ОРТАША АРАҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІЛЕРДІҢ ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1 ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2 ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу құрылымы мен ережелері.
3 Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене шынықтыру және спорт туралы заңы.
4 Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. - Астана, 2011.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
БЖСМ - балалар-жасөспірімдер спорттық мектебі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЭТ - экспериментальдi топ
БТ - бақылау тобы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ОМК - оттегіні максималды қолданылу
АНЫҚТАМАЛАР
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-әрекетке дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және дене қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру - шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Даму - бұл жалпылама қимыл-қозғалыс, құбылу, өзгеру, үдерісі, табиғаттағы, қоғам мен адам жаратылысындағы төменгі сатыдан жоғарыға қарай өрлеуі.
Дене дамуы - адамның дене қабілеттерінің дамуы, дене бітімінің жетілуі, оның ағзасының тәрбиенің әсерімен және басқа да жайттар арқылы құрылуы.
Дене дайындығы - таңдаған спорт түрінің әдістемелік ерекшеліктерінің талаптарына сәйкес іске асырылатын мамандандырылған үдеріс.
Дене шынықтыру жүйесі - адамның дене және моральдық-психологиялық күйін оңтайландырудың идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыру негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сәйкес қолданылатын қозғалыс амалдары.
Дене жаттығуларының техникасы - қимыл міндеттерін шешудің тиімді амалы.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс - оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы мен мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген жағдайы.
Күш - адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық - берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек - қимыл аппаратының қызметі барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам қабілеттерінің жиынтығы.
Педагогикалық бақылау - дербес тұлғаның шынайылығына деген мiнез-құлықтың, іс-әрекет пен қатынасты мақсаткерлікпен және жүйелі түрде қабылдау. Байқау мақсаты - білім алушыға педагогикалық әсер етуді дұрыс іске асыру үшін мінез-құлық ерекшеліктерін жасыра білу болып табылады.
Педагогикалық үдеріс - спорт педагогы мен оқушылардың мақсатқа сай өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы білімдік, сауықтыру және тәрбиелік міндеттерді шешуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған үдеріс ретінде қарастырылады .
Оқыту мазмұны - педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Орташа арақашықтыққа жүгіру әлемнің көптеген елдерінде кең танымалдылықпен қолданып жүр. Жеңіл атлетиканың басқа түрлерімен салыстырғанда зерттеулердің көп мөлшері соған арналған. Орта арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығы мәселелеріне арналған, ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің талдаулары, заманауи спорттық жетістіктердің өсуі, спорттық дайындықтардың жүйесінің және жаттығу процессін ғылыми басқарудың үздіксіз жетілуінің нәтижесі екендігін көрсетеді.
Жоғарғы классты спортшылардың дайындықтарының негізгі сұрақтарын шешу, атлеттердің жекебасылық ерекшеліктерін және жарыс іс-шарасының талдауларын есепке ала отырып, жаттығу процессі барысы бойынша белгілі бір өзгерістерді енгізумен, жаттығу жүктемелерін орындауды үнемі қадағалап отыру арқылы тек көпжылдық жаттығулардың жағдайы кезінде мүмкін болатыны жақсы белгілі.
Одан басқа, әйел ағзасының өзіндік қасиеттерімен келісілген спортшы қыздардың жаттығу процессінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Жаттығу жүктемелерінің қарқындылығы мен ауқымының айтарлықтай артуы, спортшы қыздардың ағзасының бейімделген мүмкіндіктеріне жоғарылатылған талаптар қояды. Жылдық циклдағы тәрізді оның белгілі бір кезеңдерінде де олардың ұтымды орналасуының мәселесі қойылады. Осы сұрақты шешу, әйел адамардың жаттығу процессіндегі ұтымды құрылымы үшін анағұрлым маңызды өйткені, бір жағынан - әйелдер ағзасының маңызды - бала табу қызметінің болуымен, ал екінші жағынан әлеуметтік тұрмыстық жағдайлардың ықпалынан туындайтын, толықтай бірқатар морфологиялық, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.
Мамандардың айтуынша, спорттық жаттығулардың маңызды міндеттерінің бірі, соның ішінде орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дене дайындығының деңгейін жоғарылату болып табылады, өйткені одан спортшылардың көптеген техникалық, тактикалық және психологиялық дайындықтарын жетілдірудің мүмкіндіктері байланысты болады.
Осыған байланысты, орташа арақашықтыққа жүгірушілерлердің дене дайындықтарының мәселелерін шешудің анағұрлым тиімді жолдарын іздестіру айтарлықтай актуальды болып тұр.
Әртүрлі масштабтағы жарыстарда қазақтың жетекші жүгірушілері қойылымдарының нәтижелерінің талдауы көрсеткендей, көптеген жылдар бойы олардың жетістіктерінің деңгейі тек қана әлемдік деңгейде емес, сонымен бірге жақын шетелдің: қазақ, өзбек, ресей, украина жүгірушілерінің нәтижелері де айтарлықтай төмен.
Соған сәйкес Қазақстанның жаттықтырушыларының және зерттеушілерінің алдында тұрған мәселе, отандық орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығының тиімділігін жоғарылату. Оны шешудің мүмкін болатын жолдарының бірі, отандық жүгірушілердің арнайы дене дайындықтарының құралдардың және әдістердің оптимизациясы.
Зерттеу нысаны: 800 метрге жүгірудегі маманданып жатқан жоғары кәсібиленген спортшы қыздар.
Зерттеу пәні: жылдық циклдың күздік - қыстық дайындық кезеңіндегі 800 метрге жүгірушілердің арнайы дене дайындығының құрамы.
Жұмыстың мақсаты: Қазақтың 800 метрге жүгірушілерінің арнайы дене дайындығының тиімділігін жылдық циклдың күздік-қыстық дайындық кезеңіндегі жаттығулардың құралдары мен әдістерін оптимизациялау есебінен жоғарылату.
Зерттеудің міндеттері:
1 Күздік - жаздық дайындық кезеңіндегі 800 метрге жүгірушілердің пайдаланатын арнайы дене дайындығының негізгі құралдары мен әдістерін анықтау.
2 Отандық және шетелдік 800 метрге жүгірушілерінің жылдық циклдағы күздік - жаздық дайындық кезеңіндегі арнайы дене дайындықтарының құралдары мен әдістерін пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау.
3 Қазақстан Республикасы жүгірушілерінің арнайы дене дайындықтарының құралдары мен әдістерін оптимизация бойынша практикалық ұсыныстарын жасау.
Жұмыс құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, қоры - тындыдан, 61 авторлардың еңбектері пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 7 сурет, 18 кестеден тұрады.
1 ОРТАША АРАҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІЛЕРДІҢ ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Орташа арақашықтыққа жүгірудегі жаттығудың құралдары мен әдістерінің эволюциясы
Орташа арақашықтыққа жүгіруді дамыту адамзат тарихымен тығыз байланыста. Жұмыс пен дене жаттығулары процесстерінің арасында тығыз байланыс бар. Орташа және ұзақ арақашықтыққа жүгіру ертедегі Олимпиадалық ойындардың бағдарламасына кірген.
Заманауи жеңілатлетикалық орташа арақашықтыққа жүгірудің түрлерінің көзін Англиядан іздеу керек болады. 18 ғасырдың өзінде ол жерде үлкен танымалдықпен пайдаланылған кәсіби жүгірушілер болды.
19 ғасырдың соңғы жағында спорт бүкіл халықтық сипат алған кезде және 1896 жылы Афинада алғаш болып Олимпиадалық ойындар жүргізілді, Англия және АҚШ-пен қатар ендігі басқа елдердің алдыңғы қатарлы жүгірушілері болды [1,2,3].
Халықтық ірі біріншіліктерді, ел чемпионаттарын, Олимпиадалық ойындар және басқа да халықаралық жарыстар, сонымен қатар чемпион қыздардың рекордтары мен нәтижелеріне тіркеу жүргізу, арнайы дайындықтарды және белгілі бір арақашықтыққа жаттығу жүйесін үнемі жетілдіріп отыруды талап етті. Біртіндеп әртүрлі жүйелер және жүгіру мектептері пайда болды, олардың пайда болуы белгілі жүгірушілер және атақты жаттықтырушылардың атымен байланысты болды.
30-шы жылдарға дейін бірнеше мектептің айырмашылығы болды, олардың ішіндегі айтарлықтай жарқырағаны ағылшын мектебі, жетекшісі А. Шраббадан бастап 1889-1920 жылдары сәтті онер көрсетті [4]. Жүгіруден ағылшын мектебіндегі айырмашылық ерекшеліктері, ұзақ бірқалыпта, орнында ырғақтық және кросстық жүгіруде кеңінен пайдалануды дамыту мақсатында төзімділікті артығымен дамыту.
Американдық жаттықтырушылар және спортшылар ағылшын жаттығуының элементтеріне - ұзақ бірқалыпты жүру мен жүгіруге - негізгі жарыс арақашықтығынан қысқа аралықта стадионның жүгіру жолағында жүгірудің серияларын қосты. Американдық стильдегі дайындықта жылдамдықты дамытуға ерекше көңіл бөлінді, және осы мақсатта жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа жаттығуының құралдары мен әдістері пайдаланылды. Бұл, қандай да бір жағдайда болашақ жаттығудың аралық әдісінің негізі болып табылады. Американдық мектепті құрушылар деп атақты жаттықтырушылар М. Мерфи, Л. Робертсон және Д. Кромсвелл есептеледі [5].
Әрбір жыл сайын және әрбір олимпиадада жүгірушілер арасында бәсекелестік арта түсті, жаңаша әдістер пайдаланылды, жүктеменің ауқымы мен қарқындылығы артты. Жүгірушілердің жаттығуында негізгі екі әдістері анықталды: үздіксіз ұзақ жүгіру әдісі және үзіліспен, аралықпен жүгіру. Негізгі көңіл жүгірудің техникасы мен тактикасына бөліне бастады.
Әдебиет көздерінің талдауы, 1912-ден 1936 жылдар аралығындағы кезеңде орташа арақашықтыққа ағылшын және американдық жүгірушілермен бірге финдік спортшыларының қарсыластығын көрсетті. Дәл осылардан, Еуропа континенті жүгірушілерінің жаттығуларында пайдаланылатын жүктеменің ауқымы мен қарқындылығындағы өзгерістер басталады. Финдік мектептерде ағылшындық және американдық мамандардың көзқарастары сәтті бірікті [6,7,8,9].
Осы жүйелердің әрбірі, жүгірудегі нәтижелердің жоғарылауын бір рет болса да қамтамасыз етсе, бірақ олардың оң жақтарынан басқа да, жетіспейтін жақтары да кездесті. Сол кезеңдердің жаттықтырушылары мен спортшылары жаттығудың құралдары мен әдістерін таңдау кезінде, көп жағдайда ережеден бөлек, халықтық дәстүрлер мен көзқарастарды есепке алып ықпал етті. Жаттығу әдісінің эволюциясындағы рекордтық жетістіктердің өсуімен қатар екі бағыты анықталды:
oo бірінші,жаттығу құралдарының жетілуімен байланысты, олардың ауқымын ұлғайту да ескерілді;
oo екінші - жаттығуда пайдаланылатын әдістердің жетілуімен байланысты, жүгірушінің негізгі дене қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған.
1936-дан 1948 жылдарға дейінгі аралықта финдік жүгірушілердің орнына шведтік спортшылар келді. Швед жүгірушілерінің ерекше жетістіктері бірқатар себептермен түсіндірілді, соның ішінде Фартлек (жылдамдық ойыны) жаттығудың болашақ жүйесімен, оның негізін қалаушы Г. Холмер [10].
Орташа арақашықтыққа жүгірудегі пайдаланылатын ауыспалы әдісті дамытуға айтарлықтай үлес қосушы неміс жаттықтырушысы В. Гершер болды, оны заманауи арақашықтық әдісінің атасы деп санайды [11].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүгірудегі жаттығудың әдістерін дамыту чехтың (Э. Затопек, С. Юнгвирт), венгерлік (И. Рожевельди, Ш. Ихорош) және польшаның (З. Кшишковяк, Е. Хромик) жүгіру мектебімен байланысты. Жүгірудің жалпы аумағын, арақашықтық жүгірудің ауқымын ұлғайту әлемдік рекордтардың айтарлықтай өсуіне алып келді [12,13,14].
50-ші жылдардан бастап, ұзын және орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығына, ауыспалы формасының жетілдірілген әдісі ретінде арақашықтық әдісі кеңінен енеді, оны Э. Затопек, М. Иглой, Ф. Стемпфлд, В. Аккен насихаттады, осы кезеңде төзімділікті дамыту үшін дайындықтың бірқалыпты және ауыспалы әдістерін қолданумен жүгіру ауқымын пайдалану позицияда тұрды [15].
60-шы жылдардың ортасында американдық жаттықтырушылар Ф. Уилт, П. Джорден, У. Коннор ұзақ бірқалыпты жүгіруді қолдана отырып, жалпы және арнайы төзімділікті жетілдіруге ерекше көңіл бөле бастады. Олимпиадалық ойындар арасындағы кезеңде 1964-1972 жылдары американдық спортшылар орташа және ұзын арақашықтықта өз позицияларын тағы да нығайтты [16].
800 метрге жүгіруде ең жақсысы Д. Амур (2:01.3 - 1967 жыл); В. Николич (2:00.5 1968 жыл); Х. Фальк (1:58.5 - 1968 жыл) және С. Златева (1:57.4 - 1973 жыл) [17].
70-ші жылдардан бастап финдік жүгірушілердің жақсы дәстүрлері қайта жаңғырып келеді. Финдік жаттықтырушылар, барлық әлемнен кеңінен ақпараттар ала отырып және СССР, ФРГ, ГДР жаттықтырушыларымен тәжірибе алмаса отырып, өздеріне А.Лидьярдты шақыртып, Финляндияның жағдайына жаттығудың алдыңғы қатарлы әдістерін меңгерді және қолданды. Бұл оларға, бірқатар алдыңғы қатарлы заманауи жүгірушілерді дайындауға мүмкіндік берді (П. Вассала, 800 м -1.44,5) [18]. Спорттық горизонтта финдік жүгірушілердің даңқымен бірдей туындағын африка континенті елдерінен жұлдыздар пайда болды (Кениядан, Түнистен, Эфиопиядан) М. Гаммуди, К. Кейно, У. Кипругут, Н. Тему және т.б. Африкалық спортшы қыздардың жетістіктерінде еуропалық жаттықтырушылардың көмегі және жаттығуда орта тау жағдайлары үлкен роль атқарды [19].
80-ші жылдардан бастап ТМД елдерінде ғылыми зерттеудің және алдыңғы қатарлы практикалық тәжірибенің мәліметтері кеңінен танымал болды, ол 60-70 жылдарда орта арақашықтыққа жүгірушілерге сәтті өнер көрсетуге көмектесті. Жаттығудың жүйесін қайта құрып және жаттығу жүктемелерінің ауқымы мен қарқындылығын жақсы дифференцирлеп және оның негізіне ұзақ бірқалыпты жүгіруді қойып, айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік береді. И. Пожидаев, Ф. Суслов, М. Токарь, Т. Ренналь, П. Шорец [20] және басқа да кеңес және еуропа жаттықтырушылары еліміздің әртүрлі қалаларында жоғарғы классты спортшы қыздарды дайындай білді (В. Герасимова, Т. Казанкина, Н. Олизаренко, Я. Кратохвилова және басқалар [21]), халықаралық жарыстарда сәтті өнер көрсетушілер.
Соңғы жылдары ТМД елдерінде және шетелдерде жаттығулардың әдістерін дамыту, практиканың бйланыстарын ғылыми зерттеулермен кеңейтіп және тереңдетумен сипатталады. Әртүрлі елдердің ғалымдары мен жаттықтырушыларын зерттеу жаттығудың физиологиялық негізін анықтады, ол жүгірушілердің ағзасының аэробты және анаэробты өнімділігін жетілдірудің қажетті әдістері, жүктеменің төзімділікке, жылдамдық пен күшке үйлесімділігін, яғни сол арқылы жаттығу процессін реттеп және басқарыуға мүмкіндік береді.
1.2 Орташа арақашықтыққа жүгірудегі әйел адамдардың дайындықтарының ерекшеліктері
Әйелдер арасындағы жеңілатлетикалық спорттың тарихы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан басталады, 1928 жылы әйелдер алғаш рет Олимпиадалық ойындардың жеңілатлетикалық бағдарламасына қатысты. Содан бері әйелдер арасындағы бағдарламаның түрі үнемі кеңею үстінде.
Зерттеушілер және спорт практикасы спортшы қыздардың жаттыққандығын жоғарылатуға деген жаңа жолдарын үнемі іздестіру үстінде, соған байланысты әйелдер арасындағы рекордтар жоғарылауда, ал өсу қарқыны бойынша бірқатар спорт түрлерінде ерлер арасындағы рекордтардың деңгейі де жоғарылап келеді [22-26].
Әдебиеттер талдауы көрсеткендей, әйелдерді жеңіл атлетикада дайындаудың заманауи жүйесі ер адамдардың дайындығымен бірдей. Сонымен бірге, әйел адамдардың ағзасының олардың физикалық мүмкіндіктерінің ерекшеліктерін есепке алмайынша спортшы қыздардың жаттығу процессінің жоғары тиімділігіне жету мүмкін емес.
Белгілі болғандай, денені дамытудың орташа көрсеткіштері және қызметтік мүмкіндіктері әйел адамдарда, ер адамдарға қарағанда төмен. Сонымен, әйелдердің бойы төмен, салмағы аз, денесі аздап ұзындау, ер адамдарға қарағанда ал аяқ-қолдары қысқалау, бөксе аздап үлкен, ал иық кеңдігі кішілеу; мықын сүйектері әйелдердің бөксесінде аздап ашылған, осыған байланысты ортан жіліктің ұршық басы буыны бір - бірінен біраз алшақ жатады. Әйелдердің денесінің айтылған ерекшеліктері аяққа тірек кезінде анағұрлым тиімді жағдайын көрсетеді, бірақ қимылдың жылдамдығын және секіру биіктігін шектейді.
Әйел адамдарда бұлшықеттер ер адамдарға қарағанда аз дамыған және дене салмағының 35%-нан (ер адамдарда 40-50%) аспайды. Май қабаттары әйелдерде ер адамдарға қарағанда көп (28 қарсы 18%, С.П. Летунова және Р.Е. Мотылянская бойынша), бұлшықет салмағы мен дене салмағы арасындағы пайдасы аз қатынасына алып келеді. Бірақ жүйелі дайындықтар осы қатынасқа айтарлықтай түзетулер енгізеді, және әлемнің күшті жеңілатлеттері дене дамуының жоғары деңгейіне жетеді [27].
Әйелдер ер адамдарға қарағанда анағұрлым епті, өйткені олардың байланыстырғыш аппараттары созылғыш, бұлшықеттерінің созылғыштығы жақсырақ, содықтан оларға жоғары амплитудамен қимылдар жасау айтарлықтай жеңіл.
Әйел адамдарда қан айналасаның және тыныс алуының қызметтік қабілеттері ер адамдарға қарағанда аздау. Әйелдердің жүрегінің кіші өлшемі анағұрлым төмен соғу ауқымын анықтайды. Осыған байланысты жүректің минуттық соғу ауқымы оның көп жиырылу жиілігімен қамтамасыз етіледі. Жүректің жиырылуы және тыныс алуы тыныштық жағдайда ер адамдарға қарағанда әйелдерде жиі. Оларда сонымен қатар өкпенің тіршілік ауқымы да, өкпенің ауау алмасуы және минуттық оттегі сіңіруі де аз. Толықтай алғанда әйелдердің анағұрлым нәзік дене дамуына қарай олардың мүшелері мен жүйелерінің қызметтері де анағұрлым әлсіз болады.
Әйелдердің спорттық жаттығуы кезінде (дене жаттығуларын таңдауда және белгіленетін мөлшерін бекітуде) жыныстық саласында жүріп жатқан процесстердің циклдық сипатын есепкее алу маңызды. Спортшы әйелдерде, етеккір кезеңінде жаттығуды жалғастыруда, әдетте нормадан морфологиялық және функционалдық ауытқулар жоқ, ал олардың етеккірден алдын және сол циклдың фазасында жарыстарға қатысуы спорттық жетістіктерді әдеттегідей немесе арасында рекордтық етеді. С.А. Ягунов және Л.Н. Старцеваның зерттеулері бойынша 81,6% әйелдерде нәтижелер жақсарады және 18,4% спортшы қыздарда ғана төмендейді, осы фазада жаттықпайтындарында спорттық жетістіктер жарыстарда 56,5% - ында әдеттегі жағдайда қалады, 43,5% төмендейді [28].
Әйелдердің ағзасының өзіндік қасиеті жөнінде айта отырып, мамандар олардың қимыл іс-әрекетінде кейбір ерекшкліктерді анықтады. Барлық жағдайларда дерлік қимылды жұмсақ және жеңіл орындау әйелдерге тән нәрсе. Оларға қимылды уақытқа тиімді бөлуге бейімдігі тән. Сондықтан әйелдер анағұрлым жоғары координацияға ие, қимылдың ырғағын ер адамдарға қарағанда жақсы әрі жылдам меңгереді. Олар әдетте дененің белгілі бір тізбегінің ептілігі мен жақсы қозғалғыштығына ие.
Бірақ, әйелдер аз мүмкіндіктеріне қарамай жылдамдық - күш жаттығуларда олардың ер адамдарға қарағанда төзімділігі аз деп айтуға болмайды. Әйелдердің төзімділігі,қарқынды күшті талап етпейтін және әсіресе қашан жұмыс көп емес бөлігімен, демалыспен кезектескен жағдайда артатыны жаттығуларда жақсы байқалады. Сонымен қатар айта кету керек, әйелдердің ағзасы жұмсалған энергияны жылдамырақ қалпына келтіру қасиеті бар.
Белгілі болғандай, жаттығу жүктемелері бес компоненттерімен сипатталады: 1) жаттығулар сипатымен; 2) оларды орындау кезіндегі жұмыстың қарқындылығымен; 3) жұмыстың ұзақтығымен (жаттығу жолақтарының ұзындығымен немесе арақашықтықпен, жаттығудың ұзақтығымен); 4) жаттығулардың қайталану санымен; 5) демалыс аралығының (үзілісті басқа іс-шаралармен толтыру) ұзақтығымен және сипатымен. Барлық аталған компоненттер өзгертуге болатындай және жаттығу жүктемелерін анықтау кезіндегі жоспарлауға сонымен қатар есептеуге жатады. Олардың әрқайсысы ағзаның өзіне сәйкес жауап беретін реакциясын тудырады, сондықтан жаттығу жүктемелеріндегі көрсетілген компоненттердің қатынасының ауқымы тәрізді, сол сипаттағы реакцияларда да жинақталады, әсіресе әйелдердің жаттығу процессіндегісін есепке алған маңызды.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер өз жаттығуларында алуан түрлі жаттығуларды пайдаланады, ол дегеніміз олардың әрқайсысының әйел ағзасына ықпал ету қасиетінің есепке алыну қажеттігін тудырады. Жаттығудың аса үлкен ауқымын пайдаланатын жүгірушілердің жалпы ықпал ететін жаттығуларын құрайды (жүгіру, секіру жаттығулары және т.б.). солардың көмегімен жүгірушілердің жаттығуларының негізгі міндеттері шешіледі - ағзаның дене қасиеті және қызметтік мүмкіндіктерін дамыту деңгейін жоғарылату, ал сонымен қатар жарыстар іс-шарасы жағдайында оларды тарату қабілеті. Кем дегенде орта арақашықтыққа жүгірушілер жаттығудың жергілікті ықпалын пайдаланады.
Сол уақытта, бірқатар авторлардың пікірінше осындай жаттығулар, белгілі бір қасиеттерді жетілдіруг, жалпы дамытуға арналған жаттығуларға қарағанда анағұрлым анық көрінетін оң ықпалын тигізуі мүмкін.
Жүктеменің маңызды компоненттерінің бірі қарқындылық болып табылады, сол арқылы жұмыстың шиелеінісін және уақытындағы оның концентрациясының деңгейін түсінуге болады. Жүктеменің қарқындылығының көрсеткіштерінің жинақталуы, уақыт бірлігіндегі жасалған жұмыстың энергетикалық бағасы болып табылады. Жұмыстың қарқындылығы қозғалыстың жылдамдығына байланысты, ол энергиямен қамтамасыз ету ерекшеліктерінде байқалады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер өз жаттығуларында әртүрлі ұзақтықтағы жаттығуларды пайдаланады - 5-10 секундтан 1,5-5 сағат ұзақтығымен. Жұмыстың ұзақтығы, сол және басқа да жаттығулардың қандай мақсатпен пайдаланылатындығына байланысты. Жаттығудың ұзақтығын өзгерте отырып, спортшы ағзасына ықпалдың күшіне тәрізді, оның ықпалының бағыттылығына да ықпал етуге болатыны.
Жүктеменің ауқымы (жаттығудың қайталауының ұзақтығы мен саны) қарқындылық тәрізді, белгілі бір жаттығу сабақтарында жүгірушілердің ағзасына ықпалының деңгейін анықтайды. Сол және басқа да қарқындылықтың жүктемесі, егер қажетті ауқымда орындалғанда қандай да бір дене қасиетінің дамуына немесе қызметтік жүйеге ынталандырушы ықпал етеді.
Демалыстың аралығы ұзақтығының маңыздылығын жүктеменің факторларының бірі екендігі арнайы зерттеулермен және спорттық практикамен дәлелденген. Осы факторлар, ағзаның жауап беруші реакциясының сипатының жаттығу жүктемесінің ауқымы мен ерекшеліктеріне айтарлықтай ықпал етеді. Қайталау жұмысы кезінде әрбір кезекті жүктемеге ететін ықпалы, алдыңғысына және демалыс аралығының ұзақтығы, сонымен қатар қалпына келу процессінің жүруіне байланысты.
1.3 Жүгірушілердің 800 метрге дайындығының негізгі құралдары мен әдістері
Жаттығу жүктемелерінің ұтымды құрылымы, спортшы қыздардың 800 метрге дайындықтарының тиімділігін анықтайтын негізгі тізбектердің бірі болып табылады, өйткені жаттығу ықпалдары физикалық және және функционалдық дайындықтың белгілі бір деңгейін құрастырады.
Белгілі болғандай, спортшылардың дене дайындығы жалпы дайындық (ЖДД) және арнайы дайындықтан (АДД) тұрады. Орташа арақашықтыққа жаттығу процесстерінде (жүгірушілердегі тәрізді) ЖДД үшін қолданылады: жалпы жетілдіретін жаттығулар, бұл гимнастикалық жаттығулар, иық белдеуі бұлшықеті, қолдың, дененің, аяқтың буындарындағы қимыл мен ептілікті дамытуға және қолдауға бағытталған. Осы жаттығулар жылдық циклдың бойына бұлшықеттің белгілі бір топтарына жергілікті - таңдалып пайдаланылады. Сонымен қатар гимнастикалық снарядтарда жалпы дамытушы жаттығулар қолданады, салмақ салумен, секірулер мен лақтырулардың әртүрлі түрлері (үрленген доптар, ядро, тастар және т.б.), спорттың басқа түрлерінің құралы, қозғалысымен және спорттық ойындар. ЖДД құралдарының көп ауқымы дайындық кезеңіне тура келеді. Сонымен бірге спорттық шеберліктің өсуіне қарай ЖДД құралдарының үлесі жаттығу жүктемесінің жалпы ауқымында айтарлықтай төмендейді [29,30,31,32].
Арнайы дене дайындығының құралдары (АДД) орташа арақашықтыққа жүгіруге қосатыны: барлық түрлеріне жүгіру (бірқалыпты, ауыспалы және қайталау-ауыспалы ырғақпен әртүрлі жолақтарда; аралық жүгіру; күрделендірілген жағдайда жүгіру - салмақ салумен; биікке, қардың үстімен, құммен, кедергісімен жүгіру және т.б.); айнала жаттығу; штангамен жаттығу.
Жүгірушілердің 800 метрге дайындығының арнайы құралдарына жүгіруге өзінің құрылымы бойынша жақын, сонымен қатар және жылдамдық - күш жаттығулары жатады. Бұл жаттығулар жүгіру кезінде негізгі жүктемені көтеретін бұлшықеттерді дамытуға бағытталған.
Мамандар, орташа арақашықтыққа жүгірушілердің арнайы дене дайындығы үшін әртүрлі жаттығуларды ұсынады:
oo бөксені жоғары көтеріп және қолдардың қимылымен, жүгірудегідей жүгіру;
oo табанмен тебіліп және аздап алға жылжып жүгіру;
oo иық белдемін босаңсытып жүгіру;
oo аяқтан аяққа секіру;
oo бір аяқпен секіру;
oo барьершінің арнайы жаттығуы; тренажерда орындалатын, жүгірушінің тірек-қимыл аппаратына жергілікті жылдамдық-күш жаттығулары;
oo ептілікке арнайы жаттығу.
Осы жаттығулардан басқа сабаққа ойын және жылдамдық - күш сипатындағы жаттығулар енгізілуі мүмкін (бөксені жоғары тартып және қарсылықпен төмен, екі аяқпен кедергі арқылы секіру, ұмтылып жүру, салмақ салып жүру, аздаған биіктен секіру, алға жоғары секіру, әртүрлі спорттық және қимылы көп ойындар).
Арнайы жылдамдық - күш жүктемесі орташа арақашықтыққа жүгірушінің тірек-қимыл аппаратына қолайлы ықпал етеді,оның ұзақ циклдық жұмысқа деген төзімділікке қабілетін қарқынды етеді, ол дегеніміз, өз кезегінде, жүгіру кезінде қимылдың техникалық тиімділігін және үнемділігін қабілетті етеді.
Кейбір, орташа арақашықтыққа жүгірушілермен пайдаланылатын арнайы күш жаттығулары 1 суретте берілген.
1 сурет - Жүгірушілердің 800 метрге жүгіру кезінде қолданатын, дене қасиетін дамыту үшін жаттығулар (В.А.Креер, В.Б.Попов бойынша)
Жаттығу кезінде қолданылатын әдістер стандартты жаттығулар әдісі, ауыспалы жаттығулардың әдісі және үйлестірілген типтегі жаттығулардың әдістері болып бөлінеді. Стандартты жаттығулар әдісі бірқалыпты және қайталанатын жаттығулардың әдістерінен тұрады. Ауыспалы жаттығулардың әдістері фартлек әдісінен және ауыспалы демалысымен жаттығулардың әдістері. Үйлестірілген типтегі жаттығулардың әдістері. Жүгірушілердің 800 метрге жаттығу процессіндегіжүгіру құралдарының жақсы жаттықтырушы ықпалы бар және дайындықтың көпжылдық процесстерінде олардың саны жыл өткен сайын біртіндеп ұлғаюда.
800 метрге жаттығудағы жүктемеледің бір-бірінен кернеу дәрежесі бойынша айырмашылығы бар. Жүктемені жақсы есепке алу үшін оларды топтастыру керек. Жаттығу құралдарын жүйелендірудің бағыттарының бірі бұлшықет іс-шарасының энергетикасымен байланысты. Циклдық жүктемелер үш аймаққа бөлінеді - аэробты, аралас және анаэробты жұмыс тәртібі. Жұмыстың аэробты тәртібінің ішінде 2 аймақ бар, оларда : аэробты қалпына келу (орнын толтырушы), аэробты дамытушы жұмыстар орындалады.
Анаэробты тәртіптің ішінде қарқындылықтың екі аймағын: анаэробты гликолитикалық (қарқынды), анаэробты алактатты.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілердің жаттығуының заманауи жүйесіндегі жаттығудың құралдары мен әдістері, соңғысының аэробты дамуына және анаэробты төзімділігініе ықпалына байланысты 2 түрге бөлінеді.
Қарқындылықтың аэробты қалпына келу аймағы үшін келесі көрсеткіштер тән. Оттегі сұранысы ОМК-дан тура 50-70 %, лактат жинақталуы 2 ммолл, ЖСЖ 140 соғумин. Осы аймақтағы жұмыстың қарқындылығын қамтамасыз ететін бір ғана әдісі, бұл бірқалыпты әдіс болып табылады. Қарқындылықтың осы аймағындағы жұмысты қалпына келтіру, ыдыраған өнімдерді ағзадан шығару үшін сонымен қатар ширату, мүлтіксіз, жыттығу және үзілісті толтыру үшін пайдаланылады. Осы жұмыстың ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымының 30-35% құрайды [33].
Оттегі пайдаланудың аэробты дамушы аймағының қарқындылығы ОМК-дан 60-90%, лактат жинақтау 2,5 - 4,0 ммолл. ЖСЖ шамамен минутына 150-160 соғу.
Осы тәртіптегі қамтамасыз етуші 3 әдісі бар:
1) Бірқалыпты. Осы тәртіппен жүгіріп өтетін арақашықтық 10 - нан 35 км. - ге дейін ауытқиды.
2) Ауыспалы. Практикада мұндай жүгіру ұзындығы 800 - ден 3000 м-ге дейінгі жолақтармен қосылады, арасындағы үзілісімен демалыс 3-тен 8 минутқа дейін.
3) Қайталану. Жүгіру 100-ден 400-ге дейінгі жолақтағы үзіліс асықпай баяу жүгірумен толықтырылады. Ауқымы - 45-55%.
Осы әдістер жүрек-қантамыры жүйесінің жаттығуы үшін, оттегі-тасымалдағыш жүйенің дамуы, сонымен қатар бұлшықет талшықтарының капилярларының ұлғаюы үшін пайдаланылады. Жаттығудың аэробты тәртібінің қосымша құралдары ретінде шаңғымен ұзақ серуендеу кезінде, жайлап және ұзақ жүзу кезінде, жүру мен жайлап жүгіру тәрізді спорттың басқа да циклдық түрлерінде пайдаланылуы мүмкін.
Қарқындылықтың анаэробты гликолитикалық аймағы үшін келесі көрсеткіштер тән. Оттегі қолдану - ОМК деңгейінде. Лактаттың жинақталуы 20,0 ммолл және одан артық, ЖСЖ - максимальды.
Қарқындылықтың осы аймағындағы жұмысты қамтамасыз ететін 3 әдісі бар:
1) Аралықпен. Жүгірудің жылдамдығы жарыс жылдамдығынан, ал жүгіріп өтетені жолақтың ұзындығы (14) - тен ұзындықтың жартысына дейін құрайды, ол әдетте 80-нен 100% -ғе дейін ауытқиды.
2) Қайталанушы. Аралықтың қорытындысынан оның айырмашылығы, жарыстардағы барлық арақашықтыққа жүгіру қалай жоспарланса, жоғары жылдамдыққа қатысты жүргізіледі. Демалыстың үзілісінің ұзақтығы, жүргізілетін жүруде немесе аралас қозғалыста, 5-6 дан 15-20 мин дейін ауытқиды. Ол жүгіріп өтетін жолақтың ұзындығына және жүгіру жылдамдығына байланысты.
3) Фартлек. Фартлекке, шегіне жету шамасындағы спринтерлік жүгірулердің жылдамдығымен орташа және ұзын жолақты жүгіріп өту жатады. Осы жұмыстың ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымынан 2-4 % құрайды. Одан басқа да бақылау - жарыс әдісі қолданылады. Қарқындылықытың осы аймағындағы жұмыс анаэробты механизмдерді дамыту үшін, сонымен қатар мәрелік оқыс алға ұмтылуды орындау арақашықтық барысында дағдысын жылдамдатуды болдыру үшін пайдаланады.
Қарқындылықтың анаэробты алактатты аймағындағы жаттығу энергиямен қамтамасыз етуші креатинфосфатты механизмнің жаттығуы үшін пайдаланылады. Негізгі әдіс - қайталау. Жаттығу жүктемесінің ауқымы бәрінен бұрын жаттығатын арақашықтыққа тең. Демалыстың үзілісі қайталап жүгіру кезінде 2-3 минуттан аспайды. Ал жалпы ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымының 0,5%тең.
Қарқындылықытың аралас аймағы үшін ОМК - дан 80-95% - ға дейін, ЖСЖ - 160-180 соғуминутына, лактат жинақталу 7,0 - 10,0ммолл дейін оттегі пайдалану тән нәрсе.
Осы тәртіптегі жаттығудың негізгі міндеттері:
1) Аэробты алмасуды реттеу.
2) Анаэробты гликолитикалық механизмдерді белсенді ету.
Осы міндеттерді шешу үшін келесі әдістер қолданылады: бірқалыпты, ауыспалы, қайталау, аралығын сақтап, бақылау-жарыс, фартлек. Жолақтың ұзындығы және жүгірудің жылдамдығы былайша таңдалады, жұмыстың қажетті тәртіппен орындалуы (тамыр соғысы 160-180 соғумин.). осы жұмыстың ауқымы - 6-12% жүгіру құралдарының жалпы ауқымынан.
1.4 Орташа арақашықтыққа жүгірушілердің ағзасының аэробты және анаэробты ерекшеліктері
Орташа және ұзын арақашықтыққа негізгі қызметтік дайындығы төзімділікке жаттығу болып есептеледі, ол бірінші кезекте оның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерімен анықталады. Аэробты мүмкіндіктері деген түсінік, оттегінің түсуіне, тасымалына және ыдырауына жауап беретін ағза жүйесінің интегративті іс-шарасын көрсетеді. Анаэробты мүмкіндіктер түсінігі,оттегі жетіспушілігінің анық байқалған жағдайындағы жұмысты энеогетикалық қамтамасыз ету және гомеостазды қолдауға жауап беретін ағза жүйесінің іс-шарасын көрсетеді. Аэробты және анаэробты процесстердің тиімділігі сонымен қатар тәуелді болады:
oo энергетикалық айналулардың субстаты ретінде қызмет ететін ағзадағы энергетикалық заттардың жалпы қоры (майлар, глюкоза, КФ, АТФ);
oo ішкі ортада гомеостазды қолдауға жауапты орнын толтырушы механизмдердің деңгейін жетілдіру;
oo метаболикалық ауқымын реттеуге жауап беретін ферменттік және гормональдық белсенділігі [34].
Энергия алмасудың барлық барлық факторлары күштің критерийлері бойынша бағаланады (метаболикалық процесстердегі энергия босату жылдамдығын көрсететін), сыйымдылық (метаболикалық өзгерістердің жұмысы кезіндегі болған ауқым немесе энергетикалық заттырды пайдалану үшін қол жетімді өлшемдері көрінетін), тиімділігі (жолдың бірлігіне энергетикалық жұмсалуын анықтайтын), тиімділігі (метаболикалық процесстерде бөлініп шыққан энергияның қай шамада екендігін анықтайтын, пайдалы жұмыстарды орындау үшін қолданылады).
Төзімділіктің дифференцирленген бағасы үшін күштің параметрі бойынша сыйымдылық және тиімділігінде анағұрлым маңызды мәні бары жаттығулардағы тікелей физиологиялық және биохимиялық өзгерістері,онда осы параметрлердің максимальды мәніне жетуге болады. Аэробты мүмкіндіктерді жетілдіру дамып келе жатқан құралдар және экстентивті аймақтардың есебінен жүзеге асады. Дамып келе жатқан аймақтың жаттығу құралдары, ЖСЖ кезінде орындалатын 170 дейін соғуминутына, локтатта 4 ммоллитр және оттегіні пайдалану 90 % дейін МПК-дан, негізінен аэробты сыйымдылық және тиімділіктің жоғарылауын қамтамасыз етеді, ал экстенсивті аймақтың құралы ЖСЖ кезінде 180-190 соғуминутына дейін, локтатта 8 мольл дейін және оттегіні пайдалану ОМК - дан- аэробты күштің 100% дейін. Гипотетикалықанаэробтық мүмкіндіктерді жетілдіру үшін экстенсивті, интенсивті, максимальды аймақ құралдары қызмет етеді.
Мақсатты бағытталған дайындықтың ұзақтығы (тіршілік циклының ерекшеліктеріне және спортшының жағдайына байланысты) 8-12 апта. Жүгіру жүктемесінің біртіндеп ұлғаюы қарастырылған және микроциклдардың жеңілдеуі мен жүктемеліліктің үйлесімділігі 3:1 және әрбір мезоциклдағы жүгіру тестін пайдалану міндетті (4 апта).
Төзімділікті дамыту үшін құралдарды арттырып орындау кезінде сонымен қатар күш және техникалық дайындықтардың құралдары қолданылады.
1.5 Орташа арақашықтыққа жүгіру процессіндегі жаттығу процессінің сипаттамасы
Орташа арақашықтыққа жүгірудегі әлемдік рекордтар соңғы жылдары жүгірудің ағалшын мектептерінің өкілдерімен байланысты: С. Коу, С. Оветта және басқалар [35]. Олардың дайындық жүйесі жаттығудың барлық қолдағы бар жүйелерінің көзқарасында, ғылымдағы соңғы іздестірулерді есепке ала отырып құрылған. Қызметтік дамудың жоғары деңгейі арнайы күш дайындығымен үйлесімділігімен осындай жүгірушілерге, арақашықтықтың кең диапазонында: 200 ден 5000м дейін сәтті жарыстарға түсуге мүмкіндік береді.
Жаттығу процессінің барлық жолы жаттықтырушы тарапынан үнемі педагогикалық бақылауда болуы қажет. Жетекші қимыл қабілеттерін дамытуға тест жүргізіледі.
Тестілеу жиі бірқатар жолақтарды жүгіріп өткен уақыттың сомасы бойынша жүргізіледі, мысалы 400 + 800 + 300м. спорт шеберлігі үшін уақыттың сомасы 3.31 - 3.37 болу қажет, спорт шеберлігіне кандидаттар үшін - 3.38 - 3.43, 1 разрядты спортшы үшін - 3.44 - 3.52. жылдамдық мәліметтері жөнінде орташаны 400м жолақты жүгіріп өткен уақыты бойынша есепке алған жақсы. Спорт шеберінің моделі үшін - 46-49с, спорт шеберлігіне кандидат - 49-51с, бірінші разрядтыларға - 51-53с уақыты қызмет етуі мүмкін.
Күш төзімділігін дамытуға негізгі көңілді бөлу керек. Жаттығулар аптасына 2-3 рет, әртүрлі сипаттағы 10-12 жаттығулардың серияларынан жүргізіледі. Сериялардың мөлшері біртіндеп 4-6-ға дейін артады, олардың арасында 3 минуттан демалады. Алдын әрбір жаттығуды 15-20 рет, содан қейін - 25-30 реттен қайталайды. Жаттығулардың арасындағы демалыстың ұзақтығы біртіндеп 40-тан 20- ға дейін азаяды. Әрбір 4-6 аптада жаңа жаттығулар енгізу керек, олар өзінің құрылымы бойынша анағұрлым маманданған болып келеді.
Күш дайындығының таралуы шамамен ай бойынша олардың қараша және наурызда жылдық жалпы ауқымның - 20-25% концентрленіп пайдалануын, наурызда осы құралдар анағұрлым маманданған болады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер ептілікті дамытуға да көңіл бөлуі керек. Жаттығулардың негізгі түрлері әртүрлі қимылдарды (10-30с) қолдау болып табылады, бұлшықеттің белгілі бір топтарын созылуға қабілетті етеді (бұлшықеттердің селқос созылуын алуға болады). Олар босаңсуға арналған жаттығулармен, сермеумен және сілкумен аралас жүреді. Созылуға арналған жаттығуларды жаттығудың басында жүргізеді, сол тәрізді оның аяқталуында да барлық жаттығулар оқыс алға ұмтылумен орындалады. Бұлшықет топтарында тартылуды байқаған соң, осы жағдайды ұстану керек, содан соң 10-15с босаңсиды және ұстап тұруды қайталау. Олардың негізгі қимылдарға белсенді не селқос қатысатындығына қарамастан бұлшықеттің барлық топтарын тартады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілерді дайындауда, дайындықтың жылдық циклын екі макроциклға бөлу алдын ала қарастыратын спорттық форманы екі шыңды дамыту жоспарлануда: күздік-қыстық және көктемдік-жаздық. Олардың әрқайсысы соған сәйкес екі кезеңге бөлінеді - дайындық және жарыс, бірқатар кезеңдерге бөлінуімен.
Дайындықтың күздік-қыстық дайындық мезгілі үш кезеңнен тұрады:
тартушы - жүктеменің біртіндеп ұлғаюын (4 апта, қазан);
базалық дайындық - жаттығуды және күш құралдарын ауқымды пайдалану (6 апта, қараша - 1-ші декада желтоқсан);
арнайы дайындық - жарыс жаттығуларының үлесін жоғарылату (6 апта, 2 - ші декада желтоқсан - қаңтар).
Қыстық жарыс кезеңі 5 аптаға созылады (қаңтардың соңы - ақпан).
Күздік - жаздық макроциклының дайындық кезеңі де үш мезгілден тұрады:
Жарыс реабилитациясынан кейін (2 апта, наурыздың басы);
Базалық дайындық (6 апта, наурыз - сәуірдің бірінші жартысы);
Жарыс дайындығынан алдын (4 апта, сәуір - мамырдың 1 - ші декадасы).
Көктемдік-жаздық циклдың жарыс кезеңі дайындықтың екі мезгілінен тұрады:
Әртүрлі жарыстардың сериясындағы спорттық форманың дамуы (7 апта, маусым - шілде 2 - ші жартысы);
Кезеңнің басты стартына тікелей дайындық (8 апта, шілде - тамыз).
Ауыспалы кезең қыркүйекке жоспарланады және 4 аптаға созылады.
Белгілі бір кезеңдердің ұзақтығы олардың міндеттері мен мақсаттарына байланысты. Әдетте осы кезеңдер жүкті жеңілдету микроциклдармен бітеді.
Болашақ жүгірушілерді дайындаудың талдаулары 8 апталық типтік микроциклдерді анықтауға мүмкіндік береді:
1 Қалпына келу. Ағзаға шиеленіскен жұмыстан кейін қалпына келуге мүмкіндік береді.
2 Өзіне тартушы спортшыны ауқымды және қарқынды жұмыстарды орындауға біртіндеп алып келеді.
3 Жалпы - немесе стандартты дайындық. Ағзаның негізгі жұмыс қызметінің максимализациясының міндетін шешеді.
4 Арнайы дайындық. Біртіндеп өзіндік жүктемелерді орындауға алып келеді.
5 Қолдаушы. Жарыс циклдарынан кейін қызметтердің бір бөлігін қалпына келтіруді қолдайды.
6 Соққы беруші. Өзіндік тәртіптегі жұмыстың бірден күшеюі үшін қызмет етеді.
7 Жарыс алдындағы. Әдетте соққы беруші контрастты болып келеді және ағзаны жарыстарға жұмсақ алып баруы керек.
8 Ауыспалы кезеңнің микроциклы. Әрбір жүгіруші үшін жеке құрылады және реабилитация мақсатына қызмет етеді.
Күздкі - қыстық микроцикл, дайындық кезеңі, тартушы кезең. Мақсат - ағзаны алдағы жүктемелерге біртіндеп дайындау. Міндеттері - ағзаның қызметтік мүмкіндіктерін жоғарылату, барлық бұлшықет топтарының күшін дамыту, дәнекер және сіңірді бекіту. Негізгі құралдар - 18км - ге дейінгі жолаққа кросстық жүгіру, ойындар және созылуға жаттығулар, жылдамдату. Біртіндеп ауқым жоғарылағаны тәрізді, қолданылатын құралдардың қарқындылығы да.
Көктемдік - жаздық микроцикл, дайындық кезеңі. Жарыс реабилитациясынан кейінгі кезең. Мақсаты - ағзаны шиеленіскен қыстық старттан кейін қалпына келтіру. Міндеттері - ағзаның қызметтік деңгейінің бір бөлігін аэробты жаттығу тәртібі есебінен қалпына келтіру, спортшының дайындалғандығының әлсіз жақтарын анықтау, психологиялық жүкті жеңілдетуді жүргізу. Негізгі құралдар - кросстық және ырғақтық жүгіру, ЖДД құралдарының үлесін жоғарылату, фартлек типі бойынша жаттығу сабақтарын енгізу. Көктемгі базалық дайындықтың кезеңі. Мақсаты - ағзаны арнайы жүктемелерді орындауға дайындау. Міндеттері - аэробты қызметтерді ары қарай жетілдіру, жылдамдық - күш дайындығының деңгейін жоғарылату. Негізгі құралдар - кросстар қосымша сипат алады және жалпы төзімділік деңгейін қолдауға қызмет етеді. Ырғақтық және ауыспалы маңыздылығы жақындайды. Екі түрі де 1-3км жолақтарда 3.10 - 1.25 1км - ге жылдамдықта жүргізіледі.
Жүгірушілердің 800 метрге жүгірудегі дайындықтарының микроциклдарында, мезоциклдарында және макроциклдарындағы жаттығу жүктемелерін таратудың варианттары
Бастапқы толықтай тізбек, одан барлық жаттығу процессі тұрады, белгілі бір жаттығу сабақтары болып табылады. Сонымен қатар белгілі бір жаттығу сабақтары толық процесстің бір-біріне өзара байланысты тізбектерін иеленеді, бәрінен бұрын микроциклдар құрамында,олар алғашқы, салыстырмалы аяқталған, жаттығудың қайталанатын бөліктерінің кезеңін көрсетеді. Спортшыларда барлық жаттығудың және жарыстың іс - шаралары микроциклдар формасында ұйымдастырылады, олардың өзінің барлық мақсатты бағыттылығымен айырмашылығы бар. Олардың оптимальды үйлесімділігі және реті спортшылардың арнайы дайындығының ауытқымайтын өсуін қамтамасыз етеді, ол нәтижелердің жоспарланатын жетістігінің қажетті жағдайы болып табылады.
Ф.П. Сусловтың пікірі бойынша жүгірудің көптеген мектептерінде стандартты микроциклдардың жиынтығы жасалған, оларды пайдалану кезеңнің ағымында немесе мезоциклдарда спортшының дайындығының өзгерісіне алып келеді. Сәйкес келетін кезеңдерге қойылған міндеттерге байланысты стандарттық микроциклдардың әртүрлі комбинациялары пайдаланылуы мүмкін [36].
Спорттық формалардың даму процессіндегі дайындық кезеңінде біркелкі микроциклдардың комбинацияларын жиі пайдаланылады. Жарыс процесстерінде - жетістіктің деңгейін және басты стартқа қорытындысын шығаруды сақтауда микроциклдардың үйлесімділігін пайдалану ұсынылған, ондағы жаттығу жүктемелерінің параметрлері біртіндеп және жайлап өзгереді. Осы уақытта жарыстан алдыңғы дайындықты вариативті ырғақтық варианты бойынша мақсатты құру жөніндегі мәліметтер бар, оның негізіне маятниктің принципі қойылған. Маятниктің принципіне тән нәрсе, екі қарама-қарсы микроциклдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1 ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2 ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу құрылымы мен ережелері.
3 Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене шынықтыру және спорт туралы заңы.
4 Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. - Астана, 2011.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
БЖСМ - балалар-жасөспірімдер спорттық мектебі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЭТ - экспериментальдi топ
БТ - бақылау тобы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ОМК - оттегіні максималды қолданылу
АНЫҚТАМАЛАР
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-әрекетке дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және дене қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру - шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Даму - бұл жалпылама қимыл-қозғалыс, құбылу, өзгеру, үдерісі, табиғаттағы, қоғам мен адам жаратылысындағы төменгі сатыдан жоғарыға қарай өрлеуі.
Дене дамуы - адамның дене қабілеттерінің дамуы, дене бітімінің жетілуі, оның ағзасының тәрбиенің әсерімен және басқа да жайттар арқылы құрылуы.
Дене дайындығы - таңдаған спорт түрінің әдістемелік ерекшеліктерінің талаптарына сәйкес іске асырылатын мамандандырылған үдеріс.
Дене шынықтыру жүйесі - адамның дене және моральдық-психологиялық күйін оңтайландырудың идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыру негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сәйкес қолданылатын қозғалыс амалдары.
Дене жаттығуларының техникасы - қимыл міндеттерін шешудің тиімді амалы.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс - оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы мен мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген жағдайы.
Күш - адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық - берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек - қимыл аппаратының қызметі барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам қабілеттерінің жиынтығы.
Педагогикалық бақылау - дербес тұлғаның шынайылығына деген мiнез-құлықтың, іс-әрекет пен қатынасты мақсаткерлікпен және жүйелі түрде қабылдау. Байқау мақсаты - білім алушыға педагогикалық әсер етуді дұрыс іске асыру үшін мінез-құлық ерекшеліктерін жасыра білу болып табылады.
Педагогикалық үдеріс - спорт педагогы мен оқушылардың мақсатқа сай өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы білімдік, сауықтыру және тәрбиелік міндеттерді шешуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған үдеріс ретінде қарастырылады .
Оқыту мазмұны - педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Орташа арақашықтыққа жүгіру әлемнің көптеген елдерінде кең танымалдылықпен қолданып жүр. Жеңіл атлетиканың басқа түрлерімен салыстырғанда зерттеулердің көп мөлшері соған арналған. Орта арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығы мәселелеріне арналған, ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің талдаулары, заманауи спорттық жетістіктердің өсуі, спорттық дайындықтардың жүйесінің және жаттығу процессін ғылыми басқарудың үздіксіз жетілуінің нәтижесі екендігін көрсетеді.
Жоғарғы классты спортшылардың дайындықтарының негізгі сұрақтарын шешу, атлеттердің жекебасылық ерекшеліктерін және жарыс іс-шарасының талдауларын есепке ала отырып, жаттығу процессі барысы бойынша белгілі бір өзгерістерді енгізумен, жаттығу жүктемелерін орындауды үнемі қадағалап отыру арқылы тек көпжылдық жаттығулардың жағдайы кезінде мүмкін болатыны жақсы белгілі.
Одан басқа, әйел ағзасының өзіндік қасиеттерімен келісілген спортшы қыздардың жаттығу процессінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Жаттығу жүктемелерінің қарқындылығы мен ауқымының айтарлықтай артуы, спортшы қыздардың ағзасының бейімделген мүмкіндіктеріне жоғарылатылған талаптар қояды. Жылдық циклдағы тәрізді оның белгілі бір кезеңдерінде де олардың ұтымды орналасуының мәселесі қойылады. Осы сұрақты шешу, әйел адамардың жаттығу процессіндегі ұтымды құрылымы үшін анағұрлым маңызды өйткені, бір жағынан - әйелдер ағзасының маңызды - бала табу қызметінің болуымен, ал екінші жағынан әлеуметтік тұрмыстық жағдайлардың ықпалынан туындайтын, толықтай бірқатар морфологиялық, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерімен сипатталады.
Мамандардың айтуынша, спорттық жаттығулардың маңызды міндеттерінің бірі, соның ішінде орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дене дайындығының деңгейін жоғарылату болып табылады, өйткені одан спортшылардың көптеген техникалық, тактикалық және психологиялық дайындықтарын жетілдірудің мүмкіндіктері байланысты болады.
Осыған байланысты, орташа арақашықтыққа жүгірушілерлердің дене дайындықтарының мәселелерін шешудің анағұрлым тиімді жолдарын іздестіру айтарлықтай актуальды болып тұр.
Әртүрлі масштабтағы жарыстарда қазақтың жетекші жүгірушілері қойылымдарының нәтижелерінің талдауы көрсеткендей, көптеген жылдар бойы олардың жетістіктерінің деңгейі тек қана әлемдік деңгейде емес, сонымен бірге жақын шетелдің: қазақ, өзбек, ресей, украина жүгірушілерінің нәтижелері де айтарлықтай төмен.
Соған сәйкес Қазақстанның жаттықтырушыларының және зерттеушілерінің алдында тұрған мәселе, отандық орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығының тиімділігін жоғарылату. Оны шешудің мүмкін болатын жолдарының бірі, отандық жүгірушілердің арнайы дене дайындықтарының құралдардың және әдістердің оптимизациясы.
Зерттеу нысаны: 800 метрге жүгірудегі маманданып жатқан жоғары кәсібиленген спортшы қыздар.
Зерттеу пәні: жылдық циклдың күздік - қыстық дайындық кезеңіндегі 800 метрге жүгірушілердің арнайы дене дайындығының құрамы.
Жұмыстың мақсаты: Қазақтың 800 метрге жүгірушілерінің арнайы дене дайындығының тиімділігін жылдық циклдың күздік-қыстық дайындық кезеңіндегі жаттығулардың құралдары мен әдістерін оптимизациялау есебінен жоғарылату.
Зерттеудің міндеттері:
1 Күздік - жаздық дайындық кезеңіндегі 800 метрге жүгірушілердің пайдаланатын арнайы дене дайындығының негізгі құралдары мен әдістерін анықтау.
2 Отандық және шетелдік 800 метрге жүгірушілерінің жылдық циклдағы күздік - жаздық дайындық кезеңіндегі арнайы дене дайындықтарының құралдары мен әдістерін пайдаланудың ерекшеліктерін анықтау.
3 Қазақстан Республикасы жүгірушілерінің арнайы дене дайындықтарының құралдары мен әдістерін оптимизация бойынша практикалық ұсыныстарын жасау.
Жұмыс құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім, қоры - тындыдан, 61 авторлардың еңбектері пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 7 сурет, 18 кестеден тұрады.
1 ОРТАША АРАҚАШЫҚТЫҚҚА ЖҮГІРУШІЛЕРДІҢ ЖАТТЫҒУ ПРОЦЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Орташа арақашықтыққа жүгірудегі жаттығудың құралдары мен әдістерінің эволюциясы
Орташа арақашықтыққа жүгіруді дамыту адамзат тарихымен тығыз байланыста. Жұмыс пен дене жаттығулары процесстерінің арасында тығыз байланыс бар. Орташа және ұзақ арақашықтыққа жүгіру ертедегі Олимпиадалық ойындардың бағдарламасына кірген.
Заманауи жеңілатлетикалық орташа арақашықтыққа жүгірудің түрлерінің көзін Англиядан іздеу керек болады. 18 ғасырдың өзінде ол жерде үлкен танымалдықпен пайдаланылған кәсіби жүгірушілер болды.
19 ғасырдың соңғы жағында спорт бүкіл халықтық сипат алған кезде және 1896 жылы Афинада алғаш болып Олимпиадалық ойындар жүргізілді, Англия және АҚШ-пен қатар ендігі басқа елдердің алдыңғы қатарлы жүгірушілері болды [1,2,3].
Халықтық ірі біріншіліктерді, ел чемпионаттарын, Олимпиадалық ойындар және басқа да халықаралық жарыстар, сонымен қатар чемпион қыздардың рекордтары мен нәтижелеріне тіркеу жүргізу, арнайы дайындықтарды және белгілі бір арақашықтыққа жаттығу жүйесін үнемі жетілдіріп отыруды талап етті. Біртіндеп әртүрлі жүйелер және жүгіру мектептері пайда болды, олардың пайда болуы белгілі жүгірушілер және атақты жаттықтырушылардың атымен байланысты болды.
30-шы жылдарға дейін бірнеше мектептің айырмашылығы болды, олардың ішіндегі айтарлықтай жарқырағаны ағылшын мектебі, жетекшісі А. Шраббадан бастап 1889-1920 жылдары сәтті онер көрсетті [4]. Жүгіруден ағылшын мектебіндегі айырмашылық ерекшеліктері, ұзақ бірқалыпта, орнында ырғақтық және кросстық жүгіруде кеңінен пайдалануды дамыту мақсатында төзімділікті артығымен дамыту.
Американдық жаттықтырушылар және спортшылар ағылшын жаттығуының элементтеріне - ұзақ бірқалыпты жүру мен жүгіруге - негізгі жарыс арақашықтығынан қысқа аралықта стадионның жүгіру жолағында жүгірудің серияларын қосты. Американдық стильдегі дайындықта жылдамдықты дамытуға ерекше көңіл бөлінді, және осы мақсатта жүгірушілердің қысқа арақашықтыққа жаттығуының құралдары мен әдістері пайдаланылды. Бұл, қандай да бір жағдайда болашақ жаттығудың аралық әдісінің негізі болып табылады. Американдық мектепті құрушылар деп атақты жаттықтырушылар М. Мерфи, Л. Робертсон және Д. Кромсвелл есептеледі [5].
Әрбір жыл сайын және әрбір олимпиадада жүгірушілер арасында бәсекелестік арта түсті, жаңаша әдістер пайдаланылды, жүктеменің ауқымы мен қарқындылығы артты. Жүгірушілердің жаттығуында негізгі екі әдістері анықталды: үздіксіз ұзақ жүгіру әдісі және үзіліспен, аралықпен жүгіру. Негізгі көңіл жүгірудің техникасы мен тактикасына бөліне бастады.
Әдебиет көздерінің талдауы, 1912-ден 1936 жылдар аралығындағы кезеңде орташа арақашықтыққа ағылшын және американдық жүгірушілермен бірге финдік спортшыларының қарсыластығын көрсетті. Дәл осылардан, Еуропа континенті жүгірушілерінің жаттығуларында пайдаланылатын жүктеменің ауқымы мен қарқындылығындағы өзгерістер басталады. Финдік мектептерде ағылшындық және американдық мамандардың көзқарастары сәтті бірікті [6,7,8,9].
Осы жүйелердің әрбірі, жүгірудегі нәтижелердің жоғарылауын бір рет болса да қамтамасыз етсе, бірақ олардың оң жақтарынан басқа да, жетіспейтін жақтары да кездесті. Сол кезеңдердің жаттықтырушылары мен спортшылары жаттығудың құралдары мен әдістерін таңдау кезінде, көп жағдайда ережеден бөлек, халықтық дәстүрлер мен көзқарастарды есепке алып ықпал етті. Жаттығу әдісінің эволюциясындағы рекордтық жетістіктердің өсуімен қатар екі бағыты анықталды:
oo бірінші,жаттығу құралдарының жетілуімен байланысты, олардың ауқымын ұлғайту да ескерілді;
oo екінші - жаттығуда пайдаланылатын әдістердің жетілуімен байланысты, жүгірушінің негізгі дене қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған.
1936-дан 1948 жылдарға дейінгі аралықта финдік жүгірушілердің орнына шведтік спортшылар келді. Швед жүгірушілерінің ерекше жетістіктері бірқатар себептермен түсіндірілді, соның ішінде Фартлек (жылдамдық ойыны) жаттығудың болашақ жүйесімен, оның негізін қалаушы Г. Холмер [10].
Орташа арақашықтыққа жүгірудегі пайдаланылатын ауыспалы әдісті дамытуға айтарлықтай үлес қосушы неміс жаттықтырушысы В. Гершер болды, оны заманауи арақашықтық әдісінің атасы деп санайды [11].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүгірудегі жаттығудың әдістерін дамыту чехтың (Э. Затопек, С. Юнгвирт), венгерлік (И. Рожевельди, Ш. Ихорош) және польшаның (З. Кшишковяк, Е. Хромик) жүгіру мектебімен байланысты. Жүгірудің жалпы аумағын, арақашықтық жүгірудің ауқымын ұлғайту әлемдік рекордтардың айтарлықтай өсуіне алып келді [12,13,14].
50-ші жылдардан бастап, ұзын және орташа арақашықтыққа жүгірушілердің дайындығына, ауыспалы формасының жетілдірілген әдісі ретінде арақашықтық әдісі кеңінен енеді, оны Э. Затопек, М. Иглой, Ф. Стемпфлд, В. Аккен насихаттады, осы кезеңде төзімділікті дамыту үшін дайындықтың бірқалыпты және ауыспалы әдістерін қолданумен жүгіру ауқымын пайдалану позицияда тұрды [15].
60-шы жылдардың ортасында американдық жаттықтырушылар Ф. Уилт, П. Джорден, У. Коннор ұзақ бірқалыпты жүгіруді қолдана отырып, жалпы және арнайы төзімділікті жетілдіруге ерекше көңіл бөле бастады. Олимпиадалық ойындар арасындағы кезеңде 1964-1972 жылдары американдық спортшылар орташа және ұзын арақашықтықта өз позицияларын тағы да нығайтты [16].
800 метрге жүгіруде ең жақсысы Д. Амур (2:01.3 - 1967 жыл); В. Николич (2:00.5 1968 жыл); Х. Фальк (1:58.5 - 1968 жыл) және С. Златева (1:57.4 - 1973 жыл) [17].
70-ші жылдардан бастап финдік жүгірушілердің жақсы дәстүрлері қайта жаңғырып келеді. Финдік жаттықтырушылар, барлық әлемнен кеңінен ақпараттар ала отырып және СССР, ФРГ, ГДР жаттықтырушыларымен тәжірибе алмаса отырып, өздеріне А.Лидьярдты шақыртып, Финляндияның жағдайына жаттығудың алдыңғы қатарлы әдістерін меңгерді және қолданды. Бұл оларға, бірқатар алдыңғы қатарлы заманауи жүгірушілерді дайындауға мүмкіндік берді (П. Вассала, 800 м -1.44,5) [18]. Спорттық горизонтта финдік жүгірушілердің даңқымен бірдей туындағын африка континенті елдерінен жұлдыздар пайда болды (Кениядан, Түнистен, Эфиопиядан) М. Гаммуди, К. Кейно, У. Кипругут, Н. Тему және т.б. Африкалық спортшы қыздардың жетістіктерінде еуропалық жаттықтырушылардың көмегі және жаттығуда орта тау жағдайлары үлкен роль атқарды [19].
80-ші жылдардан бастап ТМД елдерінде ғылыми зерттеудің және алдыңғы қатарлы практикалық тәжірибенің мәліметтері кеңінен танымал болды, ол 60-70 жылдарда орта арақашықтыққа жүгірушілерге сәтті өнер көрсетуге көмектесті. Жаттығудың жүйесін қайта құрып және жаттығу жүктемелерінің ауқымы мен қарқындылығын жақсы дифференцирлеп және оның негізіне ұзақ бірқалыпты жүгіруді қойып, айтарлықтай ұлғайтуға мүмкіндік береді. И. Пожидаев, Ф. Суслов, М. Токарь, Т. Ренналь, П. Шорец [20] және басқа да кеңес және еуропа жаттықтырушылары еліміздің әртүрлі қалаларында жоғарғы классты спортшы қыздарды дайындай білді (В. Герасимова, Т. Казанкина, Н. Олизаренко, Я. Кратохвилова және басқалар [21]), халықаралық жарыстарда сәтті өнер көрсетушілер.
Соңғы жылдары ТМД елдерінде және шетелдерде жаттығулардың әдістерін дамыту, практиканың бйланыстарын ғылыми зерттеулермен кеңейтіп және тереңдетумен сипатталады. Әртүрлі елдердің ғалымдары мен жаттықтырушыларын зерттеу жаттығудың физиологиялық негізін анықтады, ол жүгірушілердің ағзасының аэробты және анаэробты өнімділігін жетілдірудің қажетті әдістері, жүктеменің төзімділікке, жылдамдық пен күшке үйлесімділігін, яғни сол арқылы жаттығу процессін реттеп және басқарыуға мүмкіндік береді.
1.2 Орташа арақашықтыққа жүгірудегі әйел адамдардың дайындықтарының ерекшеліктері
Әйелдер арасындағы жеңілатлетикалық спорттың тарихы өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан басталады, 1928 жылы әйелдер алғаш рет Олимпиадалық ойындардың жеңілатлетикалық бағдарламасына қатысты. Содан бері әйелдер арасындағы бағдарламаның түрі үнемі кеңею үстінде.
Зерттеушілер және спорт практикасы спортшы қыздардың жаттыққандығын жоғарылатуға деген жаңа жолдарын үнемі іздестіру үстінде, соған байланысты әйелдер арасындағы рекордтар жоғарылауда, ал өсу қарқыны бойынша бірқатар спорт түрлерінде ерлер арасындағы рекордтардың деңгейі де жоғарылап келеді [22-26].
Әдебиеттер талдауы көрсеткендей, әйелдерді жеңіл атлетикада дайындаудың заманауи жүйесі ер адамдардың дайындығымен бірдей. Сонымен бірге, әйел адамдардың ағзасының олардың физикалық мүмкіндіктерінің ерекшеліктерін есепке алмайынша спортшы қыздардың жаттығу процессінің жоғары тиімділігіне жету мүмкін емес.
Белгілі болғандай, денені дамытудың орташа көрсеткіштері және қызметтік мүмкіндіктері әйел адамдарда, ер адамдарға қарағанда төмен. Сонымен, әйелдердің бойы төмен, салмағы аз, денесі аздап ұзындау, ер адамдарға қарағанда ал аяқ-қолдары қысқалау, бөксе аздап үлкен, ал иық кеңдігі кішілеу; мықын сүйектері әйелдердің бөксесінде аздап ашылған, осыған байланысты ортан жіліктің ұршық басы буыны бір - бірінен біраз алшақ жатады. Әйелдердің денесінің айтылған ерекшеліктері аяққа тірек кезінде анағұрлым тиімді жағдайын көрсетеді, бірақ қимылдың жылдамдығын және секіру биіктігін шектейді.
Әйел адамдарда бұлшықеттер ер адамдарға қарағанда аз дамыған және дене салмағының 35%-нан (ер адамдарда 40-50%) аспайды. Май қабаттары әйелдерде ер адамдарға қарағанда көп (28 қарсы 18%, С.П. Летунова және Р.Е. Мотылянская бойынша), бұлшықет салмағы мен дене салмағы арасындағы пайдасы аз қатынасына алып келеді. Бірақ жүйелі дайындықтар осы қатынасқа айтарлықтай түзетулер енгізеді, және әлемнің күшті жеңілатлеттері дене дамуының жоғары деңгейіне жетеді [27].
Әйелдер ер адамдарға қарағанда анағұрлым епті, өйткені олардың байланыстырғыш аппараттары созылғыш, бұлшықеттерінің созылғыштығы жақсырақ, содықтан оларға жоғары амплитудамен қимылдар жасау айтарлықтай жеңіл.
Әйел адамдарда қан айналасаның және тыныс алуының қызметтік қабілеттері ер адамдарға қарағанда аздау. Әйелдердің жүрегінің кіші өлшемі анағұрлым төмен соғу ауқымын анықтайды. Осыған байланысты жүректің минуттық соғу ауқымы оның көп жиырылу жиілігімен қамтамасыз етіледі. Жүректің жиырылуы және тыныс алуы тыныштық жағдайда ер адамдарға қарағанда әйелдерде жиі. Оларда сонымен қатар өкпенің тіршілік ауқымы да, өкпенің ауау алмасуы және минуттық оттегі сіңіруі де аз. Толықтай алғанда әйелдердің анағұрлым нәзік дене дамуына қарай олардың мүшелері мен жүйелерінің қызметтері де анағұрлым әлсіз болады.
Әйелдердің спорттық жаттығуы кезінде (дене жаттығуларын таңдауда және белгіленетін мөлшерін бекітуде) жыныстық саласында жүріп жатқан процесстердің циклдық сипатын есепкее алу маңызды. Спортшы әйелдерде, етеккір кезеңінде жаттығуды жалғастыруда, әдетте нормадан морфологиялық және функционалдық ауытқулар жоқ, ал олардың етеккірден алдын және сол циклдың фазасында жарыстарға қатысуы спорттық жетістіктерді әдеттегідей немесе арасында рекордтық етеді. С.А. Ягунов және Л.Н. Старцеваның зерттеулері бойынша 81,6% әйелдерде нәтижелер жақсарады және 18,4% спортшы қыздарда ғана төмендейді, осы фазада жаттықпайтындарында спорттық жетістіктер жарыстарда 56,5% - ында әдеттегі жағдайда қалады, 43,5% төмендейді [28].
Әйелдердің ағзасының өзіндік қасиеті жөнінде айта отырып, мамандар олардың қимыл іс-әрекетінде кейбір ерекшкліктерді анықтады. Барлық жағдайларда дерлік қимылды жұмсақ және жеңіл орындау әйелдерге тән нәрсе. Оларға қимылды уақытқа тиімді бөлуге бейімдігі тән. Сондықтан әйелдер анағұрлым жоғары координацияға ие, қимылдың ырғағын ер адамдарға қарағанда жақсы әрі жылдам меңгереді. Олар әдетте дененің белгілі бір тізбегінің ептілігі мен жақсы қозғалғыштығына ие.
Бірақ, әйелдер аз мүмкіндіктеріне қарамай жылдамдық - күш жаттығуларда олардың ер адамдарға қарағанда төзімділігі аз деп айтуға болмайды. Әйелдердің төзімділігі,қарқынды күшті талап етпейтін және әсіресе қашан жұмыс көп емес бөлігімен, демалыспен кезектескен жағдайда артатыны жаттығуларда жақсы байқалады. Сонымен қатар айта кету керек, әйелдердің ағзасы жұмсалған энергияны жылдамырақ қалпына келтіру қасиеті бар.
Белгілі болғандай, жаттығу жүктемелері бес компоненттерімен сипатталады: 1) жаттығулар сипатымен; 2) оларды орындау кезіндегі жұмыстың қарқындылығымен; 3) жұмыстың ұзақтығымен (жаттығу жолақтарының ұзындығымен немесе арақашықтықпен, жаттығудың ұзақтығымен); 4) жаттығулардың қайталану санымен; 5) демалыс аралығының (үзілісті басқа іс-шаралармен толтыру) ұзақтығымен және сипатымен. Барлық аталған компоненттер өзгертуге болатындай және жаттығу жүктемелерін анықтау кезіндегі жоспарлауға сонымен қатар есептеуге жатады. Олардың әрқайсысы ағзаның өзіне сәйкес жауап беретін реакциясын тудырады, сондықтан жаттығу жүктемелеріндегі көрсетілген компоненттердің қатынасының ауқымы тәрізді, сол сипаттағы реакцияларда да жинақталады, әсіресе әйелдердің жаттығу процессіндегісін есепке алған маңызды.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер өз жаттығуларында алуан түрлі жаттығуларды пайдаланады, ол дегеніміз олардың әрқайсысының әйел ағзасына ықпал ету қасиетінің есепке алыну қажеттігін тудырады. Жаттығудың аса үлкен ауқымын пайдаланатын жүгірушілердің жалпы ықпал ететін жаттығуларын құрайды (жүгіру, секіру жаттығулары және т.б.). солардың көмегімен жүгірушілердің жаттығуларының негізгі міндеттері шешіледі - ағзаның дене қасиеті және қызметтік мүмкіндіктерін дамыту деңгейін жоғарылату, ал сонымен қатар жарыстар іс-шарасы жағдайында оларды тарату қабілеті. Кем дегенде орта арақашықтыққа жүгірушілер жаттығудың жергілікті ықпалын пайдаланады.
Сол уақытта, бірқатар авторлардың пікірінше осындай жаттығулар, белгілі бір қасиеттерді жетілдіруг, жалпы дамытуға арналған жаттығуларға қарағанда анағұрлым анық көрінетін оң ықпалын тигізуі мүмкін.
Жүктеменің маңызды компоненттерінің бірі қарқындылық болып табылады, сол арқылы жұмыстың шиелеінісін және уақытындағы оның концентрациясының деңгейін түсінуге болады. Жүктеменің қарқындылығының көрсеткіштерінің жинақталуы, уақыт бірлігіндегі жасалған жұмыстың энергетикалық бағасы болып табылады. Жұмыстың қарқындылығы қозғалыстың жылдамдығына байланысты, ол энергиямен қамтамасыз ету ерекшеліктерінде байқалады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер өз жаттығуларында әртүрлі ұзақтықтағы жаттығуларды пайдаланады - 5-10 секундтан 1,5-5 сағат ұзақтығымен. Жұмыстың ұзақтығы, сол және басқа да жаттығулардың қандай мақсатпен пайдаланылатындығына байланысты. Жаттығудың ұзақтығын өзгерте отырып, спортшы ағзасына ықпалдың күшіне тәрізді, оның ықпалының бағыттылығына да ықпал етуге болатыны.
Жүктеменің ауқымы (жаттығудың қайталауының ұзақтығы мен саны) қарқындылық тәрізді, белгілі бір жаттығу сабақтарында жүгірушілердің ағзасына ықпалының деңгейін анықтайды. Сол және басқа да қарқындылықтың жүктемесі, егер қажетті ауқымда орындалғанда қандай да бір дене қасиетінің дамуына немесе қызметтік жүйеге ынталандырушы ықпал етеді.
Демалыстың аралығы ұзақтығының маңыздылығын жүктеменің факторларының бірі екендігі арнайы зерттеулермен және спорттық практикамен дәлелденген. Осы факторлар, ағзаның жауап беруші реакциясының сипатының жаттығу жүктемесінің ауқымы мен ерекшеліктеріне айтарлықтай ықпал етеді. Қайталау жұмысы кезінде әрбір кезекті жүктемеге ететін ықпалы, алдыңғысына және демалыс аралығының ұзақтығы, сонымен қатар қалпына келу процессінің жүруіне байланысты.
1.3 Жүгірушілердің 800 метрге дайындығының негізгі құралдары мен әдістері
Жаттығу жүктемелерінің ұтымды құрылымы, спортшы қыздардың 800 метрге дайындықтарының тиімділігін анықтайтын негізгі тізбектердің бірі болып табылады, өйткені жаттығу ықпалдары физикалық және және функционалдық дайындықтың белгілі бір деңгейін құрастырады.
Белгілі болғандай, спортшылардың дене дайындығы жалпы дайындық (ЖДД) және арнайы дайындықтан (АДД) тұрады. Орташа арақашықтыққа жаттығу процесстерінде (жүгірушілердегі тәрізді) ЖДД үшін қолданылады: жалпы жетілдіретін жаттығулар, бұл гимнастикалық жаттығулар, иық белдеуі бұлшықеті, қолдың, дененің, аяқтың буындарындағы қимыл мен ептілікті дамытуға және қолдауға бағытталған. Осы жаттығулар жылдық циклдың бойына бұлшықеттің белгілі бір топтарына жергілікті - таңдалып пайдаланылады. Сонымен қатар гимнастикалық снарядтарда жалпы дамытушы жаттығулар қолданады, салмақ салумен, секірулер мен лақтырулардың әртүрлі түрлері (үрленген доптар, ядро, тастар және т.б.), спорттың басқа түрлерінің құралы, қозғалысымен және спорттық ойындар. ЖДД құралдарының көп ауқымы дайындық кезеңіне тура келеді. Сонымен бірге спорттық шеберліктің өсуіне қарай ЖДД құралдарының үлесі жаттығу жүктемесінің жалпы ауқымында айтарлықтай төмендейді [29,30,31,32].
Арнайы дене дайындығының құралдары (АДД) орташа арақашықтыққа жүгіруге қосатыны: барлық түрлеріне жүгіру (бірқалыпты, ауыспалы және қайталау-ауыспалы ырғақпен әртүрлі жолақтарда; аралық жүгіру; күрделендірілген жағдайда жүгіру - салмақ салумен; биікке, қардың үстімен, құммен, кедергісімен жүгіру және т.б.); айнала жаттығу; штангамен жаттығу.
Жүгірушілердің 800 метрге дайындығының арнайы құралдарына жүгіруге өзінің құрылымы бойынша жақын, сонымен қатар және жылдамдық - күш жаттығулары жатады. Бұл жаттығулар жүгіру кезінде негізгі жүктемені көтеретін бұлшықеттерді дамытуға бағытталған.
Мамандар, орташа арақашықтыққа жүгірушілердің арнайы дене дайындығы үшін әртүрлі жаттығуларды ұсынады:
oo бөксені жоғары көтеріп және қолдардың қимылымен, жүгірудегідей жүгіру;
oo табанмен тебіліп және аздап алға жылжып жүгіру;
oo иық белдемін босаңсытып жүгіру;
oo аяқтан аяққа секіру;
oo бір аяқпен секіру;
oo барьершінің арнайы жаттығуы; тренажерда орындалатын, жүгірушінің тірек-қимыл аппаратына жергілікті жылдамдық-күш жаттығулары;
oo ептілікке арнайы жаттығу.
Осы жаттығулардан басқа сабаққа ойын және жылдамдық - күш сипатындағы жаттығулар енгізілуі мүмкін (бөксені жоғары тартып және қарсылықпен төмен, екі аяқпен кедергі арқылы секіру, ұмтылып жүру, салмақ салып жүру, аздаған биіктен секіру, алға жоғары секіру, әртүрлі спорттық және қимылы көп ойындар).
Арнайы жылдамдық - күш жүктемесі орташа арақашықтыққа жүгірушінің тірек-қимыл аппаратына қолайлы ықпал етеді,оның ұзақ циклдық жұмысқа деген төзімділікке қабілетін қарқынды етеді, ол дегеніміз, өз кезегінде, жүгіру кезінде қимылдың техникалық тиімділігін және үнемділігін қабілетті етеді.
Кейбір, орташа арақашықтыққа жүгірушілермен пайдаланылатын арнайы күш жаттығулары 1 суретте берілген.
1 сурет - Жүгірушілердің 800 метрге жүгіру кезінде қолданатын, дене қасиетін дамыту үшін жаттығулар (В.А.Креер, В.Б.Попов бойынша)
Жаттығу кезінде қолданылатын әдістер стандартты жаттығулар әдісі, ауыспалы жаттығулардың әдісі және үйлестірілген типтегі жаттығулардың әдістері болып бөлінеді. Стандартты жаттығулар әдісі бірқалыпты және қайталанатын жаттығулардың әдістерінен тұрады. Ауыспалы жаттығулардың әдістері фартлек әдісінен және ауыспалы демалысымен жаттығулардың әдістері. Үйлестірілген типтегі жаттығулардың әдістері. Жүгірушілердің 800 метрге жаттығу процессіндегіжүгіру құралдарының жақсы жаттықтырушы ықпалы бар және дайындықтың көпжылдық процесстерінде олардың саны жыл өткен сайын біртіндеп ұлғаюда.
800 метрге жаттығудағы жүктемеледің бір-бірінен кернеу дәрежесі бойынша айырмашылығы бар. Жүктемені жақсы есепке алу үшін оларды топтастыру керек. Жаттығу құралдарын жүйелендірудің бағыттарының бірі бұлшықет іс-шарасының энергетикасымен байланысты. Циклдық жүктемелер үш аймаққа бөлінеді - аэробты, аралас және анаэробты жұмыс тәртібі. Жұмыстың аэробты тәртібінің ішінде 2 аймақ бар, оларда : аэробты қалпына келу (орнын толтырушы), аэробты дамытушы жұмыстар орындалады.
Анаэробты тәртіптің ішінде қарқындылықтың екі аймағын: анаэробты гликолитикалық (қарқынды), анаэробты алактатты.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілердің жаттығуының заманауи жүйесіндегі жаттығудың құралдары мен әдістері, соңғысының аэробты дамуына және анаэробты төзімділігініе ықпалына байланысты 2 түрге бөлінеді.
Қарқындылықтың аэробты қалпына келу аймағы үшін келесі көрсеткіштер тән. Оттегі сұранысы ОМК-дан тура 50-70 %, лактат жинақталуы 2 ммолл, ЖСЖ 140 соғумин. Осы аймақтағы жұмыстың қарқындылығын қамтамасыз ететін бір ғана әдісі, бұл бірқалыпты әдіс болып табылады. Қарқындылықтың осы аймағындағы жұмысты қалпына келтіру, ыдыраған өнімдерді ағзадан шығару үшін сонымен қатар ширату, мүлтіксіз, жыттығу және үзілісті толтыру үшін пайдаланылады. Осы жұмыстың ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымының 30-35% құрайды [33].
Оттегі пайдаланудың аэробты дамушы аймағының қарқындылығы ОМК-дан 60-90%, лактат жинақтау 2,5 - 4,0 ммолл. ЖСЖ шамамен минутына 150-160 соғу.
Осы тәртіптегі қамтамасыз етуші 3 әдісі бар:
1) Бірқалыпты. Осы тәртіппен жүгіріп өтетін арақашықтық 10 - нан 35 км. - ге дейін ауытқиды.
2) Ауыспалы. Практикада мұндай жүгіру ұзындығы 800 - ден 3000 м-ге дейінгі жолақтармен қосылады, арасындағы үзілісімен демалыс 3-тен 8 минутқа дейін.
3) Қайталану. Жүгіру 100-ден 400-ге дейінгі жолақтағы үзіліс асықпай баяу жүгірумен толықтырылады. Ауқымы - 45-55%.
Осы әдістер жүрек-қантамыры жүйесінің жаттығуы үшін, оттегі-тасымалдағыш жүйенің дамуы, сонымен қатар бұлшықет талшықтарының капилярларының ұлғаюы үшін пайдаланылады. Жаттығудың аэробты тәртібінің қосымша құралдары ретінде шаңғымен ұзақ серуендеу кезінде, жайлап және ұзақ жүзу кезінде, жүру мен жайлап жүгіру тәрізді спорттың басқа да циклдық түрлерінде пайдаланылуы мүмкін.
Қарқындылықтың анаэробты гликолитикалық аймағы үшін келесі көрсеткіштер тән. Оттегі қолдану - ОМК деңгейінде. Лактаттың жинақталуы 20,0 ммолл және одан артық, ЖСЖ - максимальды.
Қарқындылықтың осы аймағындағы жұмысты қамтамасыз ететін 3 әдісі бар:
1) Аралықпен. Жүгірудің жылдамдығы жарыс жылдамдығынан, ал жүгіріп өтетені жолақтың ұзындығы (14) - тен ұзындықтың жартысына дейін құрайды, ол әдетте 80-нен 100% -ғе дейін ауытқиды.
2) Қайталанушы. Аралықтың қорытындысынан оның айырмашылығы, жарыстардағы барлық арақашықтыққа жүгіру қалай жоспарланса, жоғары жылдамдыққа қатысты жүргізіледі. Демалыстың үзілісінің ұзақтығы, жүргізілетін жүруде немесе аралас қозғалыста, 5-6 дан 15-20 мин дейін ауытқиды. Ол жүгіріп өтетін жолақтың ұзындығына және жүгіру жылдамдығына байланысты.
3) Фартлек. Фартлекке, шегіне жету шамасындағы спринтерлік жүгірулердің жылдамдығымен орташа және ұзын жолақты жүгіріп өту жатады. Осы жұмыстың ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымынан 2-4 % құрайды. Одан басқа да бақылау - жарыс әдісі қолданылады. Қарқындылықытың осы аймағындағы жұмыс анаэробты механизмдерді дамыту үшін, сонымен қатар мәрелік оқыс алға ұмтылуды орындау арақашықтық барысында дағдысын жылдамдатуды болдыру үшін пайдаланады.
Қарқындылықтың анаэробты алактатты аймағындағы жаттығу энергиямен қамтамасыз етуші креатинфосфатты механизмнің жаттығуы үшін пайдаланылады. Негізгі әдіс - қайталау. Жаттығу жүктемесінің ауқымы бәрінен бұрын жаттығатын арақашықтыққа тең. Демалыстың үзілісі қайталап жүгіру кезінде 2-3 минуттан аспайды. Ал жалпы ауқымы жүгіру құралдарының жалпы ауқымының 0,5%тең.
Қарқындылықытың аралас аймағы үшін ОМК - дан 80-95% - ға дейін, ЖСЖ - 160-180 соғуминутына, лактат жинақталу 7,0 - 10,0ммолл дейін оттегі пайдалану тән нәрсе.
Осы тәртіптегі жаттығудың негізгі міндеттері:
1) Аэробты алмасуды реттеу.
2) Анаэробты гликолитикалық механизмдерді белсенді ету.
Осы міндеттерді шешу үшін келесі әдістер қолданылады: бірқалыпты, ауыспалы, қайталау, аралығын сақтап, бақылау-жарыс, фартлек. Жолақтың ұзындығы және жүгірудің жылдамдығы былайша таңдалады, жұмыстың қажетті тәртіппен орындалуы (тамыр соғысы 160-180 соғумин.). осы жұмыстың ауқымы - 6-12% жүгіру құралдарының жалпы ауқымынан.
1.4 Орташа арақашықтыққа жүгірушілердің ағзасының аэробты және анаэробты ерекшеліктері
Орташа және ұзын арақашықтыққа негізгі қызметтік дайындығы төзімділікке жаттығу болып есептеледі, ол бірінші кезекте оның аэробты және анаэробты мүмкіндіктерімен анықталады. Аэробты мүмкіндіктері деген түсінік, оттегінің түсуіне, тасымалына және ыдырауына жауап беретін ағза жүйесінің интегративті іс-шарасын көрсетеді. Анаэробты мүмкіндіктер түсінігі,оттегі жетіспушілігінің анық байқалған жағдайындағы жұмысты энеогетикалық қамтамасыз ету және гомеостазды қолдауға жауап беретін ағза жүйесінің іс-шарасын көрсетеді. Аэробты және анаэробты процесстердің тиімділігі сонымен қатар тәуелді болады:
oo энергетикалық айналулардың субстаты ретінде қызмет ететін ағзадағы энергетикалық заттардың жалпы қоры (майлар, глюкоза, КФ, АТФ);
oo ішкі ортада гомеостазды қолдауға жауапты орнын толтырушы механизмдердің деңгейін жетілдіру;
oo метаболикалық ауқымын реттеуге жауап беретін ферменттік және гормональдық белсенділігі [34].
Энергия алмасудың барлық барлық факторлары күштің критерийлері бойынша бағаланады (метаболикалық процесстердегі энергия босату жылдамдығын көрсететін), сыйымдылық (метаболикалық өзгерістердің жұмысы кезіндегі болған ауқым немесе энергетикалық заттырды пайдалану үшін қол жетімді өлшемдері көрінетін), тиімділігі (жолдың бірлігіне энергетикалық жұмсалуын анықтайтын), тиімділігі (метаболикалық процесстерде бөлініп шыққан энергияның қай шамада екендігін анықтайтын, пайдалы жұмыстарды орындау үшін қолданылады).
Төзімділіктің дифференцирленген бағасы үшін күштің параметрі бойынша сыйымдылық және тиімділігінде анағұрлым маңызды мәні бары жаттығулардағы тікелей физиологиялық және биохимиялық өзгерістері,онда осы параметрлердің максимальды мәніне жетуге болады. Аэробты мүмкіндіктерді жетілдіру дамып келе жатқан құралдар және экстентивті аймақтардың есебінен жүзеге асады. Дамып келе жатқан аймақтың жаттығу құралдары, ЖСЖ кезінде орындалатын 170 дейін соғуминутына, локтатта 4 ммоллитр және оттегіні пайдалану 90 % дейін МПК-дан, негізінен аэробты сыйымдылық және тиімділіктің жоғарылауын қамтамасыз етеді, ал экстенсивті аймақтың құралы ЖСЖ кезінде 180-190 соғуминутына дейін, локтатта 8 мольл дейін және оттегіні пайдалану ОМК - дан- аэробты күштің 100% дейін. Гипотетикалықанаэробтық мүмкіндіктерді жетілдіру үшін экстенсивті, интенсивті, максимальды аймақ құралдары қызмет етеді.
Мақсатты бағытталған дайындықтың ұзақтығы (тіршілік циклының ерекшеліктеріне және спортшының жағдайына байланысты) 8-12 апта. Жүгіру жүктемесінің біртіндеп ұлғаюы қарастырылған және микроциклдардың жеңілдеуі мен жүктемеліліктің үйлесімділігі 3:1 және әрбір мезоциклдағы жүгіру тестін пайдалану міндетті (4 апта).
Төзімділікті дамыту үшін құралдарды арттырып орындау кезінде сонымен қатар күш және техникалық дайындықтардың құралдары қолданылады.
1.5 Орташа арақашықтыққа жүгіру процессіндегі жаттығу процессінің сипаттамасы
Орташа арақашықтыққа жүгірудегі әлемдік рекордтар соңғы жылдары жүгірудің ағалшын мектептерінің өкілдерімен байланысты: С. Коу, С. Оветта және басқалар [35]. Олардың дайындық жүйесі жаттығудың барлық қолдағы бар жүйелерінің көзқарасында, ғылымдағы соңғы іздестірулерді есепке ала отырып құрылған. Қызметтік дамудың жоғары деңгейі арнайы күш дайындығымен үйлесімділігімен осындай жүгірушілерге, арақашықтықтың кең диапазонында: 200 ден 5000м дейін сәтті жарыстарға түсуге мүмкіндік береді.
Жаттығу процессінің барлық жолы жаттықтырушы тарапынан үнемі педагогикалық бақылауда болуы қажет. Жетекші қимыл қабілеттерін дамытуға тест жүргізіледі.
Тестілеу жиі бірқатар жолақтарды жүгіріп өткен уақыттың сомасы бойынша жүргізіледі, мысалы 400 + 800 + 300м. спорт шеберлігі үшін уақыттың сомасы 3.31 - 3.37 болу қажет, спорт шеберлігіне кандидаттар үшін - 3.38 - 3.43, 1 разрядты спортшы үшін - 3.44 - 3.52. жылдамдық мәліметтері жөнінде орташаны 400м жолақты жүгіріп өткен уақыты бойынша есепке алған жақсы. Спорт шеберінің моделі үшін - 46-49с, спорт шеберлігіне кандидат - 49-51с, бірінші разрядтыларға - 51-53с уақыты қызмет етуі мүмкін.
Күш төзімділігін дамытуға негізгі көңілді бөлу керек. Жаттығулар аптасына 2-3 рет, әртүрлі сипаттағы 10-12 жаттығулардың серияларынан жүргізіледі. Сериялардың мөлшері біртіндеп 4-6-ға дейін артады, олардың арасында 3 минуттан демалады. Алдын әрбір жаттығуды 15-20 рет, содан қейін - 25-30 реттен қайталайды. Жаттығулардың арасындағы демалыстың ұзақтығы біртіндеп 40-тан 20- ға дейін азаяды. Әрбір 4-6 аптада жаңа жаттығулар енгізу керек, олар өзінің құрылымы бойынша анағұрлым маманданған болып келеді.
Күш дайындығының таралуы шамамен ай бойынша олардың қараша және наурызда жылдық жалпы ауқымның - 20-25% концентрленіп пайдалануын, наурызда осы құралдар анағұрлым маманданған болады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілер ептілікті дамытуға да көңіл бөлуі керек. Жаттығулардың негізгі түрлері әртүрлі қимылдарды (10-30с) қолдау болып табылады, бұлшықеттің белгілі бір топтарын созылуға қабілетті етеді (бұлшықеттердің селқос созылуын алуға болады). Олар босаңсуға арналған жаттығулармен, сермеумен және сілкумен аралас жүреді. Созылуға арналған жаттығуларды жаттығудың басында жүргізеді, сол тәрізді оның аяқталуында да барлық жаттығулар оқыс алға ұмтылумен орындалады. Бұлшықет топтарында тартылуды байқаған соң, осы жағдайды ұстану керек, содан соң 10-15с босаңсиды және ұстап тұруды қайталау. Олардың негізгі қимылдарға белсенді не селқос қатысатындығына қарамастан бұлшықеттің барлық топтарын тартады.
Орташа арақашықтыққа жүгірушілерді дайындауда, дайындықтың жылдық циклын екі макроциклға бөлу алдын ала қарастыратын спорттық форманы екі шыңды дамыту жоспарлануда: күздік-қыстық және көктемдік-жаздық. Олардың әрқайсысы соған сәйкес екі кезеңге бөлінеді - дайындық және жарыс, бірқатар кезеңдерге бөлінуімен.
Дайындықтың күздік-қыстық дайындық мезгілі үш кезеңнен тұрады:
тартушы - жүктеменің біртіндеп ұлғаюын (4 апта, қазан);
базалық дайындық - жаттығуды және күш құралдарын ауқымды пайдалану (6 апта, қараша - 1-ші декада желтоқсан);
арнайы дайындық - жарыс жаттығуларының үлесін жоғарылату (6 апта, 2 - ші декада желтоқсан - қаңтар).
Қыстық жарыс кезеңі 5 аптаға созылады (қаңтардың соңы - ақпан).
Күздік - жаздық макроциклының дайындық кезеңі де үш мезгілден тұрады:
Жарыс реабилитациясынан кейін (2 апта, наурыздың басы);
Базалық дайындық (6 апта, наурыз - сәуірдің бірінші жартысы);
Жарыс дайындығынан алдын (4 апта, сәуір - мамырдың 1 - ші декадасы).
Көктемдік-жаздық циклдың жарыс кезеңі дайындықтың екі мезгілінен тұрады:
Әртүрлі жарыстардың сериясындағы спорттық форманың дамуы (7 апта, маусым - шілде 2 - ші жартысы);
Кезеңнің басты стартына тікелей дайындық (8 апта, шілде - тамыз).
Ауыспалы кезең қыркүйекке жоспарланады және 4 аптаға созылады.
Белгілі бір кезеңдердің ұзақтығы олардың міндеттері мен мақсаттарына байланысты. Әдетте осы кезеңдер жүкті жеңілдету микроциклдармен бітеді.
Болашақ жүгірушілерді дайындаудың талдаулары 8 апталық типтік микроциклдерді анықтауға мүмкіндік береді:
1 Қалпына келу. Ағзаға шиеленіскен жұмыстан кейін қалпына келуге мүмкіндік береді.
2 Өзіне тартушы спортшыны ауқымды және қарқынды жұмыстарды орындауға біртіндеп алып келеді.
3 Жалпы - немесе стандартты дайындық. Ағзаның негізгі жұмыс қызметінің максимализациясының міндетін шешеді.
4 Арнайы дайындық. Біртіндеп өзіндік жүктемелерді орындауға алып келеді.
5 Қолдаушы. Жарыс циклдарынан кейін қызметтердің бір бөлігін қалпына келтіруді қолдайды.
6 Соққы беруші. Өзіндік тәртіптегі жұмыстың бірден күшеюі үшін қызмет етеді.
7 Жарыс алдындағы. Әдетте соққы беруші контрастты болып келеді және ағзаны жарыстарға жұмсақ алып баруы керек.
8 Ауыспалы кезеңнің микроциклы. Әрбір жүгіруші үшін жеке құрылады және реабилитация мақсатына қызмет етеді.
Күздкі - қыстық микроцикл, дайындық кезеңі, тартушы кезең. Мақсат - ағзаны алдағы жүктемелерге біртіндеп дайындау. Міндеттері - ағзаның қызметтік мүмкіндіктерін жоғарылату, барлық бұлшықет топтарының күшін дамыту, дәнекер және сіңірді бекіту. Негізгі құралдар - 18км - ге дейінгі жолаққа кросстық жүгіру, ойындар және созылуға жаттығулар, жылдамдату. Біртіндеп ауқым жоғарылағаны тәрізді, қолданылатын құралдардың қарқындылығы да.
Көктемдік - жаздық микроцикл, дайындық кезеңі. Жарыс реабилитациясынан кейінгі кезең. Мақсаты - ағзаны шиеленіскен қыстық старттан кейін қалпына келтіру. Міндеттері - ағзаның қызметтік деңгейінің бір бөлігін аэробты жаттығу тәртібі есебінен қалпына келтіру, спортшының дайындалғандығының әлсіз жақтарын анықтау, психологиялық жүкті жеңілдетуді жүргізу. Негізгі құралдар - кросстық және ырғақтық жүгіру, ЖДД құралдарының үлесін жоғарылату, фартлек типі бойынша жаттығу сабақтарын енгізу. Көктемгі базалық дайындықтың кезеңі. Мақсаты - ағзаны арнайы жүктемелерді орындауға дайындау. Міндеттері - аэробты қызметтерді ары қарай жетілдіру, жылдамдық - күш дайындығының деңгейін жоғарылату. Негізгі құралдар - кросстар қосымша сипат алады және жалпы төзімділік деңгейін қолдауға қызмет етеді. Ырғақтық және ауыспалы маңыздылығы жақындайды. Екі түрі де 1-3км жолақтарда 3.10 - 1.25 1км - ге жылдамдықта жүргізіледі.
Жүгірушілердің 800 метрге жүгірудегі дайындықтарының микроциклдарында, мезоциклдарында және макроциклдарындағы жаттығу жүктемелерін таратудың варианттары
Бастапқы толықтай тізбек, одан барлық жаттығу процессі тұрады, белгілі бір жаттығу сабақтары болып табылады. Сонымен қатар белгілі бір жаттығу сабақтары толық процесстің бір-біріне өзара байланысты тізбектерін иеленеді, бәрінен бұрын микроциклдар құрамында,олар алғашқы, салыстырмалы аяқталған, жаттығудың қайталанатын бөліктерінің кезеңін көрсетеді. Спортшыларда барлық жаттығудың және жарыстың іс - шаралары микроциклдар формасында ұйымдастырылады, олардың өзінің барлық мақсатты бағыттылығымен айырмашылығы бар. Олардың оптимальды үйлесімділігі және реті спортшылардың арнайы дайындығының ауытқымайтын өсуін қамтамасыз етеді, ол нәтижелердің жоспарланатын жетістігінің қажетті жағдайы болып табылады.
Ф.П. Сусловтың пікірі бойынша жүгірудің көптеген мектептерінде стандартты микроциклдардың жиынтығы жасалған, оларды пайдалану кезеңнің ағымында немесе мезоциклдарда спортшының дайындығының өзгерісіне алып келеді. Сәйкес келетін кезеңдерге қойылған міндеттерге байланысты стандарттық микроциклдардың әртүрлі комбинациялары пайдаланылуы мүмкін [36].
Спорттық формалардың даму процессіндегі дайындық кезеңінде біркелкі микроциклдардың комбинацияларын жиі пайдаланылады. Жарыс процесстерінде - жетістіктің деңгейін және басты стартқа қорытындысын шығаруды сақтауда микроциклдардың үйлесімділігін пайдалану ұсынылған, ондағы жаттығу жүктемелерінің параметрлері біртіндеп және жайлап өзгереді. Осы уақытта жарыстан алдыңғы дайындықты вариативті ырғақтық варианты бойынша мақсатты құру жөніндегі мәліметтер бар, оның негізіне маятниктің принципі қойылған. Маятниктің принципіне тән нәрсе, екі қарама-қарсы микроциклдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz