,9) басының ұзындығы денесінің биіктігінен үш есе көп және дене ұзындығынан 3-5, жиі 3,4-4,5есені құрайды.Тұмсығының ені әдетте көз диаметрінен әдетте аз және оған тең.Жоғарғы жақ көзінің соңғы бөлігіне дейін жетеді.Құйрық жүзбе қанатының бағаны бастың ұзындығынан қысқа[4].Арқа жүзбе қанаттары аз ғана арақашықтықпен бөлінген (Орал өзенінде 3,0%, шалқар көлінде орта есеппен 3,93%, Іле өзеннде 5,0% дейін) Аналь жүзбе қанаты мен аналь тесігінің арақашықтығы орташа 3,66% ,дене ұзындығынан 4,7% тең, ол Іле өзеннде [9]. орта есеппен 3,03% шалқар көлінде дене ұзындығынан3,66%, арал теңізінде орта есеппен 2,81-3,48% (Новокшонов,1971) тең.Жақтарында және маңдай сүйектерінде тістері жоқ.Құйрық жүзбе қанатының негізінде желбезек қанатына және сирек қақпақалдына дейін қабыршақ жамылғысы кіріп тұрады.
Табиғи ареолдарында пилорикалық өсінділері 4-7, Шалқар көлінде орташа 5,91% тең; басқа суқоймалар бойынша мәліметтер жоқ.Денесінің бойында 9-14 көлденең жолақтары бар, қара-қоңыр, жасыл дақтардан тұрады.Арқасының түсі қышқыл жасыл, жасыл-сұрғылт,қоңыр-жасыл, кейде түсі өте қара түсті.соңғылары Арал теңізінде және сарысу өзенінде байқалған.Қүрсақ, кеуде және аналь қанаттары ақшыл немесе ақшыл сарғыш түсті. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары шұбар, онда көптеген қара дақтар орналасқан.
Кәдімгі көксеркенің меристикалық және пластикалық көрсеткіштерінен жыныстық диморфизм байқалмайды.Осыны көптеген зеріттеушілер дәлелдеген [2].Байкөл көліндегі көксерке балығының аталығымен аналығының арасындағы айырмашылықтар көрсетілген.
Аналықтардың постодораолды қашықтығы салыстымалы түрде алшақ және басының ұзындығына қатысты тұйық ұзындығында айырмашылық бар, ол сәйкесінше R=2,7 және 2 ,44 тең [2].аналықтары мен аталықтары тең.
Іле өзенндегі көксеркенің төменгі жақ сүйектерінің ұзындықтары және анель қанатындағы қатты сәулелердің саны бойына ерекшеленеді.Соңғы көрсеткішті тексеру қажет.
Кейбір морфологиялық көрсеткіштері Іле өзеннде көксерке балығынан (n=108) жыныстық диморфизи анықталған, оған жүрек, желбезек, бауыр және бүйректің (дене салмағынан мүшелердің салмағы % көрсеткішпен) индекстерін қолданылады. Аталықтардың жүрек индексі аналықтарға қарағанда жоғры болып шықты.Жас өскен сайын екеуінде де ол 1,4-1,7% ден 5-6 жасында 1,0% дейін азаяды.Желбезектің индексі аналықтарында жоғары, бұл олардың жүрегінің төменгі индексіне байланысты болуы мүмкін.Дегенмен бұл өзгеріс тек төрт жастағы балықтарда байқалды.
Аналықтардың индексіндегі жастық өзгерістер шамасы ғана, үш жастан алты жас арасында шамамен 22% ауытқиды.
Атлықтарында керісінше екі жастық балықтардан индекс 28% дан 5 жастағыларда 21% дейін төмендейді [5].
1.2 Өсуі және көбеюі
Көбеюі. Көксерке ұзындығы шамамен 40см ұзындықта, 5-7 жасында көбеюге қабілетті. Уылдырық шашу үшін ұя жасайды. аналықтары тереңде орналасады. Көксерке балығының су темпуратурасы 18-20℃ болады.
Су түбіндегі өсімдіктердің тамырына уылдырық шашады, ал аталығы уылдрықтарды ұрықтандырғанан кейін уылдырық пен шабақтарды қорғайды.
Көксеркелерде уылдырық шашу кезінде қандағы лейкоциттердің саны артады, ол балықты бактерялардан және бөгде заттардың зянды әсерінен қорғайды [10]. Алғашқы уақытта көксеркенің шабақтары зоопланктонмен қоректенеді, бірақ ұзындықтары 2-3см ұзындыққа жеткен соң оларда жыртқышытық басталды- көлемі жағынан кіші басқа балықтардың шабақтарымен қоректенеді.
Егер толығымен балықпен қоректенуге көшсе оларға корек жетпей, көксеркенің шабақтарының көп бөлігі қырылып қалады[6].Көксеркенің ересек аналығы бес жүз мың немесе одан да көп уылдырық шашады, сондықтан да осындай жағдайлармен байланысты біздің суқоймалардағы олардың саны шамалы ғана.
Негізінде көксерке барлық жерлерде өмірінің 2-4 жылында жынысқа жетіледі, ал 3-6 жасында[3]. әдетте аталықтар аналықтардан бір жыл ерте жыныстық жетіледі, тіпті кейде олар өмірінің 2 жылында жынысқа жетілген болады.
Алғаш көбеюге қатысатын өндірушілердің дене көлемі өсу жылдамдығына байланысты, негізінен 17-47см дейін ауытқып отырады.Дәл осындай мәліметте Іле өзенінде ауланған көксеркелерден 1979-жылы алынған.
Өндірушілердің 65% дене ұзындығы 30см және 98%- ы 40%ға жеткенде жынысқа жетілген.
Іле өзенінде ары қарай мұнда алғаш жынысқа жетілген көксеркелердің дене ұзындықтарындағы ауытқулар қысқарған:1981-1983 жылдары 18-40cm, 1985-1986жылдары 22-38,2cm құраған.мұнда көрсетілген төменгі көрсеткіш аталықтарға тән, жынысқа жетілген аталықтардың дене көлемі 34см, олардың көпшілігі (70%) үш жасында дене көлемі 38-40см жеткенде жетіледі.
Аналықтар үшін осы көрсеткіштер өмірінің төрт жасында (60%) сәйкесінше 39см және 41-46см тең. Бұқтырма суқоймасында (аталықтар) өмірінің 3-4 жылында аталықтар дене көлемі 34-42см, ал аналықтары 36-44см жеткенде жыныстық жетіледі (Исмуханов, 1980) 1962 жылы тіпті бір жасында жетілген аталықтары кездесіп отырады.Балқаш көлінде көксерке алғаш дене көлемі 38-46см жеткенде жыныстық жетілген .
Табиғи ареолдарда жынысқа жетілген жартылай өткінші көксеркелердің жаппай күздің және көктемдік орын алмастыруы байқалады, су темпуратурасы 15-16℃ дейін суығанда қыркүйектің екінші жартысында қазанда жаппай миграция басталды.
Мұз пайда болғанда күзгі миграция аяқталды.
Осы бассейінде көксеркенің көктемдік миграциясы анағұрлым (нағыз уылдырық шашу миграциясы ) әлсіз байқалады.
Науырыздың соңы мен мамырдың басында мұз еріген соң миграция басталып, су темпуратурасы 8℃ дейін жалғасады және сәуір айының аяғында бітеді. Көктемде көксерке жоғарыға кетпейді, Гурнев өзенінің жоғры бетінде тек аз ғана көксеркелер көтеріледі.
Арал теңізінде жағалауға және оның өзендерінің қою аумағында көксеркелердің күздік орын алмастырулары қыркүйектің соңынан қаршаның ортасына дейін жалғасады.
Ал көктемдік миграция мамыр, сәуір айларында жүреді.1973-1975 жылдары сәуірде Сырдария өзенінде жүргізілген бақылаулық балық аулауда өндірушілердің жағалау бойлап судың беткі қабатымен орын алмастыратындығы көрсетілген [11]. Табиғи ареалдарындағы популяциялардың жыныстық қатынасы әдетте 1:1(уылдырық шашу кезінде Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы көлдерде) немесе аналықтардың 1,5:1 ден 2:1дейінгі қатынаста басымдылығымен ерекшеленеді(шалқар көлінде ). Кейбір жағдайларда аталықтардың болымдылығы 1:2 қатынасқа дейін байқалады.(Көктемде Орал өзенінен) [3].
Әртүрлі және бір суқоймсының өзінде бірдей көлемдегі ауытқып отырған, зерттеуге алынған топтардың көлемі 40-45см болған, олардың тұқымдылығы 60-200 мың уылдырыққа дейін ауытқып отырады, яғни үш есеге дейін ауытқушылық байқалады, тіпті қалыптасу кезінде сандарының көбейтіп, азайып және тұрақтанып отырған кезеңдерде қапшағай суқоймасында да жүргізілген.Сөйтіп, уылдырықтың көлемі және көксерке популяциясындағы жыныстық арақатынасы өзара тығыз байланысты, бұл әсіресе жерсіндіру кезінде тіршілік ортасының жағдай бірден өзгергенде анық байқалады.Бұл негізінен митрофгановтың табиғи сұрыптаулардың әсерінен популяциялауда аналықтардың саны кез келген жаққа өседі, олардың көлемі жынысты анықтауда шешуші фактор болып табылады.Барлық зерттеушілердің байқауы бойынша қазақстанда көксерке бір мезгілде уылдырық шашады.Кейбіреулері олардың овоциттерінің синхронды даму ерекшеліктерін анық көрсетеді.
Қазақстанның барлық су қоймаларында жағалаудағы су темпуратурасы 6-8℃ дейін жылығанға дейін көксеркенің уылдырық шашуы басталады.республиканың солтүстігіндегі осындай су темпуратурасы әдетте сәуірдің ортасында, ал оңтүстүкте науырыздың соңында сәурідің басында жетеді, әртүрлі жылдыры нақты гидромертерологиялық жағдайларға байланысты екі жақтетада уылдырық шашу мерізімі 7-10 күнге жалғасады.
Уылдырық шашуға әдетте барлық даралар қатысады, жесіндірілген су қоймаларда су темпуратурасы 12-15℃ жарты айға созылады [12].
Республиканың солтүстігінен басқа барлық жерлерде әдетте мамырда су темпуратурасы 23 градусқа дейін көтерілгенде, ал ертіс бассейінінде су темпуратурасының 16градус мамырдың соңында көксеркенің уылдырық шашуы аяқталады.
Суқойманың су түбі тығыз және ағысты аумақтарында уылдырық шашады.Уылдырықтарын 0,5-6м жиы 1-3m тереңдіктегі арнайы суға шашады.Оны аталықтары қорғап осы уақытта қоректенбейді [13].
Уылдырықтардың жабысуы үшін , құнды тасты, лайлы тасты грунд, қамыстың, қорғанның, бұталы өсімдіктердің тамыры субстрат болады.
Осындай орындар өзендердің дельтасында, көлдер мен суқоймаларда өте жиы кездеседі.сондықтанд Қазақстанда Алакөл көлінен басқа барлық жерлерде уылдрық шашатын,көбейетін аумақтары шектелмеген.
Өсуі мен жасы. Балықтардың өмір үзақтығының тіршілік ету жағдайының және жыныстық жетілу уақыты, басталуының маңызды көрсеткіштері оны бжасы мен өсуі болып табылады.Оларды меңгермей балық қоының жағдайы мен аулау мүмкіндігін дұрыс болжау мүмкін емес.Әрбір бір биологиялық кезеңде жылдар бойы жастық тотардың арақатынасы бойынша қарқынды кәсіптің қорының көлемі туралы айтуға болады.
Балықтың табиғи және шектік жағын біліп, оның табиғи өсімінің коэффициетін анықтауға болады.
Салмақтық өсуі жөнінде мәліметтерді жастық топтар бойынша қарастырып ихтиомассаның кәсіптік өсімінің динамикасын анықауға болады жәнеде ең мөменгі кәсіптік көлемді және аулаудың тимді шамасын бекітуге мүмкіндік береді.
Балықтардың өсуі мен жасын сипаттайтын матерялдар үлгісі үшін орташасына және іріктемелік әдістері пайдаланады.
Алғашқы әдіс жалпыға ортақ болып табылады.дегенмен жұмыс жағдайында және зеріттелетін объектінің ерекшелігіне байланысты екі әдістіде қолдануға болады [7].
Орташа сынама әдісі. Орташа сынама барлық ауланған балықтардың тәжірибе мақсатына сай жеткілікті бөліп алынған бөлігі.Орташа сынама көлемі балықтардың өмір үзақтығымен байланысты. Өмір ұзақтығы 9-10жылға дейінгі балықтар үшін жүз дана алғанның өзі жеткілікті.
Балық аулау мауысымында үш сынамадан азаймайды (жиы оданда көп). Орташа сынама әдісінің артықшылық аумағын популяциялық нағыз жастық құрылымын көрсетеді.Осы әдістің кемшілігі жастық топтар бойынша матерялдық әр келкі болуында:Мұнда барлық уақытта орташа жастағы балықтарыдың саны басым болады және нөл және ересек топтағылар аз кездесенді.
Іріктемелі әдіс. Жасты зеріттеуге арналған бірнеше күн бойында үзындықтары бойынша балықтар іріктелініп әрбір топта бірдей көлемде жиналады [15].әрбір жастық топтар үшін 20-25 данадан кем емес балықтар алынады.
Жиналған матерялдар жастық топтар бойынша теңдей бөлінеді.осыған байланысты барлық жастық топтардың жастық және үзындыққа өсінің орташа көрсеткішінің дұрыстығы артады.
Әдістің екінші артықшылығы жалпы жинау көрсеткішінің едәуір қысқаруы болып табылады.іріктемелі әдістің кемшілігі жиналған матерялдар ауланған популяциялық жастық құрылымын көрсетеді.
Балықтардың жасын зеріттеу үшін матерялдарды жинау мерізімінің маңызы өте зор.Зеріттелетін түр популяциялық кәсіптік бөлігінің жастық құрылымын жеткілікті сенімді көрсететін матерял жинауға талпыну қажет, ол әсіресе балық қорын бағалауда өте маңызды.
Осыған байланысты көптеген зерттеулер жастық матерял жинауға уылдырық шашу және уылдырық шашу шоғырларының жинатылу кезеңі деп есептейді.
Көксерке ірі жыртқыш, әдетте ол үйір құрып тіршілік етеді.Ол өзінің қорегін қуып жүрып ұстайды. Сонықтан да су қойманың (ірі өзен, көл және бөген) ашық аймақтарында өте жиы болады, сонымен бірге кәспий, Азов, Қара және Балтық теңіздерінің түшыланған аумақтарында таралған [8].
Көксерке ауадағы оттегінің әсерінен өте сезімтал, сондықтанда ағыстық жабық аймақтарда болмайды. Көксеркенің өмір үзақтығы, темпі, орташа және шектік жас арасында оның көлеміне темпуратуралық режимге және суқойманың қоректік базасына байланысты өзгеріп отырады.
Көксеркенің ең үлкен ұзындығы 130-140см, салмағы 18-20 кг шектік жасы 14-15 жас,оның қоректенуі мен өсуіне өте қолайлы су темпуратурасы 14-18℃ көксеркенің негізгі қорегі майда кәсіптік маңызы жоқ балықтар: торта, үкішабақ, теңге балық, нөл және ересек балықтардың арық қарай өсуі әртүрлі су қоймаларда және бір су қойма шегінде әртұрлі сапалылығымен сипатталады.солтүстік қапшағай және арал бассейініндегі жерсіндірілген көксерке популяциялық қалыптасу жылдарында жартылай көрсеткіші көксеркеге өте жылдам өсу тән.Су қойманың өсімдіктері көп бөлігінде кездесетін көксеркенің шабақтарының ұзындығы мен дене салмағы күздің соңында сәйкешінше 16cм және 50г жетеді(солтүстік қапшағай), алғашқы жылдары жылдам Іле өзенінде өсетіндігі байқалған.Балқаш көлінде қыркүйекте сегноткаладың ұзындығы 13-26 , орташа 20,4cm ал дене салмағы 40-260 орташа 109г ға жетеді. Популяция санының өсуі мен тығыздықтың жоғарлауы мен шабақтардың өсуі жылдам байаулайды.Мысалы мәліметтері бойынша талыздық сегмоткалар Іле өзенінде келесідей көрсеткіште сипатталады.1971-1972 жылдары ұзындығы 7,4-17,2, орташа 11cm, салмағы 5,4-62,3 орташа есеппен 20г 1974-жылы сәйкесінше -5-12,5 cm, (орташ 7,6 см) және 1,7-33г (орташа 5,3г) 1975 - жылы 5,2 -9cm (орташа 6,8cm) және 1,6-9,5г (орташа 3,8) алғашында осы көрсеткіштер жартылай өткінші көксеркенің мәліметтеріне сәйкес келді. Сосын шардара популяциясының деңгенйіне дейін төмендейді.Республикада Байлкөл көліне көксерке шабақтарының жылдам өскендігі көрсетілген.Мұнда 1959 жылдың қазанында сеголоткалардың ұзындығы (L-есептегенде) 21-33 орташа 26,5см дене салмағы 100-430 орташа 243g ал екі жылдықтары (1+)- сәйкесінше 38-48, орташа 42,4см және 830-1400, орташа 1080г ; 1950 жылы сәуірде бір жастағы балықтардың ұзындығы 20-34см орташа 28,7cm, олардың дене салмағы 80-450 орташа 343г ал 2 жастағыларда осы көрсеткіштер сәйкесінше орташа 40-51cm орташа 45,3cm және 1000-1800г, орташа1255г [-9] дәл осындай қарқынды өсуі балқашта және Іледе байқалады.
Ол жергілікті популяцияның қалыптасуындағы алғашқы жылдарда байқалған және одан кейін қайталанбаған. Осы су қоймадағы көрсетілген ересек балықтарға тән [21].
Алғашқыдағы өсу жылдамдығынан кейін олардың осы көрсеткіштері қоректік қорға сәйкес тұрақты деңгейге дейін төмендеген.
Оңтүстік суқоймаларындағы сияқты Бұқтырма суқоймларында да көксерке санының өсуі өте жоғары деңгейде көтерілмейді, керісінше баяу болады, осыған байланысты мұнда оның өсу темпі айқын дегей айырмасына ұшырады.
Тұтас республика бойынша көксеркенің өсуінің орташа көрсеткішіндегі айырмашылық өте жоғары.
Сонымен Тілеккөлдегі бір жастағы балықтардың ұзындығы 7,2cm ден Байлыкөл көлінде 28,7cm дейін, Үшжастағылар Қара,ұзақ көлінде 21cm ден, балақаш көлінде 47,9cm, бес жастағылар 31,2cm ден, 63cm және т.б. сонымен бірге, бір суқоймадағы біржастықтағылардың жеке суқоймасында 2+=20-38cm, 3+=28-46cm, 4+=40-50cm Балықтардың дене салмағы да сәйкесінше ауытқиды.
Іле өзенінде жерсіндіру барысында көксеркенің өсу ерекшелігі туралы жылдар бойы тәжірибелік аулауда зеріттелген оның дене ұзындығы мен салмағының өзгерісі дәлел болады [9].
Көксерке (Sander lucioperca ). Суқоймасында көксерке балығының дамуы және қоректенуі. Көксеркенің табиғи ареалы солтүстікте Балтық теңізінің бассейндері, Эльба өзені, оңтүстікте Қара, Азов, Каспий және Арал теңіздері. Қазақстанда Орал-Каспий бассейнінде, Арал теңізінде, Сырдария өзенінің ортаңғы және төменгі ағысында және осы өзеннің сағасындағы көлдерде (Қамышлыбаш, Ақсай-Қуаңдария, Қараөзек, Ақшатау), Шардара суқоймасында тіршілік етеді. Жерсіндіру нәтижесінде барлық суқоймаларда кездесе бастады. Балқаш-Іле су алабына 1957-1959 жылдары енді. Іле өзеніне Қапшағай ГЭС бөгетін орнатқаннан кейін, қосымша, суқоймада көксерке популяциясының пішінделуін тездету мақсатында Іле өзенінің төменгі ағысынан 1270 дана балық әкелінді. Көксерке Қапшағай суқоймасының барлық жерінде таралды және саны артты. Азық қоры азайған соң (балқаш алабұғасының жоғалып кетуі) көксерке саны кеміп, ауытқуға ұшырады [21].
Суқойма құрылғалы бері көксерке кәсіптік аулауда кездесіп келеді. Ең жоғарғы көрсеткіш 1975 жылы болып, аулау барысында 202,4 т құрады. Содан кейін, әсіресе соңғы жылдары аулау төмендеп кетті. 1990 жылдардағы аулаудың соншалықты төмендеп кетуі көксерке санының шынайы төмендеуіне қарағанда табиғатты пайдаланушылардың қызығушылығының жоқтығынан десе де болады. Соңғы 2005-2007 жылдары аулау барысы жоғарлап, көксеркеге сұраныс артты.
Жалпы уылдырық шашушы үйір деп жынысқа жетілген балықтар тобын айтады. Ол екі топтан тұрады: 1) толығу-алғаш уылдырық шашушы балықтар; 2) қалдық - үйірдегі басқа жынысқа жетілген балықтар. Көксеркенің әртүрлі популяциядағы уылдырық шашушы үйірінің өзара қалдық, толығу, аталықтары мен аналықтары, өлшем-салмақтық және жастық құрылым т.б көрсеткіштері бойынша айырмашылықтары болады. Бұл қоректену ортасына, жынысқа жетілуіне, өсу ерекшеліктеріне байланысты [21].
Көксерке көбею жағдайына эвриадаптивті болып келеді. Уылдырық шашқанға ыңғайлы оптимальді температурада (әдетте сәуірдің басы мен ортасында), уылдырығын бір рет шашады. Қапшағай суқоймасында көксеркенің тұрақты түрі тіршілік етеді. Уылдырық шашатын орны тығыз топырақта орналасқан. Уылдырығын тереңдігі 0,5-6 м, көбінесе 1-3 мболатын, құмды, топырақты, өсімдік қалдықтары бар ұяларға шашады және аталықтары оларды қорғап жүреді. Сонымен қатар аталықтары уяны судың ластанып кетуінен қанаттарын қозғалту арқылы қорғайды және сол арқылы уылдырықтың аэрациясын жақсартады. Бұл уақытта аталықтары қоректенбейді.
Қапшағай суқоймасындағы көксеркенің жынысқа жетілуі 5-7 жас шамасында жүреді. Аталықтары аналықтарына қарағанда ерте жетіледі. 6 жаста жынысқа жетілген аталықтарының саны аналықтарына қарағанда басым, 77 - 59% - ке сәйкес. Жас топтарының ішінде аталықтары, ал ересек топтарының ішінде аналықтары басым. 2008 жылы да көксерке популяциясында аналықтарының саны басым болды. Кейбір балықтар салмағы 100 г болып, 2 жасқа келгенде жынысқа жетіле бастайды, ал 7 жастан асып, салмағы 350 мм болғанда толық жетіліп болады [21].
Көксерке шабағы (С1-У сатысында, 7,0-15,3 мм көлемінде) 8 негізгі компонентпен құралған. Олар науплиилар, шаяндардың жұмыртқалары, копеподиттер, C. vicinus, D. longispina, Th. сrassus, Neutrodiaptomusincondriuens, балықтар дернәсілі және басқалары. Әртүрлі сатыдағы балықтардың қоректенуінде өз-ара айырмашылық байқалады: С-С2 сатыларында қорек негізін копеподитты ескекаяқтылар құрады, Д1-Д2 - C vicinus, D. longispina; ал Д2-Е - балықтар дернәсілдері түсе бастады. Тұтыну индексі көксеркеде жоғары, бос ішек-қарындар жоқ деуге болады. Тұтыну индексі көксеркенің орта шамамен жас аралығы бойынша 191 0000 тең [21].
Теориялық айтсақ, зоопланктонның биожиынтқының төмендеуі 2,4 миллиграммға дейін м3 көксерке тұтынуы нөлдік әріпсанына тең болады. Ақырында, біздің алдын-ала материалдар жемдіктің бойының босағаның шоғырлануы есебінің қағидашыл мүмкіндігін көксерке шабағы үшін көргізеді.
Өте жоғары шабақтардың шоғырлануларында зерттелген ауданда көксерке ерте шабақ арасында конкурентке азық қатынастары үшін тарын мен ақмарқамен түседі. Ең шиеленісті конкуренттік азықтық ара-қатынастар бұтақмұртты шаян копеподты кезеңдерінің балықтың барлық үш көрінісінің шабақтары. Астың сандары арамен кезеңнің ақмарқасымен Д1 және кезеңнің көксеркесімен С2 және Д1 өте биік. Тыран бәрінен қарағанда ақмарқаға ұқсас және С2 кезеңнің көксеркесімен белгіленеді. Тыранның ең бұқаралық шабағы С1-С2 кезеңдерінің ең тиімсіз жағдайда болады, себебі оған бәсекейге өзінен ірі активті ақмарқа және көксерке шабақтарымен түсу керек болды. Осындай қорытындыға Элькин В.Н. әдісі бойынша есептелген балықтардың тәуліктік рационды салыстыра отыра келеді. Ақмарқаға тәуліктік рацион 5% тең болды дене салмағы бойынша, көксеркеге - 6,8, ал тыранға - тек 0,75 % [21].
Осылайша, ихтиопланктонаның құрамы дәл осындай болған жағдайда барлық топ мезозоопланктоны қарқынды түрде балықтардың қорегіне айналатыны сөзсіз.
Көксерке ірі шабақтары өлшеммен 52-85 мм және 275-662 миллиграммның мизидалар (екі көрініс) және бұзаубастың шабағы азықтанды. Суқойманың жоғарғы бөлігінде 1987 ж. балықтардың асқорту жүйісі бос болды. 1988 ж. барлық көрсеткіштер бойынша бірінші орында бұзаубастың шабақтары. Тұтыну индексі 207,6 %00 тең болыды [22].
Каскелен шығанағында екі жылдада кездесу жиілігі және салмағы бойынша бұзаубастар басым, саны бойынша - мизидалар. Тұтыну индексі төмен бірінші ауданмен салыстырғанда (131,3 және 167,4 %00). Қапшағай суқоймасында осыған ұқсас қоректену мінезі көксеркенің шабақтарының 1982 және 1984 жж. байқалған [21].
Ересек көксерке негізінен балықпен қоректенеді, тек өмірінің алғашқы күндері планктон дернәсілдерімен, науплиус және майда циклоптармен қоректенеді. Дамуының алғашқы кезеңінде (дене ұзындығы 6-10 мм болғанда) 90 % төменгі сатыдағы шаянтәрізділермен және де 10% балдырлармен қоректенеді. Дене ұзындығы 20-30 мм болған шабақ кезінде толықтай жыртқыштыққа көшеді. Қапшағай суқоймасындағы жыныстық жетілген көксерке бұтақмұртты және ескекаяқты шаяндармен, мизида, бүйірмен жүзушілермен, инелік, қоңыздардың дернәсілдерімен, әртүрлі балықтың, оның ішінде ақмарқа, торта, амур бұзаубас балығы, мөңке, тыран, псевдоразбор және өзінің де шабақтарымен қоректене бастайды. Сондай-ақ, көксерке биомелиратор болып табылады. Яғни, құндылығы жоғары балық өнімін беретін балықтардың қорегіне ортақтасатын құндылығы төмен балықтармен қоректенеді [23].
Ересек көксерке өзінің рациона 14 компонент қосқан, жылдар бойынша 5 тен 9 - ға дейін ауытқиды. 1987 ж. көпжылдық бақылаудан кейін бірінші рет (1976-1990 жж.) қоректің құрамында шабақтардың ақ амур және қаракөздің болмауы анықталған. Кездесу жиілігі мен қоректік түйіннің негізін, сонымен қатар салмағы да бойынша өзінің шабағымен қоректенген. Оны аз мөлшерде басқа балықтар шабағы толықтырып отырған және нектобентос өкілдері, әсіресе бокоплавтар. Тұтыну индексі төмен болды және 1,7 %00 асып келе алмады [23].
Мизидалар жыртқыш балықтардың тағамындада үлкен көрсеткіштерге ие болды: ересек өкілдерінде көксеркенің мизидалар кейбір жылдары 16 дан 86 % дейін салмақ көрсеткішіне ие болған [24].
Сандық және сапалық спектрі көксеркенің жасына қарай, мезгілге және тіршілік ауданына қарай ауытқулар көрсетті. Жоғары ауданның солжағалауда жыныстық жетілмеген және жетілген өкілдері көктемде негізінен бокоплавтармен қоректенген. Мизидалар көлемі біріншілерінің қоректік түйінінде 6,6 %, екіншілерінде - 2,0 %. Солжағалауды төменгі ауданның 3-4-жастағы көксеркенің тағамында негізінен балықтар шабағы басым, ал мизидалар қоректік түйіннің 4,3 % құраған. Жазда көксерке бардық жастағылары - ихтиофаг. Толықсу индексі көктемде жоғары ауданда жыныстық жетілмегендердің 0,3, жазда - 2,6 [0]000, осылайша, көксеркенің жыртқыштыққа көшуі олардың тұтыну деңгейін төмендетеді.
Көксерке көктем айларында жағалауға жақын аймақтарда шағын көлшіктерде, сағаларда мекендейді. Судың температурасының жоғарлауына байланысты ірі дарақтар суқойманың ашық болігіне кетеді, жағалауда тек ұсақ шабақтар қалады. Күзде көксерке суқойманың барлық аймақтарына таралып орнығады, ашық және судың терең қабаттарында , судың аз бөліктеріндеде орналасады [24].
Қапшағай суқоймасында көксерке айтарлықтай өскен, бір жылдық өсуі бес жылға дейін 12,2 см-ден 6,3 см-ге ауытқиды.
Кестеде көріп тұрғандай Қапшағай суқоймасындағы көксерке Құйбыш су қоймасындағы түрмен ұқсас бірақ айтарлықтай басқа суқоймалардан өсімі артта қалып отыр.
Қапшағай суқоймасында көксерке жыныстық жағынан 31 см- ге жеткенде 3 жас аралығында жетіледі. Көктем 1971ж. Қазан - қараша айларында көксеркенің 83% жыныс өнімдері дамыған Көксеркенің жыныстық жетілуі жақындауы суқойманың оңтүстік бөліктерінде жасы 2-5 жас арлығында байқалады. Белікөл өзендері аумағында бірінші 2-3 жасында уылдырықтауға шығады. Балхаш көлінде 3 жасқа толған балықтар уылдырық шашуға шыққан.
Ұзындығы 31 ден 53 см көксеркенің абсалютті индивидуалді өнімділігі 50 ден 526 мың уылдырыққа дейін ауытқыған, орташа популяциялары 224 мың уылдырыққа дейін [24].
Көксеркенің қорегінде 1-ші рынды алабұға алады 74 пайыз бір бөлігін сорлы балық 20 пайызды құрайды. Ал аз бөлігінде маринка, сазан шабағы, күміс мөңке құрайды [25].
Қапшағай суқоймасында көксеркенің санаулы бөлігін байқауға болады. Байқағанадай оларды жеке кәсіпшілік арқылы санын реттеп отыруға тура келеді.
Қапшағай суқоймасындағы көксеркенің қоректенуі. Материал жинақтау Қапшағай суқоймасында 1976-1979ж орындалдған. Аулау бірқалыпты тор көздері 12-5 мм көлемінде жүргізілді. Сынамаларды өңдеуде сандық-салсақтық әдіспен өкізілген.
Жыныстық жетілген көксеркенің 1976-1979 ж азық құрамында аз мөлшерде 18 компоненттер кіреді: мезидалар 3 түрі, бұтақмұрттылар, ескекаяқтылар, инелік дернәсілдері хирономиттердің дернәсілдері, қоңыздар сонымен қоса ақмарқа, қаракөз , бұзаубас балық , мөңке, тыран, көксерке, тасбас кездеседі. Жиі кездесетіні мизидалар M.intermedia және өзінің шабақтарыда кездеседі. Басқа компоненттерден бокоплавтар, инелік, ақмарқа шабағы соңғы жылдары мөңке шабағы кездескен. Санаулы кездескен тенге балық 1979 жыл. Төменірек шаянтәрізділер қорытылған азықта жемтігін аулау кезінде түскен. 1976 ж көксеркенің негізгі азығын өзінің шабақтары құраған. Басқа балық түрлері аз мөлшерде тұрақты түрде қолданылмаған.
Балықтан басқа: мизидалар, бакоплавтар, инелік дернәсілдері, оң жағалауда кездескен, барлың зерттеулер аралығында және жекелеген айларда байыпты балық компоненттері толтырған [25].
Қарамақайшылық 1977 жылға 1976 жыл байқалады, зерттеудің уақыт аралығында тек омырқасздар көксерке азыңында бірыңғай көрсеткен. Балықтық қорек арасында тыран шабағы жиі кездескен. Басымдылық өзінің шабағына тамыз қыркүйек айларында байқалған. Жыныстық жетілген көксеркенің асқазанында ұсақ балық дарақтары көрсетілген және тағы басқа өсімдік текті қорек кездескен. Бірақ генізін балықтар құраған. Орташа толықсу индексі өте төмен. Ас қорыту жолындағы сапалық және сандық құрамы және көксеркенің 2009 ж толықсуы алындығы 2008 ж мәліметтерден еш өзгермеген [26].
Көксеркенің 1978 ж қоректенуі мінезі 1976 жылға ұқсас келеді. Көктемде жи кездесуі және жщғары салмағына қарай бокоплавтар мен мизидалар кездеседі. Жазда олар салмағына қарай маңызын сақтап қалды бірақ сирек кездескен, күзде барлығы қоректік рационнан төмендеген. Оң жағалау бөлігінде инелік дернәсілдері басым болған. Балықтар арасында орташа әртүрлі жазда кездескен. Барлық уақыт аралығында өзінің шабағы басым түскен. Сол жағалау бөлігінде момын балықтар тыран, мөңке толтырса, оңжағалауда жыртқыш ақмарқа кездескен.
Сәуір айында азық негізін ақмарқа, қаракөз, мөңке, тыран құраған; маусым тамыз айларында мөңке және тыран құрйды. Өзінің шабақтары тамыз қыркүйекте жиі кездескен 28,6 пайыз, салмағы бойыншы тек қыркүйекте басым болды. Балық емес азықар аз мөлшерде [26].
Қапшағай суқоймасындағы жыныстық жетілген көксеркенің қоректену мінез-құлығы әр жылда өзгеріссіз қалған. Азықтық компоненттер саны жоғары болған. Негізгі азығын балық құраған. Омыртқасыздардың маңызы көктемнен күзге дейн қысқарып отырған. Азықта тұтыну индексі төмен. Қоректенбеген балықтар пайызы жоғары. Көксеркенің 1976-1978 ж аралығындағы суқоймадағы санының көп болуы ауытқу күшті байқалған. Өзінің шабағын 1979 ж материалдарға қарағанда қоректік компоненттердің басым бөлігін құраған, бірақ бастапқы салмағы азайды. Биологиялық қалпының жақсаруы көксеркенің соңғы жылдары қоректену жағдайының жақсарғанын санының тұрақтанғандығын көрсеткен [27] .
Қапшағай суқоймасындағы көксерке санының динамикасы. Суқойманы толтырыудың бірінші жылдары саны өте аз болған, аулау бір бірнеше ғана. Бірақ ол үлкен ұмтылыспен саны өсті, 1974 жылдан бастап тұрақты аулуда тыран балығынан соң екінші орын алады.
Көксерке толығымен тең көлемде суқоймада кең таралған Бірнеше рет суаттың жоғарғы бөлігінде аулунады , себебі ондағы қорек көзінің мол екендігін байқатады. Мамыр-маусым айларында көксерке басқа айларға қарағанда көп мөлшерде ауланады. Бұл уақытта олар өте белсенді және өздігінен жайылымғ шығады. Суқойма аумақтарында : жағарғы, төменгі, оң жағалау, сол жағалауында ұзындық-салмақтық өсімі еш өзгермейді сондықтан оларды Қапшағай популяцыйясы бір туысты, жекелеген топтар құрмайды [27]. Қапшағай суқоймасындағы көксерке морфологиялық жағынан типтік түрінен Арал-Каспи бассейні суқомаларындағы мекендеушілернен ерекшеленбейді. Шынында ол бірінші жылдары интродукциядан кейін ол осында айтарлықтай морфо-физиологиялық өзгерістерді басқа жерсіндірушілерге қарағанда өзгерді. Көксеркеде жекелеген көптеген белгілерінің ссерпінді ауытқуы болды, бүйір сызығының қабыршақтар санының орташа саны өсті және жүзбе тақ жүзбе қанаттарындағы сәулелер саны өзгерді ж.т.б.
Енді аклиматизацияның өзгерістерінде санының тұрақтануы қажетті деңгейде көксеркеде бастапқы жайық өзеніндегі басқа аклиматизанттар мысал болғандай формаға келді. Қапшағай көксеркесінің бірінші желбезек доғасында түтіктер саны өсті, себебі 1974 жылдан кейін оның қорегіндегі омыртқасыздар санының өсуіне байланысты болды. Жыныстық деморфизм қапшағай көксеркесінде байқалмаған [28].
Жыныстық жетілуі Қапшағай көксеркесінің қабыршағындағы уылдырық шашу түріне қарай 3 жас аралығына жаппай басталады.60-72 пайыз,жиі 4 жаста 19-36 пайыз, жекелеген дарақтарда 2 және 5 жасында. Бірінші рет өрістеуші дарақтарда ұзындығы 17 ден 47 см ге дейін. Дене ұзындығы 30 см ге дейін 65 пайыз көксерке жетіледі, ал 40 см-ге дейін барлығы 98 пайызы жетіледі. Жыныстық арақатнас ауланған барлық жылдарда бірдей және 2:1 аналық үлесінде ауытқыған. Тек 1975 жылғы аулау барысында аналықтар 4,5 есе көп болған.Төменгі жайық өзеніндегі көксерке қапшағай суқоймасындағы формасына қарағанда керісінше аталықтар2:1 басым [29].
Көксерке популяциясындағы аналықтарының жаңа орта жағдайларына бейімделіп өздігінен көбею қасиетіне қабілетілігі байқалған. Сондай қасиеттер Қазақыстанның басқа суқоймаларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz