Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Дайржанов Мәди Бағдалұлы
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Дайржанов Мәди Бағдалұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi.
Кафедра меңгерушiсi: __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы: __________ Көбейгенова С.С - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Нормаконтроль: __________ Токсабаева Б.С
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: ДайржановМәдиБағдалұлы
Жұмыс тақырыбы: Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ №_____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
2. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы
3. Қапшағай суқоймасындағы жыртқыш балықтардың маусымдық миграциясы
4. Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Рыбы казахстана Том 2 Карповые Издательство Наука Алматы 1987, с 163.
2. Байымбетов А.А. Динамика численности и биология жереха Капшагайского водохранилища Алма-Ата ., КазГУ, 1982 С 67-75.
3. Ланге Н.О., Особенности развития жереха Aspius aspius нижнего течения р. Урал Особенности развития рыб в различных естественных и эксперементальных условиях. М: Наука, 1975. С. 3-33.
4. Фаломеева А.П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капчагайском водохранилище Изуч. Зоопродуцентов в водоемах бассейна р. Или. Алма-Ата: КазГУ, 1982. С. 133-142.
5. Садвакасова Р.Е., Башунова Н. Н., Воробьева Н. Б Питание молоди сазана и жереха оз. Балхаш Тезисы докл. На ІІІ съезде ВГБО. Рига, 1976. Т. З. С. 96-98.
6. Малиновская А. С., Тэн В. А., Стуге Т. С. Формирование гидрбиологического режима Капчагайского водохранилища Вестник АН КазССР. 1977. №7. С. 51-57.
7. Рыбы казахстана Том 2 Карповые Издательство Наука Алма-Ата 1987, С 170-171.
8. Рыбы казахстана Том 4 Вьюновые, сомовые, атреиновые, тресковые, колюшковые, игловые, окуневые, бычковые, керчаковые Издательство Наука Алма- Ата 1989. с 70.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Дайржанов М.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Қапшағай суқоймасындағы жыртқыш балықтардың маусымдық миграциясы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Дайржанов М.Б.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
7
анықтамаЛАР
8
қысқартулар мен белгілер
9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1
Әдебиетке шолу
12
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.1
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.2
Іле өзені (жоғарғы жағы) мен Қапшағай суқоймасының гидрологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3
Өзіндіқ зерттеулер нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.1
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері мен әдістемелігі ... ... ... ... ... ..
40
3.2
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ..
42
3.3
Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
54
3.4
Активті шабақ аулау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік құжаттарға сілтемелер берілген.
Гост 7.54 - 88 - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми - техникалық құжаттардағы мәліметтердің сипаты жөніндегі сандық мәндерінің көрсеткіші. Жалпы талаптар;
Гост 7.9 - 95 (ИСО 214 - 76) - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Реферат және аннотация. Жалпы талаптар;
СТ РК ИСО 9001-2009 - Системы менеджмента качества требования;
СТ РК ИСО 14001-2006 - Системы экологического менеджмента;
СТ РК OHSAS 18001-2008 - Системы менеджмента профессиональной безопасности и здоровья;
ГОСТ 7.32 - 2001 Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления;
Гост 8.417 - 2002 - өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Өлшемінің шамасы;
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса;
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар;
ГОСТ 17.1.1.01.-77 - Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері;
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері;
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері;
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1368-55 - Лабораторные исследования;
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 24896-81 - Рыба живая. Технические условия.
анықтамаЛАР
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Балықтың жасы - араб санымен берілетін балық өмірінің толық жасы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Табиғи өндіріп-өсіру - су биоқорының санын дәстүрлі жолмен көбейтуді қалыптастыру процессі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Интродукция - жергілікті табиғи кешенге қандай да бір түрді болмасын адамның көмегімен сәтті жерсіндіру;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Ғылыми-зерттеу үшін аулау - жануарлар әлемінің жағдайын бағалау үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында балық қорын және су жануарларын аулау;
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Уылдырық шашушы орын - жыныс өнімдерін шашатын нақты орын (уылдырық шашуға);
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) бір бөлігі;
Балық үйірі - белгілі бір балықшаруашылықтық суқоймада немесе сол аймақта балықтың бір түрінің жиынтығы;
Толысу - балықтар популяциясының, яғни кіші жастағы топтардың өсуі нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - ауланымда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - ауланымда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофилдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
қысқартулармен белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
АООШЖДАИ - Алматы облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы
СЭС - су электр станциясы
Уылд. - уылдырық
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
БШК - Балық Шаруашылығы Комитеті
ҚӨЖС - Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
Мин - минимальді
Макс - максимальді
АШМ - Ауыл шаруашылық министрлігі
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жыл (биыл)
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судағы сутек иондарының көрсеткіші
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
кіріспе
Балық еті адам ағзасына өте пайдалы. Балық майының құрамында майда еритін А және Д дәрумені бар. Балық өнімінен жасалған тағамдар ас қорыту бездерін жақсартады. Пайдасының зор екенін ескере отырып күнделікті тағамда балық етін көп қолданған жөн. Қазіргі таңда балық шаруашылығына деген қызығушылық артуда. Ресми деректерге сүйенсек, әрбір адам жылына 14,6 кг балық тұтынуы тиіс екен. Алайда Қазақстан халқының балықты тағамда тұтынуы одан әлдеқайда төмен - 4,5 кг шамасында. Елімізде балық шаруашылығымен айналысатын суайдындары, сонымен қатар, жергілікті жерлерде мемлекет меншігіндегі көптеген суқойма, көлдер жетерлік. Солардың қатарына Іле өзені мен Іле өзеніне салынған Қапшағай суқоймасы да жатады.
Балқаш көліне бес өзен құяды (уақытша құятын су ағыстарын қоспағанда). Олар: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі және Аякөз. Ең көп ағын Іле өзенінен келіп құяды: жылына ағып келетін судың 80% -на жуық. Ол Қытай аймағында Текес және Күнгес өзендерінің қосылуынан түзіледі.
Қапшағай суқоймасы Қазақстан суқоймаларының ішінде балық шаруашылығы жағынан ірі айдындардың бірі. Суқойма Іле жазығының батыс бөлігінде орналасқан. Қапшағай суқоймасын толтыру жұмыстары 1970 жылдары басталған. Жобалық сипаттамалары: ауданы 1850 км2, көлемі 28,14 км3, ұзындығы 180 км, ені 22 км, орташа тереңдігі 15,2 м, ең терең жері - 45 м. Алайда Балқаш көлінің экологиялық жағдайы күрт төмендеп кеткендіктен 1988 ж. Қапшағайдың деңгейін өсіру тоқтатылды да, ондағы су көлемі жобадағының жартысындай-ақ болып қалды. Осындай көлем, аздаған тербеліспен осы кезге дейін сақталуда.
Қапшағай суқоймасының негізгі су көзі Іле өзені болып табылады (жылдық ағынның шамамен 94%), сонымен қатар оны Шелек, Қаскелең, Кіші Алматы, Көтентай, Саз - Талғар, Есік, Қараөзек, Қарасу, Лавар, Терең - Қара, Ақтоған және Шеңгелді секілді кіші өзендер аздап толықтырады.
Қапшағай суқоймасы салынардан ондаған жылдар бұрын Балқаш - Іле суалабының ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән санаулы ғана балық түрлерінен құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас [1, 2]. Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады.
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ жерсінген - қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы, амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге балық, медака, элеотрис) пайда болды [3, 4].
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды. (Осы тұста айта кететін жәйт, Г.М. Дукравецтің жүргізген зерттеуі бойынша (2016 ж.) қазіргі таңда елімізде балықтың 155 түрі бар). Қазіргі кезде соның 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады. Олар: сазан, тыран, мөңке, ақмарқа, ақ дөңмаңдай, ақ амур, торта, жайын, көксерке және жыланбас балық.
Таяз сулардағы ихтиоценоздарды зерттеудегі басты мақсат - кәсіптік балық түрлерінің өнімділігіне баға беру немесе олардың уылдырық шашуының тиімділігін бағалау болып табылады.Балықтардың қорын, ұдайы өсу барысын біліп отыру үшін олардың әрбір тіршілік кезеңін бақылауда ұстаған абзал. Сол себепті, балықтардың даму циклін уылдырық шашқаннан бастап қадағалау керек. Яғни, дернәсілдік кезең, шабақтық кезең және ересек кезеңі. Бәріне мәлім сүйекті балықтардың ұрықтануы сырттай болғандықтан, даму сатысының барлығы дерлік сыртқы ортада, яғни, суда өтеді. Олардың дамуы барысында көптеген абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторлардың әсері зор.
Іле өзені (Қапшағайдан жоғарғы бөлігі) мен Қапшағай суқоймасындағы балық шабақтарының түрлік құрамын, шоғырлануын, кездесу жиілігін, таралуын зерттеу менің қызығушылығымды тудырды.Сондықтан мен осы тақырыпты таңдап алдым. Кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, балық қорының сарқылуына жол бермей, керісінше олардың санын арттырып, тұрақты пайдаланып, тұтыну деңгейін әлемдік деңгейге жеткізу керек деп санаймын.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуын зерттеу. Мақсатқа сай мынадай міндеттер қойылды:
oo Іле өзені (жоғарғы жағы) мен Қапшағай суқоймасының гидрологиялық жағдайына баға беру;
oo Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттама беру;
oo Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасын зерттеу (пассивті шабақ)
oo Активті шабақ аулауды жүргізу.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Елімізде балықтарды зерттеу жұмыстары ХIХ ғасырда басталған болатын. Алайда оларды кешенді зерттеу өткен ғасырда ғана дұрыс жолға қойылды.Ғалымдар Қазақстанның өзен, көл, суқоймаларында зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Олардың түрлік құрамын анықтап, систематикасын енгізді. Отрядқа, туысқа, түрге бөліп қарастырды. Осы тараптан Іле мен Қапшағайда балық шабақтарына зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың еңбектеріне тоқтала кетсек. Қапшағай суқоймасы салынғаннан кейінгі зерттеу жұмыстарын Киров атындағы (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) Қазақ мемлекеттік университетінің қызметкерлері, биология ғылымдарының кандидаттары, елімізге белгілі ихтиолог мамандар Бәйімбетов Ә.А., Дукравец Г.М. және биология ғылымдарының докторы Митрофанов В.П жүргізген болатын [5]. Кейінгі жылдары бұл жұмыспен Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу иснституты тұрақты түрде айналысыпкеледі.
Жоғарыда айтылғандай, қазіргі таңда Қапшағай суқоймасында балықтардың ішінде он түрі ғана кәсіптік маңызы бар болып саналады және олардың арсында абориген түрлері жоқ, яғни, кәсіптік ихтиофауна толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Балық дернәсілдерінің ылдилауы (пассивті) балықтардың бірегей өрістеу цикліндегі ең алғашқы бөлігі болып табылады. Олар әдетте уылдырық шашу, жайылым (қоректік) және қыстауға өрістеуден тұрады.
Жайылымдық өрістеудің ішінде ылдилау көптеген балықтардың тіршілік цикліндегі ең басты кезеңі болып табылады. Бұл олардың көбею орнынан жайылым орнына ағыс бойынша қозғалуын айтады және онтогенездің ерте кезеңінде көптеп жүреді. Д.С. Павловтың айтуы бойынша (1997 ж.)шабақтық кезеңге өте бастағанда дамуы бәсеңдейді, одан кейін тоқтайды. Шабақтардың ылдилап өрістеуге бейімделуі, негізі, олардың таралуы мен көлемін ұлғайтуына мүмкіндік береді, соған орай түр санының артуына әкеліп соғады. Балық шабақтарының ылдилап өрістеуі ең қиын экологиялық құбылыс болып табылады. Олар онтогенез процессінде алғашқы өрістеу болып табылады, соған орай, ары қарай тіршілік кезеңіндегі өрістеуінің сипаты мен көлемі байланысты болады. Бұл құбылысты егжей-тегжейлі зерттеу балықтардың өрістеу теориясын ары қарай дамыту үшін, сонымен қатар, балық қорын қорғау мен балық шаруашылығын ұтымды пайдалану қағидаларын жасауға байланысты сұрақтарды шешу барысында өте қажет болып табылады. Өзенде өрістеушілердің таралуының маусымдық, тәуліктік динамикаларын, кеңістіктегі құрылымдық заңдылықтарын білмей қарқындылығы әрқалай сораптық станциялардан су тартқан кезде, гидротехникалық құрылыстардан, су түбін тереңдету жұмыстары барысында және т.б. оларды қорғаудың экологиялық әдістерін жасау, балық шабақтарының санын нақты анықтауды жүргізу мүмкін емес.
Балық шабақтарының өрістеу барысындағы мінез - құлқы мен соларға байланысты таралу механизмін зерттеу көптеген елдерде жүргізілуде. Енді әдеби дереккөздерге аздап шолу жасап көрейік.
Балқаш көлінің акваториясы бойынша балық шабақтарының таралуына жүргізген ғалымдардың (ҚазБШҒЗИ ЖШС-ң мамандары) зерттеулеріне тоқтала кетсек (2011 ж.), ауланған балық шабақтарының түрлік құрамының аздығына қарамастан, балық шабақтарының сандық ара-қатынасының өзгеру тенденциясы суқоймадағы абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторлар кешенінің әсерінен ихтиофаунада болатын өзгеру үдерісіне септігін тигізеді. Балық шабақтарының түрлік құрамының ара-қатынасын салыстыру барысында қаракөз балығының саны жоғары болған. Нақтырақ айтсақ, Іле өзенінің атырауында 2011 ж. шілде айында аулауда алты түрлі балық шабақтары ұсталды. Оның ішінде, қаракөз - 82 %, ақмарқа - 13 %, көксерке - 2 %, қалған түрлер (мөңке, сазан, тыран) жалпы қосқанда 1 % құрады. Суқоймада қаракөз саны жоғары болған жағдайдың өзінде оны игеру төмен болып тұр[6].
Ақмарқа, көксеркежәне тыран балықтарының шабақтары негізінен көлдің оңтүстік-батыс жағалауындағы уылдырық шашатын орындарға барады. Сазан, жайын, мөңке шабақтары оңтүстік-шығыс жағалаудағы аймақтардан ұсталды. Шабақтар ең көп жайылым жасайтын оңтүстіктегі шығанақтар: ШымпекпенБуырлыбайтал. Балық шабақтары барлық уылдырық шашатын орындарда кездеседі, бірақ, жоғары сатыдағы су өсімдіктері көп өсетін оңтүстік жағалауда көптеп кездеседі. Соңғы жылдары ұсталған шабақтар арасында аз болса да алабұғаның шабағы да кездесе бастады, яғни, суайдынның түрлік алуандығында кейбір абориген балықтар қайта қалпына келе бастады. Сазан шабағы ауланымда аз кездесті.
Кіші Арал теңізінде балық шабақтарының таралуы бойынша зерттеулерге келсек,шабақтар санын зерттеу мақсатында күзгі кезеңде кермешемен аулау жұмыстары жүргізілді. Зерттеу нәтижесі теңіз бойынша кәсіптік балықтар шабақтары ішінде торта мен тыран балықтарының басым екенін көрсетті. Жеті кәсіптік түр 3221 дана шабақ арасынан торта - 44,0%, тыран - 18,8%, камбала- 9,8 %, көксерке - 10%, ақмарқа -11,7, сазан - 3,9, ал қылышбалық - 1,8 % болды [7].
Балық шабақтары барлық уылдырық шашатын орындарда, әсіресе Шағалалы, Тікаша сияқты шөбі қалың учаскелерде жиі кездеседі. Бұл жерлерде негізінен торта, тыран, көксерке, ақмарқа, сазан шабақтары шоғырланған (50,0 бен 71,5% аралығында). Камбала Бутаков шығанағында - 69,8 %. Қылыш балық шабақтарының көбісі Тастүбекте кездеседі (59,3 %). Кәсіптік маңызы жоқ майда балық түрлері шабақтары негізінен Сырдарияның сағасына таман топтасқан.
ҚазБШҒЗИ ЖШС - ң мамандарымен бірігіп Алматы облысында орналасқан Жидекөл көліне зерттеу (2017жыл) жүргізген едік. Жидекөлкөлінің таяз сулы жағалауында зерттеу кезінде 2 тұқымдасқа Cyprinidae жәнеPercidae жататын балықтың екі түрі тіркелді. Балық шабақтарының өнімділігі бойынша мәліметтер 1- кестеде берілген.
Кесте 1 - Жидекөлкөліндегі балық шабақтарының өнімділігі, 2017 ж.
Көрсеткіш
Балық түрлері
Мөңке
Балқаш алабұғасы
Өнімділігі,данам³
0,10
0,02
Кездесу жиілігі, %
9,1
1,5
Кәсіптік балықтарға жататын балық шабақтарының ішінде ең көбі мөңке болды. Зерттеу кезінде концентрациясы 0,10 данам3 құрады. Мөңкенің ұзындық-өлшемдік көрсеткіштері ұзындық бойынша 29 дан 38 мм - ге, салмағы бойынша 0,8 ден 1,9 г аралығында ауытқыды.
Ауланымда (сырттай бақылау бойынша)43,6% ересек алабұға паразиттермен зақымданған болып шықты, ал оның шабақтарында паразиттер кездеспеді. Негізінен паразитпен зақымдалу алабұға өмірінің екінші - үшінші жылында өтеді. Сол себепті, жас дарақтар аталмыш паразиттермен зақымдалып үлгермеген болуы керек[8].
Ғалымдардың 2015 ж. Алматы облысының Ақсу ауданында орналасқан Рай көліне жүргізілген зерттеу жұмыстарына тоқталсақ, шабақтық сүзгі аумен аулауда қаракөз шабақтары доминанттылықты көрсетті. Рай көлдерінің таяз сулы жағалауларында зерттеу жұмыстары кезінде (2015 ж. шілде айының ортасында ҚазБШҒЗИ ЖШС - ң мамандарымен) 2 тұқымдасқа жататын 5 балықтың түрі тіркелді. Ауланған балықтардың ішінде кәсіптік балықтардан қаракөз бен мөңкенің шабақтары кездескен. Ауланған аудан 36 м2, сонымен бірге таяз сулы жоғарғы сатылы су өсімдігі қалың өскен ауданды қамтыды. Шабақтарды сүзекімен аулау барысында өнімділігі жағынан қаракөз шабағының шоғырлануы 0,24 данам3 көрсетіп басымдылық танытты. Мөңкенің шабағының шоғырлануы азырақ - 0,06 данам3 болды. Рай көлінде кәсіптік балықтар түрлерінің шабақтарының болуы, осы көлде жыныстық жетілген дарақтар өндіруші популяция бөлігінің кәсіптік түрлерін құрайды [9].
Қапшағай суқоймасына ақ амурдың жерсіндірілуі туралы көптеген ғалымдардың (М.Г. Дукравец, В.П. Митрофанов және т.б.) еңбектерінде айтылған. Бұл түр кәсіптік игеруде 1970 - жылдардың ортасынан бастап кездескенімен ол тұрақты түрде 1997 жылдан бастап байқалды. Ал С.Е. Якубовскийдің мәліметі бойынша 1984 - 1985 жж. суқоймаға ақ амурдың 12 мың екі жастық шабақтары жіберілген. Кейбір ғалымдардың деректерінде ақ амурдың уылдырық шашуы өзен бойымен мемлекеттік шекараға дейін жүргені айтылады [10,11].
П. Я. Тугариннің Байкал көлінің Селенгинское таяз суларында жүргізген еңбегінде негізгі кәсіптік маңызы бар балық шабақтарының экологиясына тоқталған. Селенгинское таяз сулары терең сулы аудандарға қарағанда өзен суының әсерінен гидрохимиялық және температуралық режимдері бойынша айырмашылығы жоғары болып келеді. Селенга өзені атырауында Харауыз, Галиха, Ескі Борода және Шаманка сағаларына бөлінеді. Таяз сулардағы су температурасына күн радиациясы, жел және т.б. метерологиялық элементтердің әсері басым болады. Мамыр айының алғашқы жартысында таяз сулар мұздан арылғанмен су температурасы әлі де болса төмен болады да, маусым айында ғана су қарқынды жыли бастайды, бұл айдың соңына қарай таяз сулардың жағалауының су температурасы 19°С қа дейін жылына бастайды, бірақ, ашық таяз суларда әдетте, су температурасы төмендеу болып келеді. Таяз суларда судың тез жылынуы, барлық вегетациондық кезеңде температураның жоғары болуы, судың биогенді элементтермен қанығуы өсімдіктер мен жануарлардың сандық және сапалық тұрғыдан қарқынды дамуын қамтамасыз етеді. Бұл балық шабақтарының қоректік жағдайын жақсартады делінген [12].
Қоректік қорының байлығын таяз сулы аймақтың әрбір жерінен маусым айының басында ұсталғанбалық шабақтарының қоректік спектрінен байқауға болады. Қоректерінен хирономид, әсіресе, олардың дернәсілдері, сонымен қатар, Polymitarsys, Baetisтуысына жататынжылғалықтар және ауа жәндіктерінің дернәсілдерін көруге болады. Тұқылардың шабақтарының қорегін көбінесе хирономид дернәсілдері құрайды.
Селенгинское таяз сулары планктон мен бентосқа бай болып келеді, және Байкал көлінің барлық балық шабақтарының, оның ішінде ақсаха, хариус және тұқылардың басты жайылымы болып табылады. Балықтар бұл аймақта дернәсілдік кезеңінен бастап кәсіптік жасқа жеткенше жайылым жасайды. Балық шабақтарының биологиялық сипаты (ұзындық және салмақтық өсуінің қарқындылығы, қоңдылығының жоғары болуы, қоректік спектрінің аз болуы) Селенгинское таяз суларында түр аралық қарым-қатынастың болмағандығын көрсетеді.
Әзербайжан ҒҰА - ның Нахчыван бөлімі биоресурстар институтының маманы А.Б. Байрамов Нахчыван суқоймасындағы ең саны көп кәсіптік балық - сазан шабақтарының (2006-2007 жж. көктем-жаз айларында суқойманың сол жақ жағалауының таяз суларынан ұсталған) қоректенуін зерттеген. Зерттеу барысында 200-дей сазан шабақтары мен құртшабақтардың ішек-қарыны қаралған. Қоректенуі бойынша балық шабағы бес өлшемдік-жастық топтарға бөлініп қаралған. Әрбір топтың ұзындығы мен салмағы анықталған. Әдеттесазанның қоректік спектрі өте кең болып келеді. Мамыр, маусым және шілде айының алғашқы онкүндігінде балық дернәсілдерінің қорегінде зоопланктон ерекше орын алады. Бұл кезде суқоймадағы зоопланктон бұтақмұртты және ескекаяқты шаянтәрізділерден тұрады. Сонымен қатар мамыр айында дафния, циклоптардың да жаппай көбеюі байқалады. Шаяндардың науплилары мен копеподиттерін балықтардың дернәсілдері мен ерте шабақтары жақсы көреді.
Сазан шабақтарының барлық тобына аралас қорек тән. Бентос және зоопланктон организмдерімен қоректенеді. Шабақ дамуының соңғы кезеңдерінде қоректік рацион негізін фитофильді хирономидтер, олигохеттер және жоғарғы сатыдағы ұсақ шаянтәрізділер құраған.
Балықтардың өрістеу құбылысы өте күрделі және әртүрлі аспектілерде зерттелуі мүмкін. Осыны ескере отырып ресейлік ғалымдар балықтардың су айдынының түріне қатынасын зерттеуді жөн санаған. Әдетте, тұщы су ихтиофаунасының өкілдерін үш топқа бөледі: тұщысуда тұрақты өмір сүретіндер, теңіз суынан тұщы суға немесе керісінше өтетіндер және жартылай өткінші балықтар, тұзды суда тіршілік ететін өкілдер. Өткінші балықтардың өрістеуінің ұзаруы әдетте, үлкен және кейбір ірі өзендерде мыңдаған километрге дейін жетеді. Жартылай өткінші балықтар өрістеу барысында бірнеше жүз километрге ғанакете алады. Өткінші және жартылай өткінші балықтар ағысқа қарсы өрістегеннен кейін, артынша тұқымын шашқан ересектері мен шабақтар ағыс бойымен төмен қарай ылдилайды. Тұрғылықты балықтардың уылдырық шашуға өрістеуі өткінші және жартылай өткінші балықтарға қарағанда аз зерттелген, бірақ, олардың көбісі ағысқа қарсы жүретіні белгілі. Олардың өрістеу жолы жүз км-ден аспайды, кейбір жағдайларда бірнеше ондаған километрге ғанажетеді.
Көл және суқоймаларда тіршілік ететін көптеген тұщы су балықтарында осы суайдынына құятын өзендерге тұрақты түрде уылдырық шашуға өрістеуі байқалады. Бұлардың да өрістеуі өткінші және жартылай өткінші балықтарға ұқсайды. Өткінші және жартылай өткінші балықтар тәрізді тұрақты өмір сүретін балықтар көптеген жағдайда ылдилап өрістейді. Тұрақты өмір сүретін балықтардың ішінде уылдырық шашуға өрістемейтін балықтар да бар. Өзеннің, көлдің және суқойманың басқа аудандарына ауыстырылса да олар, алғаш ұсталған жерлеріне қайта келеді, сонымен қатар, ағыс бойымен төмен қарай жіберілген балықтар өз мекендерін әдетте тез табады. Сонымен, тұщы сулардағы балықтардың өрістеуі барысында ағыстың маңызы өте жоғары. Әрине, бұл тұста балықтардың реореакциясының да орны ерекше. Ол әсіресе, өзен бойымен жоғары қарай жүргенде байқалады [13, 14].
М. Я. Ветышеваның 1962 ж. Сырдария өзеніне жүргізген зерттеуіне келер болсақ, материал өзен атырауының уылдырық шашатын орнынан көбею кезеңінде жиналаған. Тыран мен қаракөз балығының 1139 ішегі қаралған. Қоректенуі шабақтардың даму кезеңдері бойынша зерттелді, даму кезеңдері морфологиялық белгілер бойынша анықталған [15].
Тыран мен қаракөз дернәсілдерінің сырттай қоректенуі жекелеп В және толықтай С1 кезеңдерінде басталады. Сәуір айының аяғына қарай ұсталған алғашқы дернәсілдер су температурасы 10-12,6°С шамасында белсенді қоректене бастаған. Дернәсілдердің қорегі ретінде коловраткалар, циклоп дернәсілдері жатады. Мамыр айында шабақтардың қорегінде моллюскалардың дернәсілдері кездескен. Зерттеу кезінде тыран шабақтары қаракөз балығының шабақтарына қарағанда ірі болған. Оның қоректік спектрі алуантүрлі, ал қоректену объектісі ірі болып келген. Екі түрдің шабақтарының қоректену спектрін С1 кезеңінде салыстыруы себебі бұл кезеңде ұқсастық көп, екі түрдің де қорегінің негізін моллюскалардың дернәсілдері құрайды. D1, D2 және Екезеңдерінде екі түрдіңнегізгі қоректік нысандары сәйкес келмейді. Бұл - шабақтық кезеңнің бастамасы,одан соңекі түрдің де шабақтары орасан үйірлерімен суайдынының ашық жеріне өрістейді және ірі бұтақмұртты шаяндармен қоректене бастайды (диафанозомой), соған орай, F және G кезеңдерінде қоректерінің ұқсастығы күрт артады. Маусым айының алғашқы он күндігінде шабақтардың теңізге қарай өрістеуі басталады. Бірақ, оның көптеген бөлігі уылдырық шашатын орнында қалады және әрқалай қоректенеді: тыран зоопланктонмен қоректенуін жалғастырады, ал қаракөз шабақтары - аралас қоректенеді, яғни, қорегінен планктон, бүйірмен жүзушілер, хирономидтердің, ауа жәндіктерінің ұсақ дернәсілдерін көруге болады. Қаракөздің қорегінің көп бөлігін (55%) жіпшелі және диатомды балдырлар құрайды, бұл олардың су түбінің ағзаларыменқоректенетіндігін білдіреді. Зоопланктон бойынша толысу индексі 86,2%. Суы аз жылдары балық шабақтарының өнімділігінің төмендеуі шабақтардың қоректік жағдайының нашарлауына байланысты емес, уылдырық шашу аудандарының тарылуына байланысты [16, 17].
Қапшағай Су Электр Станциясының (ары қарай - СЭС) бөгетіІле өзенінің Қапшағай шатқалында салынып, 1970 ж пайдалануға берілді. СЭС бөгетінің төменгі және жоғарғы бъефтеріндегі су деңгейлерінің айырмасы 30 м-ге дейін жетеді[18].
Қапшағай бөгеті салынған соң Іле өзенімен жоғары көтерілетін балықтардың жолы қысқарып қалды да, олар әдеттегі уылдырық шашатын орындарына жете алмай қалды. Мұның өзі Іле өзені мен оның атырауында ихтиофауна құрамының көп өзгерітерге ұшырауына әкеліп соқты.Сонымен қатар салынған суқоймадағы балықтар енді өзге гидрологиялық жағдайда дамығандықтан, олардың көптеген биологиялық көрсеткіштері, түраралық сандық қатынастары елеулі өзгерістерге ұшырады. Қапшағай СЭС-н пайдалану барысында, әсіресе алғашқы жылдары, жоғарғы бъефтегі балықтар турбиналарға жіберілетін сумен қоса кетіп қалып, төменге жараланып, немесе өліп түсетін жағдайлар жиі кездесіп қалып жүрді. Қазіргі кезде де мұндай оқиғалардың орын алуы әбден мүмкін.Қапшағай суқоймасы, Іле өзенінің ихтиофаунасының бір бөлігі СЭС агрегаттары арқылы өту барысында өлім-жітімге ұшырауы, соның салдарынан Іле-Балқаш бассейінінің балық қорына шығын келтіруі мүмкін.Соған орай, Қапшағай СЭС - нда зерттеу жұмыстары қайталанды.Қапшағай СЭС-ң ихтиофаунаға әсерін бағалау үшін зерттеу жұмыстары 2017 жылдың наурыз-шілде айларында жүргізілді. Далалық зерттеу жұмыстары барысында гидрология, гидробиология және ихтиология бойынша алғашқы мәліметтер алынды. Ихтиологиялық зерттеу барысында ересек балықтармен бірге балық шабақтарынан сынама алынды. Сынама бөгеттің төменгі бъефінен жалпыға ортақ ихтиологиялық әдіспен ұсталынды [19].
Балық шабақтарын ұстауда ұзындығы 10 м болатын, ихтиопланктондық конустық ау (ИКС-100) қолданылды. Ығып өтетін балық шабақтары ағындағы нақты бір жерге конустық ауды құру жолымен ұсталынды. Конустық ау тәулік бойына қойылып отырды. Далалық жағдайда алынған сынамалар 4% формалинге, арнайы ыдыстарға салынып зертханаға әкелінді[20]. Зертхана жағдайында формалиннен шығарылған балық шабақтары ағынды су астында бір тәулікке қойылады. Алдымен, МБС-10 микроскобын пайдалана отырып балық шабақтарының түрі анықталды. Балықтардың түрлік құрамы Ә.Ә.Бәйімбетов анықтауышы арқылы жүзеге асты. Ары қарай балық шабақтарының ұзындық-салмақтық өлшемдері алынды.
Қысқаша талдау нәтижелелері төменде көрсетілген. Зерттеу барысында бөгеттің төменгі бъефінен 43 сынама алынды, балық саны 223 дананы құрады. Ұсталған балық шабақтарында балықтың 4 түрі кездесті. Атап айтсақ, тыран, ақмарқа, қаракөз және көксерке. Осы аталмыш кәсіптік балықтардың ішінен ең көбі тыран балығының шабағы болды (83,0 %), қаракөз - 13,0 %, ақмарқа - 3,1 %, көксерке - 0,9 %, тең болды.
Төменде 2 кестеде, зерттеу жұмыстары жүргізілген аудандардағы балық шабақтарының ұзындық - салмақтық көрсеткіштері берілген. Аулауда тыран шабағының ұзындығы 3,2 - 11,0 см, қаракөздікі 3,4-8,3 см, көксеркенікі 4,1 ден 12,1 см, ақмарқанікі 9,0-11,0 см аралығында болды.
Кесте 2 - Қапшағай СЭС кәсіптік балық шабақтарының ұзындық - салмақтық көрсеткіштері, 2017 ж.
Балық
түрлері
Ұзындық, см (ауытқуы)
Ұзындығы, см (орташа)
Салмағы, г (ауытқуы)
Салмағы, г (орташа)
n
Тыран
3,2-11,0
5,05
0,4-12,0
2,2
185
Қаракөз
3,4-8,3
6,7
0,3-11,4
5,6
29
Көксерке
7,0-9,9
8,5
4,1-12,1
8,1
2
Ақмарқа
9,0-11,0
10,0
11,0-14,0
12,5
7
2017 ж. зерттеулері көрсеткендей, Қапшағай СЭС арқылы өтетін балық шабақтарының жалпы 5 айдағы (наурыз - шілде) шоғырлануы орташа есеппен - 0,00474100м3 дананы құрады. 2012 ж. зерттеу бойынша Қапшағай СЭС арқылы өтетін балық шабақтарының шоғырлануы орташа есеппен - 0,00819 дана100м3 құраған.
Қапшағай СЭС арқылы негізінен, балық шабақтарына қарағанда ересек балықтар көп зардап шегеді (қанаттары, қабыршақтары және т.б. жарақаттанады). Балық шабақтарының Қапшағай СЭС арқылы өтуі суқоймадағы балық қорының ұдайы өсуіне белгілі бір зиянын тигізеді. Сол себепті, ғалымдардың зерттеуі бойынша (ҚазБШҒЗИ ЖШС) Қапшағай СЭС - на ересек балықтар мен балық шабақтарын қорғауға арналған балық қорғайтын құрылғы орнату ұсынылады. Аталмыш БҚҚ (балық қорғайтын құрылғы) - балық пен балық шабақтарын гидротехникалық құрылғылардан үркітетін тереңдіктегі гидроакустикалық кешен деп аталады. Бұл БҚҚ Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ЖШС - ң мамандары ойлап тапты[21]. Балық қорғайтын құрылғы балықтарды дыбыс шығару арқылы үркітіп жақындатпайды (дыбыс генераторға жақындаған сайын күшейе түседі) және дыбыс толқындары балықтардың тканьдеріне, торсылдақтарына әсер ету арқылы балықтарға жайсыздық тудырады (шындығында балық).
Сонымен, қорытындылай келе, 2017 ж. және алдыңғы жылдардағы жүргізген зерттеу жұмыстарын негізге ала отырып, басқа да әдебиет көздеріне сүйене келе Қапшағай СЭС балық шабақтарына зиян тигізетіні байқалды. Сондықтан да, Қапшағай СЭС жүйелі және кешенді түрде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізіп тұру қажет делінген.
Қазіргі таңдатабиғатты қорғау мен тиімді пайдалану проблемалары әлемдегі ең бір өзекті мәселе болып табылады (О. Г. Введенскийдің зерттеуі бойынша). Инженерлік-техникалық шешімдердің тиімді кешендері мен тиімді пайдалану, арнайы қорғау шараларынсыз кейбір жануарлар, нақты айтқанда кейбір жекелеген балық түрлері тіршілік ете алмаулары мүмкін. Палеонталогиялық зерттеулер көрсеткендей, балықтардың қазіргі кездегі фаунасы негізінен 9-10 млн. жыл бұрын пайда болған. Жер шарында қазір де тіршілік ететін көптеген балық түрлері өз бастауларын Плиоцен дәуірінің соңынан бастап (шамамен 4 млн. жыл бұрын)алады.
2011 ж. Қапшағай суқоймасынан балықтың 6 түрі, олардың ішінде 5 кәсіптік балық шабақтары (ақмарқа, тыран, көксерке, сазан, мөңке) және 1 кәсіптік емес балық шабағы (қытай бұзаубасы) ауланды. Түрлік құрамы бойынша алдыңғы қатарда - Қарашеңгел станциясы, мұнда 5 түрлі балық кездесті, ал ең көрсеткіші төмен 9 және 5 сораптық және ІІМ станцияларында бір ғана түр- ақмарқа кездесті.
Қапшағай суқоймасында 5 кәсіптік балық шабақтарының ішінде ақмарқа балығының шабақтары басым болып 78 % -і құрады.
Алдыңғы жылдармен салыстырмалы түрде қарастыру үшін кәсіптік балықтардың соңғы үш жылдық (2009-2011 жж.) көрсеткіштері (саны мен тығыздығы) берілген. 2009 және 2011 жж. қарағанда 2010 ж. аулауда түрлік құрамға бай болды, кәсіптік балық шабақтарының 8 түрі кездесті (ақмарқа, сазан, жайын, жыланбас, көксерке, тыран, мөңке және ақ амур).
2014 ж. Алматы облысының жергілікті су айдындарына зерттеу жұмыстары шілде айында жүргізілді. Алдын-ала жоспарланған станциялардан сынамалар алынды. Осы мақалада жоғарыда айтылған көлдердің ішінен Сарыкөл көліне тоқтала кетейік. Көлдің суы таяз, ең терең жері 2-3 м жетеді. Суының мөлдірлігі 1,5 м, сынама алған кездегі су температурасы 25,9°С құрады. Көлдің түбін жүз пайызға су өсімдіктері басқан (кірпібас 90%, егеушөп 10%).
2014 ж. зерттеу нәтижесі бойынша көлден балықтың үш түрі ауланды: балқаш алабұғасы, бозша мөңке және сазан.
Балқаш алабұғасының25 данасы ауланды. Жастық көрсеткіші 8 жасқа дейін құрады, оның ішінде ең саны көп 4-5 жастағы балықтар болды. Ауланған балықтардың дене ұзындықтары 11,8 ден 27,0 см, дене салмағы 25,0 г нан 340 г құрады. Аталығы мен аналығының ара қатынасы 3:1 тең, яғни, аналықтары доминантты болып келеді.
Бозшамөңкеніңауланымда8 данасы ұсталды, зерттеу нәтижелері бойынша 6 данасы 4 жастық, 2 данасы 5 жастағы дарақтар болды. Мөңкенің дене ұзындығы 8,8 ден 9,7 см, салмағы 16-23 г аралығында ауытқыды.
Сазаннанауға дене ұзындығы 23,0 см, салмағы 249 г болатын жалғыз данасы түсті.
Осы аталған суқоймаға 2010 жылы да зерттеу жүргізілген еді, ол кезде балықтың екі түрі кездескен болатын (сазан, балқаш алабұғасы). 2014 ж. зерттеу нәтижелері көрсеткендей балықтың түрлік құрамын тағы бір түр, бозша мөңке толықтырды.
Сарыкөл көлінің балығын жақын жердегі ауыл-аймақтың тұрғындары әуесқойлық тұрғыдан аулайды.
Сонымен, сөзді қорытындылай келе Сарыкөл көлін кәсіптік тұрғыдан балық аулайтын су айдыны ретінде пайдалануға болады, ол үшін алдымен мелиорациялық жұмыстар (биологиялық және техникалық) жүргізуді талап етеді. Көлде өсімдіктердің көптігіне байланысты құрма ауды пайдаланған жөн. Көлге ақ амур, дөңмаңдай тәрізді өсімдікпен қоректенетін балықтарды жіберуқажет, бұл балықтарды табиғи мелиоратор десе де болады, себебі, балықтар өсімдікпен қоректене отырып көлді өсімдіктерден тазалайды.
2017 жылы Құндызды көлінде шабақ аулау барысында 133 дана балық шабағы ауланды. Ауланған балықтар 3 тұқымдасқа жататын (Cyprinidae, Percidae, Oryziatidae) 7 түрлі балық шабақтарынан тұрды, атап айтсақ, мөңке, сазан, кекіре, медака, қырлықұрсақ, амур шабағы, қытай элеотрисі. Олардың ішінде екі түрі (сазан мен мөңке) кәсіптік түр болып табылады. Ауланған шабақтардың ішінде амур шабағы басым, оның концентрациясы 45,1 данам3 құрады. Ең аз кездескені сазанның шабақтары (0,03 данам3)болды.
2017 ж. Жидекөл көліне тамыз айының алғашқы онкүндігінде жүргізген зерттеу жұмыстары барысында шабақ аулауда 2 тұқымдасқа (Cyprinidae және Percidae) жататын 3 түрлі балық түрі анықталды. Атап айтсақ, амур шабағы, балқаш алабұғасы және мөңке. Ауланған шабақтардың жалпы саны 66 дана болды. Ұсталған балықтардың ішінде, амур шабағы басым, жалпы санының ішінде 89,4% құрады. Үш түрлі балық ішінде тек бір түр (Carassius auratus gibelio) ғана кәсіптік түр болып табылады. Мөңке концентрациясы зерттеу кезінде 0,10 данам3 құрады. Мөңке шабағының ұзындық-салмақтық көрсеткіштері 29 дан 38 мм, ал салмағы 0,8 ден 1,9 г аралығында ауытқыды. Жалпы зерттеу барысында аулауда (ересек балықтар мен шабақтар) алабұғалардың ересек түрлерінен (43,6%) паразиттер табылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Дайржанов Мәди Бағдалұлы
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Дайржанов Мәди Бағдалұлы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi.
Кафедра меңгерушiсi: __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы: __________ Көбейгенова С.С - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Нормаконтроль: __________ Токсабаева Б.С
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: ДайржановМәдиБағдалұлы
Жұмыс тақырыбы: Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ №_____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
2. Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы
3. Қапшағай суқоймасындағы жыртқыш балықтардың маусымдық миграциясы
4. Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Рыбы казахстана Том 2 Карповые Издательство Наука Алматы 1987, с 163.
2. Байымбетов А.А. Динамика численности и биология жереха Капшагайского водохранилища Алма-Ата ., КазГУ, 1982 С 67-75.
3. Ланге Н.О., Особенности развития жереха Aspius aspius нижнего течения р. Урал Особенности развития рыб в различных естественных и эксперементальных условиях. М: Наука, 1975. С. 3-33.
4. Фаломеева А.П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капчагайском водохранилище Изуч. Зоопродуцентов в водоемах бассейна р. Или. Алма-Ата: КазГУ, 1982. С. 133-142.
5. Садвакасова Р.Е., Башунова Н. Н., Воробьева Н. Б Питание молоди сазана и жереха оз. Балхаш Тезисы докл. На ІІІ съезде ВГБО. Рига, 1976. Т. З. С. 96-98.
6. Малиновская А. С., Тэн В. А., Стуге Т. С. Формирование гидрбиологического режима Капчагайского водохранилища Вестник АН КазССР. 1977. №7. С. 51-57.
7. Рыбы казахстана Том 2 Карповые Издательство Наука Алма-Ата 1987, С 170-171.
8. Рыбы казахстана Том 4 Вьюновые, сомовые, атреиновые, тресковые, колюшковые, игловые, окуневые, бычковые, керчаковые Издательство Наука Алма- Ата 1989. с 70.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Дайржанов М.Б.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Қапшағай суқоймасындағы жыртқыш балықтардың маусымдық миграциясы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Дайржанов М.Б.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
7
анықтамаЛАР
8
қысқартулар мен белгілер
9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1
Әдебиетке шолу
12
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
2.1
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының физико - географиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
2.2
Іле өзені (жоғарғы жағы) мен Қапшағай суқоймасының гидрологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
3
Өзіндіқ зерттеулер нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.1
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері мен әдістемелігі ... ... ... ... ... ..
40
3.2
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ..
42
3.3
Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасының нәтижесі (пассивті шабақ)
54
3.4
Активті шабақ аулау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік құжаттарға сілтемелер берілген.
Гост 7.54 - 88 - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми - техникалық құжаттардағы мәліметтердің сипаты жөніндегі сандық мәндерінің көрсеткіші. Жалпы талаптар;
Гост 7.9 - 95 (ИСО 214 - 76) - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Реферат және аннотация. Жалпы талаптар;
СТ РК ИСО 9001-2009 - Системы менеджмента качества требования;
СТ РК ИСО 14001-2006 - Системы экологического менеджмента;
СТ РК OHSAS 18001-2008 - Системы менеджмента профессиональной безопасности и здоровья;
ГОСТ 7.32 - 2001 Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления;
Гост 8.417 - 2002 - өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Өлшемінің шамасы;
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса;
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар;
ГОСТ 17.1.1.01.-77 - Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері;
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері;
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері;
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1368-55 - Лабораторные исследования;
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 24896-81 - Рыба живая. Технические условия.
анықтамаЛАР
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Балықтың жасы - араб санымен берілетін балық өмірінің толық жасы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Табиғи өндіріп-өсіру - су биоқорының санын дәстүрлі жолмен көбейтуді қалыптастыру процессі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Интродукция - жергілікті табиғи кешенге қандай да бір түрді болмасын адамның көмегімен сәтті жерсіндіру;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Ғылыми-зерттеу үшін аулау - жануарлар әлемінің жағдайын бағалау үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында балық қорын және су жануарларын аулау;
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Уылдырық шашушы орын - жыныс өнімдерін шашатын нақты орын (уылдырық шашуға);
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) бір бөлігі;
Балық үйірі - белгілі бір балықшаруашылықтық суқоймада немесе сол аймақта балықтың бір түрінің жиынтығы;
Толысу - балықтар популяциясының, яғни кіші жастағы топтардың өсуі нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - ауланымда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - ауланымда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофилдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
қысқартулармен белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
АООШЖДАИ - Алматы облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы
СЭС - су электр станциясы
Уылд. - уылдырық
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
БШК - Балық Шаруашылығы Комитеті
ҚӨЖС - Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
Мин - минимальді
Макс - максимальді
АШМ - Ауыл шаруашылық министрлігі
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жыл (биыл)
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судағы сутек иондарының көрсеткіші
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
кіріспе
Балық еті адам ағзасына өте пайдалы. Балық майының құрамында майда еритін А және Д дәрумені бар. Балық өнімінен жасалған тағамдар ас қорыту бездерін жақсартады. Пайдасының зор екенін ескере отырып күнделікті тағамда балық етін көп қолданған жөн. Қазіргі таңда балық шаруашылығына деген қызығушылық артуда. Ресми деректерге сүйенсек, әрбір адам жылына 14,6 кг балық тұтынуы тиіс екен. Алайда Қазақстан халқының балықты тағамда тұтынуы одан әлдеқайда төмен - 4,5 кг шамасында. Елімізде балық шаруашылығымен айналысатын суайдындары, сонымен қатар, жергілікті жерлерде мемлекет меншігіндегі көптеген суқойма, көлдер жетерлік. Солардың қатарына Іле өзені мен Іле өзеніне салынған Қапшағай суқоймасы да жатады.
Балқаш көліне бес өзен құяды (уақытша құятын су ағыстарын қоспағанда). Олар: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі және Аякөз. Ең көп ағын Іле өзенінен келіп құяды: жылына ағып келетін судың 80% -на жуық. Ол Қытай аймағында Текес және Күнгес өзендерінің қосылуынан түзіледі.
Қапшағай суқоймасы Қазақстан суқоймаларының ішінде балық шаруашылығы жағынан ірі айдындардың бірі. Суқойма Іле жазығының батыс бөлігінде орналасқан. Қапшағай суқоймасын толтыру жұмыстары 1970 жылдары басталған. Жобалық сипаттамалары: ауданы 1850 км2, көлемі 28,14 км3, ұзындығы 180 км, ені 22 км, орташа тереңдігі 15,2 м, ең терең жері - 45 м. Алайда Балқаш көлінің экологиялық жағдайы күрт төмендеп кеткендіктен 1988 ж. Қапшағайдың деңгейін өсіру тоқтатылды да, ондағы су көлемі жобадағының жартысындай-ақ болып қалды. Осындай көлем, аздаған тербеліспен осы кезге дейін сақталуда.
Қапшағай суқоймасының негізгі су көзі Іле өзені болып табылады (жылдық ағынның шамамен 94%), сонымен қатар оны Шелек, Қаскелең, Кіші Алматы, Көтентай, Саз - Талғар, Есік, Қараөзек, Қарасу, Лавар, Терең - Қара, Ақтоған және Шеңгелді секілді кіші өзендер аздап толықтырады.
Қапшағай суқоймасы салынардан ондаған жылдар бұрын Балқаш - Іле суалабының ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән санаулы ғана балық түрлерінен құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас [1, 2]. Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады.
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ жерсінген - қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы, амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге балық, медака, элеотрис) пайда болды [3, 4].
Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды. (Осы тұста айта кететін жәйт, Г.М. Дукравецтің жүргізген зерттеуі бойынша (2016 ж.) қазіргі таңда елімізде балықтың 155 түрі бар). Қазіргі кезде соның 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады. Олар: сазан, тыран, мөңке, ақмарқа, ақ дөңмаңдай, ақ амур, торта, жайын, көксерке және жыланбас балық.
Таяз сулардағы ихтиоценоздарды зерттеудегі басты мақсат - кәсіптік балық түрлерінің өнімділігіне баға беру немесе олардың уылдырық шашуының тиімділігін бағалау болып табылады.Балықтардың қорын, ұдайы өсу барысын біліп отыру үшін олардың әрбір тіршілік кезеңін бақылауда ұстаған абзал. Сол себепті, балықтардың даму циклін уылдырық шашқаннан бастап қадағалау керек. Яғни, дернәсілдік кезең, шабақтық кезең және ересек кезеңі. Бәріне мәлім сүйекті балықтардың ұрықтануы сырттай болғандықтан, даму сатысының барлығы дерлік сыртқы ортада, яғни, суда өтеді. Олардың дамуы барысында көптеген абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторлардың әсері зор.
Іле өзені (Қапшағайдан жоғарғы бөлігі) мен Қапшағай суқоймасындағы балық шабақтарының түрлік құрамын, шоғырлануын, кездесу жиілігін, таралуын зерттеу менің қызығушылығымды тудырды.Сондықтан мен осы тақырыпты таңдап алдым. Кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып, балық қорының сарқылуына жол бермей, керісінше олардың санын арттырып, тұрақты пайдаланып, тұтыну деңгейін әлемдік деңгейге жеткізу керек деп санаймын.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында кәсіптік балық шабақтарының таралуын зерттеу. Мақсатқа сай мынадай міндеттер қойылды:
oo Іле өзені (жоғарғы жағы) мен Қапшағай суқоймасының гидрологиялық жағдайына баға беру;
oo Іле өзені мен Қапшағай суқоймасында тіршілік етеін кәсіптік балықтардың таралуы мен биологиялық сипаттама беру;
oo Қапшағай суқоймасынан жоғары жақтағы Іле өзеніндегі шабақтардың жүріп өту динамикасын зерттеу (пассивті шабақ)
oo Активті шабақ аулауды жүргізу.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Елімізде балықтарды зерттеу жұмыстары ХIХ ғасырда басталған болатын. Алайда оларды кешенді зерттеу өткен ғасырда ғана дұрыс жолға қойылды.Ғалымдар Қазақстанның өзен, көл, суқоймаларында зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Олардың түрлік құрамын анықтап, систематикасын енгізді. Отрядқа, туысқа, түрге бөліп қарастырды. Осы тараптан Іле мен Қапшағайда балық шабақтарына зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың еңбектеріне тоқтала кетсек. Қапшағай суқоймасы салынғаннан кейінгі зерттеу жұмыстарын Киров атындағы (қазіргі әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) Қазақ мемлекеттік университетінің қызметкерлері, биология ғылымдарының кандидаттары, елімізге белгілі ихтиолог мамандар Бәйімбетов Ә.А., Дукравец Г.М. және биология ғылымдарының докторы Митрофанов В.П жүргізген болатын [5]. Кейінгі жылдары бұл жұмыспен Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу иснституты тұрақты түрде айналысыпкеледі.
Жоғарыда айтылғандай, қазіргі таңда Қапшағай суқоймасында балықтардың ішінде он түрі ғана кәсіптік маңызы бар болып саналады және олардың арсында абориген түрлері жоқ, яғни, кәсіптік ихтиофауна толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Балық дернәсілдерінің ылдилауы (пассивті) балықтардың бірегей өрістеу цикліндегі ең алғашқы бөлігі болып табылады. Олар әдетте уылдырық шашу, жайылым (қоректік) және қыстауға өрістеуден тұрады.
Жайылымдық өрістеудің ішінде ылдилау көптеген балықтардың тіршілік цикліндегі ең басты кезеңі болып табылады. Бұл олардың көбею орнынан жайылым орнына ағыс бойынша қозғалуын айтады және онтогенездің ерте кезеңінде көптеп жүреді. Д.С. Павловтың айтуы бойынша (1997 ж.)шабақтық кезеңге өте бастағанда дамуы бәсеңдейді, одан кейін тоқтайды. Шабақтардың ылдилап өрістеуге бейімделуі, негізі, олардың таралуы мен көлемін ұлғайтуына мүмкіндік береді, соған орай түр санының артуына әкеліп соғады. Балық шабақтарының ылдилап өрістеуі ең қиын экологиялық құбылыс болып табылады. Олар онтогенез процессінде алғашқы өрістеу болып табылады, соған орай, ары қарай тіршілік кезеңіндегі өрістеуінің сипаты мен көлемі байланысты болады. Бұл құбылысты егжей-тегжейлі зерттеу балықтардың өрістеу теориясын ары қарай дамыту үшін, сонымен қатар, балық қорын қорғау мен балық шаруашылығын ұтымды пайдалану қағидаларын жасауға байланысты сұрақтарды шешу барысында өте қажет болып табылады. Өзенде өрістеушілердің таралуының маусымдық, тәуліктік динамикаларын, кеңістіктегі құрылымдық заңдылықтарын білмей қарқындылығы әрқалай сораптық станциялардан су тартқан кезде, гидротехникалық құрылыстардан, су түбін тереңдету жұмыстары барысында және т.б. оларды қорғаудың экологиялық әдістерін жасау, балық шабақтарының санын нақты анықтауды жүргізу мүмкін емес.
Балық шабақтарының өрістеу барысындағы мінез - құлқы мен соларға байланысты таралу механизмін зерттеу көптеген елдерде жүргізілуде. Енді әдеби дереккөздерге аздап шолу жасап көрейік.
Балқаш көлінің акваториясы бойынша балық шабақтарының таралуына жүргізген ғалымдардың (ҚазБШҒЗИ ЖШС-ң мамандары) зерттеулеріне тоқтала кетсек (2011 ж.), ауланған балық шабақтарының түрлік құрамының аздығына қарамастан, балық шабақтарының сандық ара-қатынасының өзгеру тенденциясы суқоймадағы абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторлар кешенінің әсерінен ихтиофаунада болатын өзгеру үдерісіне септігін тигізеді. Балық шабақтарының түрлік құрамының ара-қатынасын салыстыру барысында қаракөз балығының саны жоғары болған. Нақтырақ айтсақ, Іле өзенінің атырауында 2011 ж. шілде айында аулауда алты түрлі балық шабақтары ұсталды. Оның ішінде, қаракөз - 82 %, ақмарқа - 13 %, көксерке - 2 %, қалған түрлер (мөңке, сазан, тыран) жалпы қосқанда 1 % құрады. Суқоймада қаракөз саны жоғары болған жағдайдың өзінде оны игеру төмен болып тұр[6].
Ақмарқа, көксеркежәне тыран балықтарының шабақтары негізінен көлдің оңтүстік-батыс жағалауындағы уылдырық шашатын орындарға барады. Сазан, жайын, мөңке шабақтары оңтүстік-шығыс жағалаудағы аймақтардан ұсталды. Шабақтар ең көп жайылым жасайтын оңтүстіктегі шығанақтар: ШымпекпенБуырлыбайтал. Балық шабақтары барлық уылдырық шашатын орындарда кездеседі, бірақ, жоғары сатыдағы су өсімдіктері көп өсетін оңтүстік жағалауда көптеп кездеседі. Соңғы жылдары ұсталған шабақтар арасында аз болса да алабұғаның шабағы да кездесе бастады, яғни, суайдынның түрлік алуандығында кейбір абориген балықтар қайта қалпына келе бастады. Сазан шабағы ауланымда аз кездесті.
Кіші Арал теңізінде балық шабақтарының таралуы бойынша зерттеулерге келсек,шабақтар санын зерттеу мақсатында күзгі кезеңде кермешемен аулау жұмыстары жүргізілді. Зерттеу нәтижесі теңіз бойынша кәсіптік балықтар шабақтары ішінде торта мен тыран балықтарының басым екенін көрсетті. Жеті кәсіптік түр 3221 дана шабақ арасынан торта - 44,0%, тыран - 18,8%, камбала- 9,8 %, көксерке - 10%, ақмарқа -11,7, сазан - 3,9, ал қылышбалық - 1,8 % болды [7].
Балық шабақтары барлық уылдырық шашатын орындарда, әсіресе Шағалалы, Тікаша сияқты шөбі қалың учаскелерде жиі кездеседі. Бұл жерлерде негізінен торта, тыран, көксерке, ақмарқа, сазан шабақтары шоғырланған (50,0 бен 71,5% аралығында). Камбала Бутаков шығанағында - 69,8 %. Қылыш балық шабақтарының көбісі Тастүбекте кездеседі (59,3 %). Кәсіптік маңызы жоқ майда балық түрлері шабақтары негізінен Сырдарияның сағасына таман топтасқан.
ҚазБШҒЗИ ЖШС - ң мамандарымен бірігіп Алматы облысында орналасқан Жидекөл көліне зерттеу (2017жыл) жүргізген едік. Жидекөлкөлінің таяз сулы жағалауында зерттеу кезінде 2 тұқымдасқа Cyprinidae жәнеPercidae жататын балықтың екі түрі тіркелді. Балық шабақтарының өнімділігі бойынша мәліметтер 1- кестеде берілген.
Кесте 1 - Жидекөлкөліндегі балық шабақтарының өнімділігі, 2017 ж.
Көрсеткіш
Балық түрлері
Мөңке
Балқаш алабұғасы
Өнімділігі,данам³
0,10
0,02
Кездесу жиілігі, %
9,1
1,5
Кәсіптік балықтарға жататын балық шабақтарының ішінде ең көбі мөңке болды. Зерттеу кезінде концентрациясы 0,10 данам3 құрады. Мөңкенің ұзындық-өлшемдік көрсеткіштері ұзындық бойынша 29 дан 38 мм - ге, салмағы бойынша 0,8 ден 1,9 г аралығында ауытқыды.
Ауланымда (сырттай бақылау бойынша)43,6% ересек алабұға паразиттермен зақымданған болып шықты, ал оның шабақтарында паразиттер кездеспеді. Негізінен паразитпен зақымдалу алабұға өмірінің екінші - үшінші жылында өтеді. Сол себепті, жас дарақтар аталмыш паразиттермен зақымдалып үлгермеген болуы керек[8].
Ғалымдардың 2015 ж. Алматы облысының Ақсу ауданында орналасқан Рай көліне жүргізілген зерттеу жұмыстарына тоқталсақ, шабақтық сүзгі аумен аулауда қаракөз шабақтары доминанттылықты көрсетті. Рай көлдерінің таяз сулы жағалауларында зерттеу жұмыстары кезінде (2015 ж. шілде айының ортасында ҚазБШҒЗИ ЖШС - ң мамандарымен) 2 тұқымдасқа жататын 5 балықтың түрі тіркелді. Ауланған балықтардың ішінде кәсіптік балықтардан қаракөз бен мөңкенің шабақтары кездескен. Ауланған аудан 36 м2, сонымен бірге таяз сулы жоғарғы сатылы су өсімдігі қалың өскен ауданды қамтыды. Шабақтарды сүзекімен аулау барысында өнімділігі жағынан қаракөз шабағының шоғырлануы 0,24 данам3 көрсетіп басымдылық танытты. Мөңкенің шабағының шоғырлануы азырақ - 0,06 данам3 болды. Рай көлінде кәсіптік балықтар түрлерінің шабақтарының болуы, осы көлде жыныстық жетілген дарақтар өндіруші популяция бөлігінің кәсіптік түрлерін құрайды [9].
Қапшағай суқоймасына ақ амурдың жерсіндірілуі туралы көптеген ғалымдардың (М.Г. Дукравец, В.П. Митрофанов және т.б.) еңбектерінде айтылған. Бұл түр кәсіптік игеруде 1970 - жылдардың ортасынан бастап кездескенімен ол тұрақты түрде 1997 жылдан бастап байқалды. Ал С.Е. Якубовскийдің мәліметі бойынша 1984 - 1985 жж. суқоймаға ақ амурдың 12 мың екі жастық шабақтары жіберілген. Кейбір ғалымдардың деректерінде ақ амурдың уылдырық шашуы өзен бойымен мемлекеттік шекараға дейін жүргені айтылады [10,11].
П. Я. Тугариннің Байкал көлінің Селенгинское таяз суларында жүргізген еңбегінде негізгі кәсіптік маңызы бар балық шабақтарының экологиясына тоқталған. Селенгинское таяз сулары терең сулы аудандарға қарағанда өзен суының әсерінен гидрохимиялық және температуралық режимдері бойынша айырмашылығы жоғары болып келеді. Селенга өзені атырауында Харауыз, Галиха, Ескі Борода және Шаманка сағаларына бөлінеді. Таяз сулардағы су температурасына күн радиациясы, жел және т.б. метерологиялық элементтердің әсері басым болады. Мамыр айының алғашқы жартысында таяз сулар мұздан арылғанмен су температурасы әлі де болса төмен болады да, маусым айында ғана су қарқынды жыли бастайды, бұл айдың соңына қарай таяз сулардың жағалауының су температурасы 19°С қа дейін жылына бастайды, бірақ, ашық таяз суларда әдетте, су температурасы төмендеу болып келеді. Таяз суларда судың тез жылынуы, барлық вегетациондық кезеңде температураның жоғары болуы, судың биогенді элементтермен қанығуы өсімдіктер мен жануарлардың сандық және сапалық тұрғыдан қарқынды дамуын қамтамасыз етеді. Бұл балық шабақтарының қоректік жағдайын жақсартады делінген [12].
Қоректік қорының байлығын таяз сулы аймақтың әрбір жерінен маусым айының басында ұсталғанбалық шабақтарының қоректік спектрінен байқауға болады. Қоректерінен хирономид, әсіресе, олардың дернәсілдері, сонымен қатар, Polymitarsys, Baetisтуысына жататынжылғалықтар және ауа жәндіктерінің дернәсілдерін көруге болады. Тұқылардың шабақтарының қорегін көбінесе хирономид дернәсілдері құрайды.
Селенгинское таяз сулары планктон мен бентосқа бай болып келеді, және Байкал көлінің барлық балық шабақтарының, оның ішінде ақсаха, хариус және тұқылардың басты жайылымы болып табылады. Балықтар бұл аймақта дернәсілдік кезеңінен бастап кәсіптік жасқа жеткенше жайылым жасайды. Балық шабақтарының биологиялық сипаты (ұзындық және салмақтық өсуінің қарқындылығы, қоңдылығының жоғары болуы, қоректік спектрінің аз болуы) Селенгинское таяз суларында түр аралық қарым-қатынастың болмағандығын көрсетеді.
Әзербайжан ҒҰА - ның Нахчыван бөлімі биоресурстар институтының маманы А.Б. Байрамов Нахчыван суқоймасындағы ең саны көп кәсіптік балық - сазан шабақтарының (2006-2007 жж. көктем-жаз айларында суқойманың сол жақ жағалауының таяз суларынан ұсталған) қоректенуін зерттеген. Зерттеу барысында 200-дей сазан шабақтары мен құртшабақтардың ішек-қарыны қаралған. Қоректенуі бойынша балық шабағы бес өлшемдік-жастық топтарға бөлініп қаралған. Әрбір топтың ұзындығы мен салмағы анықталған. Әдеттесазанның қоректік спектрі өте кең болып келеді. Мамыр, маусым және шілде айының алғашқы онкүндігінде балық дернәсілдерінің қорегінде зоопланктон ерекше орын алады. Бұл кезде суқоймадағы зоопланктон бұтақмұртты және ескекаяқты шаянтәрізділерден тұрады. Сонымен қатар мамыр айында дафния, циклоптардың да жаппай көбеюі байқалады. Шаяндардың науплилары мен копеподиттерін балықтардың дернәсілдері мен ерте шабақтары жақсы көреді.
Сазан шабақтарының барлық тобына аралас қорек тән. Бентос және зоопланктон организмдерімен қоректенеді. Шабақ дамуының соңғы кезеңдерінде қоректік рацион негізін фитофильді хирономидтер, олигохеттер және жоғарғы сатыдағы ұсақ шаянтәрізділер құраған.
Балықтардың өрістеу құбылысы өте күрделі және әртүрлі аспектілерде зерттелуі мүмкін. Осыны ескере отырып ресейлік ғалымдар балықтардың су айдынының түріне қатынасын зерттеуді жөн санаған. Әдетте, тұщы су ихтиофаунасының өкілдерін үш топқа бөледі: тұщысуда тұрақты өмір сүретіндер, теңіз суынан тұщы суға немесе керісінше өтетіндер және жартылай өткінші балықтар, тұзды суда тіршілік ететін өкілдер. Өткінші балықтардың өрістеуінің ұзаруы әдетте, үлкен және кейбір ірі өзендерде мыңдаған километрге дейін жетеді. Жартылай өткінші балықтар өрістеу барысында бірнеше жүз километрге ғанакете алады. Өткінші және жартылай өткінші балықтар ағысқа қарсы өрістегеннен кейін, артынша тұқымын шашқан ересектері мен шабақтар ағыс бойымен төмен қарай ылдилайды. Тұрғылықты балықтардың уылдырық шашуға өрістеуі өткінші және жартылай өткінші балықтарға қарағанда аз зерттелген, бірақ, олардың көбісі ағысқа қарсы жүретіні белгілі. Олардың өрістеу жолы жүз км-ден аспайды, кейбір жағдайларда бірнеше ондаған километрге ғанажетеді.
Көл және суқоймаларда тіршілік ететін көптеген тұщы су балықтарында осы суайдынына құятын өзендерге тұрақты түрде уылдырық шашуға өрістеуі байқалады. Бұлардың да өрістеуі өткінші және жартылай өткінші балықтарға ұқсайды. Өткінші және жартылай өткінші балықтар тәрізді тұрақты өмір сүретін балықтар көптеген жағдайда ылдилап өрістейді. Тұрақты өмір сүретін балықтардың ішінде уылдырық шашуға өрістемейтін балықтар да бар. Өзеннің, көлдің және суқойманың басқа аудандарына ауыстырылса да олар, алғаш ұсталған жерлеріне қайта келеді, сонымен қатар, ағыс бойымен төмен қарай жіберілген балықтар өз мекендерін әдетте тез табады. Сонымен, тұщы сулардағы балықтардың өрістеуі барысында ағыстың маңызы өте жоғары. Әрине, бұл тұста балықтардың реореакциясының да орны ерекше. Ол әсіресе, өзен бойымен жоғары қарай жүргенде байқалады [13, 14].
М. Я. Ветышеваның 1962 ж. Сырдария өзеніне жүргізген зерттеуіне келер болсақ, материал өзен атырауының уылдырық шашатын орнынан көбею кезеңінде жиналаған. Тыран мен қаракөз балығының 1139 ішегі қаралған. Қоректенуі шабақтардың даму кезеңдері бойынша зерттелді, даму кезеңдері морфологиялық белгілер бойынша анықталған [15].
Тыран мен қаракөз дернәсілдерінің сырттай қоректенуі жекелеп В және толықтай С1 кезеңдерінде басталады. Сәуір айының аяғына қарай ұсталған алғашқы дернәсілдер су температурасы 10-12,6°С шамасында белсенді қоректене бастаған. Дернәсілдердің қорегі ретінде коловраткалар, циклоп дернәсілдері жатады. Мамыр айында шабақтардың қорегінде моллюскалардың дернәсілдері кездескен. Зерттеу кезінде тыран шабақтары қаракөз балығының шабақтарына қарағанда ірі болған. Оның қоректік спектрі алуантүрлі, ал қоректену объектісі ірі болып келген. Екі түрдің шабақтарының қоректену спектрін С1 кезеңінде салыстыруы себебі бұл кезеңде ұқсастық көп, екі түрдің де қорегінің негізін моллюскалардың дернәсілдері құрайды. D1, D2 және Екезеңдерінде екі түрдіңнегізгі қоректік нысандары сәйкес келмейді. Бұл - шабақтық кезеңнің бастамасы,одан соңекі түрдің де шабақтары орасан үйірлерімен суайдынының ашық жеріне өрістейді және ірі бұтақмұртты шаяндармен қоректене бастайды (диафанозомой), соған орай, F және G кезеңдерінде қоректерінің ұқсастығы күрт артады. Маусым айының алғашқы он күндігінде шабақтардың теңізге қарай өрістеуі басталады. Бірақ, оның көптеген бөлігі уылдырық шашатын орнында қалады және әрқалай қоректенеді: тыран зоопланктонмен қоректенуін жалғастырады, ал қаракөз шабақтары - аралас қоректенеді, яғни, қорегінен планктон, бүйірмен жүзушілер, хирономидтердің, ауа жәндіктерінің ұсақ дернәсілдерін көруге болады. Қаракөздің қорегінің көп бөлігін (55%) жіпшелі және диатомды балдырлар құрайды, бұл олардың су түбінің ағзаларыменқоректенетіндігін білдіреді. Зоопланктон бойынша толысу индексі 86,2%. Суы аз жылдары балық шабақтарының өнімділігінің төмендеуі шабақтардың қоректік жағдайының нашарлауына байланысты емес, уылдырық шашу аудандарының тарылуына байланысты [16, 17].
Қапшағай Су Электр Станциясының (ары қарай - СЭС) бөгетіІле өзенінің Қапшағай шатқалында салынып, 1970 ж пайдалануға берілді. СЭС бөгетінің төменгі және жоғарғы бъефтеріндегі су деңгейлерінің айырмасы 30 м-ге дейін жетеді[18].
Қапшағай бөгеті салынған соң Іле өзенімен жоғары көтерілетін балықтардың жолы қысқарып қалды да, олар әдеттегі уылдырық шашатын орындарына жете алмай қалды. Мұның өзі Іле өзені мен оның атырауында ихтиофауна құрамының көп өзгерітерге ұшырауына әкеліп соқты.Сонымен қатар салынған суқоймадағы балықтар енді өзге гидрологиялық жағдайда дамығандықтан, олардың көптеген биологиялық көрсеткіштері, түраралық сандық қатынастары елеулі өзгерістерге ұшырады. Қапшағай СЭС-н пайдалану барысында, әсіресе алғашқы жылдары, жоғарғы бъефтегі балықтар турбиналарға жіберілетін сумен қоса кетіп қалып, төменге жараланып, немесе өліп түсетін жағдайлар жиі кездесіп қалып жүрді. Қазіргі кезде де мұндай оқиғалардың орын алуы әбден мүмкін.Қапшағай суқоймасы, Іле өзенінің ихтиофаунасының бір бөлігі СЭС агрегаттары арқылы өту барысында өлім-жітімге ұшырауы, соның салдарынан Іле-Балқаш бассейінінің балық қорына шығын келтіруі мүмкін.Соған орай, Қапшағай СЭС - нда зерттеу жұмыстары қайталанды.Қапшағай СЭС-ң ихтиофаунаға әсерін бағалау үшін зерттеу жұмыстары 2017 жылдың наурыз-шілде айларында жүргізілді. Далалық зерттеу жұмыстары барысында гидрология, гидробиология және ихтиология бойынша алғашқы мәліметтер алынды. Ихтиологиялық зерттеу барысында ересек балықтармен бірге балық шабақтарынан сынама алынды. Сынама бөгеттің төменгі бъефінен жалпыға ортақ ихтиологиялық әдіспен ұсталынды [19].
Балық шабақтарын ұстауда ұзындығы 10 м болатын, ихтиопланктондық конустық ау (ИКС-100) қолданылды. Ығып өтетін балық шабақтары ағындағы нақты бір жерге конустық ауды құру жолымен ұсталынды. Конустық ау тәулік бойына қойылып отырды. Далалық жағдайда алынған сынамалар 4% формалинге, арнайы ыдыстарға салынып зертханаға әкелінді[20]. Зертхана жағдайында формалиннен шығарылған балық шабақтары ағынды су астында бір тәулікке қойылады. Алдымен, МБС-10 микроскобын пайдалана отырып балық шабақтарының түрі анықталды. Балықтардың түрлік құрамы Ә.Ә.Бәйімбетов анықтауышы арқылы жүзеге асты. Ары қарай балық шабақтарының ұзындық-салмақтық өлшемдері алынды.
Қысқаша талдау нәтижелелері төменде көрсетілген. Зерттеу барысында бөгеттің төменгі бъефінен 43 сынама алынды, балық саны 223 дананы құрады. Ұсталған балық шабақтарында балықтың 4 түрі кездесті. Атап айтсақ, тыран, ақмарқа, қаракөз және көксерке. Осы аталмыш кәсіптік балықтардың ішінен ең көбі тыран балығының шабағы болды (83,0 %), қаракөз - 13,0 %, ақмарқа - 3,1 %, көксерке - 0,9 %, тең болды.
Төменде 2 кестеде, зерттеу жұмыстары жүргізілген аудандардағы балық шабақтарының ұзындық - салмақтық көрсеткіштері берілген. Аулауда тыран шабағының ұзындығы 3,2 - 11,0 см, қаракөздікі 3,4-8,3 см, көксеркенікі 4,1 ден 12,1 см, ақмарқанікі 9,0-11,0 см аралығында болды.
Кесте 2 - Қапшағай СЭС кәсіптік балық шабақтарының ұзындық - салмақтық көрсеткіштері, 2017 ж.
Балық
түрлері
Ұзындық, см (ауытқуы)
Ұзындығы, см (орташа)
Салмағы, г (ауытқуы)
Салмағы, г (орташа)
n
Тыран
3,2-11,0
5,05
0,4-12,0
2,2
185
Қаракөз
3,4-8,3
6,7
0,3-11,4
5,6
29
Көксерке
7,0-9,9
8,5
4,1-12,1
8,1
2
Ақмарқа
9,0-11,0
10,0
11,0-14,0
12,5
7
2017 ж. зерттеулері көрсеткендей, Қапшағай СЭС арқылы өтетін балық шабақтарының жалпы 5 айдағы (наурыз - шілде) шоғырлануы орташа есеппен - 0,00474100м3 дананы құрады. 2012 ж. зерттеу бойынша Қапшағай СЭС арқылы өтетін балық шабақтарының шоғырлануы орташа есеппен - 0,00819 дана100м3 құраған.
Қапшағай СЭС арқылы негізінен, балық шабақтарына қарағанда ересек балықтар көп зардап шегеді (қанаттары, қабыршақтары және т.б. жарақаттанады). Балық шабақтарының Қапшағай СЭС арқылы өтуі суқоймадағы балық қорының ұдайы өсуіне белгілі бір зиянын тигізеді. Сол себепті, ғалымдардың зерттеуі бойынша (ҚазБШҒЗИ ЖШС) Қапшағай СЭС - на ересек балықтар мен балық шабақтарын қорғауға арналған балық қорғайтын құрылғы орнату ұсынылады. Аталмыш БҚҚ (балық қорғайтын құрылғы) - балық пен балық шабақтарын гидротехникалық құрылғылардан үркітетін тереңдіктегі гидроакустикалық кешен деп аталады. Бұл БҚҚ Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ЖШС - ң мамандары ойлап тапты[21]. Балық қорғайтын құрылғы балықтарды дыбыс шығару арқылы үркітіп жақындатпайды (дыбыс генераторға жақындаған сайын күшейе түседі) және дыбыс толқындары балықтардың тканьдеріне, торсылдақтарына әсер ету арқылы балықтарға жайсыздық тудырады (шындығында балық).
Сонымен, қорытындылай келе, 2017 ж. және алдыңғы жылдардағы жүргізген зерттеу жұмыстарын негізге ала отырып, басқа да әдебиет көздеріне сүйене келе Қапшағай СЭС балық шабақтарына зиян тигізетіні байқалды. Сондықтан да, Қапшағай СЭС жүйелі және кешенді түрде арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізіп тұру қажет делінген.
Қазіргі таңдатабиғатты қорғау мен тиімді пайдалану проблемалары әлемдегі ең бір өзекті мәселе болып табылады (О. Г. Введенскийдің зерттеуі бойынша). Инженерлік-техникалық шешімдердің тиімді кешендері мен тиімді пайдалану, арнайы қорғау шараларынсыз кейбір жануарлар, нақты айтқанда кейбір жекелеген балық түрлері тіршілік ете алмаулары мүмкін. Палеонталогиялық зерттеулер көрсеткендей, балықтардың қазіргі кездегі фаунасы негізінен 9-10 млн. жыл бұрын пайда болған. Жер шарында қазір де тіршілік ететін көптеген балық түрлері өз бастауларын Плиоцен дәуірінің соңынан бастап (шамамен 4 млн. жыл бұрын)алады.
2011 ж. Қапшағай суқоймасынан балықтың 6 түрі, олардың ішінде 5 кәсіптік балық шабақтары (ақмарқа, тыран, көксерке, сазан, мөңке) және 1 кәсіптік емес балық шабағы (қытай бұзаубасы) ауланды. Түрлік құрамы бойынша алдыңғы қатарда - Қарашеңгел станциясы, мұнда 5 түрлі балық кездесті, ал ең көрсеткіші төмен 9 және 5 сораптық және ІІМ станцияларында бір ғана түр- ақмарқа кездесті.
Қапшағай суқоймасында 5 кәсіптік балық шабақтарының ішінде ақмарқа балығының шабақтары басым болып 78 % -і құрады.
Алдыңғы жылдармен салыстырмалы түрде қарастыру үшін кәсіптік балықтардың соңғы үш жылдық (2009-2011 жж.) көрсеткіштері (саны мен тығыздығы) берілген. 2009 және 2011 жж. қарағанда 2010 ж. аулауда түрлік құрамға бай болды, кәсіптік балық шабақтарының 8 түрі кездесті (ақмарқа, сазан, жайын, жыланбас, көксерке, тыран, мөңке және ақ амур).
2014 ж. Алматы облысының жергілікті су айдындарына зерттеу жұмыстары шілде айында жүргізілді. Алдын-ала жоспарланған станциялардан сынамалар алынды. Осы мақалада жоғарыда айтылған көлдердің ішінен Сарыкөл көліне тоқтала кетейік. Көлдің суы таяз, ең терең жері 2-3 м жетеді. Суының мөлдірлігі 1,5 м, сынама алған кездегі су температурасы 25,9°С құрады. Көлдің түбін жүз пайызға су өсімдіктері басқан (кірпібас 90%, егеушөп 10%).
2014 ж. зерттеу нәтижесі бойынша көлден балықтың үш түрі ауланды: балқаш алабұғасы, бозша мөңке және сазан.
Балқаш алабұғасының25 данасы ауланды. Жастық көрсеткіші 8 жасқа дейін құрады, оның ішінде ең саны көп 4-5 жастағы балықтар болды. Ауланған балықтардың дене ұзындықтары 11,8 ден 27,0 см, дене салмағы 25,0 г нан 340 г құрады. Аталығы мен аналығының ара қатынасы 3:1 тең, яғни, аналықтары доминантты болып келеді.
Бозшамөңкеніңауланымда8 данасы ұсталды, зерттеу нәтижелері бойынша 6 данасы 4 жастық, 2 данасы 5 жастағы дарақтар болды. Мөңкенің дене ұзындығы 8,8 ден 9,7 см, салмағы 16-23 г аралығында ауытқыды.
Сазаннанауға дене ұзындығы 23,0 см, салмағы 249 г болатын жалғыз данасы түсті.
Осы аталған суқоймаға 2010 жылы да зерттеу жүргізілген еді, ол кезде балықтың екі түрі кездескен болатын (сазан, балқаш алабұғасы). 2014 ж. зерттеу нәтижелері көрсеткендей балықтың түрлік құрамын тағы бір түр, бозша мөңке толықтырды.
Сарыкөл көлінің балығын жақын жердегі ауыл-аймақтың тұрғындары әуесқойлық тұрғыдан аулайды.
Сонымен, сөзді қорытындылай келе Сарыкөл көлін кәсіптік тұрғыдан балық аулайтын су айдыны ретінде пайдалануға болады, ол үшін алдымен мелиорациялық жұмыстар (биологиялық және техникалық) жүргізуді талап етеді. Көлде өсімдіктердің көптігіне байланысты құрма ауды пайдаланған жөн. Көлге ақ амур, дөңмаңдай тәрізді өсімдікпен қоректенетін балықтарды жіберуқажет, бұл балықтарды табиғи мелиоратор десе де болады, себебі, балықтар өсімдікпен қоректене отырып көлді өсімдіктерден тазалайды.
2017 жылы Құндызды көлінде шабақ аулау барысында 133 дана балық шабағы ауланды. Ауланған балықтар 3 тұқымдасқа жататын (Cyprinidae, Percidae, Oryziatidae) 7 түрлі балық шабақтарынан тұрды, атап айтсақ, мөңке, сазан, кекіре, медака, қырлықұрсақ, амур шабағы, қытай элеотрисі. Олардың ішінде екі түрі (сазан мен мөңке) кәсіптік түр болып табылады. Ауланған шабақтардың ішінде амур шабағы басым, оның концентрациясы 45,1 данам3 құрады. Ең аз кездескені сазанның шабақтары (0,03 данам3)болды.
2017 ж. Жидекөл көліне тамыз айының алғашқы онкүндігінде жүргізген зерттеу жұмыстары барысында шабақ аулауда 2 тұқымдасқа (Cyprinidae және Percidae) жататын 3 түрлі балық түрі анықталды. Атап айтсақ, амур шабағы, балқаш алабұғасы және мөңке. Ауланған шабақтардың жалпы саны 66 дана болды. Ұсталған балықтардың ішінде, амур шабағы басым, жалпы санының ішінде 89,4% құрады. Үш түрлі балық ішінде тек бір түр (Carassius auratus gibelio) ғана кәсіптік түр болып табылады. Мөңке концентрациясы зерттеу кезінде 0,10 данам3 құрады. Мөңке шабағының ұзындық-салмақтық көрсеткіштері 29 дан 38 мм, ал салмағы 0,8 ден 1,9 г аралығында ауытқыды. Жалпы зерттеу барысында аулауда (ересек балықтар мен шабақтар) алабұғалардың ересек түрлерінен (43,6%) паразиттер табылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz