Шартты қарсыласпен жаттығу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 3
1 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘСІЛДЕР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ҮЙЛЕСІМІ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 4
1.1 Сабақты ұйымдастыру түрлері __ __ __ __ __ __ __ __ __ 5
1.2Семсерлесу сабағының типтік бағыты __ __ __ __ __ __ __ 8
1.3 Жаттығуды орындаудың әдістемелік тәсілдері __ __ __ __ __ 10
1.4 Экстремалды және күйселістік әсерге семсерлесушінің ағзасын бейімдеу __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 27
1.5 Жаттығуды қалыптастыру қағидалары __ __ __ __ __ __ __ 30
1.6 Спортшылардың жеке бейімделу есебімен күрес тәсілін таңдау __ __36
1.7 Күрес әрекеті мен тактикалық жиынтық құрамы, оларды дайындау және қолдану __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 39
2 ЗЕРТТЕУДІҢ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Зерттеудің міндеттері __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 44
2.2 Зерттеудің әдістері __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 44
2.3 Зерттеуді ұйымдастыру __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 46
3 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ ҚЫЛЫШТАСУШЫЛАР ҮШІН ЖАТТЫҒУДА ДАЙЫНДАЛҒАН ӘДІСТЕМЕНІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК НЕГІЗІ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 48
0.1 Педагогикалық тәжірбиені өткізу кезінде спортшылардың мамандандырылған қимыл қасиетін дамыту динамикасы __ __ __ 48
3.2 Мамандандырылған дене жүктемесінен кейін тәжірбиелік және бақылау топтағы спортшыларды ҚТЖ деңгейін қалыптастыру жылдамдығы __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 58
ҚОРЫТЫНДЫ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ __ __ __ __ __ 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Заманауи спорттағы жоғары көрсеткіштер, соның ішінде сайыста да, бәсекелестің өсуімен, қатысушылардың жасаруымен психологиялық жүктемелермен, турнирлердің қызықшылығы және басқа да факторлармен сипатталады. Бұның бәрі спортшының жарыста ғана емес, оған дайындық кезінде де денелік және жүйке психологиялық жүктемесіне әкелді.
Спортшы алда болар жарысқа дайындалғанда жалпы және арнайы дайындықтар қатар жүруі керек, өйткені жалпы да шындықтар семсерлесушілердің арнайы дайындығының негізі болып келеді.
Спорттық жаттығулар жүйесінде спортшыларды дайындауға интегральды дайындық деген бар, ол әсіресе жекпе-жек спорт түрінде маңызды. Спорттық жекпе-жек түрінде денелік және психикалық элементтері бірігеді.
Спортшыларды дайындауда ағзаның резервтерін ашатын жаңа әдістер қажет. Сондықтан осы жағдай тексерудің маңыздығын дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты:
Жоғары дәрежелі семсерлесушілердің жаттығу үдерісін одан ары жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1) Ғылыми жариялаулар бойынша жоғары дәрежелі семсерлесушілердің әдістері мен құралдарын оптимальды қамтамасыз ету.
2) Жоғары дәрежелі семсерлесушілердің жаттығу әдістемесінің әдістері мен құралдарының типтік құрамын анықтау.
3) Жоғары дәрежелі семсерлесушілерді жаттықтыруда тәжірибелік түрден ұтымды әдістер мен құралдарды қолдану.
Теориялық мәні:
Спортсменнің теориялық дайындығы білімі жалпы және арнайы білімдерден тұрады. Зерттеу мен бақылау арқасында психологиялық, физиологиялық, гигигеналық, техникалық, тактикалық және де басқа спорттық тренировка заңдылықтарды, терең білім берудің түрлері мен эстетикалық сезімді және тәртіп беруге үйретуді қарастырады.
Жаттығу барысында жаттығушылардың назарын түсініп ұғынуға, жаттығулардың дұрыс орындалуын, жаттығулардың ережесін және күн тәртібі, техникалық, тактикалық қимылдарды жетілдіру.
Теориялық дайындық тактикалық, өздігінен қимыл-қозғалыс . Оны түсінуге, тереңірек талдауға, және қарсыластың әдіс-ойларын тануға , ой ұшқырлығын дамытуға тактикада және жарыста көмектеседі.
Теориялық білімдер арнайы лекцияларда даклад (баяндама) мен әдістемелерде және практикалық әдісте техникалық тактиканы қолдану барысында үйретіледі.
1 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘСІЛДЕР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ҮЙЛЕСІМІ
Семсерлесу ол спортшының қимыл және ментальды қасиеттерді қажет ететін спорттың арнайы түрі болып табылады. Спорттың басқа түрлерінде бұндай арнайы қабілеттің қажеті жоқ. Бірақ, семсерлесу жан-жақты дайындалу керек, бұл спорттың түрінде күш, шыдамдылық, техникалық қиын қимылдарды жасағанда аяқтардың және қолдардың үйлесімдері болуы керек.
Әдебиеттік көрсеткіштеріне қарағанда бұндай қасиеттер 15-16 жаста пайда болады екен, сондықтан осы жаста семсерлесу спортына дайындау ыңғайлы.
15-16 жаста жүйке-бұлшық ет аппараты дамып, семсерлесуші техникалық қиын және тактикалық іс-әрекеттерді атқарады.
Семсерлесу спортында негізгі орынды жаттығуды дұрыс жүргізу әдістемесі алады.
Бірақ педагогтардың жаттықтырудың тәжірбиелік әдістемесімен олардың тәжірибелік нәтижесі аралығында қарама-қайшылық бар, олар мынадай:
1. Сабақты жүргізу формасы.
2. Жаттығуларды жүргізу әдістемесімен жүргізу әдістері.
3. Жаттығудың арнайы түрлерімен техникалық-тактикалық жетілдіруде.
4. Жаттығулардың бағыты.
5. Іс-әрекетті жетілдірудегі педагогикалық мақсаттар.
5.1 Сабақтың ұйымдастыру түрлері
Әртүрлі жастағы және дәрежедегі семсерлесушілерді дайындауда сабақ жүргізудің жеті түрі бар, олардың ішінде:
1) Топтық сабақ.
2) Жарыс сабағы.
3) Жеке түрдегі сабақ.
4) Денелік және теориялық дайындығынан сабақ.
5) Бақылау және ресми жарыстар.
Жоғарыда айтылған сабақ жүргізу түрлері жаттығуда топта және жеке түрде қолдануға болады, жәнеде жаттықтыру үрдісінде өзіндік болып, бір бірінен байланыссыз болады.
Семсерлесушілерді дайындауда топтық жаттығулар негізгі орын алды. Алғашқы баста бұл сабақтар көп компоненттен тұрады, оның бірі серіктеспен жаттығу. Жоғары дәрежелі спортшыларды жаттықтыруда арнайы техникалық-тактикалық жаттығулар қолданылады. Өзінің кезінде жоғары дәрежелі спортшылар жеке сабақта техникалық-тактикалық жетілдіруде толық құрылады.
Тәжірбиелік сабақта жаттығу екі сағаттан төрт сағатқа дейін созылады, бұл сабақтар сесерлесушілердің дайындығын, оның дәрежесін анықтап, жарыс кезіндегі қолданылатын тактиканы білдіреді.
Жеке түрдегі сабақтар өз бетімен жүргізілетін жаттығу сабағы болып келеді.
Денелік дайындық семсерлесушілерді дайындауда кең тараған жаттығу үдерісі.
Теориялық сабақтарда жаттығуларды сараптайды, олардың жүргізу әдістерін, тактикасын және оларды қолдануын ерекшелейді.
Бақылау және ресми жарыстар семсерлесушілердің дәрежелерін білдіреді, оны қолдану нәтижесін және команда құруда көмектеседі.
5.1 Семсерлесу сабағының типтік бағыты
Сабақтың мазмұны және мақсаты (топтасып, және дара) әр iсте семсерлесушінің дайын болуына әсердiң кешендiлiгi iс жүзiнде барлығын қамтамасыз ету керек. Дегенмен анық және сабақтардi нақты бағыттылықты бөлудiң қажеттiлiгi және (кезектi жарыстарды жақындығы және деңгейі олардың мәндiлiгi) жылдық циклдың кезеңмен өзара байланысты кезеңi, орын техникалық-тактикалық және психологиялық даярлық және (сабақ үйрету, жаттығудың сабақтары, жекпе-жектiң сабақтары) сабақтардың түр өзгешелiктерiнiң атауы семсерлесуі бойынша әдебиеттерде көрсетедi, тек олардың жалпы сипаттамалары және [5 ] дене тәрбие институттарындағы семсерлесу бойынша студенттердiң оқу үдерістерін құру жатады.
Бiлiктi семсерлесушілерді жаттықтыру үшiн сабақ тереңдетіліп бiр үлгiлеуден талап етiл (әрекеттермен ) жаңа тәсiлдердi меңгерудiң мiндетін ескеретiн және олардың даярлығының жеке өзгешелiктерi, тактикалық икемдiлiктерiмен қолдану. Әрекеттердi таңдаудың баламалылығының жоғарылауына қондыру осылай орынды және жекпе-жектердi алып жүрудiң бiр үлгi жағдайларында ниеттердi өткiзу (1-шi сурет) . [7 ]
1 сурет- Семсерлесу сабағының типтік бағыттылығы
Білікті семсерлесушілермен жаттығу жұмысынның практикасында сабақтың келесі бағыттылығы орын алады:
1 Әрекет пен оқиғаның алуандылығына кеңінен шолу жасау;
2 Жеке спортшының сүйіспеншілік әрекетін қайталау;
3 Белгілі жағдайда әрекетті қолдану сенімділігі, қимылдық және психикалық қасиетін мамандандырылған деңгейге көтеру;
4 Жарыс жағдайында игерген қимылын ауыстыру тездігі;
5 Спортшының жағдайын реттеу және талдау және жарысқа және т.б., психологиялық дайындық деңгейін көтеру.
Семсерлесу сабақтарының мұндай типтік бағыттылығы нақты дайындайтын технико тактикалық және зияткерлік дайындықты жетілдіруге педагогтар мен спортшылардың көңілін аудартуға мүмкіндік береді. Ары қарай әрбір жаттығатын спортшылардағы тактиканың басқада компоненттерімен жекпе жектегі тәсілді қолданудың алуандылығы арасындағы үйлесімді сандық қатынастарды қалыптастыру толық шындық болады.
Жаттығуда алдын ала ұрыстар жүргізу жарыстарда технико-тактикалық дайындық ойлаған деңгейге жету үдерістің үдеуі үшін қажет. Алайда дайындықтың (техникалық, тактикалық) бір жақтарына ұрыстың бағытталғандығы көрінеді, спортшының көңілін жеке әрекетті қолдануға жинастыру немесе оны орындалу техникасын жақсарту, жекпе жекте семсерлесушінің жарыстық әрекетінің көпфакторлығы көрінеді жіне жалпы сипатқа ие.
Жарыс жағдайында және жекпе жекте ең жиі кездесетін оқиғаларды, жаттығу алаңдарында оларды тиімділікпен пайдалануға болады. Мұндай уақиғада спортшының тактикалық ізденісі жарыс әрекетінің мехнизмдерін бұзбай нақтылауына болады. Дайындықта тактикалық әрекетті қолдану кеңістігі кеңейеді, шабуыл жасау ынтасы көрсеткіштері, қарудың бастапқы қалпы, ұрыс алаңындағы әрекеті және дайындық әрекетіндегі уақыты және т.б.
семсерлесушінің жаттығуында маңызды орын жекпе жек өткізу жағдайында мақсатты бағытталған бейімделуіне әкелетін ойлар,олар :
1 қысылшаң есебі;
2 уақыттың шегі;
3 қарсыласты ұрысалағында қысымдауы немесе одан шегіну қажеттілігі;
4 жарыстарда әр түрлі жүйемен жеңімпазды шығаруға қатысу және т.б.
Осы бағытта өткізілген жұмыстардың нәтижесі ұрыста әртүрлі әрекетті пайдаланылатын, қарсыласқа қарсы тұру және жарыс барысында тактиканы қолданатын семсерлесуші қабілеттілігі болады.
4.1 Жаттығуды орындаудың әдістемелік тәсілдері
Жаттығуды орындау үшін (2 сурет) үйлесімді әдістемелік әдісті іздеу қажеттілігімен анықталады тәсілдерді жетілдіру үдерісінде шұғылданушылардың біліктілік деңгейін және бекіту күрделілігінің айырықшылығы маңызды. Бұл ретте, ойдағыдағы қарсыласпен және серіктестің (бапкердің) қозғалысының имитациясы негізгі қалып пен көбіне үшін жағдайдың және ауу (жаугер тіреудің, айқындамалардың және оның өзгерістерінің, қарудың алғы және ақырғы жағдайының тұрақтандыр-) жетілдір- үшін арнаулы, сол қалған әдістемелік әдіс-айла мен серіктес үшін жаугер әрекет дүркін-дүркін қайталаушылық үшін ара жаттығу ең целесообразны [9].
2 сурет - Әдістемелік тәсілдер
Дербес, сериялы және жаттығуларды (сонымен бiрге жарыс) орындау толық мәнiнде қ нысаналарда және жаттығу құралдарында семсерлеушiлердi техниканың жетiлдiруi мақсатында олданылады. Топты сабақта пайдаланылатын әдiстемелiк тәсiлдердi жекпе-жектiң нақты құралдарын меңгерудi тездетiледi. Маңызды әсерлер болып табылатындар:
1 бiр қалыптылықтың алдын алуы;
2 жаттығудың үдерісiне шұғылданушылардың қызығушылығын келтір;
3 сабақтың тығыздықтың жоғарылату;
4 залдың аумағы ұтымды пайдалану және онының қосалқы сайманы;
5 шұғылданушылардың санын есептеу;
6 ұсыныстарды дамыту [10].
Жеке сабақта әдiстемелiк тәсiлдердiң бөлiгі жарамды, жаттықтырушы белгі берген кезде жаттығуларды дербес және сериялы орындау. Дегенмен, семсерлесу алаңында өзара ауысы және қарумен жаттықтырушысы және спортшының өзара iс-әрекетiнiң параметрлерi және бастапқы орынын өзгерту, тактикалық жағдайларды және жеке iс-әрекеттердi жетiлдiру үшiн, жеке сабақта әдiстемелiк тәсiлдердi санның шектеулiлiгi өтеледi.
Әдсабақтардiң жиынтығы, дене тәрбиесi мақсатында дайындалған, семсерлесушiлердiң жаттығуының әр түрлi бөлімдерінде қолданылады. Дегенмен жоғары техникалық-тактикалық деңгейі жетiстiгі үшiн тәсiл және әдістерді қолдану керек, семсерлесуде дағды және сапалардың толық мәнiнде жетiлдiруiне жәрдемдесу [11 ].
14-16 жаста қылышшы қозғалу тiркесiмдi пайдалана басымырақ шабуылдайды (ұмтылу+ ұмтылу, қадам немесе алға қарғу және ұмтылу + ұмтылу), жауаппен қорғаныс және қарсышабуылмен қорғану тiркесiмдерi. Одан басқа, тұрақты қолдану iс-әрекеттердi құрамда ие болады:
- бетпердемен соққымен дайындыққа шабуыл;
- жақындаудың барысы бойынша қарсыластың қарсышабуыл тәсiлдеуi бар шабуыл;
- бетпердемен жауаппен жалпылайтын 4-шi қорғаныс;
- маневр жасау.
Қылышпен семсерлесушiлер спорттық жетiлдiру кезеңінде иеленедi:
- ықтималдық аяқтаумен шабуылдың тiркесiмдерi;
- секторды таңдауымен және финттармен жауап шабуылдары;
- тiркесiмдерiмен (қорғаныс және қарсышабуыл) қорғаныс әрекеті;
- " сызық бойынша қару " жағдайдан сұққылумен шабуылдар;
- қорғану дайындалатын iс-әрекеттер;
төменгi қорғаныстармен;
- қарсыырғақпен соққылар.
Барлық жас санаттарындағы қылышпен семсершiлерде жекпе-жектерде тактиканы жүргiзудi қалыптастыру негiзiн құрайтын осы iс-әрекеттердiң өзара байланысы, қарсышабуыл және жауаппен қорғаныстар, финттармен шабуыл және қарапайым шабуылдар арасындағы аналогендік сандық ұқсас белгіленген.
Семсершiлердi жаттығудың өзiне тән әдсабақтарiмен шартты қарсыласпен, қарсыласпен және серiктеспен жаттығудың әдсабақтарi болып табылады.
Қарсылассыз жаттығу.
Негiзгi ережелермен, қозғалыс тәсiлдерiн және қарумен қозғалыстарды меңгеру үшiн қолданылады, сонымен бiрге тәуелсiз жағдайлардың қарсыластың iс-әрекеттерiнен қажеттi сапаларды семсершiлердi жетiлдiру үшiн.
Шартты қарсыласпен жаттығу.
Шартты қарсылас көмекшi құралдар және тренажерлер, нысана, қарақшы, қаптар, доп жәнет.б. болады.
Пайдаланылатын жаттығуларда (арақашықтықтың бағалауында бұрын барлығы) көру талдағыштың көрiнсабақн мамандандырады және түйсiк, адекватты жарыс әрекеттiң кинестезическиесi. Өзара әрекет етуде шартты қарсыласпен тәсiлдердi орындаудың дәлдiгiн талап шақырым өседi, тәсiлдердiң қасақана әсерлерiнде айналу жағдайын туғызады.
Серіктеспен жаттығу.
Қарудың қимылдарын техниканың меңгеруi үшiн пайдаланады және әрекеттердiң тактикалық құрамдастары, серіктестiң белсендi көмегiнiң жанында мамандандырылған бiлулердi жетiлдiру.
Тәсiлдердi жетiлдiруде және серіктестiң семсерлесутың әрекеттерi дұрыс оларды орындауы үшiн алғышартты жасайды. Жеке сабақта серіктестiң рөлiнде өз қимылдармен тәсiлдердi және әрекеттер орындауды жеңiлдету үшін жаттықтырушы шығып тұрады. Серіктестен жаттығуларды оңтайлы орындау үшiн жұптасып жаттығулардың процесінде екi семсерлесушілер техникалық-тактикалық дайындығын белгiлi деңгейде жетiлдiрiлген.
Серіктеспен жаттығу әрекеттерге бейiмдiлiк дамытады, жекпе-жектердi алып жүрудiң жағдайының аралығында өзара байланысты түсiнуге көмектеседi.Тәсiлдердi орындау және серіктеспен жаттығулардағы әрекеттерi спорттық жекпе-жектi вариативтi даулы жағдайларда әрекеттiң жақсартуы үшiн алғышартты жасайды. Семсерлесушінің өзiне тән сапалары: әрекет мезет таңдағыштық бастапқыда,арақашықтық реттеуге жетiлдiрiледi және серіктестiң әрекеттерiнен тәуелдiлiкте моменттiк параметрлер, әрекеттердi шапшаңдықты.
Қарсыласпен жаттығу
Тәсiлдердi және белсендi қарсы әрекет шарттарындағы әрекеттерiн жетiлдiру үшiн қолданылады. Әрекеттердi құрамы ; ерiк сапалар, икемдiлiгi жетiлдiрiлiп даулы жағдайларында қарсылас жасалынатын өз бейiмдiлiктерiн жүзеге асырылуға кеңейтуге рұқсат бередi.
Қарсыласпен жаттығудың әдсабақ қарсылас, уақытша тапшылықтың тактикалық ниеттерi туралы шектеулi ақпарат шарттарындағын спортшылардың әрекеттерiн жетiлдiру үшiн алғышартты жасайды. Бұл бәрi көтерiлген эмоционалды фонды жасайды және икемдiлiктiң спортшыларында бастамашыл тәрбиелеуге рұқсат берген жарыстардың шарттарындағы биiк қауырттылықты, ұқсас әрекетпен және қарсы әрекеттiң жағдайында уақытылы әрекет жасау. [10 ]
Спортшыларды даярлықтың процесiн нәтижелiлiк жаттығудың мiндеттерiне елеп-екшелетiн әдсабақтардi сәйкестiктен бiрiншi ретке бағынышты болады және пайдаланылатын тәсілдердің арасындағы өзара байланыстардың есептеуi және әдсабақтарі. Өзiне тән әдсабақтардi қолдану қоюды оңтайландыруға және шарттар, семсерлесушіларды адекватты мамандандырылған әрекетте педагогикалық мiндеттердiң бөлiндiлерiн шешiм рұқсат бередi.
Қимыл сапаларын жаттығуының әдсабақтарi спортын теорияда көпшiлiк мақұлдаған қайта айнымалы және меңгеруiнiң әдсабақтарi қимыл әрекеттерiмен ыдыратып жiберiлген, бiртұтас және толық өлшемде семсерлесушілерді спорттық бiлiктiлiктiң жоғарылауы үшiн жақындамайды. Әрекеттердi құраммен бұл бұрын барлығын үнемi түсiндiредi және қимыл сапалар ғана емес маманданғандықтың спортшыларынан талап еткен жекпе-жекте тактикалық ахуалдың екiұштылығымен, бiрақ және (назар, қабылдау, ұсыну, қимыл реакциялар, жады, ойлау) психикалық функциялар. Жекпе-жектiң алып жүруiнiң тәсiлдерiн меңгерудiң мiндеттерiн тұрақты қосарлануды семсерлесушілерді жаттығуда керек сондықтанда талаптарды әр түрлiлiк ара шақырым олардың қимылы және психикалық орталар. [11 ]
Өңделген әдсабақтарi техникалық және (олардың тiркесiмдерiмен және тактикалық құрамдастармен) жеке әрекетпен бағытталған меңгеруге семсерлесушілерін тактикалық жетiлдiруi, таңдаудың шарттарын қиындату және белдесуде ниеттердi өткiзу, ал да белдесуде әрекеттердi қолданудың оңтайлы құрылымын қалыптастыру. [12 ]
1. Берiлген жағдайлардағы әрекеттерiн қайталау
Семсерлесушінің техникалық дайындықтың әдсабақ кең таралған. Дегенмен тиiмдi оның қолдануы үшiн қаруды бастапқы қалыптарды әр түрлiлiк талап етiледi және арақашықтықтар, кеңiстiктiң, шапшаң, күштік және орындаудың ырғақты параметрлерi.
2. Атқарылатын әрекеттердiң топтамаларын (ұзақтық ) санның мөлшерлеуi
Құрылым бойынша қолдану айырмашылығы болатын және қажеттiлiк атқарылатын (1 - 2 миналарға дейiн ұзақтық әдетте) тәсiлдердiң топтамаларының қимыл параметрлерiне бiрнеше рет басуға анықталады және жекпе-жекте, жанында мынау стандартты бастапқы сақталуына және (жарыстық тұру, алға аттау) қару соңғы жағдайлар қорға, (иық белдеу, мойын, қарулы қол) бұлшықеттердiң шамадан тыс тырысуларысыз әрекет жасау.
Жаттығу әдетте келесi бейнесi жүргiзiледi: фонда үздiксiз және оқырман (ұзындықтың таңдауын бастамашылық және ауысуларды бағыт жаттықтырушы жатады) арақашықтықтың тез емес маневр жасау белгісіз берiлген (қорғаныс және жауап, қарсышабуылу) шабуылды орындайды, сөздiк белгi бойынша (жеке жөн-жоба бойынша соңғы жағдай ұстайды) әрекет қайталанады, жаттықтырушының күтпеген шабуылдаулары дарытпайды және жауап көптеп әкеледi.
Басында әрекеттердiң ұқсас тiркесiмдерiн қолдану сериялы олардың орындауында орынды және жеке сабақты аяқ, ал да жеке әрекеттердi жаттығуда белдесудiң аяқтайтын бөлiгiн сапада.
3. Баламалы әрекеттердi тiркес әрекет етулердi мамандануда
Осы әдiстiң қолдануымен "қарудың сезiмi", ("арақашықтықтың сезiмi" "жекпе-жектiң сезiмi"), таңдаумен әрекеттерiн орындаумен меңгеру және ауыстырып қосумен қалыптастыруға қол жеткiзiледi. Қарудың қимылдарынанғы кедергiлердiң шарттарындағын күрделi әрекет етудi жағдайды жасайды және белдесуде әрекеттердi орындаудың кеңiстiктiң параметрлерi арақашықтықтың күтпеген өзгерсабақтарiнде оңтайландыруға рұқсат берген қарсыластың орын ауыстырулары.
Мысалы, баламалы таңдаумен қимыл құрылым бойынша әрекет бiртектi орынды қолданылсын, оларға тән кереғар тактикалық мiндеттерi неткенмен шабуылдау жоғарғы iшкi дарытпасын немесе жоғарғы сыртқы сектор (соққылар ) сұққы жiберу жоғарғы iшкi көптеп әкелер едi немесе жоғарғы сыртқы сектор.
Ұқсас қағида бойынша жоғарғы қорғаныстар жауаптармен сай келедi және (даярлыққа шабуыл) қарсышабуыл.
4. Берiлген жағдайлардағы өзара алмасатын әрекеттерiнің ерiктi алмасуы.
Осы әдiстiң негiзiнде (жұптасып жаттығулардағы) жеке сабақта спортшыға жаттықтырушы шақырым әрекеттiң таңдауының функцияларын жiберу үшiн шарттарды жасау жатады. Тактикалық даярлықты үдеріс нәтижеде жаттықтырушының кеңестерiн өткiзу ғана емес, бiрақ және тiкелей дербес тактикалық әрекеттер қосылады. Жаттықтырушы жаттығуларды орындаудың процесiнде тек бiр үлгi жағдаймен анықталады - (қорғаныс және жауап) белгiлi секторға қарсыласты (жауап, қарсышабуыл) шабуыл, ал ерiктi тiзбекте спортшы әрекеттiң алда тұратын жағдайында өз бетiмен таңдамалы кезектестiредi.
5. Ой моторлы ұсыныстарын қиындату таңдауда және әрекеттердi қолдану.
Ену (үшiн шабуылда оның Клингiмен соқтығысы құтылу және оның ауысуының жолы туралы ұсынудың есептеуiне жауап) қарсыластың болжалды қорғаныстық кедергсабақ арқылы, ал да масаттану дистанциялық және қарудың қимылдарының моменттiк параметрлерi - семсерлесушіның саралауының маңызды құрамдастары. Жаттығуларды қалыптастыру дербес таңдауды ескередi және барлаудың әрекетiн негiзде (немесе үшқарқынды) екi қарқынды шабуылдарының түр өзгешелiктерiнiң спортшысымен немесе (соққы ) сұққы жiберудiң түсiруiне қондырудың қойылған жаттықтырушысымен қолдану. Өрнектi қимылдары бар берiлген шабуылдарға қарсы жауаппен қорғаныстарды тiркесiм сияқты жетiлдiрiледi(қаруға әрекетпен).
6. Дербес таңдау және әрекеттердi қолдануға спортшының сөз жүзiнде қондыруы
Шабуылдарының ең үлкен бөлiгi және қорғаныс әрекет қасақана орындайды. Сонымен бiрге олардың түр өзгешелiгiнiң таңдауы және қиындалған жекпе-жегiнiң экстремалды жағдайларында орындауын басы туралы шешiм қабылдауы - iздестiрудiң косарланғандығында шабуылдаудың таңдауында және қарсыластың шабуылдауына қарсы әрекет. Орын алады және назардың алаңдатуы және қарсыластың дайындайтын әрекеттерiн бағалауды, алыс арақашықтықты сақтауға спортшының ойлауы және алда тұратын (алда тұратын әрекет туралы естiлген ақпараттың оқырманы негiзiнде жаттықтырушысы талап етiлетiн жағдай жаңғыртылады) әрекетке айтып шығылған қондыруды негiзде жеке сабақта жаттықтырылатын жағдайды таңдаудың бастамашылығын спортшыға жiберу, сондықтан қабылдаудың процесi тездетiледi және тактикалық шешiмдердi өткiзу, қасақана әсерлердiң жекпе-жегiнде қолданудың көлемдерiн үлкейтедi.
7. Ықтималдық құраммен тактикалық сюжеттерiн модельдеу және белдесуде әрекеттердi тiзбекпен
Жарыстардағы қарсыластың нақты әрекетiн дәл сезiп қоюға өте қиын, бiрақ екi болжасын немесе үш оның ниетi әр жағдайды алдында жетiстiктiң үлкен ықтималдығымен iс жүзiнде мүмкiн. Демек, дайындайтын әрекетiмен тактикалық сюжеттер жетiлдiрiле немесе (қорғаныспен ) қасақана шабуылымен және бiр аяқталатын болжалды әрекеттердiң, белгiлi өлшемде белдесуде тактикалық күрестi шарт қайта жасалынып, ең жағдай жайылған жекпе-жектерде қарсыласына қарсы әрекетiнiң тәсiлдерiмен кең таралғанына ие болуға лажы болады. Әр белдесуде ойдағыдай әрекет жасай, мүмкiн қарсыластың қарсы әрекеттерi ескере отырып, жарыстардың нақты жағдайларындағы тактикалық шешiмдерiн баламалылық жоғарылауға болады.
8. Жекпе-жекте әрекеттердi қолданудың ықтималдық тiзбегiн модельдеу
Әр жекпе-жекте минимум бес-тоғыз нәтижелi әрекеттер өткiзуге тура келедi спортшының тактикалық ойлауын даярлығының жанында алдыңғы белдесуде тактикалық шешiмдердi тиiмдiлiктiң бағалауын есептеумен құрылған. Сондықтан жетiстiкпен қарсыластың тактикалық ниетi келесi әрекеттi таңдауда, типтiк сұлбада негiздей болады:
- әрекет сәтi түспеген қарсышабуылдан кейiн қорғаныс қолдануға ередi және жауап береді;
- қарсылас сәтi түспеген қорғаныстан кейiн қарсышабуылды пайдаланады:
- жай шабуыл қарсышабуыл күтiле қолданады
- қорғаныс күтiле, өрнектi қимылдары бар шабуыл қолданады.
Семсерлесушінің тактикалық ойлауын бағалау сол сияқты жағдай дәйектi түрде үлгсабақ жасалатын жекпе-жектердегi адекватты тактикалық шешiмдерiн үлкен ықтималдығын құратын олардың баламалы түр өзгешелiктерiнiң бiржолғы алмасуын негiзде әрекеттердi жаттығу құруға рұқсат бередi.
9. Жаттығуларды қауырттылық, жағдайларды қысаңдық реттеу деңгейi
Жаттығуларды (жаттығу серіктестерi, жекпе-жектердi жүргiзудiң жүйелерi) таңдап алудың негiзiнде спортшының әрекеттерiн қауырттылық басқарыла, әрекеттердiң жаттығуларындағы үйренген тасымалдауды тездетiлуге лажы болады және жекпе-жектiң шартында тактикалық бiлулер, жарыстардағы тактикалық шешiмдердi өткiзудiң сенiмдiлiгiн жоғарылату. [16, 17, 18]
Семсерлесушінің шеберлiгi көп компоненттi тiптi олардың әрқайсылары осылай iс жүзiнде тактикалық ниеттердi елеулi санды өткiзудiң жанында (әрекет ) жеке тәсiлдi орындаудың бағалауында мүмкiн. Өз ретінде, ұзындыққа және шапшаңдық, моменттiк және шабуылдаудың орындауын басы ырғақты параметрлер, мықты сипаттама және қарудың қимылы және т.б. талапта айырмашылық орын алады.
Мысалы, (әрекет ) тәсiлдiң нақты құрайтын орындауында (және спортшы) жаттықтырушының назарын шоғырлау, оның жетiлдiруiнiң педагогикалық мiндетiн бөлуге рұқсат бередi
1. (техникалық ) операциялық бөлiк
2. моменттiк және (тактикалық ) жағдайға байланысты сипаттамалар
3. (психологиялық ) жекпе-жек шарттарындағын тасымалдау
4. (интеллектуалдық ) қолданудың мақсатқа лайықтылығын меңгеру
5. қимыл сапалардың көрiнсабақтарiн маманданғандығы бар өзара байланыс (шапшаңдық, ептiлiк, иiлгiштiк, шыдамдылық және т.б.).
Жеке тәсiлдi(әрекет) жетiлдiрудiң педагогикалық мiндеттерi түр өзгешелiгiнiң әрқайсылары жаттығудың қайта-қайта қайталауын жаттықтырушының (репликалар ) жөн-жобаларының негiзiнде мүмкiн өз бетiмен шешiлiп, өзгерту, ал да өзгерiстiң негiзiнде бастапқы және соңғы жағдай спортшыда және (серіктес ) жаттықтырушы.
Жеке тәсiлдi (әрекет ) жетiлдiруге бiр үлгi педагогикалық қондырулар жанында семсерлесуу жекпе-жек фактор ұшырып түсiретiн техникаларын тұрақтылығы (қимыл, психикалық және мағыналы) спортшы әрекеттердi орындау құрамдастардың арасындағы, өзара байланыстың әрекет етулерiн сипатты бейнелеп көрсетедi.
Семсерлесушілерді даярлықтың жүйесi жарыс әрекеттiң сипаттамаларын есептеудiң негiзiнде салынады, ал дайын болу басқарудың тиiмдiлiгi таңдау критерийлердi спортшылардың ағзасының күйi, баламалылық шектейдi және пайдаланылатын әсерлер ара қатынастың оңтайлығы.
Семсерлесушілердің даярлығы екi өзара байланысты құрамдасты түрде шартты түрде өзiн таныстыруға болады. Оның бiрiншi бөлiгiн (үдеріс) жаттығу, жарысты және қалпына келтiру, үйретуді және спортшының тәрбиесiн құрайды. Екiншi бөлiкке (маңғазданылған) басқарудың әрекеткерлер құрамының әрекетi және ортаның әсерi кiредi. Даярлықпен басқару (материальдық-техникалық және шаруашылық) ұйымдастыру, ғылыми-әдiстемелiк қамтамасыз ететiн әрекеткерлерге көмектескен жаттықтырушының жетекші функциясының жанында жүзеге асады, және медициналық қамтамасыз ету.
Жаттықтырушының даярлайтын жаттығуына керек:
1. (бастапқы және ағымды) таңдаудың жүргiзуi;
2. жаттығу процесi бағытының анықтауы;
3. жаттығу және жарыс жүктемелер үлестiру және спорттық нәтиженiң жоспарлауы.
Жаттықтырушының педагогикалық әрекетi келесi негiзгi бағыттарды қосылады:
1. ұйым және жаттығуларды жүргiзу;
2. жетiлдiру техникалық-тактикалық;
3. мамандану денелік және психикалық сапалар және функционалдық мүмкiндiктердi жоғарылату;
4. моральдық және ерiк қасиеттер тәрбиесі;
5. машықтанғандықтың дамуымен басқару.
Жаттықтырушының педагогикалық функцияларын орындаудан басқа жүзеге асырады немесе жабдықтау тапсырма материальдық-техникалыққа берiледi, даярлықтың қамтамасыз етуi ғылыми-әдiстемелiк бағыттайды.
Семсерлесушілерді даярлықты басқарудың процесiн нақтылау жаттығуда жаттықтырушы, көмекшi буынның әрекеткерлерiн мiндеттiң күштерiн нақты жиынтықты анықтауға рұқсат бередi және жарысты оңтайландыру.
Семсерлесушілерді даярлықтың ұйымдастыру бөлiгiне қосылады:
- спортшыларды даярлығына қатысатын жеке адамдардың жұмысының үйлесiмдігі;
- жоспарлау және жарыстарды жүргiзу және жиындар;
- даярлық және жаттықтырушылар, төрешiлер, басшы жұмыскерлердi қайта даярлау және т.б.;
- бас қосу орныдардағы мәдениеттi - бұқаралық шараларын жүргiзу және жарыстар, демалыстың уақыты;
- жиын және өткiзу туралы ақпараттың талдауы даярлық жоспарлы, жаттығу және жарыс жүктемелер.
Материальдық-техникалық қамтамасыз ету ескередi:
- жөндеуге тапсырмаларды әзiрлеу және спорт жайларды соғу және оған бақылау жасау;
- сабақтың орындарын даярлау және жарыстар;
- тәсілдер және жарысқа қатысушыларды орналастыру және жарыстар;
- құрал жабдықтарды жетiлдiру және жабдықтар;
- спорт киiммен және құрал жабдықтар қамтамасыз ету;
- арнаулы аппаратурамен және құралдармен қамтамасыз ету.
Ғылыми-әдiстемелiк және медициналық қамтамасыз етуге жауап беретiн әрекеткерлердi мiндеттері, құрайды:
- жарыс әрекеттiң зерттеуі;
- семсерлесутың түрiнде тактика, техниканың дамуы, төрешiлiктiң технологиясы тенденцияларды болжау;
- спортшылардың модель сипаттамаларын анықтау, ең iрi жарыстарда жеңу қабiлетi;
- қарсыластар және командалар туралы ақпаратын жинау;
- машықтанғандықтың ұсынымдарын әзiрлеу;
- профилактикалық шаралар құрамында, жарақттанушылықтың ескерту бар;
- емдiк шаралар;
- тамақтану және тұрмыстық жағдайларға бақылау жасау;
- (сауығу ) қалпына келтiру шаралары;
- ағымды және тереңдетілген бақылау.
Семсерлесута биiк және тұрақты спорттық нәтижелерге жету, анықталады:
- жарыс әрекеттiң талаптарына (оны мiнездейтiн қимыл және психикалық мүмкiндiктер) спортшының ағзасының туа бiткен морфофункционалды деректерiн сәйкестiк және қарудың түрiнде мамандандыру;
- даярлықтың жағдайы және спортшының өмiрi (матералды, техникалық және ұйымдастыру)
- тәсілдің әсерiмен және жаттығудың әдсабақтарi, жарыс және қалпына келтiру.
Мысалы, спорттық жетiлдiру кезеңдерiнде семсерлесушілерді даярлықтың процесiне және әсiресе жоғарғы шеберлiк, жаттықтырушының педагогикалық күштерi белгiлi ұстаулар бар болады.
- жекпе-жектердi алып жүрудiң тәсілімен меңгеру;
- әрекеттердi құрамның индивидуәлизациясы;
- жарыстардағы бөгеуiлге берiктiктiң жоғарылауы;
- тәсілдің қолдануы және бағалаудың әдсабақтарi және дайын болудың деңгейiмен және дт.б. бақылау;
Қалыптың деректерi өзінiң аралығында әр түрлi және көп жоспарлы болады . Жаттығу, даярлықтың жүйесiн ең маңызды бөлiк болып көрiнеді, жалпы заңдылықтардың есептеуiмен құралады:
- жоғарғы жетiстiктерге бағыттылық;
- жалпы және арнаулы тәсілдер;
- үздiксiздiк және циклдiк;
- бiртiндеп жоғарылау және секiрiс тәрiздi жүктеме өзгерiсі;
- қажудың үдерісі әр түрлi уақытқа қатыстылыққа қатысты әсерлердi толқын тәрiздiлiк және қалпына келтiру.
Жоғарғы жетiстiктерге жаттығу үдеріс бағыттылығын анықтаудың қажеттiлiгiмен анықталады және сапалардың жүргiзушсабақнiң есептеуi және семсерлесутың сабақтарi үшiн спортшылардың жеке ерекшелiктерi, ал қарудың белгiлi түрiнде мамандану. Осы қалып сұрыптаудың процестерiн бастапқы мамандандыруды кезеңнiң жүруiнде сабақтастықпен анықталады және жетiлдiру индивидуәлизация мақсаттарындағын спорттық бейiмдiлiктердi техникалық-тактикалық диагностика.
Семсерлесушілерді техникалық дайындықтың құрамдасы қимыл сапаларды мамандануды болып көрiнедi. Мүмкiндiктiң семсерлесуші маневр жасаудың дұрыс техникасымен қимылдарды тiркесте, жекелiкте, старттық шапшаңдық жол бойынша ойдағыдай орын ауыстыруға қамтамасыз етiледi және негiзгi шабуылдарды қолданылу. Бұлшықеттердi күштiң (аяқтар, арқа) мамандандырылған жаттығуы игеру қайта тездетiледi және жауап шабуылдар.
Денелік қажу орын ауыстыруларды техникаға келеңсiз әсер еткен белгiлi, және көп баспалдақты жарыстардағы сұққы жiберулерiнің дәлдiгі. Мынау көрсеткiштер шыдамдылық ұзақ динамикалық және бұлшықеттердiң статикалық кернеулерiне шектейдi.
Тактикалық икемдiлiктер көп қапелiмде әрекет жасап спортшының шапшаң - күштiк мүмкiндiктерiмен қамтамасыз етiледi. Онда иiлгiштiк, (жекелiкте иық және жамбас) буындарын қозғалғыштығын аласа деңгей уақыт түрінде шаншитын қаруларда семсерлесута тұруын үлгi ережелерiнде игеруiмен мүмкiн айтарлықтай қиындатады және қателердi пайда болуы (қарулы қолды бұрыс қалып, кеуденiң профилдiлiгi) техниканың зерттеуiнде шақырылса, сұққы жiберулердiң дәлдiгі кенет төмендейді.
Жарыстардағы әрекеттерiн нәтижелiлiк және жекпе-жектердi алып жүрудiң тактикасы денелік дайын болумен жас спортштарда өзара байланыстырған. Орын ауыстыруларды жекелiкте, шапшаңдық алға адымдау және кейiн жасөспiрiмдiк 10 - 13 жылда орындаудың көрсеткiштерiмен секiру өзара байланыстырған - жүгiру жаттығуларлар. Жекпе-жектердi алып жүрудiң табыстылығына едәуiр ықпал қимыл сапалары мынау едәуiр ықпалда бастайтын семсерлесушіларда әрекеттердi құрамның тарлығымен түсiндiредi және жарыстардағы сонша жас қатысушыларға қарсыластарды денелік басымдықты ойдағыдай қарсы жұмыс iстеуге рұқсат бермейтiн олардың қолдануының тактикалық құрамдастары.
Семсерлесушілердің әрекеттерiнiң бастапқы мамандандыруды кезеңiндегi нәтижелiлiкке дене қабiлеттердi елеулi әсер БЖСМ оқу - жаттығу топтарында жас спортшылардың бейiмдiлiктерi олардың өту бағалауға қатысты маңызды сұрақты туғызады. Өйткенi биiгiрек нәтижелерiмен спортшыларын (денелік дамуда шартты басымдықпен) өз жастық топтарында бөлуi кiм тактикалық ұту шақырымның бейiмдiлiк үлестiрiлген шақырымы назары сол мүмкiн азайсын және дәл ой моторлы ұсыныстарына, бiрақ мүмкiн емес олардың қимыл сапаларды дамуда артта қалушылықта жүзеге асырылу. Семсерлесупен сабақтарге қызығушылық шақырымы төмендетуi ұқсас спортшыларда мүмкiн - жекпе-жектер, жарыстардың топтамаларын ұтылыстан кейiн жиi пайда болатын жағымсыз эмоцияларға. Тап тактикалық ұту семсерлесушілар, бейiм шақырымдар сондықтан және (енуде бұл рапирасында бейнеленген қарсыластың қорғаныстық кедергсабақ арқылы) қару жекпе-жек, педагогикалық қамқорлықта керексiнедi - олардың перспективалық ұмтылуларына жекпе-жектiң алып жүруiн тактиканың игеруiнде.
Жас семсерлесушілерді әр түрлi дайындық кезеңдерге жекпе-жектердi алып жүрудiң техникасын меңгерудiң процесi белгiлi қимыл әрекет етулер деңгейінде регламент белгiленедi және шабуылдауы әрекеттерiнiң түр өзгешелiктерiнiң жетiлдiруi, осылай олардың дамуының сенситив кезеңдерiн әсері, және күрделi реакцияларды барлығы маманданғандық шарттасылған қорғаныстары болады.
Әрекеттердi нәтижелiлiктiң аралығында өзара байланыстардың ерекшелiгi бақылап отыра және таңдаудың реакциясының аралығында аралығында айырмалы қатар бастапқы мамандандыруды кезеңде әрең сендiру мүмкiн қимыл реакциялардың көрсеткiштерiмен және жауаппен қорғаныстарын нәтижелiлiкпен, өрнектi қимылдары бар шабуыл және қарсышабуыл. Дайын болу жоғарылаумен техникалық-тактикалық нәтижелiлiкке психомотор сапаларын әрекеттердi жекпе-жекте әсер артады. Осылай, тереңдетіліп жаттығуды кезеңде, шапшаңдық және дифференциалдау реакцияларын дәлдiк өрнектi қимылдары бар шабуылдардың нәтижелiлiгi орташаланады және жалған шабуылдауларды көлемнiң қару, көбеюiне әрекетi бар шабуылдары және жауаппен қорғаныстары. Демек, дифференциалдау реакцияларын қысқа уақытпен семсерлесушілері және әрекет етулердi дәлдiкте қателердi аз сан қаруға өрнектi қимылдары бар шабуылдар, әрекетi бар шабуылдардың биiгiрек нәтижелiлiктерiн және жауаппен қорғаныстары бар болады.
Жоғарылаудың деңгей өлшемi техникалық-тактикалық маңыздырақ таңдау қапелiмде пайда болатын белгiлер, жеделдiк дифференциалдауда болады. Және де қылышқа семсерлесутың аралығында мынау орнатылған айқын айырмашылықтардың көрсеткiштерi бойынша және рапираларында семсерлесу және семсерлер. Қылышшыларының жекпе-жектерiндегi осылай шабуылдаулардың түр өзгешелiктерiмен таңдаудың реакцияларын өзара байланыс мәндiрек таныстырылған. Рапираларда семсерлесута және қиын тындырылатын таңдауларымен шабуыл жарыс әрекет құрамдастардың арасындағы байланыстың деректерi өзiн таныстыр ғана көрiнетiн 18 - 19 жылдың рапиристарында болатын семсерлер.
Басым көпшiлiгiнде ықтималдық болжау қасақана әсерлердiң орындауында белгiленген. Өз ретке, әрекет экспромт қарсыластың әрекеттерiн тiзбек ескеретiн ықтималдық модель жиiрек барлығы орташаланғанбаған, және үлкенiрек өлшемде сол себептi қимыл әрекет етулердi шапшаңдықтардан бағынышты болады. Қорыта келгенде, жекпе-жектердi жастан тәуелсiз қарсыластардың әрекеттерiн болжау құрылған алып жүру тактика және семсерлесушінің саралауы мүмкiнiрек әрекеттi пайда болуға шақырым озатын даярлық негiз әрқашан бар болады.
Әр түрлi бағыттылықтың (техникалық, денелік, тактикалық) жаттықтырушыларды мамандандырудың мақсатқа лайықтылығын алдын ала анықтаған семсерлесутың түрiнде әрекеттiң ерекшелiк шағылатын жарыс жаттығуларын жүргiзу үнемi қосылу тиiстi жоғарғы жетiстiктерге шақырым талпыныс ынталандыратын жаттығу.
Бiрлiк жалпы және арнаулы дайындық қимыл сапаларды дамудың жан-жақтылығының жетiстiгi шарттайды және көп жылдық спорттық әрекеттiң процесiнде олардың көрiнсабақтарiн мамандандыру.
Жүктемелердi тып-тығыз режiм және демалыс, жаттығу процесiн үздiксiздiк, оны көп жылдық жарысқа даярлық құрамында бар жыл бойы сипаты және ара қатынасын оңтайландыру жетiстiктiң мүмкiндiгi биiк, алдын ала анықтаған қалпына келтiргiш шаралар, және тұрлақты спорттық нәтижелер. [19 ]
Қажудың процестерiн әр түрлi уақытқа қатыстылықтың есептеуi және денелік, техникалық, тактикалық даярлық жаттығу сабақтарiн бағыттылықтан тәуелдiлiкте спортшының ағзасының әр түрлi функционалдық жүйелерiн қалпына келтiру және жеке жаттығудың әсерлерiн жоспарлау негiзiнде болады және (кезең, кезең) микроцикл.
Жаттығу жүктемесінің динамика ерекшеліктері олардың бірізділігі мен жарыс тәрізді, олардың көбеюі, қозғалыс тиімділігі және психикалық органикалық үйлесімі болып табылады. Жылдық циклдегі жаттығу кезеңіне бірнеше микроциклдедің үздіксіз ықпалы, микроциклдегі жүктеменің жаттығу жерін қарастырады. Жаттығу спортшының жоғары жаттығу және жарыс жүктемесіне ағзаның бейімделуін, үйренуін жетілдіреді. Сонымен бірге, жарыс іс-әрекетіне бейімделу үрдісі игеру механизімінің шығуымен сипатталады, және де спорттың формасын анықтайтын, жарыс стимулына ықпал ету қасиеті пайда болады. (20,21,22,23)
Спорттық формада, жаттығу деңгейінде жеткен өзінің бар мүмкіндігін көрсете алатын, жарыс дайындығының жағдайын көрсетеді.
Семсерлесудегі тарату факторлары:
Шарттылық (қарсыластың қимылын есептей білу қабілеті).
Өзінің қимылын бастау сәтін таңдай білу.
Жетістікке жету үшін өзін беру қабілеті.
Жоғары көрсеткішке жету мақсаты және оның жетістігіне жауапкершілік.
Экстремальды жағдайды қамтамасыз ету факторларының нақтылығы.
Адамгершіліктік қасиетінің жиынтығы.
Дайындық,шабуыл,қорғаныс қимылдарының техника тактикалық бірізділігі.
Ағзаның өмір әрекеттілік биоырғақты заңдылықтарына негізделген, оның кезеңдік ерекшеліктерінің, жаттығуды қалыптастыру циклдігі. Жаттығу циклдері төрт түрлі болады: микроцикл(апталық), медоцикл(жаттығу кезеңі,этапы), макроцикл(жылдық), мегацикл(4 жылдық).
1. Дайындық кезеңіне 5 этап кіреді:
Функционалды және денелік дайындық (4апта)
Техникалық дайындық (4 апта)
Технико-тактикалық (4 апта)
Жарыс әрекетін қалыптастыру (4апта)
Қимыл және психикалық қайта қалпына келу (2 апта)
1. Негізгі кезеңге 5 этап кіреді:
Жарыс әрекетін жетілдіру (4 апта)
Бақылау жарысы (9 апта)
Қимыл қайта келу және психикалық разрядка (2 апта)
Модельді жарыс (3 апта)
Басты жарыс (8 апта)
1. Ауыспалы кезең 3 этаптан тұрады:
Спорттық формадан шығару (2 апта)
Демалыс және емдеу іс-шаралары (3апта)
Қимыл шегін қалпына келтіру.
Жылдық циклді жоспарлау кезеңінде анықтайды:
Жаттығудың жалпы көлемі, сонымен бірге кезеңдік және этаптық (сағатпен)
Денелік және арнайы дайындық көлемі (сағатпен)
Жаттығу және жаттығу сабақтарының күні, жарыс күні және сағаттарының саны.
Жаттықтырушының жеке сабақтарының саны нәтижеге жаттығу күрестері және арнайы турнирдегі күрестерінің саны.
Төртжылдық циклдағы семсерлесушілердің дайындығы қарастырады:
Жаттығу жүктемесі және жарыс әрекет көлемінің динамикасы.
Жаттығу жылдары бойынша қабылданған тәсілдер сандық көрсеткіші.
Жекпе-жекте тәсілді енгізу құралын жетілдірудегі мөлшерлік талаптарды орындау, денелік және психикалық қасиеті және олардың пайда болуы.
Спорттық нәтижелердің көтерілуі.
Басты жарыстардағы жоғары нәтижелерге спортшылардың дайындығын бағыттау келесі талаптарды есепке ала, жылдың циклдық негізгі жарыстарының маңыздылығы әрекет етеді:
Жылдың циклдегі негізгі орналасуы басты жарыс спорттық форманы жетістік міндеті бағынады.
Жарыстық күрес көлемі-жаттығу жүктемесінің динамикасымен өзара байланысты болуы мүмкін.
Әрбір этаптағы жарыс және жарыс күрестерінің саны-спортшылардың жеке мінездемесін есепке ала белгіленеді. (сабақ өтілімі, біліктілігі, дайындығы және т.б)
Басты жарыстағы жекпе-жек жүктемесін бақылау және модельдік жарыс кезеңдеріне моделденеді.
Жылдық циклда жарыс жүктемесінің тиімді болуы жылдық басты жарысына дайындық үрдісін мақсатты басқару, техника-практикалық дайындықты көтеру және алдағы жүктемеге ағзаны бейімдеудің жоғары деңгейіне жету болып табылады.
Жылдық циклді кезеңге және этапқа бөлу шартты сипатқа ие, жан-жақты дайындықтың бірінде жаттықтырушы және спортшылардың күшін, жаттығу үдерісінде негізгі педагогикалық бағыттылықпен анықталады. Жаттығу тәсілдер құрамы бойынша көптүрлі және олардың міндеттерін шешу болып табылады. Жылдық циклдің бірінші бірнеше сабақтары құрайды,және де ауыспалы кезеңде өткізілетін олардың толық кемеде дене дайындығы тәсілдерінінің артықшылықтары.
Семсерлесушілер, жоғары жетістікке бағытталған дайындықта, жыл бойы жаттығуда мамандандырылған тәсілдер пайдаланылады, күрес практикасында және техника-тактикалық жетілдірілген, сонымен бірге арнайы жарыста 9-10 ай бойы қатысады.
Жарыс кезінде, 5-7 күні атақты, сынақты немесе таңдалуы, онда жоспарлы немесе армандаған нәтижені көрсету қажеттілігі тұрады, жылдық циклдегі басты жарысқа сумарлы және әрбірінің дайындық мазмұнын анықтайды.
Білікті семсерлесушілердің жылдық циклінің жарыстық сипатын есепке ала спортшылардың қимыл және психикалық қасиетінің мамандандырыла шығуы және олардың жекешелендігі, олардың дайындық тактикалық түрлері және жекпе жекте енгізу тәсіл құрамының оптимизация негізінде техника тактикалық деңгейін көтеруде жетекші орын алады.
1.4. Экстремалды және күйселістік әсерге семсерлесушінің ағзасын бейімдеу
Экстремальды және күйзелістік әсерге семсерлесушілердің ағзасының бейімделуі спортты дамытумен (нәтижені көтеру, жарысқа қатысушылардың шеңберін кеңейту және олардың арасындағы бәсекелестікті көбейту) экстремалды және күйзелістік әсерге ағзаны бейімдеу үрдісінде споршылардың дайындығына талапты көтеру. Жүктемеге спортшының әрекетімен байланысты ,дене және жүйке кіреді және ағзаға әсерінің көлемін анықтайды. Сонымен бірге, оның қозғалыс жақтарының есебімен жүктемені анықтау (Семсерлесудің дайындығын табысты басқару үшін ). Уайымдау, спорттық әрекеттегі көңіл-күй, ерікті және адамгершілікке ынта қою, сенсорлы күш салу жүктеменің психикалық құрамы болып табылады. Ол біршама дәрежеде спортшы ағзасына дене жүктемесін реттейді және ықпал етеді.
Жоғары білікті семсерлесушілердің дайындық тәжірбиелілігінің негізінде,спортшылардың әрекетінің психикалық күш салуына әсер ету дәрежесі бойынша мамандандырылған жаттығуларды беруге болатын, бағалау шкаласы дайындайды.
1 кесте - әртүрлі бағыттағы мамандандырылған жаттығуды орындау кезіндегі семсерлесушілердің әрекетінің психикалық күш салуы.
Жаттығу топтары
Жаттығу атаулары
Жаттығуды орындау кезіндегі психикалық күш салу дәрежесі
I топ
Жауапты жарыстар, күрес
7-10 балл
II топ
Нәтижеге жаттығу күресі және қорытынды жаттығу күресі
6-8 балл
III топ
Оқу күресі , таңдаумен қимылға жұптық жаттығу жаттықтырушымен жеке сабақ, спорттық ойындар
4-6 балл
IV топ
Келісілген әрекеттегі жұптық жаттығу
3-4 балл
V топ
Қосалқы құралдарда, айна алдында, тәсілдерді өздігінше орындау күрес қимылдарын келтіру, көлеңкемен күрес, таңғы тазалық гимнастикасы, бой қыздыру, дене қасиетін жетілдіру жаттығулары.
1-3 балл
Жарыстық күрес семсерлесушілерден психикалық мүмкіншіліктерді мобилизациялауды талап етеді, ал жарыстың нәтижесінде дәрежесі кездесетін спортшылардың біліктілігіне байланысты, спортшылардың алдына қойылған міндеттері және т.б.
Жаттығу күрестерінің психикалық күш салу нақтылығы олардың нәтижелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 3
1 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘСІЛДЕР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ҮЙЛЕСІМІ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 4
1.1 Сабақты ұйымдастыру түрлері __ __ __ __ __ __ __ __ __ 5
1.2Семсерлесу сабағының типтік бағыты __ __ __ __ __ __ __ 8
1.3 Жаттығуды орындаудың әдістемелік тәсілдері __ __ __ __ __ 10
1.4 Экстремалды және күйселістік әсерге семсерлесушінің ағзасын бейімдеу __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 27
1.5 Жаттығуды қалыптастыру қағидалары __ __ __ __ __ __ __ 30
1.6 Спортшылардың жеке бейімделу есебімен күрес тәсілін таңдау __ __36
1.7 Күрес әрекеті мен тактикалық жиынтық құрамы, оларды дайындау және қолдану __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 39
2 ЗЕРТТЕУДІҢ МІНДЕТТЕРІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Зерттеудің міндеттері __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 44
2.2 Зерттеудің әдістері __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 44
2.3 Зерттеуді ұйымдастыру __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 46
3 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ ҚЫЛЫШТАСУШЫЛАР ҮШІН ЖАТТЫҒУДА ДАЙЫНДАЛҒАН ӘДІСТЕМЕНІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК НЕГІЗІ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 48
0.1 Педагогикалық тәжірбиені өткізу кезінде спортшылардың мамандандырылған қимыл қасиетін дамыту динамикасы __ __ __ 48
3.2 Мамандандырылған дене жүктемесінен кейін тәжірбиелік және бақылау топтағы спортшыларды ҚТЖ деңгейін қалыптастыру жылдамдығы __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 58
ҚОРЫТЫНДЫ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ __ __ __ __ __ 64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Заманауи спорттағы жоғары көрсеткіштер, соның ішінде сайыста да, бәсекелестің өсуімен, қатысушылардың жасаруымен психологиялық жүктемелермен, турнирлердің қызықшылығы және басқа да факторлармен сипатталады. Бұның бәрі спортшының жарыста ғана емес, оған дайындық кезінде де денелік және жүйке психологиялық жүктемесіне әкелді.
Спортшы алда болар жарысқа дайындалғанда жалпы және арнайы дайындықтар қатар жүруі керек, өйткені жалпы да шындықтар семсерлесушілердің арнайы дайындығының негізі болып келеді.
Спорттық жаттығулар жүйесінде спортшыларды дайындауға интегральды дайындық деген бар, ол әсіресе жекпе-жек спорт түрінде маңызды. Спорттық жекпе-жек түрінде денелік және психикалық элементтері бірігеді.
Спортшыларды дайындауда ағзаның резервтерін ашатын жаңа әдістер қажет. Сондықтан осы жағдай тексерудің маңыздығын дәлелдейді.
Зерттеу мақсаты:
Жоғары дәрежелі семсерлесушілердің жаттығу үдерісін одан ары жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1) Ғылыми жариялаулар бойынша жоғары дәрежелі семсерлесушілердің әдістері мен құралдарын оптимальды қамтамасыз ету.
2) Жоғары дәрежелі семсерлесушілердің жаттығу әдістемесінің әдістері мен құралдарының типтік құрамын анықтау.
3) Жоғары дәрежелі семсерлесушілерді жаттықтыруда тәжірибелік түрден ұтымды әдістер мен құралдарды қолдану.
Теориялық мәні:
Спортсменнің теориялық дайындығы білімі жалпы және арнайы білімдерден тұрады. Зерттеу мен бақылау арқасында психологиялық, физиологиялық, гигигеналық, техникалық, тактикалық және де басқа спорттық тренировка заңдылықтарды, терең білім берудің түрлері мен эстетикалық сезімді және тәртіп беруге үйретуді қарастырады.
Жаттығу барысында жаттығушылардың назарын түсініп ұғынуға, жаттығулардың дұрыс орындалуын, жаттығулардың ережесін және күн тәртібі, техникалық, тактикалық қимылдарды жетілдіру.
Теориялық дайындық тактикалық, өздігінен қимыл-қозғалыс . Оны түсінуге, тереңірек талдауға, және қарсыластың әдіс-ойларын тануға , ой ұшқырлығын дамытуға тактикада және жарыста көмектеседі.
Теориялық білімдер арнайы лекцияларда даклад (баяндама) мен әдістемелерде және практикалық әдісте техникалық тактиканы қолдану барысында үйретіледі.
1 ЖОҒАРЫ ДӘРЕЖЕЛІ СЕМСЕРЛЕСУШІ СПОРТТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТӘСІЛДЕР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ҮЙЛЕСІМІ
Семсерлесу ол спортшының қимыл және ментальды қасиеттерді қажет ететін спорттың арнайы түрі болып табылады. Спорттың басқа түрлерінде бұндай арнайы қабілеттің қажеті жоқ. Бірақ, семсерлесу жан-жақты дайындалу керек, бұл спорттың түрінде күш, шыдамдылық, техникалық қиын қимылдарды жасағанда аяқтардың және қолдардың үйлесімдері болуы керек.
Әдебиеттік көрсеткіштеріне қарағанда бұндай қасиеттер 15-16 жаста пайда болады екен, сондықтан осы жаста семсерлесу спортына дайындау ыңғайлы.
15-16 жаста жүйке-бұлшық ет аппараты дамып, семсерлесуші техникалық қиын және тактикалық іс-әрекеттерді атқарады.
Семсерлесу спортында негізгі орынды жаттығуды дұрыс жүргізу әдістемесі алады.
Бірақ педагогтардың жаттықтырудың тәжірбиелік әдістемесімен олардың тәжірибелік нәтижесі аралығында қарама-қайшылық бар, олар мынадай:
1. Сабақты жүргізу формасы.
2. Жаттығуларды жүргізу әдістемесімен жүргізу әдістері.
3. Жаттығудың арнайы түрлерімен техникалық-тактикалық жетілдіруде.
4. Жаттығулардың бағыты.
5. Іс-әрекетті жетілдірудегі педагогикалық мақсаттар.
5.1 Сабақтың ұйымдастыру түрлері
Әртүрлі жастағы және дәрежедегі семсерлесушілерді дайындауда сабақ жүргізудің жеті түрі бар, олардың ішінде:
1) Топтық сабақ.
2) Жарыс сабағы.
3) Жеке түрдегі сабақ.
4) Денелік және теориялық дайындығынан сабақ.
5) Бақылау және ресми жарыстар.
Жоғарыда айтылған сабақ жүргізу түрлері жаттығуда топта және жеке түрде қолдануға болады, жәнеде жаттықтыру үрдісінде өзіндік болып, бір бірінен байланыссыз болады.
Семсерлесушілерді дайындауда топтық жаттығулар негізгі орын алды. Алғашқы баста бұл сабақтар көп компоненттен тұрады, оның бірі серіктеспен жаттығу. Жоғары дәрежелі спортшыларды жаттықтыруда арнайы техникалық-тактикалық жаттығулар қолданылады. Өзінің кезінде жоғары дәрежелі спортшылар жеке сабақта техникалық-тактикалық жетілдіруде толық құрылады.
Тәжірбиелік сабақта жаттығу екі сағаттан төрт сағатқа дейін созылады, бұл сабақтар сесерлесушілердің дайындығын, оның дәрежесін анықтап, жарыс кезіндегі қолданылатын тактиканы білдіреді.
Жеке түрдегі сабақтар өз бетімен жүргізілетін жаттығу сабағы болып келеді.
Денелік дайындық семсерлесушілерді дайындауда кең тараған жаттығу үдерісі.
Теориялық сабақтарда жаттығуларды сараптайды, олардың жүргізу әдістерін, тактикасын және оларды қолдануын ерекшелейді.
Бақылау және ресми жарыстар семсерлесушілердің дәрежелерін білдіреді, оны қолдану нәтижесін және команда құруда көмектеседі.
5.1 Семсерлесу сабағының типтік бағыты
Сабақтың мазмұны және мақсаты (топтасып, және дара) әр iсте семсерлесушінің дайын болуына әсердiң кешендiлiгi iс жүзiнде барлығын қамтамасыз ету керек. Дегенмен анық және сабақтардi нақты бағыттылықты бөлудiң қажеттiлiгi және (кезектi жарыстарды жақындығы және деңгейі олардың мәндiлiгi) жылдық циклдың кезеңмен өзара байланысты кезеңi, орын техникалық-тактикалық және психологиялық даярлық және (сабақ үйрету, жаттығудың сабақтары, жекпе-жектiң сабақтары) сабақтардың түр өзгешелiктерiнiң атауы семсерлесуі бойынша әдебиеттерде көрсетедi, тек олардың жалпы сипаттамалары және [5 ] дене тәрбие институттарындағы семсерлесу бойынша студенттердiң оқу үдерістерін құру жатады.
Бiлiктi семсерлесушілерді жаттықтыру үшiн сабақ тереңдетіліп бiр үлгiлеуден талап етiл (әрекеттермен ) жаңа тәсiлдердi меңгерудiң мiндетін ескеретiн және олардың даярлығының жеке өзгешелiктерi, тактикалық икемдiлiктерiмен қолдану. Әрекеттердi таңдаудың баламалылығының жоғарылауына қондыру осылай орынды және жекпе-жектердi алып жүрудiң бiр үлгi жағдайларында ниеттердi өткiзу (1-шi сурет) . [7 ]
1 сурет- Семсерлесу сабағының типтік бағыттылығы
Білікті семсерлесушілермен жаттығу жұмысынның практикасында сабақтың келесі бағыттылығы орын алады:
1 Әрекет пен оқиғаның алуандылығына кеңінен шолу жасау;
2 Жеке спортшының сүйіспеншілік әрекетін қайталау;
3 Белгілі жағдайда әрекетті қолдану сенімділігі, қимылдық және психикалық қасиетін мамандандырылған деңгейге көтеру;
4 Жарыс жағдайында игерген қимылын ауыстыру тездігі;
5 Спортшының жағдайын реттеу және талдау және жарысқа және т.б., психологиялық дайындық деңгейін көтеру.
Семсерлесу сабақтарының мұндай типтік бағыттылығы нақты дайындайтын технико тактикалық және зияткерлік дайындықты жетілдіруге педагогтар мен спортшылардың көңілін аудартуға мүмкіндік береді. Ары қарай әрбір жаттығатын спортшылардағы тактиканың басқада компоненттерімен жекпе жектегі тәсілді қолданудың алуандылығы арасындағы үйлесімді сандық қатынастарды қалыптастыру толық шындық болады.
Жаттығуда алдын ала ұрыстар жүргізу жарыстарда технико-тактикалық дайындық ойлаған деңгейге жету үдерістің үдеуі үшін қажет. Алайда дайындықтың (техникалық, тактикалық) бір жақтарына ұрыстың бағытталғандығы көрінеді, спортшының көңілін жеке әрекетті қолдануға жинастыру немесе оны орындалу техникасын жақсарту, жекпе жекте семсерлесушінің жарыстық әрекетінің көпфакторлығы көрінеді жіне жалпы сипатқа ие.
Жарыс жағдайында және жекпе жекте ең жиі кездесетін оқиғаларды, жаттығу алаңдарында оларды тиімділікпен пайдалануға болады. Мұндай уақиғада спортшының тактикалық ізденісі жарыс әрекетінің мехнизмдерін бұзбай нақтылауына болады. Дайындықта тактикалық әрекетті қолдану кеңістігі кеңейеді, шабуыл жасау ынтасы көрсеткіштері, қарудың бастапқы қалпы, ұрыс алаңындағы әрекеті және дайындық әрекетіндегі уақыты және т.б.
семсерлесушінің жаттығуында маңызды орын жекпе жек өткізу жағдайында мақсатты бағытталған бейімделуіне әкелетін ойлар,олар :
1 қысылшаң есебі;
2 уақыттың шегі;
3 қарсыласты ұрысалағында қысымдауы немесе одан шегіну қажеттілігі;
4 жарыстарда әр түрлі жүйемен жеңімпазды шығаруға қатысу және т.б.
Осы бағытта өткізілген жұмыстардың нәтижесі ұрыста әртүрлі әрекетті пайдаланылатын, қарсыласқа қарсы тұру және жарыс барысында тактиканы қолданатын семсерлесуші қабілеттілігі болады.
4.1 Жаттығуды орындаудың әдістемелік тәсілдері
Жаттығуды орындау үшін (2 сурет) үйлесімді әдістемелік әдісті іздеу қажеттілігімен анықталады тәсілдерді жетілдіру үдерісінде шұғылданушылардың біліктілік деңгейін және бекіту күрделілігінің айырықшылығы маңызды. Бұл ретте, ойдағыдағы қарсыласпен және серіктестің (бапкердің) қозғалысының имитациясы негізгі қалып пен көбіне үшін жағдайдың және ауу (жаугер тіреудің, айқындамалардың және оның өзгерістерінің, қарудың алғы және ақырғы жағдайының тұрақтандыр-) жетілдір- үшін арнаулы, сол қалған әдістемелік әдіс-айла мен серіктес үшін жаугер әрекет дүркін-дүркін қайталаушылық үшін ара жаттығу ең целесообразны [9].
2 сурет - Әдістемелік тәсілдер
Дербес, сериялы және жаттығуларды (сонымен бiрге жарыс) орындау толық мәнiнде қ нысаналарда және жаттығу құралдарында семсерлеушiлердi техниканың жетiлдiруi мақсатында олданылады. Топты сабақта пайдаланылатын әдiстемелiк тәсiлдердi жекпе-жектiң нақты құралдарын меңгерудi тездетiледi. Маңызды әсерлер болып табылатындар:
1 бiр қалыптылықтың алдын алуы;
2 жаттығудың үдерісiне шұғылданушылардың қызығушылығын келтір;
3 сабақтың тығыздықтың жоғарылату;
4 залдың аумағы ұтымды пайдалану және онының қосалқы сайманы;
5 шұғылданушылардың санын есептеу;
6 ұсыныстарды дамыту [10].
Жеке сабақта әдiстемелiк тәсiлдердiң бөлiгі жарамды, жаттықтырушы белгі берген кезде жаттығуларды дербес және сериялы орындау. Дегенмен, семсерлесу алаңында өзара ауысы және қарумен жаттықтырушысы және спортшының өзара iс-әрекетiнiң параметрлерi және бастапқы орынын өзгерту, тактикалық жағдайларды және жеке iс-әрекеттердi жетiлдiру үшiн, жеке сабақта әдiстемелiк тәсiлдердi санның шектеулiлiгi өтеледi.
Әдсабақтардiң жиынтығы, дене тәрбиесi мақсатында дайындалған, семсерлесушiлердiң жаттығуының әр түрлi бөлімдерінде қолданылады. Дегенмен жоғары техникалық-тактикалық деңгейі жетiстiгі үшiн тәсiл және әдістерді қолдану керек, семсерлесуде дағды және сапалардың толық мәнiнде жетiлдiруiне жәрдемдесу [11 ].
14-16 жаста қылышшы қозғалу тiркесiмдi пайдалана басымырақ шабуылдайды (ұмтылу+ ұмтылу, қадам немесе алға қарғу және ұмтылу + ұмтылу), жауаппен қорғаныс және қарсышабуылмен қорғану тiркесiмдерi. Одан басқа, тұрақты қолдану iс-әрекеттердi құрамда ие болады:
- бетпердемен соққымен дайындыққа шабуыл;
- жақындаудың барысы бойынша қарсыластың қарсышабуыл тәсiлдеуi бар шабуыл;
- бетпердемен жауаппен жалпылайтын 4-шi қорғаныс;
- маневр жасау.
Қылышпен семсерлесушiлер спорттық жетiлдiру кезеңінде иеленедi:
- ықтималдық аяқтаумен шабуылдың тiркесiмдерi;
- секторды таңдауымен және финттармен жауап шабуылдары;
- тiркесiмдерiмен (қорғаныс және қарсышабуыл) қорғаныс әрекеті;
- " сызық бойынша қару " жағдайдан сұққылумен шабуылдар;
- қорғану дайындалатын iс-әрекеттер;
төменгi қорғаныстармен;
- қарсыырғақпен соққылар.
Барлық жас санаттарындағы қылышпен семсершiлерде жекпе-жектерде тактиканы жүргiзудi қалыптастыру негiзiн құрайтын осы iс-әрекеттердiң өзара байланысы, қарсышабуыл және жауаппен қорғаныстар, финттармен шабуыл және қарапайым шабуылдар арасындағы аналогендік сандық ұқсас белгіленген.
Семсершiлердi жаттығудың өзiне тән әдсабақтарiмен шартты қарсыласпен, қарсыласпен және серiктеспен жаттығудың әдсабақтарi болып табылады.
Қарсылассыз жаттығу.
Негiзгi ережелермен, қозғалыс тәсiлдерiн және қарумен қозғалыстарды меңгеру үшiн қолданылады, сонымен бiрге тәуелсiз жағдайлардың қарсыластың iс-әрекеттерiнен қажеттi сапаларды семсершiлердi жетiлдiру үшiн.
Шартты қарсыласпен жаттығу.
Шартты қарсылас көмекшi құралдар және тренажерлер, нысана, қарақшы, қаптар, доп жәнет.б. болады.
Пайдаланылатын жаттығуларда (арақашықтықтың бағалауында бұрын барлығы) көру талдағыштың көрiнсабақн мамандандырады және түйсiк, адекватты жарыс әрекеттiң кинестезическиесi. Өзара әрекет етуде шартты қарсыласпен тәсiлдердi орындаудың дәлдiгiн талап шақырым өседi, тәсiлдердiң қасақана әсерлерiнде айналу жағдайын туғызады.
Серіктеспен жаттығу.
Қарудың қимылдарын техниканың меңгеруi үшiн пайдаланады және әрекеттердiң тактикалық құрамдастары, серіктестiң белсендi көмегiнiң жанында мамандандырылған бiлулердi жетiлдiру.
Тәсiлдердi жетiлдiруде және серіктестiң семсерлесутың әрекеттерi дұрыс оларды орындауы үшiн алғышартты жасайды. Жеке сабақта серіктестiң рөлiнде өз қимылдармен тәсiлдердi және әрекеттер орындауды жеңiлдету үшін жаттықтырушы шығып тұрады. Серіктестен жаттығуларды оңтайлы орындау үшiн жұптасып жаттығулардың процесінде екi семсерлесушілер техникалық-тактикалық дайындығын белгiлi деңгейде жетiлдiрiлген.
Серіктеспен жаттығу әрекеттерге бейiмдiлiк дамытады, жекпе-жектердi алып жүрудiң жағдайының аралығында өзара байланысты түсiнуге көмектеседi.Тәсiлдердi орындау және серіктеспен жаттығулардағы әрекеттерi спорттық жекпе-жектi вариативтi даулы жағдайларда әрекеттiң жақсартуы үшiн алғышартты жасайды. Семсерлесушінің өзiне тән сапалары: әрекет мезет таңдағыштық бастапқыда,арақашықтық реттеуге жетiлдiрiледi және серіктестiң әрекеттерiнен тәуелдiлiкте моменттiк параметрлер, әрекеттердi шапшаңдықты.
Қарсыласпен жаттығу
Тәсiлдердi және белсендi қарсы әрекет шарттарындағы әрекеттерiн жетiлдiру үшiн қолданылады. Әрекеттердi құрамы ; ерiк сапалар, икемдiлiгi жетiлдiрiлiп даулы жағдайларында қарсылас жасалынатын өз бейiмдiлiктерiн жүзеге асырылуға кеңейтуге рұқсат бередi.
Қарсыласпен жаттығудың әдсабақ қарсылас, уақытша тапшылықтың тактикалық ниеттерi туралы шектеулi ақпарат шарттарындағын спортшылардың әрекеттерiн жетiлдiру үшiн алғышартты жасайды. Бұл бәрi көтерiлген эмоционалды фонды жасайды және икемдiлiктiң спортшыларында бастамашыл тәрбиелеуге рұқсат берген жарыстардың шарттарындағы биiк қауырттылықты, ұқсас әрекетпен және қарсы әрекеттiң жағдайында уақытылы әрекет жасау. [10 ]
Спортшыларды даярлықтың процесiн нәтижелiлiк жаттығудың мiндеттерiне елеп-екшелетiн әдсабақтардi сәйкестiктен бiрiншi ретке бағынышты болады және пайдаланылатын тәсілдердің арасындағы өзара байланыстардың есептеуi және әдсабақтарі. Өзiне тән әдсабақтардi қолдану қоюды оңтайландыруға және шарттар, семсерлесушіларды адекватты мамандандырылған әрекетте педагогикалық мiндеттердiң бөлiндiлерiн шешiм рұқсат бередi.
Қимыл сапаларын жаттығуының әдсабақтарi спортын теорияда көпшiлiк мақұлдаған қайта айнымалы және меңгеруiнiң әдсабақтарi қимыл әрекеттерiмен ыдыратып жiберiлген, бiртұтас және толық өлшемде семсерлесушілерді спорттық бiлiктiлiктiң жоғарылауы үшiн жақындамайды. Әрекеттердi құраммен бұл бұрын барлығын үнемi түсiндiредi және қимыл сапалар ғана емес маманданғандықтың спортшыларынан талап еткен жекпе-жекте тактикалық ахуалдың екiұштылығымен, бiрақ және (назар, қабылдау, ұсыну, қимыл реакциялар, жады, ойлау) психикалық функциялар. Жекпе-жектiң алып жүруiнiң тәсiлдерiн меңгерудiң мiндеттерiн тұрақты қосарлануды семсерлесушілерді жаттығуда керек сондықтанда талаптарды әр түрлiлiк ара шақырым олардың қимылы және психикалық орталар. [11 ]
Өңделген әдсабақтарi техникалық және (олардың тiркесiмдерiмен және тактикалық құрамдастармен) жеке әрекетпен бағытталған меңгеруге семсерлесушілерін тактикалық жетiлдiруi, таңдаудың шарттарын қиындату және белдесуде ниеттердi өткiзу, ал да белдесуде әрекеттердi қолданудың оңтайлы құрылымын қалыптастыру. [12 ]
1. Берiлген жағдайлардағы әрекеттерiн қайталау
Семсерлесушінің техникалық дайындықтың әдсабақ кең таралған. Дегенмен тиiмдi оның қолдануы үшiн қаруды бастапқы қалыптарды әр түрлiлiк талап етiледi және арақашықтықтар, кеңiстiктiң, шапшаң, күштік және орындаудың ырғақты параметрлерi.
2. Атқарылатын әрекеттердiң топтамаларын (ұзақтық ) санның мөлшерлеуi
Құрылым бойынша қолдану айырмашылығы болатын және қажеттiлiк атқарылатын (1 - 2 миналарға дейiн ұзақтық әдетте) тәсiлдердiң топтамаларының қимыл параметрлерiне бiрнеше рет басуға анықталады және жекпе-жекте, жанында мынау стандартты бастапқы сақталуына және (жарыстық тұру, алға аттау) қару соңғы жағдайлар қорға, (иық белдеу, мойын, қарулы қол) бұлшықеттердiң шамадан тыс тырысуларысыз әрекет жасау.
Жаттығу әдетте келесi бейнесi жүргiзiледi: фонда үздiксiз және оқырман (ұзындықтың таңдауын бастамашылық және ауысуларды бағыт жаттықтырушы жатады) арақашықтықтың тез емес маневр жасау белгісіз берiлген (қорғаныс және жауап, қарсышабуылу) шабуылды орындайды, сөздiк белгi бойынша (жеке жөн-жоба бойынша соңғы жағдай ұстайды) әрекет қайталанады, жаттықтырушының күтпеген шабуылдаулары дарытпайды және жауап көптеп әкеледi.
Басында әрекеттердiң ұқсас тiркесiмдерiн қолдану сериялы олардың орындауында орынды және жеке сабақты аяқ, ал да жеке әрекеттердi жаттығуда белдесудiң аяқтайтын бөлiгiн сапада.
3. Баламалы әрекеттердi тiркес әрекет етулердi мамандануда
Осы әдiстiң қолдануымен "қарудың сезiмi", ("арақашықтықтың сезiмi" "жекпе-жектiң сезiмi"), таңдаумен әрекеттерiн орындаумен меңгеру және ауыстырып қосумен қалыптастыруға қол жеткiзiледi. Қарудың қимылдарынанғы кедергiлердiң шарттарындағын күрделi әрекет етудi жағдайды жасайды және белдесуде әрекеттердi орындаудың кеңiстiктiң параметрлерi арақашықтықтың күтпеген өзгерсабақтарiнде оңтайландыруға рұқсат берген қарсыластың орын ауыстырулары.
Мысалы, баламалы таңдаумен қимыл құрылым бойынша әрекет бiртектi орынды қолданылсын, оларға тән кереғар тактикалық мiндеттерi неткенмен шабуылдау жоғарғы iшкi дарытпасын немесе жоғарғы сыртқы сектор (соққылар ) сұққы жiберу жоғарғы iшкi көптеп әкелер едi немесе жоғарғы сыртқы сектор.
Ұқсас қағида бойынша жоғарғы қорғаныстар жауаптармен сай келедi және (даярлыққа шабуыл) қарсышабуыл.
4. Берiлген жағдайлардағы өзара алмасатын әрекеттерiнің ерiктi алмасуы.
Осы әдiстiң негiзiнде (жұптасып жаттығулардағы) жеке сабақта спортшыға жаттықтырушы шақырым әрекеттiң таңдауының функцияларын жiберу үшiн шарттарды жасау жатады. Тактикалық даярлықты үдеріс нәтижеде жаттықтырушының кеңестерiн өткiзу ғана емес, бiрақ және тiкелей дербес тактикалық әрекеттер қосылады. Жаттықтырушы жаттығуларды орындаудың процесiнде тек бiр үлгi жағдаймен анықталады - (қорғаныс және жауап) белгiлi секторға қарсыласты (жауап, қарсышабуыл) шабуыл, ал ерiктi тiзбекте спортшы әрекеттiң алда тұратын жағдайында өз бетiмен таңдамалы кезектестiредi.
5. Ой моторлы ұсыныстарын қиындату таңдауда және әрекеттердi қолдану.
Ену (үшiн шабуылда оның Клингiмен соқтығысы құтылу және оның ауысуының жолы туралы ұсынудың есептеуiне жауап) қарсыластың болжалды қорғаныстық кедергсабақ арқылы, ал да масаттану дистанциялық және қарудың қимылдарының моменттiк параметрлерi - семсерлесушіның саралауының маңызды құрамдастары. Жаттығуларды қалыптастыру дербес таңдауды ескередi және барлаудың әрекетiн негiзде (немесе үшқарқынды) екi қарқынды шабуылдарының түр өзгешелiктерiнiң спортшысымен немесе (соққы ) сұққы жiберудiң түсiруiне қондырудың қойылған жаттықтырушысымен қолдану. Өрнектi қимылдары бар берiлген шабуылдарға қарсы жауаппен қорғаныстарды тiркесiм сияқты жетiлдiрiледi(қаруға әрекетпен).
6. Дербес таңдау және әрекеттердi қолдануға спортшының сөз жүзiнде қондыруы
Шабуылдарының ең үлкен бөлiгi және қорғаныс әрекет қасақана орындайды. Сонымен бiрге олардың түр өзгешелiгiнiң таңдауы және қиындалған жекпе-жегiнiң экстремалды жағдайларында орындауын басы туралы шешiм қабылдауы - iздестiрудiң косарланғандығында шабуылдаудың таңдауында және қарсыластың шабуылдауына қарсы әрекет. Орын алады және назардың алаңдатуы және қарсыластың дайындайтын әрекеттерiн бағалауды, алыс арақашықтықты сақтауға спортшының ойлауы және алда тұратын (алда тұратын әрекет туралы естiлген ақпараттың оқырманы негiзiнде жаттықтырушысы талап етiлетiн жағдай жаңғыртылады) әрекетке айтып шығылған қондыруды негiзде жеке сабақта жаттықтырылатын жағдайды таңдаудың бастамашылығын спортшыға жiберу, сондықтан қабылдаудың процесi тездетiледi және тактикалық шешiмдердi өткiзу, қасақана әсерлердiң жекпе-жегiнде қолданудың көлемдерiн үлкейтедi.
7. Ықтималдық құраммен тактикалық сюжеттерiн модельдеу және белдесуде әрекеттердi тiзбекпен
Жарыстардағы қарсыластың нақты әрекетiн дәл сезiп қоюға өте қиын, бiрақ екi болжасын немесе үш оның ниетi әр жағдайды алдында жетiстiктiң үлкен ықтималдығымен iс жүзiнде мүмкiн. Демек, дайындайтын әрекетiмен тактикалық сюжеттер жетiлдiрiле немесе (қорғаныспен ) қасақана шабуылымен және бiр аяқталатын болжалды әрекеттердiң, белгiлi өлшемде белдесуде тактикалық күрестi шарт қайта жасалынып, ең жағдай жайылған жекпе-жектерде қарсыласына қарсы әрекетiнiң тәсiлдерiмен кең таралғанына ие болуға лажы болады. Әр белдесуде ойдағыдай әрекет жасай, мүмкiн қарсыластың қарсы әрекеттерi ескере отырып, жарыстардың нақты жағдайларындағы тактикалық шешiмдерiн баламалылық жоғарылауға болады.
8. Жекпе-жекте әрекеттердi қолданудың ықтималдық тiзбегiн модельдеу
Әр жекпе-жекте минимум бес-тоғыз нәтижелi әрекеттер өткiзуге тура келедi спортшының тактикалық ойлауын даярлығының жанында алдыңғы белдесуде тактикалық шешiмдердi тиiмдiлiктiң бағалауын есептеумен құрылған. Сондықтан жетiстiкпен қарсыластың тактикалық ниетi келесi әрекеттi таңдауда, типтiк сұлбада негiздей болады:
- әрекет сәтi түспеген қарсышабуылдан кейiн қорғаныс қолдануға ередi және жауап береді;
- қарсылас сәтi түспеген қорғаныстан кейiн қарсышабуылды пайдаланады:
- жай шабуыл қарсышабуыл күтiле қолданады
- қорғаныс күтiле, өрнектi қимылдары бар шабуыл қолданады.
Семсерлесушінің тактикалық ойлауын бағалау сол сияқты жағдай дәйектi түрде үлгсабақ жасалатын жекпе-жектердегi адекватты тактикалық шешiмдерiн үлкен ықтималдығын құратын олардың баламалы түр өзгешелiктерiнiң бiржолғы алмасуын негiзде әрекеттердi жаттығу құруға рұқсат бередi.
9. Жаттығуларды қауырттылық, жағдайларды қысаңдық реттеу деңгейi
Жаттығуларды (жаттығу серіктестерi, жекпе-жектердi жүргiзудiң жүйелерi) таңдап алудың негiзiнде спортшының әрекеттерiн қауырттылық басқарыла, әрекеттердiң жаттығуларындағы үйренген тасымалдауды тездетiлуге лажы болады және жекпе-жектiң шартында тактикалық бiлулер, жарыстардағы тактикалық шешiмдердi өткiзудiң сенiмдiлiгiн жоғарылату. [16, 17, 18]
Семсерлесушінің шеберлiгi көп компоненттi тiптi олардың әрқайсылары осылай iс жүзiнде тактикалық ниеттердi елеулi санды өткiзудiң жанында (әрекет ) жеке тәсiлдi орындаудың бағалауында мүмкiн. Өз ретінде, ұзындыққа және шапшаңдық, моменттiк және шабуылдаудың орындауын басы ырғақты параметрлер, мықты сипаттама және қарудың қимылы және т.б. талапта айырмашылық орын алады.
Мысалы, (әрекет ) тәсiлдiң нақты құрайтын орындауында (және спортшы) жаттықтырушының назарын шоғырлау, оның жетiлдiруiнiң педагогикалық мiндетiн бөлуге рұқсат бередi
1. (техникалық ) операциялық бөлiк
2. моменттiк және (тактикалық ) жағдайға байланысты сипаттамалар
3. (психологиялық ) жекпе-жек шарттарындағын тасымалдау
4. (интеллектуалдық ) қолданудың мақсатқа лайықтылығын меңгеру
5. қимыл сапалардың көрiнсабақтарiн маманданғандығы бар өзара байланыс (шапшаңдық, ептiлiк, иiлгiштiк, шыдамдылық және т.б.).
Жеке тәсiлдi(әрекет) жетiлдiрудiң педагогикалық мiндеттерi түр өзгешелiгiнiң әрқайсылары жаттығудың қайта-қайта қайталауын жаттықтырушының (репликалар ) жөн-жобаларының негiзiнде мүмкiн өз бетiмен шешiлiп, өзгерту, ал да өзгерiстiң негiзiнде бастапқы және соңғы жағдай спортшыда және (серіктес ) жаттықтырушы.
Жеке тәсiлдi (әрекет ) жетiлдiруге бiр үлгi педагогикалық қондырулар жанында семсерлесуу жекпе-жек фактор ұшырып түсiретiн техникаларын тұрақтылығы (қимыл, психикалық және мағыналы) спортшы әрекеттердi орындау құрамдастардың арасындағы, өзара байланыстың әрекет етулерiн сипатты бейнелеп көрсетедi.
Семсерлесушілерді даярлықтың жүйесi жарыс әрекеттiң сипаттамаларын есептеудiң негiзiнде салынады, ал дайын болу басқарудың тиiмдiлiгi таңдау критерийлердi спортшылардың ағзасының күйi, баламалылық шектейдi және пайдаланылатын әсерлер ара қатынастың оңтайлығы.
Семсерлесушілердің даярлығы екi өзара байланысты құрамдасты түрде шартты түрде өзiн таныстыруға болады. Оның бiрiншi бөлiгiн (үдеріс) жаттығу, жарысты және қалпына келтiру, үйретуді және спортшының тәрбиесiн құрайды. Екiншi бөлiкке (маңғазданылған) басқарудың әрекеткерлер құрамының әрекетi және ортаның әсерi кiредi. Даярлықпен басқару (материальдық-техникалық және шаруашылық) ұйымдастыру, ғылыми-әдiстемелiк қамтамасыз ететiн әрекеткерлерге көмектескен жаттықтырушының жетекші функциясының жанында жүзеге асады, және медициналық қамтамасыз ету.
Жаттықтырушының даярлайтын жаттығуына керек:
1. (бастапқы және ағымды) таңдаудың жүргiзуi;
2. жаттығу процесi бағытының анықтауы;
3. жаттығу және жарыс жүктемелер үлестiру және спорттық нәтиженiң жоспарлауы.
Жаттықтырушының педагогикалық әрекетi келесi негiзгi бағыттарды қосылады:
1. ұйым және жаттығуларды жүргiзу;
2. жетiлдiру техникалық-тактикалық;
3. мамандану денелік және психикалық сапалар және функционалдық мүмкiндiктердi жоғарылату;
4. моральдық және ерiк қасиеттер тәрбиесі;
5. машықтанғандықтың дамуымен басқару.
Жаттықтырушының педагогикалық функцияларын орындаудан басқа жүзеге асырады немесе жабдықтау тапсырма материальдық-техникалыққа берiледi, даярлықтың қамтамасыз етуi ғылыми-әдiстемелiк бағыттайды.
Семсерлесушілерді даярлықты басқарудың процесiн нақтылау жаттығуда жаттықтырушы, көмекшi буынның әрекеткерлерiн мiндеттiң күштерiн нақты жиынтықты анықтауға рұқсат бередi және жарысты оңтайландыру.
Семсерлесушілерді даярлықтың ұйымдастыру бөлiгiне қосылады:
- спортшыларды даярлығына қатысатын жеке адамдардың жұмысының үйлесiмдігі;
- жоспарлау және жарыстарды жүргiзу және жиындар;
- даярлық және жаттықтырушылар, төрешiлер, басшы жұмыскерлердi қайта даярлау және т.б.;
- бас қосу орныдардағы мәдениеттi - бұқаралық шараларын жүргiзу және жарыстар, демалыстың уақыты;
- жиын және өткiзу туралы ақпараттың талдауы даярлық жоспарлы, жаттығу және жарыс жүктемелер.
Материальдық-техникалық қамтамасыз ету ескередi:
- жөндеуге тапсырмаларды әзiрлеу және спорт жайларды соғу және оған бақылау жасау;
- сабақтың орындарын даярлау және жарыстар;
- тәсілдер және жарысқа қатысушыларды орналастыру және жарыстар;
- құрал жабдықтарды жетiлдiру және жабдықтар;
- спорт киiммен және құрал жабдықтар қамтамасыз ету;
- арнаулы аппаратурамен және құралдармен қамтамасыз ету.
Ғылыми-әдiстемелiк және медициналық қамтамасыз етуге жауап беретiн әрекеткерлердi мiндеттері, құрайды:
- жарыс әрекеттiң зерттеуі;
- семсерлесутың түрiнде тактика, техниканың дамуы, төрешiлiктiң технологиясы тенденцияларды болжау;
- спортшылардың модель сипаттамаларын анықтау, ең iрi жарыстарда жеңу қабiлетi;
- қарсыластар және командалар туралы ақпаратын жинау;
- машықтанғандықтың ұсынымдарын әзiрлеу;
- профилактикалық шаралар құрамында, жарақттанушылықтың ескерту бар;
- емдiк шаралар;
- тамақтану және тұрмыстық жағдайларға бақылау жасау;
- (сауығу ) қалпына келтiру шаралары;
- ағымды және тереңдетілген бақылау.
Семсерлесута биiк және тұрақты спорттық нәтижелерге жету, анықталады:
- жарыс әрекеттiң талаптарына (оны мiнездейтiн қимыл және психикалық мүмкiндiктер) спортшының ағзасының туа бiткен морфофункционалды деректерiн сәйкестiк және қарудың түрiнде мамандандыру;
- даярлықтың жағдайы және спортшының өмiрi (матералды, техникалық және ұйымдастыру)
- тәсілдің әсерiмен және жаттығудың әдсабақтарi, жарыс және қалпына келтiру.
Мысалы, спорттық жетiлдiру кезеңдерiнде семсерлесушілерді даярлықтың процесiне және әсiресе жоғарғы шеберлiк, жаттықтырушының педагогикалық күштерi белгiлi ұстаулар бар болады.
- жекпе-жектердi алып жүрудiң тәсілімен меңгеру;
- әрекеттердi құрамның индивидуәлизациясы;
- жарыстардағы бөгеуiлге берiктiктiң жоғарылауы;
- тәсілдің қолдануы және бағалаудың әдсабақтарi және дайын болудың деңгейiмен және дт.б. бақылау;
Қалыптың деректерi өзінiң аралығында әр түрлi және көп жоспарлы болады . Жаттығу, даярлықтың жүйесiн ең маңызды бөлiк болып көрiнеді, жалпы заңдылықтардың есептеуiмен құралады:
- жоғарғы жетiстiктерге бағыттылық;
- жалпы және арнаулы тәсілдер;
- үздiксiздiк және циклдiк;
- бiртiндеп жоғарылау және секiрiс тәрiздi жүктеме өзгерiсі;
- қажудың үдерісі әр түрлi уақытқа қатыстылыққа қатысты әсерлердi толқын тәрiздiлiк және қалпына келтiру.
Жоғарғы жетiстiктерге жаттығу үдеріс бағыттылығын анықтаудың қажеттiлiгiмен анықталады және сапалардың жүргiзушсабақнiң есептеуi және семсерлесутың сабақтарi үшiн спортшылардың жеке ерекшелiктерi, ал қарудың белгiлi түрiнде мамандану. Осы қалып сұрыптаудың процестерiн бастапқы мамандандыруды кезеңнiң жүруiнде сабақтастықпен анықталады және жетiлдiру индивидуәлизация мақсаттарындағын спорттық бейiмдiлiктердi техникалық-тактикалық диагностика.
Семсерлесушілерді техникалық дайындықтың құрамдасы қимыл сапаларды мамандануды болып көрiнедi. Мүмкiндiктiң семсерлесуші маневр жасаудың дұрыс техникасымен қимылдарды тiркесте, жекелiкте, старттық шапшаңдық жол бойынша ойдағыдай орын ауыстыруға қамтамасыз етiледi және негiзгi шабуылдарды қолданылу. Бұлшықеттердi күштiң (аяқтар, арқа) мамандандырылған жаттығуы игеру қайта тездетiледi және жауап шабуылдар.
Денелік қажу орын ауыстыруларды техникаға келеңсiз әсер еткен белгiлi, және көп баспалдақты жарыстардағы сұққы жiберулерiнің дәлдiгі. Мынау көрсеткiштер шыдамдылық ұзақ динамикалық және бұлшықеттердiң статикалық кернеулерiне шектейдi.
Тактикалық икемдiлiктер көп қапелiмде әрекет жасап спортшының шапшаң - күштiк мүмкiндiктерiмен қамтамасыз етiледi. Онда иiлгiштiк, (жекелiкте иық және жамбас) буындарын қозғалғыштығын аласа деңгей уақыт түрінде шаншитын қаруларда семсерлесута тұруын үлгi ережелерiнде игеруiмен мүмкiн айтарлықтай қиындатады және қателердi пайда болуы (қарулы қолды бұрыс қалып, кеуденiң профилдiлiгi) техниканың зерттеуiнде шақырылса, сұққы жiберулердiң дәлдiгі кенет төмендейді.
Жарыстардағы әрекеттерiн нәтижелiлiк және жекпе-жектердi алып жүрудiң тактикасы денелік дайын болумен жас спортштарда өзара байланыстырған. Орын ауыстыруларды жекелiкте, шапшаңдық алға адымдау және кейiн жасөспiрiмдiк 10 - 13 жылда орындаудың көрсеткiштерiмен секiру өзара байланыстырған - жүгiру жаттығуларлар. Жекпе-жектердi алып жүрудiң табыстылығына едәуiр ықпал қимыл сапалары мынау едәуiр ықпалда бастайтын семсерлесушіларда әрекеттердi құрамның тарлығымен түсiндiредi және жарыстардағы сонша жас қатысушыларға қарсыластарды денелік басымдықты ойдағыдай қарсы жұмыс iстеуге рұқсат бермейтiн олардың қолдануының тактикалық құрамдастары.
Семсерлесушілердің әрекеттерiнiң бастапқы мамандандыруды кезеңiндегi нәтижелiлiкке дене қабiлеттердi елеулi әсер БЖСМ оқу - жаттығу топтарында жас спортшылардың бейiмдiлiктерi олардың өту бағалауға қатысты маңызды сұрақты туғызады. Өйткенi биiгiрек нәтижелерiмен спортшыларын (денелік дамуда шартты басымдықпен) өз жастық топтарында бөлуi кiм тактикалық ұту шақырымның бейiмдiлiк үлестiрiлген шақырымы назары сол мүмкiн азайсын және дәл ой моторлы ұсыныстарына, бiрақ мүмкiн емес олардың қимыл сапаларды дамуда артта қалушылықта жүзеге асырылу. Семсерлесупен сабақтарге қызығушылық шақырымы төмендетуi ұқсас спортшыларда мүмкiн - жекпе-жектер, жарыстардың топтамаларын ұтылыстан кейiн жиi пайда болатын жағымсыз эмоцияларға. Тап тактикалық ұту семсерлесушілар, бейiм шақырымдар сондықтан және (енуде бұл рапирасында бейнеленген қарсыластың қорғаныстық кедергсабақ арқылы) қару жекпе-жек, педагогикалық қамқорлықта керексiнедi - олардың перспективалық ұмтылуларына жекпе-жектiң алып жүруiн тактиканың игеруiнде.
Жас семсерлесушілерді әр түрлi дайындық кезеңдерге жекпе-жектердi алып жүрудiң техникасын меңгерудiң процесi белгiлi қимыл әрекет етулер деңгейінде регламент белгiленедi және шабуылдауы әрекеттерiнiң түр өзгешелiктерiнiң жетiлдiруi, осылай олардың дамуының сенситив кезеңдерiн әсері, және күрделi реакцияларды барлығы маманданғандық шарттасылған қорғаныстары болады.
Әрекеттердi нәтижелiлiктiң аралығында өзара байланыстардың ерекшелiгi бақылап отыра және таңдаудың реакциясының аралығында аралығында айырмалы қатар бастапқы мамандандыруды кезеңде әрең сендiру мүмкiн қимыл реакциялардың көрсеткiштерiмен және жауаппен қорғаныстарын нәтижелiлiкпен, өрнектi қимылдары бар шабуыл және қарсышабуыл. Дайын болу жоғарылаумен техникалық-тактикалық нәтижелiлiкке психомотор сапаларын әрекеттердi жекпе-жекте әсер артады. Осылай, тереңдетіліп жаттығуды кезеңде, шапшаңдық және дифференциалдау реакцияларын дәлдiк өрнектi қимылдары бар шабуылдардың нәтижелiлiгi орташаланады және жалған шабуылдауларды көлемнiң қару, көбеюiне әрекетi бар шабуылдары және жауаппен қорғаныстары. Демек, дифференциалдау реакцияларын қысқа уақытпен семсерлесушілері және әрекет етулердi дәлдiкте қателердi аз сан қаруға өрнектi қимылдары бар шабуылдар, әрекетi бар шабуылдардың биiгiрек нәтижелiлiктерiн және жауаппен қорғаныстары бар болады.
Жоғарылаудың деңгей өлшемi техникалық-тактикалық маңыздырақ таңдау қапелiмде пайда болатын белгiлер, жеделдiк дифференциалдауда болады. Және де қылышқа семсерлесутың аралығында мынау орнатылған айқын айырмашылықтардың көрсеткiштерi бойынша және рапираларында семсерлесу және семсерлер. Қылышшыларының жекпе-жектерiндегi осылай шабуылдаулардың түр өзгешелiктерiмен таңдаудың реакцияларын өзара байланыс мәндiрек таныстырылған. Рапираларда семсерлесута және қиын тындырылатын таңдауларымен шабуыл жарыс әрекет құрамдастардың арасындағы байланыстың деректерi өзiн таныстыр ғана көрiнетiн 18 - 19 жылдың рапиристарында болатын семсерлер.
Басым көпшiлiгiнде ықтималдық болжау қасақана әсерлердiң орындауында белгiленген. Өз ретке, әрекет экспромт қарсыластың әрекеттерiн тiзбек ескеретiн ықтималдық модель жиiрек барлығы орташаланғанбаған, және үлкенiрек өлшемде сол себептi қимыл әрекет етулердi шапшаңдықтардан бағынышты болады. Қорыта келгенде, жекпе-жектердi жастан тәуелсiз қарсыластардың әрекеттерiн болжау құрылған алып жүру тактика және семсерлесушінің саралауы мүмкiнiрек әрекеттi пайда болуға шақырым озатын даярлық негiз әрқашан бар болады.
Әр түрлi бағыттылықтың (техникалық, денелік, тактикалық) жаттықтырушыларды мамандандырудың мақсатқа лайықтылығын алдын ала анықтаған семсерлесутың түрiнде әрекеттiң ерекшелiк шағылатын жарыс жаттығуларын жүргiзу үнемi қосылу тиiстi жоғарғы жетiстiктерге шақырым талпыныс ынталандыратын жаттығу.
Бiрлiк жалпы және арнаулы дайындық қимыл сапаларды дамудың жан-жақтылығының жетiстiгi шарттайды және көп жылдық спорттық әрекеттiң процесiнде олардың көрiнсабақтарiн мамандандыру.
Жүктемелердi тып-тығыз режiм және демалыс, жаттығу процесiн үздiксiздiк, оны көп жылдық жарысқа даярлық құрамында бар жыл бойы сипаты және ара қатынасын оңтайландыру жетiстiктiң мүмкiндiгi биiк, алдын ала анықтаған қалпына келтiргiш шаралар, және тұрлақты спорттық нәтижелер. [19 ]
Қажудың процестерiн әр түрлi уақытқа қатыстылықтың есептеуi және денелік, техникалық, тактикалық даярлық жаттығу сабақтарiн бағыттылықтан тәуелдiлiкте спортшының ағзасының әр түрлi функционалдық жүйелерiн қалпына келтiру және жеке жаттығудың әсерлерiн жоспарлау негiзiнде болады және (кезең, кезең) микроцикл.
Жаттығу жүктемесінің динамика ерекшеліктері олардың бірізділігі мен жарыс тәрізді, олардың көбеюі, қозғалыс тиімділігі және психикалық органикалық үйлесімі болып табылады. Жылдық циклдегі жаттығу кезеңіне бірнеше микроциклдедің үздіксіз ықпалы, микроциклдегі жүктеменің жаттығу жерін қарастырады. Жаттығу спортшының жоғары жаттығу және жарыс жүктемесіне ағзаның бейімделуін, үйренуін жетілдіреді. Сонымен бірге, жарыс іс-әрекетіне бейімделу үрдісі игеру механизімінің шығуымен сипатталады, және де спорттың формасын анықтайтын, жарыс стимулына ықпал ету қасиеті пайда болады. (20,21,22,23)
Спорттық формада, жаттығу деңгейінде жеткен өзінің бар мүмкіндігін көрсете алатын, жарыс дайындығының жағдайын көрсетеді.
Семсерлесудегі тарату факторлары:
Шарттылық (қарсыластың қимылын есептей білу қабілеті).
Өзінің қимылын бастау сәтін таңдай білу.
Жетістікке жету үшін өзін беру қабілеті.
Жоғары көрсеткішке жету мақсаты және оның жетістігіне жауапкершілік.
Экстремальды жағдайды қамтамасыз ету факторларының нақтылығы.
Адамгершіліктік қасиетінің жиынтығы.
Дайындық,шабуыл,қорғаныс қимылдарының техника тактикалық бірізділігі.
Ағзаның өмір әрекеттілік биоырғақты заңдылықтарына негізделген, оның кезеңдік ерекшеліктерінің, жаттығуды қалыптастыру циклдігі. Жаттығу циклдері төрт түрлі болады: микроцикл(апталық), медоцикл(жаттығу кезеңі,этапы), макроцикл(жылдық), мегацикл(4 жылдық).
1. Дайындық кезеңіне 5 этап кіреді:
Функционалды және денелік дайындық (4апта)
Техникалық дайындық (4 апта)
Технико-тактикалық (4 апта)
Жарыс әрекетін қалыптастыру (4апта)
Қимыл және психикалық қайта қалпына келу (2 апта)
1. Негізгі кезеңге 5 этап кіреді:
Жарыс әрекетін жетілдіру (4 апта)
Бақылау жарысы (9 апта)
Қимыл қайта келу және психикалық разрядка (2 апта)
Модельді жарыс (3 апта)
Басты жарыс (8 апта)
1. Ауыспалы кезең 3 этаптан тұрады:
Спорттық формадан шығару (2 апта)
Демалыс және емдеу іс-шаралары (3апта)
Қимыл шегін қалпына келтіру.
Жылдық циклді жоспарлау кезеңінде анықтайды:
Жаттығудың жалпы көлемі, сонымен бірге кезеңдік және этаптық (сағатпен)
Денелік және арнайы дайындық көлемі (сағатпен)
Жаттығу және жаттығу сабақтарының күні, жарыс күні және сағаттарының саны.
Жаттықтырушының жеке сабақтарының саны нәтижеге жаттығу күрестері және арнайы турнирдегі күрестерінің саны.
Төртжылдық циклдағы семсерлесушілердің дайындығы қарастырады:
Жаттығу жүктемесі және жарыс әрекет көлемінің динамикасы.
Жаттығу жылдары бойынша қабылданған тәсілдер сандық көрсеткіші.
Жекпе-жекте тәсілді енгізу құралын жетілдірудегі мөлшерлік талаптарды орындау, денелік және психикалық қасиеті және олардың пайда болуы.
Спорттық нәтижелердің көтерілуі.
Басты жарыстардағы жоғары нәтижелерге спортшылардың дайындығын бағыттау келесі талаптарды есепке ала, жылдың циклдық негізгі жарыстарының маңыздылығы әрекет етеді:
Жылдың циклдегі негізгі орналасуы басты жарыс спорттық форманы жетістік міндеті бағынады.
Жарыстық күрес көлемі-жаттығу жүктемесінің динамикасымен өзара байланысты болуы мүмкін.
Әрбір этаптағы жарыс және жарыс күрестерінің саны-спортшылардың жеке мінездемесін есепке ала белгіленеді. (сабақ өтілімі, біліктілігі, дайындығы және т.б)
Басты жарыстағы жекпе-жек жүктемесін бақылау және модельдік жарыс кезеңдеріне моделденеді.
Жылдық циклда жарыс жүктемесінің тиімді болуы жылдық басты жарысына дайындық үрдісін мақсатты басқару, техника-практикалық дайындықты көтеру және алдағы жүктемеге ағзаны бейімдеудің жоғары деңгейіне жету болып табылады.
Жылдық циклді кезеңге және этапқа бөлу шартты сипатқа ие, жан-жақты дайындықтың бірінде жаттықтырушы және спортшылардың күшін, жаттығу үдерісінде негізгі педагогикалық бағыттылықпен анықталады. Жаттығу тәсілдер құрамы бойынша көптүрлі және олардың міндеттерін шешу болып табылады. Жылдық циклдің бірінші бірнеше сабақтары құрайды,және де ауыспалы кезеңде өткізілетін олардың толық кемеде дене дайындығы тәсілдерінінің артықшылықтары.
Семсерлесушілер, жоғары жетістікке бағытталған дайындықта, жыл бойы жаттығуда мамандандырылған тәсілдер пайдаланылады, күрес практикасында және техника-тактикалық жетілдірілген, сонымен бірге арнайы жарыста 9-10 ай бойы қатысады.
Жарыс кезінде, 5-7 күні атақты, сынақты немесе таңдалуы, онда жоспарлы немесе армандаған нәтижені көрсету қажеттілігі тұрады, жылдық циклдегі басты жарысқа сумарлы және әрбірінің дайындық мазмұнын анықтайды.
Білікті семсерлесушілердің жылдық циклінің жарыстық сипатын есепке ала спортшылардың қимыл және психикалық қасиетінің мамандандырыла шығуы және олардың жекешелендігі, олардың дайындық тактикалық түрлері және жекпе жекте енгізу тәсіл құрамының оптимизация негізінде техника тактикалық деңгейін көтеруде жетекші орын алады.
1.4. Экстремалды және күйселістік әсерге семсерлесушінің ағзасын бейімдеу
Экстремальды және күйзелістік әсерге семсерлесушілердің ағзасының бейімделуі спортты дамытумен (нәтижені көтеру, жарысқа қатысушылардың шеңберін кеңейту және олардың арасындағы бәсекелестікті көбейту) экстремалды және күйзелістік әсерге ағзаны бейімдеу үрдісінде споршылардың дайындығына талапты көтеру. Жүктемеге спортшының әрекетімен байланысты ,дене және жүйке кіреді және ағзаға әсерінің көлемін анықтайды. Сонымен бірге, оның қозғалыс жақтарының есебімен жүктемені анықтау (Семсерлесудің дайындығын табысты басқару үшін ). Уайымдау, спорттық әрекеттегі көңіл-күй, ерікті және адамгершілікке ынта қою, сенсорлы күш салу жүктеменің психикалық құрамы болып табылады. Ол біршама дәрежеде спортшы ағзасына дене жүктемесін реттейді және ықпал етеді.
Жоғары білікті семсерлесушілердің дайындық тәжірбиелілігінің негізінде,спортшылардың әрекетінің психикалық күш салуына әсер ету дәрежесі бойынша мамандандырылған жаттығуларды беруге болатын, бағалау шкаласы дайындайды.
1 кесте - әртүрлі бағыттағы мамандандырылған жаттығуды орындау кезіндегі семсерлесушілердің әрекетінің психикалық күш салуы.
Жаттығу топтары
Жаттығу атаулары
Жаттығуды орындау кезіндегі психикалық күш салу дәрежесі
I топ
Жауапты жарыстар, күрес
7-10 балл
II топ
Нәтижеге жаттығу күресі және қорытынды жаттығу күресі
6-8 балл
III топ
Оқу күресі , таңдаумен қимылға жұптық жаттығу жаттықтырушымен жеке сабақ, спорттық ойындар
4-6 балл
IV топ
Келісілген әрекеттегі жұптық жаттығу
3-4 балл
V топ
Қосалқы құралдарда, айна алдында, тәсілдерді өздігінше орындау күрес қимылдарын келтіру, көлеңкемен күрес, таңғы тазалық гимнастикасы, бой қыздыру, дене қасиетін жетілдіру жаттығулары.
1-3 балл
Жарыстық күрес семсерлесушілерден психикалық мүмкіншіліктерді мобилизациялауды талап етеді, ал жарыстың нәтижесінде дәрежесі кездесетін спортшылардың біліктілігіне байланысты, спортшылардың алдына қойылған міндеттері және т.б.
Жаттығу күрестерінің психикалық күш салу нақтылығы олардың нәтижелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz