Лақтырушылардың күш жаттығуының негіздері
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ..
4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1
ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ КҮШ ҚАСИЕТІН ЗЕРТТЕУ БОЙЫНША ЗАМАНАУИ ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Лақтырушылардың дене дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2
1.3
1.4
1.5
Лақтырушылардың күш жаттығуының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..
Күш қабілеттерінің даму әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Лақтырушылардың физиологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..
Лақтырушылардың жылдамдық - күш қабілеттерін дамытудың әдістері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
23
44
55
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ...
28
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3
ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ КҮШ ТӨЗІМДІЛІГІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
3.1
Лақтырушылардың дене дайындықтарының жағдайын және динамикасын үйрену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
3.2
Күш төзімділігін дамытудың кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
3.3
Педагогикалық тәжірибелердің көрсеткіштері
63
3.4
Лақтырушылардың күш төзімділігін дамыту деңгейінің көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
3.5
Нормативтік тесттік сынақтар бойынша лақтырушылардың дайындығының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
62
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
80
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1. ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2. ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу құрылымы мен ережелері.
3. Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене шынықтыру және спорт туралы заңы.
4. Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. - Астана, 2011.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
БЖСМ - балалар-жасөспірімдер спорттық мектебі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЭТ - экспериментальдi топ
БТ - бақылау тобы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ОСО - оптимальды салмақ орталығы
ОРБЖСМ - олимпиадалық резервтегі балалар мен жас өспірім спорт мектебі
АНЫҚТАУЛАР
Дене дамуы - адамның жалпы мағынада жекебасылық өмірі бойына оның ағзасының морфофункционалдық қасиеттерінің өзгерісінің процессі болып табылады.
Дене дайындығы - дене дайындығының нәтижелері бар, оның игерілуін қабілетті ететін немесе белгілі бір іс-шарада қажетті, қол жеткізген жұмысқабілеттікпен жүзеге асырылған, қимыл дағдыларынан құрылған.
Техникалық дайындығы - спортшымен қимыл жүйелерін меңгеру дәрежесі (спорт түрінің техникалары), спорттың осы түрінің ерекшеліктеріне сәйкес келетін және спорттық жоғары нәтижелерге жетуге бағытталған.
Тест - спортшылардың жағдайын немесе қабілеттерін анықтау үшін жүргізілетін өлшеу немесе сынау.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі: Бұл зерттеу актуальды мәселеге - лақтырушылардың бастапқы дайындығын жетілдірудегі, оның анағұрлым маңызды бөлімі - арнайы дене дайындығына арналған. Бұл жеңілатлетшілердің практикасының сұранысымен болған лақтырушы-жеңілаттердің дайындық әдістерін үнемі жетілдіруіндегі жарыс бағдарламасының күрделенуімен және жеңіл атлетикамен шұғылданушылардың азаюымен байланысты.
Лақтырушы-жеңілаттердің жаттығу процессіндегі маңызы орынды, спорттың басқа түрлеріндегі тәрізді, спорттық нормативтерді орындауға бағытталған жылдамдық - күш дайындығы алады.
Дене қасиеттерін дамыту және қызметтік мүмкіндіктерін жетілдіру разрядтық нормативтерді орындауға және ядро лақтырудың жетілдірілген техникасын меңгеруге мүмкіндік береді.
Жеңілатлетшілердің физикалық қасиеттері, функционалдық мүмкіндіктері бірқалыпты дамиды. Жылдамдық және төзімділік тәрізді қасиеттері 12-14 жаста, ал күш және қимыл координациялары 10-12 жаста дамиды.
Әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша лақтырушылардың арнайы күш қасиеттерін 15жаста дамытады 1.
Жұмыс гипотезасы: Лақтырушылардың күш дайындығы арнайы физикалық қасиеттерін дамытуға, жетілген техниканы меңгеруге және жоғары нәтижелерге жетуге бағытталғандығы болжанады.
Зеттеу нысаны: Лақтырушылардың оқу-жаттығу процессі ОРБЖСМ №2.
Зерттеу пәні: Кәсібилігі әртүрлі лақтырушылардың арнайы күш дайындығының әдістері.
Зерттеу әдістері: әдебиет көздерінің талдауы, педагогикалық бақылаулар, педагогикалық бақылау сынағы, педагогикалық тәжірибе, математикалық статистиканың әдістері.
Зерттеудің маңызы: Әртүрлі кәсібиленген спортшылармен лақтырудың ұзақтығы қандай қимылдардың есебінен қамтамасыз етіледі, топтар бойынша салыстырмалы талдау көрсеткіштерінің негізінде педагогикалық зерттеулердің кезеңдері бекітілді. Шеберлігін жоғарылатудың және белгілі бір фазалардың өзгерісі арасындағы өзара байланысы анықталды. Снарядты лақтыру техникасы бөлімдерінде, фазаларында орын алмастыру жолы, уақыты және жылдамдығы жөніндегі мөлшерлік мәліметтері анықталды. Кездесетін қателіктердің талдаулары түзетілді, олрадың пайда болу себептері анықталды. Әртүрлі кәсіпқой лақтырушылардың техникалық шеберлігін жоғарылатуға қабілетті ететін өңделген жаңа жаттығулардың оң ықпалы анықталды.
Зерттеудің практикалық мәні, арнайы күш және техникалық дайындықтың бір мезгілде жетілдірілуін қамтамасыз ететін, бөлек фаза тәрізді, қимылды да толығымен орындау тиімділігінің құралдарын пайдалану бойынша ұсыныстарды өңдеуімен қорытындыланады.
Педагогикалық зерттеулердің мазмұнын баяндау жаңа бастаушыдан жетекші лақтырушылыққа дейінгі көпжылдық дайындығымен танысуға мүмкіндік береді және спортшылардың өзінің жаттығуларында пайдаланылуы мүмкін болады. Жетекші лақтырушылардың және жаттықтырушылардың пікірлерінің талдауы, әртүрлі кәсіпқой лақтырушылардың жаттығу әдістері туралы лақтыру техникасының варианттарын, маңызды мәліметтерін ашады. Пайдаланылатын өңделген әдістері, жаттығу процессіндегі жаңа арнайы жаттығулары максимальды күшін жетілдіру үшін жетістікпен пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты - жас лақтырушылардың күш қасиетін дамыту әдістерін тәжірибе жүзінде, максимальдық күштерді дамытуға бағытталған жолымен негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) лақтыру техникасындағы бөлек элементтерінің кезегін анықтау; лақтырушылардың белгілі нәтижелерге жетуіндегі техникалық және физикалық қасиеттерінің өзара байланысын үйрену
2) бірдей уақытта жетілуші арнайы, жылдамдық - күш және техникалық дайындықты, лақтырудың белгілі фазасын орындау тиімділігін қамтамасыз етуші қажетті құралдарды бекіту.
3) лақтырушылардың негізгі жарыстық қимыл дағдысын жетілдіруге жасалған жаттығулардың ықпалын зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеудің негізінде танымның жалпыфилософиялық принциптері қолданылды: ғылымдылығы, жүйелілігі, мәліметтердің жан-жақты талдаулары және жаттығу процессіндегі басқару теориясы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс, әртүрлі жастағы лақтырушылардың күш қасиетін дамытушы әдістерін негіздеудегі қажетті құралдардан тұрады. Спорттық нәтижелердің жоғарылауын қамтамасыз ету үшін, лақтыру техникасындағы жетістікпен үйрену үшін қажетті негізгі қимыл қасиеттері.
Практикалық мәнділігі. Әртүрлі жастағы лақтырушылардың арнайы күш дайындығының мазмұны өңделген. Ұсынылған арнайы жаттығулар, күш пен жылдамдық - күшін және физикалық қасиеттерін дамыту, лақтырудың таңдалған түріндегі техниканы жетілдіруге бағытталған. Негізгі жағдайлар және ұсыныстар, лақтырушылармен Алматы қ. № 2 ОРБЖСМ оқу-жаттығу процесстерінде қолданылған.
Теориялық мәнділігі. Жұмыстың теориялық мәнділігі, әртүрлі кәсібиленген лақтырушылардың күш қасиеттерінің ерекшеліктерін анықтаумен байланысты сұрақтарды шешумен аяқталады. Обсолютті және арнайы күштің дамуының физиологиялық негізі қарастырылды.
Қорғауға алып шығатын жағдайлар.
1 Күш және дене дайындығының өзара байланысы үйретілді және осы қасиеттерді лақтырушыларда дамыту үшін негізгі құралдар мен әдістері анықталды.
2 Лақтырушыларда жаттығу процессіндегі белгілі бір элементтердің техникасын жетілдіруге мүмкіндік беретін обсолютті және шұғыл күшінің тиімділігін анықтады.
Жұмыстың құрылымы және ауқымы.
Диплом жұмысы 55 бет мәтіннен тұрады, оған енгізілген:
Кіріспе
- 3 тарау;
- қорытынды;
- практикалық ұсыныстар
- пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімі (30)
Жұмыста 2 кесте бар.
Бірініш тарау ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің шолуына арналған.
Екінші тарау зерттеу әдістерінің сипаттамасынан тұрады.
Үшінші тарау өз зерттеулері және оны талқылау.
Қорытынды және практикалық ұсыныстар, пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімі диплом жұмысын аяқтайды.
1 ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ЗАМАНАУИ ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТАЛДАУЫ
0.1 Лақтырушылардың дене дайындығы
Қазіргі уақытта барлық көңіл артып келе жатқан лақтырушылардың күш қасиетін дамытуға бөлінуде. Жеңілатлетикалық лақтырулардағы күш қасиеті деп, өте қысқа уақыт аралығындағы күштің максимальды күштілігін дамытудағы адамның қабілетін айтады.
Жылдамдық және бұлшықет жиырылуының күші арасындағы өзара байланысты үйренуге деген зерттеушілердің ерекше қызығушылығымен түсіндіріледі, осы екі қасиет үнемі қимылмен байланысты және оны анықтайды 2.
Жасқа қатысты аспектідегі күш қасиеттерін дамытудың заңдылықтарын анықтау ерекше мәнге ие, өйткені балалық жастан ақ және жасөспірім жаста қимыл анализаторы қалыптасады, болашақ спорттық жетістіктердің фундаменті салынады. Жылдамдық - күш қасиетінің дамуын балалық және жасөспірім жастан ақ бастау қажеттігі белгілі зерттеулермен бекітілген. Зерттеулерден анықталғаны, жасөспірім лақтырушыларда жас ерекшелігіне қарай динамикалық күш қасиетін дамытуда анағұрлым қарқынды және күш көрсеткіштерінің баяу жоғарылау кезеңі анықталды. Осылардың дамуына ықпал етуші, әртүрлі жастағы балаларда күш қасиетін дамытушы деңгейін сипаттайтын, Н.H. Гончаровпен бірінші рет мәліметтер келтірілді, күш қасиеті көрсеткіштерінің өзара байланысының даму деңгейіне талдау жүргізілді. Автор, осы деңгейдің бірден жоғарылағынын 12-15 жаста байқаған. Зерттеулермен келісе отырып, В.С. Фарфелмен жүзеге асырылған, күш қасиеттерін дамыту 8 жастан басталып және 14-15 жасқа дейін жалғасады. 7 ден 17 жасқа дейінгі жастағы лақтырушыларда күш - қасиетін дамыту деңгейі өзгергені С.И. Филатовпен (1996) белгіленген 3.
Әдебиеттерде, жасөспірім спортшы-лақтырушылардың күш -қасиеттерін дамытудың ерекшеліктері жөнінде аса көп емес мәліметтер бар. Тек 1960 жылдан бастап жасөспірім спортшыларда спорттың басқа белгілі бір түрлерінде қолданылатын күш қасиетін дамытушы әдістері өңделе бастады.
Осы уақытқа дейін балалардағы күш қасиетін үйрену әдістері әлі жеткіліксіз жасалған. Көптеген авторлардың есебінше, күш қасиетінің даму деңгейін анағұрлым тепе-теңдікте көрсететін, екі аяқпен жерден тебілу арқылы орнынан жоғары секіру нәтижесі болып табылады. Кейбір авторлар, жылдамдық-күш күштерін шығару жөнінде айта отырып, секірушілігі деген терминді қолданады. Сонымен, мысалы, А. Хунольд (2001) осы терминді қолданады. Ол секірушілікті дамытудың деңгейі, лақтырушылардың жеңілатлетикалық жетістіктерінің жоғарылауына айтарлықтай ықпал ететіндігін бекітті.
В. Ф. Ломейко (1994), И. Г. Баранов және В, Ф. Ломейко (1995) секірушілікті, жалпы және жиі арнайы дене дайындығының аса маңызды сипаттамаларының бірі деп қарастырады.
Ересек және жасөспірім спортшыларды зерттеуден көретініміз, секірушілік қандай да бір деңгейде адамның туа біткен бір қабілеті болып табылса да, дене жаттығуларына арнайы ықпалдарымен, жаттығушылардың жылдамдық - күш деңгейін дене жаттығуларымен айтарлықтай жоғарылатуы мүмкін. Бірақ бұл құралдарды және жаттығу әдістерін тек дұрыс таңдаған кезде ғана, жаттығушының жасына және жынысына деген ерекшеліктеріне сәйкес келгенде жүзеге асады. Жас кезеңдерін анықтауда, секірушілігінің дамуы анағұрлым қарқынды немесе айтарлықтай баяу жүрген кезде -- актуальды сұрақ, оның шешуі көп жағдайда спорттың әртүрлі түрлеріндегі балалрдың спорттық дайындығының тиімділігіне байланысты болады 4.
Дене қасиеттерінің дамуындағы өзара байланысы өте күрделі болып келеді, ол бұлшықет жұмысының ықпалымен спортшылардың ағзасындағы ең әртүрлі биологиялық өзгерістердің сомасының нәтижесінде пайда болады. Көпжылдық жаттығулардың процессінде, дене қасиеттерінің қатынасының дамуы айтарлықтай өзгерістерді бастан кешеді. Мысалы, алдын - ала дайындық кезеңіндегі жылдамдықты, жылдамдық - күш қасиетін, бұлшықет күшін дамыту, жасөспірім спортшыларда даму және басқа да дене қасиеттерін дамыту деңгейінің жоғарылауына алып келеді.
Жаттығушылардың дайындықтарының жоғарылауы бойынша жаттығуларды рационалды таңдаудың мәні және олардың жаттығудағы оптимальды үйлесімділігі жоғарылап келеді. Мысалы, И. Сукоп (1994) тәжірибе жүзінде көрсетті, дене тәрбиесі процессіндегі нәтижелілікті, белгілі бір дене қасиеттері және қызметтерінің даму деңгейі бойынша ғана емес, сонымен қатар жекебасының қабілеті бойынша да бағалау қажет, оларды нақты бір қимыл іс-шараларында да пайдалану керек. Бұл дегеніміз, функциялардың арасындағы өзара байланысын және көрсетілген спорттық нәтижелердің деңгейіне деген қатынасы бойынша талдау керек.
Жылдамдық пен күштің даму есебінің, спортшылардың дайындық процессіндегі әртүрлі кезеңдеріндегі белгілі бір жағдайдағы өзгерісі, дене жаттығуларының қатынасы жөнінде сонымен қатар басқа да физикалық қасиеттері негізінде, қорытынды жасауға болады. Сонымен, мысалы, дене тәрбиесін тиімді жүзеге асыру үшін олардың дайындығының әртүрлі кезеңдерінде жаттығушылардың жылдамдықты дамытудағы өзара байланысы, жылдамдық - күш қасиеті, және төзімділігі жөніндегі сұрақтарының айтарлықтай мәні болады. Биохимиялық зерттеулермен қатар аэробты процесстерге қатысы бар, жаттығу процессінде алдымен биохимиялық көрсеткіштер жоғарылайтыны көрсетілген (яғни төзімділікті дамытуға), одан кейін барып, осының негізінде, спортшы ағзасының анаэробты мүмкіндіктерін сипаттайтын көрсеткіштері жоғарылайды, (бұл дегеніміз жылдамдықты дамытуға тікелей қатысы бар). Одан әрі, жылдамдықты дамыту жалпы төзімділікті жоғарылатумен байланысты, өйткені, оны меңгермей тұрып, жылдамдықты дамытуға бағытталған үлкен жаттығу жүктемесіне жақындауға болмайды. Биохимиялық процесстерді жүзеге асырудың потенциалдық мүмкіндіктерінің жеткіліксіз деңгейі кезінде және жылдамдық - күш жүктемесін орындаудың ұзақтығы аса біртіндеп жоғарылауы керек 5.
Физикалық қасиеттеріні және негізгі қимыл дағдысының құрылуының дамуындағы өзара байланыстарының мәселелерінің де шешімі сол тәрізді ерекше мәнге ие болады. Спортшы-лақтырушылардағы жылдамдық - күш қасиетінің және қимыл дағдысының өзара байланысының мәселесі үлкен қызығушылық тудырады.
1992-1996 жылдар Е.А. Масловскимен спортшыларда жасқа қарай аспектісінде жүгіріп барып ұзындыққа секіру мысалымен қимыл дағдыларының құрылуы және жылдамдық - күштің өзара байланыстарын зерттеу қабылданған болатын.
Жүргізілген зерттеулердің мәліметтерінің талдауы, спорттың басқа түрлерінде де тиімді болуы мүмкін болатын физикалық қасиет және қимыл дағдысы арасындағы мәселелерді шешуге деген жолы жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Лақтырушылардың жасқа қарай әрбір топтарындағы жылдамдық - күш қасиетін дамыту деңгейін сипаттаушы (11 ден 18 жасқа дейін), (мөлшерлік мағнадағы) динамикалық, қимыл дағдысының және көрсеткіштерінің уақытша және кеңістіктік сипаттарымен байланыстар анықталған болатын.
Жылдамдық - күш қасиеті және негізгі қимыл дағдысының құрылуының өзара байланысының ерекшеліктеріне есеп, барлық жас ерекшкліктері аралық топтарда қимыл іс-шараларының, олардың оптимальдыға жету қатынасының осы жақтарын анағұрлым тиімді басқаруға мүмкіндік береді 6.
Адамға мықты және күшті бұлшықеттер бәрінен бұрын дені сау болуы үшін қажет. Жақсы бұлшықетке тек қана еңбектің арқасында, көп қимылдай отырып, дене жаттығуларын үнемі орындау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Осының барлығы тек қана бұлшықетті жетілдіріп қоймай, сонымен қатар жүрек - қантамыры, тыныс алу және басқа да ағзаның жүйелерін де дамытады.
Дене іс-шараларының түрлеріндегі, өз денесінің орын алмастыруымен, салыстырмалы күш негізгі мәнге ие болады. Салыстырмалы ұлғаю күші өз салмағының өзгеруіне байланысты болуы мүмкін. Бір жағдайларда күштің жоғарылауы өз салмағының төмендеуімен немесе тұрақтылығымен сүйемелдейді. Тіршілік және тамақтану, сәйкес келетін тәртіптің есебінен салыстырмалы күштің жоғарылауы үшін жағдай жасайды. Бірақ бұл жол (күштің жоғарылауы салмақтың қатар төмендеуімен) әруақытта мүмкін болмайды. Ол, ағзаның тканьдеріндегі май қабаттары бар немесе судың артық мөлшері болған адамдарда тиімді. Екінші жолы - бұлшықет салмағының жоғарылауымен бірдей уақытта күштің артуы. Бұлшықеттің функционалды гипертрофиясы кезінде күш әруақытта өз салмағына қарағанда жылдам өседі. Бұлшықеттің статикалық тәртіптегі жұмысының пайда болатын абсолютті және салыстырмалы күштің көрсеткіштері, баяу динамикалық күштің көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады 7.
Үлкен күштің болуы оның жылдам пайда болу қабілетін көрсетпейді. Жылдамдық - күш қабілеттері, күштен басқа қимылдың жоғары жылдамдығы талап етілетін іс-шараларда пайда болады. Жылдамдық - күш қабілеттерін тәрбиелеу, шегі жоқ салмақ салуды шектелген қайталауларды пайдаланудың көмегімен жүзеге асырады, ол күш мүмкіндіктерінің шектелген мобилизациясын талап етеді. Осы мақсатта қолданылатын шегі жоқ салмақ салуды, мүмкін болатын жылдамдықта орындалатын қимылдар қолданылады.
Жылдамдық - күш күштерінің әртүрлілігі тәрізді тағы, максимальды жылдамдықпен оны жүзеге асыру кезіндегі қимылды жылдамырақ бітіру (мысалы, жылдамдатқаннан кейінгі тоқтауы) амортизациялық күш − қабілетін де анықтайды.
Жылдамдық қабілеті дегенді, адамның осы жағдайдағы уақыт аралығы үшін ең аз қимыл әрекеттерін орындаумен қамтамасыз етуші мүмкіндігі деп түсінеді.
Табиғи процессте осы қасиет жөніндегі мамандар арасында бірдей көзқарас жоқ. Біреулері, жылдамдықтың физиологиялық негізі, жүйке-бұлшықет аппаратының лабильділігі болып табылады деген ойын жеткізеді. Басқаларының пайымдауынша, жылдамдық пайда болуында жүйке процесстерінің қимылдағыштығы маңызды роль ойнайды. Көптеген зерттеулермен дәлелденгені, жылдамдық адамның комплексті қимыл қасиеті болып табылады.
Жылдамдық қабілетінің келесі түрлерін ажыратады: реакцияның жылдамдығы, жалғызілікті қимылдың жылдамдығы, қимылдың жиілігі (ырғағы). Оларды жылдамдық қабілеттерінің пайда болуының кәдімгідей формалары деп есептеу қабылданған. Жылдамдық қабілеттеріне сонымен қатар толықтай қимыл әрекеттерінің орындалу жылдамдығын, максимальды жылдамдықты қалай жылдам алуға болады және оны ұзақ уақыт ұстап тұру қабілеттерін жатқызады 8.
Адамның әрекетімен жасалатын барлық қимыл реакциялары, екі топқа бөлінеді: қарапайым және күрделі. Алдын ала белгілі болған сигналға алдын ала белгілі болған қимылмен жауап беру (көзбен, дыбыстап, тактильді) қарапайым реакция деп аталады. Реакцияның осындай түрлерінің мысалдары қимыл әрекетінің басы болып табылады (старт) старттық тапаншаның оқ атуына жауабы жеңіл атлетикада немесе суда жүзуде, шабуылшы немесе қорғаныс әрекеттерін тоқтату жекпе-жекте немесе спорттық ойындар уақытында арбитрдың ысқырығы кезінде және т.б. Қарапайым реакцияның жылдамдығы реакцияның латентті деп аталатыны бойынша (жасырын) кезеңіне - сигналдың пайда болу сәтінен қимылдың басталу сәтіне дейінгі уақыт бөлігімен анықталады. Ересектердегі қарапайым реакцияның латентті уақыты, әдетте, 0,3 сек-тан аспайды.
Күрделі қимыл реакциялары спорттың түрлерінде кездеседі, қимылдың тұрақты және аяқ астынан ауысу жағдайын сипаттайтын (спорттық ойын, жекпе-жек, тау шаңғы спорты және т.б.) Күрделі қимыл реакцияларының көпшілігі дене тәрбиесінде және спортта - бұл реакция таңдаудың (қашан бірнеше мүмкін әрекеттерге бір сәтте біреуін таңдауды талап еткенде, осы жағдайдың адекваттығы). Спорттың бірқатар түрлерінде қандй реакциялар бірдей уақытта қимылдаушы объектіге реакциялары болып табылады (доп, шайба және т.б.).
Жалғызілікті қимылдарды орындауға жұмсалған уақытша арақашықтық, (мысалы, бокстғы соққы), ол да жылдамдық қабілетін сипаттайды. Жиілігі, немесе ырғағы, қимылы - бұл уақыт бірлігіндегі қимылдың саны (мысалы, 10 секундтағы жүгіру қадамының саны).
Қалай жылдамырақ максимальды жылдамдық алу қабілеттілігін старттық жылдамдық алу немесе старттық жылдамдық фазасы бойынша анықтайды. Орташа, бұл уақыт - 4 тен 6 сек. дейін. Максимальды жылдамдықты барынша ұзақ ұстап тұру қабілетін жылдамдық төзімділігі деп атайды және арақашықтық жылдамдығы бойынша анықтайды.
Кернеу күші дегенді, бұлшықеттің жиырылу жылдамдығымен қарсылығын жеңіп шығуымен түсіндіруге болады. Максимальды күш бұлшықеттің жиырылуының жоғары жылдамдығымен үйлесімділікте (кернеу күші) ұзақ емес жұмыстағы спорттық жоғары жоғары нәтижелерге жету үшін, ядроны лақтыру кезіндегі мәрелік күштің фазасына жататын әсіресе ерекше үлкен мәнге ие болады. Төзімділік күші дегенді оптимальды күш сипаттайтын қимылын ұзақ уақыт ұстап тұру қабілеті деп түсіндіреді. Күш төзімділігін көп жағдайда, спортшылардың циклдық сипаттағы спорт түрлерінің нәтижелілігімен анықтайды: арақашықтықтың ұзындығына байланысты анаэробты, аэробты немесе аралас сипаттағы жұмыстар кезіндегі төзімділігімен күштің өзара байланысының артықшылығы жөнінде сөз болуы мүмкін.
Күш қабілеттерінің пайда болуы энергиямен тиімділікпен қамтамасыз етуге сәйкес келетін жұмыстармен тығыз байланыста, спорттық техниканың жетілуімен, сонымен бірге (жылдамдық қабілетін дамыту деңгейімен және ептілігімен.
Салмақ сала отырып жаттығудың рационалды әдісі кезінде әр уақытта жылдамдықтың жоғарылауына, қимыл координациясын жетілдіруге, қимыл реакциясы, бұлшықеттердің еркін босаңсу қабілетіне деген, бұлшықет төзімділігінің жергілікті дамуына қабілетті етеді.
Күш дайындығында барынша күш кернеуін, жылдамдық - күш жүктемесін және күш төзімділігі жүктемесін ажыратады. Қабілеттерден бөлек максимальды күш кернеуін құруды, күшті дамытудың 3 әдісі ажыратады: қайталанатын, максимальды және динамикалық күштер.
Бұлшықет жұмысысының үш тәртібі, дамуға қабілетті етуші артықшылығы:
Максимальды күші және жылдамдық - күші қабілеттері - статодинамикалық тәртіп; жылдамдық күші, кернеу күші және жүйке - бұлшықет аппаратының реактивті қабілеттері; соққы тәртібі; статодинамикалық тәртіп, бұлшықет іс-шарасының бір жаттығудағы екі тәртібі үйлесімділігін білдіреді (изометрикалық және динамикалық), олар ең алуан түрлі сандық сипатымен көрінуі мүмкін.
Орныққан динамикалық стереотипті сындыру үшін, қозғалғыштық дағдысы аймағында жоғары шекараны жоғарылату және нәтижесінде қимылдың жылдамдығын жақсартуда, айтарлықтай еркін күш көрсете отырып қимылды барынша жылдам бірнеше рет орындау керек. Осы кезде күш минимальды уақыт аралығында байқалуы керек, сонысымен қимыл орындау күшімен қамтамасыз етеді 9.
1.2. Лақтырушылардың күш дайындығының негіздері
Лақтырушылардың жеңіл атлетикасында - бұл орын алмастыру, лақтырып немесе барынша алысқа лақтырудағы арнайы снарядтардың орнын алмастыру қабілеттері. Бұл - - күш жаттығулары аралас немесе ацикликалық сипатымен, қысқа уақытымен сипатталатын, бірақ аяқтың, дененің, иық белдеуі және қолдың бұлшықеттерінің максимальды күшімен қимыл іс-шарасындағы жылдамдығы. Снарядтың салмағы мен формасына байланысты лақтырудың әртүрлі әдістерін пайдаланып: лақтырумен түзу жүгіруден, бастан асырып - найзаның ұшы, гранат; айналымымен - диск, тоқпақ; секіріп немесе бұрылып - ядро лақтыру. Лақтырудың барлық әдістерін снарядты, оның бастапқы жоғары жылдамдықта ұшып шығу мақсатымен алдын ала жылдамдық алуға қабілетті болуы керек, оның айтарлықтай дәрежеде ұшу қашықтығы және спорттық нәтижесі соған байланысты.
Жеңіл атлетикада лақтырудың төрт түрі бар, оларды пайдаланудың техникасы, снарядтың салмағы және формасына байланысты. Жеңіл найзанң ұшын бастан асырып лақтыру; шар формасындағы ядро айтарлықтай ауыр, лақтыру оңай; тросы бар ұстағышымен тоқпақты айналдырып барып лақтырады; екі жағынан да дөңес тәрелке тәріздес дискіні, бір қолмен бұрып барып лақтырады. Сол тәрізді лақтыруды екі топқа бөлуге болады: 1) аэродинамикалық қасиеттері жоқ снарядтарды итеру және лақтыру; 2) аэродинамикалық қасиеттері бар снарядтарды лақтыру. Лақтырудың әртүрлі түрлері бар техникасының жалпы негізі және, барлық түрлеріне тән.
шартты лақтырудың толықтай әрекетін үш бөлімге бөлуге болады:
- жүгіру;
- мәрелік күш;
- снарядты жібергеннен кейінгі тежеу.
Жүгірудегі алдын ала жылдамдық аяқ және дененің бұлшықеттерінің жұмысы есебінен жүйеде хабарланады, мәрелік күш фазасында жүйе күш береді, аяқ және иық белдемі есебінен снарядқа, сонымен бірге дененің төменгі тізбегі әрекетінің алдын алатын жылдамдық береді. Бұл найзаның ұшын лақтыру үшін, дискіні және ядро итеруде дұрыс. Алдымен бұлшықеттің және иық белдеуінің жұмысы жылдамдық береді, содан кейін, снарядтың жылдамдығын барынша жылдамдату, аяқ пен дененің бұлшықеттерін қосқанда, сол дененің дұрыс орналасуын және оның осьі арқылы айнала қозғалысы, денені дұрыс ұстауға, снарядтың орталық жүгіру күшімен алға қозғалуға мүмкіндік береді 10.
Жүйеге жылдамдық беру үшін лақтырушы - снаряд осы снарядты, снарядтың артынан жүру емес, өзінің арқасынан алып жүру қажеттігі лақтырудағы ережелердің біреуі болып табылады. Басқа сөзбен, снарядтың қимылымен, бұлшықет күшімен тізбекті бойлай қатарласып тұруы керек, ол қимылды болдырады.
Жүйенің алдын ала жылдамдығы лақтырушы - снаряд әруақытта оптимальды болады және келесі факторларға тәуелді болады: лақтырудың түрлері, итерушінің техникалық және дене дайындығы. Алдын ала жылдамдық қимылдың ұзақ жолы жүріп өтуі нәтижесінде жинақталады, қалқып, оптимальды мәнге дейін. Финалдық фазасындағы күш бұл жылдамдық жақында сондай максимальды ауқымға жетеді, спортшы ауқымының қандайына болса да қабілетті ауқым, фазаның соңғы бөлігіне беріледі.
Жүйеге немесе снарядқа берілетін жылдамдық, бұлшықеттің күшінің ауқымынан немесе күш байқату ауқымына байланысты болады. Алдымен анағұрлым ұзын жүгірудегі аздаған бұлшықет күші есебінен жылдамдық жүйеге беріледі, ал содан соң жолдың қысқа жолағында, снарядтың жылдамдығын арттыру үшін максимальды күш беріледі.
Снарядтың жылдамдығының тәуелділігін шартты айтуға болады, осы күшті болдырудың жолдары және осы күштің ықпал ету уақыты келесі формуламен:
ондағы V -- снарядтың ұшып шығу жылдамдығы; F -- снарядқа жұмсалған күші; L -- күштің әсер ету уақыты; t -- күш жұмсау уақыты.
Снарядтың ұшып шығу уақытын жоғарылату үшін, төрт бағытпен жүруге болады:
1) күшті жоғарылату; 2) күштің ықпал ету жолын ұлғайту; 3) күштің ықпал ету уақытын ұлғайту 4) алдыңғы үшеуі бойынша комплексті бағыттау.
Спортшы, үнемі жаттыға отырып, күштің ықпал ету жолын ұлғайту жұмыс жасайды, бірақ бұл процесс ұзақ, және сонымен бірге бұлшықет күшін қатты соза беруге де болмайды, өйткені адамның ағзасында өзінің шегі болады. Күш жұмсау жолы -- ол да консервативті бағыт. Осы жолды финалдық күш фазасында қалай ұлғайтса, дәл сол жерде жылдамдықтың негізгі жоғарылауы жүреді. Спортшы, лақтыруды орындау орнында жарыс ережелерімен шектелген. Лақтыру техникасындағы өзгерістер негізінен жүгіру фазасына тиеді. Тек итерудегі ядролар секіру түріндегі тік түзу айнала сілтеп жүгіруді өзгертуге әрекет жасалды, ал лақтырушы А. Барышников бұрылып барып ядро итеру техникасын көрсетті. Ядро итеру техникасының осы екі түрінде өздерінің оң да теріс те жақтары бар. Олардың қай түрін пайдаланған күнде де итерушілердің жекебасылық ерекшеліктеріне тәуелді болады.
Үшінші бағыттылық -- келешекте осы күштің іс-әрекет уақытын азайту белгілі бір жолмен үлкен болады, яғни спортшы нақты күшті жетілдірумен жұмыс жасамайды (бірақ осы факторды жібермейді де), ал күштің өсуін уақыт бірлігіне жоғарылатумен, осы күштің жылдамдығымен, ол жылдамдық - күші қасиетіне жатады. Соңғы күшпен спортшы белгілі бір жолдың қимылын орындауы керек, одан ауытқымауы қажет, жүйенің алдын ала жылдамдығының векторы лақтырушы - снаряды снарядтың ұшып шығуының бастапқы жылдамдығының векторымен сәйкес келуі керек. Практикада мұны, итерушінің техникалық дайындығын сипаттай отырып снарядқа дәл тию деп атайды. Осылайша, лақтырудағы нәтижелер итерушінің жылдамдық - күш және техникалық дайындығына байланысты болады.
Снарядқа жылдамдық беруге дененің әртүрлі тізбектері және бұлшықеттің әртүрлі топтары қатысады, олар белгілі бір кезекпен жұмыс жасайды. Жұмысты аяқтың бұлшықеттері жасайды, содан кейін барып -- дене, иық, иықалды, ал жұмысты саусақтардың бұлшықеттері аяқтайды. Бұл спорттық лақтыруды тиімді техникалық орындаудың ережелерінің бірі. Жұмысқа дене тізбектерін төменнен бастап біртіндеп қосудың есебінен -- жоғарғы мәрелік фазадағы күш төменгі тізбектен жоғарысына қарай қимыл мөлшерінің тасымалы жүреді, бұл жерде сол тәрізді жұмысқа әрбір тізбектегі созылған бұлшықеттер кіріседі, және әрбір тізбек кезегімен жұмыстағы жылдамдыққа қосылады. Сонымен жылдамдық тізбектері төменгіден жоғарғыға дейін жоғарылайды 11.
Бұрылып ядроны итеру техникасы
Бастапқы жағдайы. Лақтырушы арқасымен ядро итеру бағыты бойынша тұрады. Қолдары және ядро да сол тәріздес, секірудегідей жағдайда тұрады. Аяқтар иықтың енімен қатар тұрады, табандар сыртқа қарай аздап ашылады.
Бұрылудан алдынғы дайындық қимылдары. Лақтырушы тұрақты етіп орын алады, аяқтарын тізе буынынан бүгеді, ОЦМ шамамен 30 см төмендетеді. Дене алға қарай, иықтар тізе үстінде тұратындай етіп бүгіледі. Содан соң ол дененңі ауырлығын оң аяққа ауыстырады, денені артқа қарай -- оңға бұрып, сол қол, аздап шынтақтан бүгіледі, оң иықтың артына кетеді. Бас төмен қарай -- алға. Сол аяқ аяқтың ұшымен көтеріледі. Ары қарай бұрылу басталады.
Бұрылу. Техниканың бұл элементі сондай, диск лақтырудағы тәрізді, бірақ анағұрлым шақталған кеңістікте орындалады (ядро итерудегі дөңгелек диск лақтырудағы дөңгелектен кіші). Бұрылу дене салмағын сол аяққа ауыстырудан және сол аяқтың табанын аяқтың ұшымен бұрудан басталады. Табанмен бірге сол аяқтың тізесі де сыртқа қарай бұрыла бастайды. Иықтар мен қолдар ядродан біраз қалыс қалады, иықтың көлденең осьінен шығып кетпестен тек қана сол қол ғана артқа алынады. Ары қарай айналымның жоғары жағынан бөлінуі жүреді, және айналдыра дөңгелетіп сермеу қимылыман ол итеруге қарай алдыңғы жақтың бағытымен ауысады. Оң аяқтың табаны шашамен дөңгелектің ортасына қойылады. Өз кезегінде, сол аяқ, дөңгелектің жоғары жағынан айналдыру қимылымен дөңгелендіріп бөліне отырып, табанға түгелімен дөңгелектің сегментіне алға қарай қойылады. Сонымен бірдей сол аяқпен уақытта айналдыру қимылымен оң аяқтың аяқ ұшымен бұрылу жүреді. Айта кету керек, оң аяқпен айналдыра жүргізілген қимылдар үлкен ауқымды диаметр бойынша жүреді, сол аяқтыкіне қарағанда, түзу бойынша жылдам тәрізді қимылдарды орындауы қажет және аяқты бірден тақап қою керек, дененің төменгі тізбегіндегі бұрылу жоғарғы тізбектегі бұрылудың алдын орап кетуі керек. Екі аяқтың тірегіне келуімен мәрелік күштің фазасы басталады. Бұрылу әдетте ұшу фазасымен бірге жүреді. Жетекші итерушілер, бұрылу кезіндегі ОЦМ ауытқуларының тік биіктіктерін барынша көбірек азайтуға күш салады.
Мәрелік күш. Екі тірек жағдайына келе отырып, лақтырушы оң аяғын, бөксенің бұрылуымен бірдей уақытта бүге бастайды, содан кейін сол қол иықтың деңгейінде белсенді түрде артқа қарай кетеді, сол кезде іштің прессін және кеуденің бұлшықеттерін созады. Ары қарай жұмысқа жоғарғы иық белдеуінің бұлшықеттері кіріседі, ол арқылы оң иық алға қарай қимылдайды, снарядты қимылдату үшін жиналған энергияны бере отырып, сонымен бірдей уақытта оң қол шынтақ буынынан бүгіле бастайды. Ядроның саусақтардан бөлініп шыққанынан кейін дененің тежелуі басталады.
Тежелу фазасы. Ол, айналу қимылын жалғастыра отырып, сол аяқпен сол жақ аяққа секіріп өтуі арқылы жүзеге асырылады. Лақтырушы қимылды тоқтатады және содан кейін оның артқы жартысы арқылы айналымнан шығады 12.
Айта кету керек, ядроның қимылы секіру тәрізді жылдамдық алу кезіндегі түзу бойынша жүзеге асады, ал итеру кезінде бұрылыстан ядро алдымен дөңгелеу арқылы қимылға келеді, және мәрелік күштің тек соңғы бөлігінде лақтырушыға оны түзу сызықты жолға ауыстыруы қажет. Сондықтан, бұрыштық жылдамдықтың векторы айналу жылдамдығынан түсу жылдамдығына ауысу кезінде итерудің бағытымен жүруінің маңызы аз емес. Бұл жерде итерушіні қажетті бағытынан адастырушы күш пайда болады. Осы сәті, ядро итеру кезінде секіру тәрізді жылдамдық алуымен итеру кезіндегіге қарағанда, бұрылыстан анағұрлым күрделі техникалық әрекетімен шыға келеді,.
Мәрелік күштеріндегі ядроға күш жұмсаудың жолының ұзындығы 1,8м жетті. Бұрылысты қолданумен күш жұмсалған жолдың ұзындығы 2м-ге дейін артты (ең жақсы деген итерушінің мәліметі бойынша).
Біз осы екі әдіспен ядро итеру техникасының тиімділігіне салыстырмалы талдау жүргіздік. Ядро лақтырудан екі әдіс бойынша талдау жүргізе отырып алдыңғы қатарлы спортшы У. Байердің - алға бағытталған итеру және А. Барышниковтың - айналдыру әдісі, ол солардың арасынан айтарлықтай айырмашылықтар көре алмады. Екі итеруші де ядраны жылдамдық алмай ақ орындауы мүмкін еді (орнынан) 20м-ден, жүгіру олардың нәтижелеріне бірдей дерлік қосымша берді. Бірақ айта кету керек, Байердің жылдамдық алу соңында шамамен 1,5 мс болды, ал Барышниковта - шамамен 5 мс. Соған қарай, бірінші итерушіге мәрелік күште ядраның жылдамдығын шемемен 10 еседей арттыруы қажет, ал екіншіде - небәрі 3 есе, бірдей дерлік нәтижелерге жету үшін. Траекторияны қарастыру кезіндегі ядроның қимылы осы варианттарда, көрінгендей, соңғы 0,2-0,4с ядро қимылдары түзу сызық бойынша жүреді. Сонымен, айналып тұру вариантында жылдамдық алу айналу жолын өз уақытында түзету керек болады, ол лақтырушыға белгілі бір қиындықтар туғызады. Егер жылдамдықты қиялдағы дене бітімі жылдамдығынан алу және итеру кезіндегі ядроның орнын алмастыру жөнінде айтатын болсақ, онда айналу кезіндегі вариантында бұл, түзу сызықтағыға қарағанда қазірше аз түрде жүреді. Ядроның жылдамдық алу жолындағы көрсеткендей, дөңгелектің ортасының жоғары жағынан ядро бірнеше рет артқа қарай қайтадаы Ілгек, ол ядроны дөңгелектің ортасының жоғары жағынан сипаттағандай, өте аз. Айналу кезіндегі жиналған ядро жылдамдығы (5мс шамасында) ілгек бойынша сондай аз диаметрі (шамамен 15см) толығымен сақтала алмайды, анағұрлым тік вираж бойынша бірінші жүгірудегі тәрізді, яғни осы ілгектің диаметрін үлкейту қажет, ядро жылдамдығының жоғалуын азайту үшін.
Лақтырушы секіріп жылдамдық алу үшін небәрі 1м (0,5 дөңгелек диаметріне) тең жолды пайдалануы мүмкін, егер ол осы жолды 1с жүріп өтсе, онда оның жылдамдығы 1 мс болады. Итерушілердің көпшілігі осы жолды 0,6с жүріп өтеді, ол дегеніміз жылдамдықты секундына 2 метрге дейін дамытуға мүмкіндік береді.
Егер лақтырушы жолдың осы бөлігінің уақытын, анағұрлым тиімді жағдайы бола тұра (алға қарай қимыл, артқа емес), спринтердің бірінші қадамының уақытына дейін азайта алған күннің өзінде, сонда да бәрібір ядра жылдамдығын тек 4 мс дейін ғана ұлғайта алады. Бірақ бұны жүзеге асыру өте күрделі және қиындықтары көп. Сондықтан, біздің пікірімізше, айналдыру әдісі, кейбір техникалық қиындықтарға қарамастан, сонда да болса үлкен құрметке ие, жалпықабылданған түсу әдісіне қарағанда, ядроның жылдамдық алу тиімділігі үшін, сонымен қатар, итерудің нәтижелілігін арттыру үшін 13.
1.3. Күш қабілеттерін дамытудың әдістері
Күш қасиетін дамыту үшін, бұлшықеттерге ықпал етуге мүмкіндік беретін, негізінен қажетті жүктемелерді алып жүретін оның динамикалық құрылымын сақтау кезіндегі кедергілері бар әртүрлі жаттығулар пайдаланылады. Кернеулі сипатындағы жаттығулар тобына қимылдың тек қана ацикликалық құрылымымен ғана емес жаттығулар жатады (секірулер, лақтырулар және т.б.), сонымен бірге цикликалық та құрылымдарымен (қысқа жолақтарға жүгіру немесе жүзу, спринтерлік велосипедтік тректегі жарыстар, және т.б.) мақсаттырағы деп барлық жаттығуларды жылдамдық- күш қасиетінің дамуы үшін үш топқа бөледі.
1 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағадан да жоғары, күшіне қарай қимыл жылдамдығы кемиді, ал пайда болу деңгейі жоғарылайды.
2 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағадан да төмен - қимыл жылдамдығы жоғары.
3 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағымен тең келетін. Қимыл жылдамдығы максимальдымен шамалас және жоғары.
Жергілікті жаттығулар (арнайы-көмекші) тек қана бірінші топқа жатады. Арнайы жахандық жаттығулар - біріншіге және екіншіге. Негізгі жахандық жаттығулар - тек үшінші топқа.
Айта кету маңызды, жылдамдық - күш қасиетін дамытудың әдістері әртүрлі спортшылар үшін жалпы деп есептелетін - олардың таңдауы мамандануға, кәсібиленуге және спротшының жекебасылық ерекшеліктеріне байланысты емес.
Спорттың циклдық түрлерінде қабаттасатын вариативті ықпалы әдістерінің комплекстері пайдаланылады, қысқа уақыттық және қайталану күші; спорттың циклдық түрлеріндегі сол әдістері, және, одан басқа, арақашықтық әдістері.
Спорттық практиканың тәжірибелері және арнайы жаттығулар (В. М. Дьячков, 1957-1970) көрсеткендей, қабілетті жоғарылатудың тиімді құралдары ретінде жылдамдық - күш потенциалын пайдалану, субшегіне жеткен және шегіне жеткен қарқындылықпен негізгі жаттығуларды орындау болып табылады (қабаттасып ықпал ету әдістері). Бірақ мұндай жаттығулардың ауқымы, жыл сайынғы өсуіне деген тенденциясы бола тұра, өте шектелген. Мысалы, жылына кәсібиленген жоғарыға секірушілер небәрі 360 секірулер орындайды, найзаның ұшын лақтырушылар - 270-300 лақтырулар.
Спорттық іс-шаралар процессіндегі жылдамдық - күш потенциалын пайдалану дәрежесінің жоғарылауын ынталандыратын құралдардың ауқымын айтарлықтай жоғарылату үшін мүмкіндік беретін әдістемелік жолдардың ізденісі қажет 14.
Спорттық практикады бұрыннан бері белгілі жеңілдетілген және ауырлатылған арнайы (жарыстағыға қатынасы бойынша) кедергілерімен жаттығулармен. Бірақ оларды пайдалану жүйесіз сипатта болады, комплексті көрсеткіштер тәрізді, тензометрикалық, циклографиялық және электромиографиялық зерттеулер (В. В. Кузнецов, И: П. Ратов, В.Н. Муравьев, С. В. Возняк, 1991 -- 1994; Е. Н. Матвеев, В. М. Зациорский, 1995; В. В. Кузнецов и Н. В. Басов, 1998, и др.), пайдаланылатын кедергілердің ауқымы көп жағдайларда бұлшықет топтарының өзіндік қасиетімен бұлшықет жұмыстарындағы өзара байланысын бұзды. Кедергіні жеңіп шығушы ауырлату немесе жеңілдетудің, (жарыстық ауқымына қатынасы бойынша) әрбір нақты жағдайда қимылдың өзіндік қасиетімен құрылымын сақтауға мүмкіндік беретін ауқымы анықталған болатын.
Жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерді пайдалану, таңдап ықпал етуге мүмкіндік береді, арнайы жылдамдық - күш қасиетінің бөлек компоненттерінің деңгейін жоғарылатуға (күштік немесе жылдамдық) және арнайы жаттығулардың ауқымын бірден жоғарылатуға мүмкіндік береді. Жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерін жеңіп шыға отырып, спортшы шегіне шамамен жеткен жаттығуларды орындау кезінде (80%) қарқындылығымен жарыс көрсеткіштерін жеңіп шығады, қарастырылатын арнайы жылдамдық - күш қасиеттерінің компоненттерін шығару.
Бірақ арнайы жаттығулардың ауқымын бірден жоғарылату белгілі бір қауіпті жасырады. Жаттығуларды орындауға артық акцент жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерімен бір жаттығу сабақтары тәрізді, негізгі жаттығуларды орындау кезіндегі (олардың біреуін пайдалану деңгейі жоғарылайды, басқасы - төмендейді) жылдық жаттығудың белгілі кезеңдерінде де арнайы жылдамдық - күш қасиетінің белгілі параметрлерін пайдалануды жетілдіруді біржақтама алып барады. Техникалық шеберлік жетілдіріледі және тежеледі.
Тәжірибелік зерттеулер көрсеткендей (В.В. Кузнецов, 1998, 1999; В. В. Кузнецов, 2002 - 2004), вариативті ықпалдың әдістерін қолдану жоғарыда айтылған кемшіліктерді болдырмауға көмектеседі. Әдістің мәні оптимальды жеңілдетілгендердің сандық кезектесуінен тұрады, жарыс және ауырлатылған кедергілер бір жаттығу сабағы барысындағы тәрізді, жылдық жаттығудың да белгілі кезеңдерінен тұрады.
Вариативті ықпалдардың әдісі күш және жылдамдық компоненттерінің жылдамдық - күш потенциалын пайдалану деңгейінің жоғарылау міндеттерінің шешімі кезінде тиімді.
Было установлено бекітілген, жылдамдық - күш қасиетін вариативті ықпалдардың әдісінің көмегімен жетілдіру процессінде жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілердің ауқымын жиі өзгертіп отыру қажет, әрбір кедергіге бөлек тұрақты стереотип пайда болмас үшін.
Негізгі жаттығуларды орындау кезінде әдістердің комплекстері қолданылады: қабаттасатын ықпалы және қайталану сонымен қатар вариативті ықпалдар және қайталану; арнайы жаттығулар үшін вариативті ықпалдың және қайталану әдістері комплексімен қолданылады; арнайы-көмекші үшін - қысқа уақыттық күштердің және қайталану әдістері.
Жылдамдық - күш қасиеттерін дамыту мақсатымен бұлшықет жұмыстарының келесі тәртіптері және олардың алуан түрлілігі қолданылды: негізгі жаттығуларды орындау кезінде - динамикалық тәртіппен (бұлшықет жұмыстарының акцентімен жеңіп шығушы сипатта;) негізгі жаттығуларды орындау кезінде -- динамикалық тәртіппен (бұлшықет жұмыстарының акцентімен жеңіп шығушы сипатта немесе күші кем түсуші және жеңіп шығушы сипаттағы бұлшықеттің жұмысының үйлесімділігі); при выполнении арнайы-көмекші жаттығулардың - статикалық тәртібі, селқостығымен сипатталатын кернеуімен, сонымен бірге динамикалық үйлесімділігімен (бұлшықет жұмысының сипатын жеңіп шығушы) статикалық тәртіппен, белсенділігімен сипатталатын кернеуімен; жылдамдық - күш потенциалын дамыту үшін өте тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ..
4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1
ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ КҮШ ҚАСИЕТІН ЗЕРТТЕУ БОЙЫНША ЗАМАНАУИ ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Лақтырушылардың дене дайындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.2
1.3
1.4
1.5
Лақтырушылардың күш жаттығуының негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..
Күш қабілеттерінің даму әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Лақтырушылардың физиологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..
Лақтырушылардың жылдамдық - күш қабілеттерін дамытудың әдістері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
23
44
55
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ...
28
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3
ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ КҮШ ТӨЗІМДІЛІГІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
3.1
Лақтырушылардың дене дайындықтарының жағдайын және динамикасын үйрену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
3.2
Күш төзімділігін дамытудың кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
3.3
Педагогикалық тәжірибелердің көрсеткіштері
63
3.4
Лақтырушылардың күш төзімділігін дамыту деңгейінің көрсеткіштерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
65
3.5
Нормативтік тесттік сынақтар бойынша лақтырушылардың дайындығының талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..
62
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
80
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1. ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2. ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу құрылымы мен ережелері.
3. Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене шынықтыру және спорт туралы заңы.
4. Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. - Астана, 2011.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
БЖСМ - балалар-жасөспірімдер спорттық мектебі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЭТ - экспериментальдi топ
БТ - бақылау тобы
АФД - арнайы физикалық дайындық
ОСО - оптимальды салмақ орталығы
ОРБЖСМ - олимпиадалық резервтегі балалар мен жас өспірім спорт мектебі
АНЫҚТАУЛАР
Дене дамуы - адамның жалпы мағынада жекебасылық өмірі бойына оның ағзасының морфофункционалдық қасиеттерінің өзгерісінің процессі болып табылады.
Дене дайындығы - дене дайындығының нәтижелері бар, оның игерілуін қабілетті ететін немесе белгілі бір іс-шарада қажетті, қол жеткізген жұмысқабілеттікпен жүзеге асырылған, қимыл дағдыларынан құрылған.
Техникалық дайындығы - спортшымен қимыл жүйелерін меңгеру дәрежесі (спорт түрінің техникалары), спорттың осы түрінің ерекшеліктеріне сәйкес келетін және спорттық жоғары нәтижелерге жетуге бағытталған.
Тест - спортшылардың жағдайын немесе қабілеттерін анықтау үшін жүргізілетін өлшеу немесе сынау.
КІРІСПЕ
Зерттеу көкейкестілігі: Бұл зерттеу актуальды мәселеге - лақтырушылардың бастапқы дайындығын жетілдірудегі, оның анағұрлым маңызды бөлімі - арнайы дене дайындығына арналған. Бұл жеңілатлетшілердің практикасының сұранысымен болған лақтырушы-жеңілаттердің дайындық әдістерін үнемі жетілдіруіндегі жарыс бағдарламасының күрделенуімен және жеңіл атлетикамен шұғылданушылардың азаюымен байланысты.
Лақтырушы-жеңілаттердің жаттығу процессіндегі маңызы орынды, спорттың басқа түрлеріндегі тәрізді, спорттық нормативтерді орындауға бағытталған жылдамдық - күш дайындығы алады.
Дене қасиеттерін дамыту және қызметтік мүмкіндіктерін жетілдіру разрядтық нормативтерді орындауға және ядро лақтырудың жетілдірілген техникасын меңгеруге мүмкіндік береді.
Жеңілатлетшілердің физикалық қасиеттері, функционалдық мүмкіндіктері бірқалыпты дамиды. Жылдамдық және төзімділік тәрізді қасиеттері 12-14 жаста, ал күш және қимыл координациялары 10-12 жаста дамиды.
Әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша лақтырушылардың арнайы күш қасиеттерін 15жаста дамытады 1.
Жұмыс гипотезасы: Лақтырушылардың күш дайындығы арнайы физикалық қасиеттерін дамытуға, жетілген техниканы меңгеруге және жоғары нәтижелерге жетуге бағытталғандығы болжанады.
Зеттеу нысаны: Лақтырушылардың оқу-жаттығу процессі ОРБЖСМ №2.
Зерттеу пәні: Кәсібилігі әртүрлі лақтырушылардың арнайы күш дайындығының әдістері.
Зерттеу әдістері: әдебиет көздерінің талдауы, педагогикалық бақылаулар, педагогикалық бақылау сынағы, педагогикалық тәжірибе, математикалық статистиканың әдістері.
Зерттеудің маңызы: Әртүрлі кәсібиленген спортшылармен лақтырудың ұзақтығы қандай қимылдардың есебінен қамтамасыз етіледі, топтар бойынша салыстырмалы талдау көрсеткіштерінің негізінде педагогикалық зерттеулердің кезеңдері бекітілді. Шеберлігін жоғарылатудың және белгілі бір фазалардың өзгерісі арасындағы өзара байланысы анықталды. Снарядты лақтыру техникасы бөлімдерінде, фазаларында орын алмастыру жолы, уақыты және жылдамдығы жөніндегі мөлшерлік мәліметтері анықталды. Кездесетін қателіктердің талдаулары түзетілді, олрадың пайда болу себептері анықталды. Әртүрлі кәсіпқой лақтырушылардың техникалық шеберлігін жоғарылатуға қабілетті ететін өңделген жаңа жаттығулардың оң ықпалы анықталды.
Зерттеудің практикалық мәні, арнайы күш және техникалық дайындықтың бір мезгілде жетілдірілуін қамтамасыз ететін, бөлек фаза тәрізді, қимылды да толығымен орындау тиімділігінің құралдарын пайдалану бойынша ұсыныстарды өңдеуімен қорытындыланады.
Педагогикалық зерттеулердің мазмұнын баяндау жаңа бастаушыдан жетекші лақтырушылыққа дейінгі көпжылдық дайындығымен танысуға мүмкіндік береді және спортшылардың өзінің жаттығуларында пайдаланылуы мүмкін болады. Жетекші лақтырушылардың және жаттықтырушылардың пікірлерінің талдауы, әртүрлі кәсіпқой лақтырушылардың жаттығу әдістері туралы лақтыру техникасының варианттарын, маңызды мәліметтерін ашады. Пайдаланылатын өңделген әдістері, жаттығу процессіндегі жаңа арнайы жаттығулары максимальды күшін жетілдіру үшін жетістікпен пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты - жас лақтырушылардың күш қасиетін дамыту әдістерін тәжірибе жүзінде, максимальдық күштерді дамытуға бағытталған жолымен негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
1) лақтыру техникасындағы бөлек элементтерінің кезегін анықтау; лақтырушылардың белгілі нәтижелерге жетуіндегі техникалық және физикалық қасиеттерінің өзара байланысын үйрену
2) бірдей уақытта жетілуші арнайы, жылдамдық - күш және техникалық дайындықты, лақтырудың белгілі фазасын орындау тиімділігін қамтамасыз етуші қажетті құралдарды бекіту.
3) лақтырушылардың негізгі жарыстық қимыл дағдысын жетілдіруге жасалған жаттығулардың ықпалын зерттеу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Зерттеудің негізінде танымның жалпыфилософиялық принциптері қолданылды: ғылымдылығы, жүйелілігі, мәліметтердің жан-жақты талдаулары және жаттығу процессіндегі басқару теориясы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс, әртүрлі жастағы лақтырушылардың күш қасиетін дамытушы әдістерін негіздеудегі қажетті құралдардан тұрады. Спорттық нәтижелердің жоғарылауын қамтамасыз ету үшін, лақтыру техникасындағы жетістікпен үйрену үшін қажетті негізгі қимыл қасиеттері.
Практикалық мәнділігі. Әртүрлі жастағы лақтырушылардың арнайы күш дайындығының мазмұны өңделген. Ұсынылған арнайы жаттығулар, күш пен жылдамдық - күшін және физикалық қасиеттерін дамыту, лақтырудың таңдалған түріндегі техниканы жетілдіруге бағытталған. Негізгі жағдайлар және ұсыныстар, лақтырушылармен Алматы қ. № 2 ОРБЖСМ оқу-жаттығу процесстерінде қолданылған.
Теориялық мәнділігі. Жұмыстың теориялық мәнділігі, әртүрлі кәсібиленген лақтырушылардың күш қасиеттерінің ерекшеліктерін анықтаумен байланысты сұрақтарды шешумен аяқталады. Обсолютті және арнайы күштің дамуының физиологиялық негізі қарастырылды.
Қорғауға алып шығатын жағдайлар.
1 Күш және дене дайындығының өзара байланысы үйретілді және осы қасиеттерді лақтырушыларда дамыту үшін негізгі құралдар мен әдістері анықталды.
2 Лақтырушыларда жаттығу процессіндегі белгілі бір элементтердің техникасын жетілдіруге мүмкіндік беретін обсолютті және шұғыл күшінің тиімділігін анықтады.
Жұмыстың құрылымы және ауқымы.
Диплом жұмысы 55 бет мәтіннен тұрады, оған енгізілген:
Кіріспе
- 3 тарау;
- қорытынды;
- практикалық ұсыныстар
- пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімі (30)
Жұмыста 2 кесте бар.
Бірініш тарау ғылыми-әдістемелік әдебиеттердің шолуына арналған.
Екінші тарау зерттеу әдістерінің сипаттамасынан тұрады.
Үшінші тарау өз зерттеулері және оны талқылау.
Қорытынды және практикалық ұсыныстар, пайдаланылған әдебиет көздерінің тізімі диплом жұмысын аяқтайды.
1 ЛАҚТЫРУШЫЛАРДЫҢ КҮШ ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ЗАМАНАУИ ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТАЛДАУЫ
0.1 Лақтырушылардың дене дайындығы
Қазіргі уақытта барлық көңіл артып келе жатқан лақтырушылардың күш қасиетін дамытуға бөлінуде. Жеңілатлетикалық лақтырулардағы күш қасиеті деп, өте қысқа уақыт аралығындағы күштің максимальды күштілігін дамытудағы адамның қабілетін айтады.
Жылдамдық және бұлшықет жиырылуының күші арасындағы өзара байланысты үйренуге деген зерттеушілердің ерекше қызығушылығымен түсіндіріледі, осы екі қасиет үнемі қимылмен байланысты және оны анықтайды 2.
Жасқа қатысты аспектідегі күш қасиеттерін дамытудың заңдылықтарын анықтау ерекше мәнге ие, өйткені балалық жастан ақ және жасөспірім жаста қимыл анализаторы қалыптасады, болашақ спорттық жетістіктердің фундаменті салынады. Жылдамдық - күш қасиетінің дамуын балалық және жасөспірім жастан ақ бастау қажеттігі белгілі зерттеулермен бекітілген. Зерттеулерден анықталғаны, жасөспірім лақтырушыларда жас ерекшелігіне қарай динамикалық күш қасиетін дамытуда анағұрлым қарқынды және күш көрсеткіштерінің баяу жоғарылау кезеңі анықталды. Осылардың дамуына ықпал етуші, әртүрлі жастағы балаларда күш қасиетін дамытушы деңгейін сипаттайтын, Н.H. Гончаровпен бірінші рет мәліметтер келтірілді, күш қасиеті көрсеткіштерінің өзара байланысының даму деңгейіне талдау жүргізілді. Автор, осы деңгейдің бірден жоғарылағынын 12-15 жаста байқаған. Зерттеулермен келісе отырып, В.С. Фарфелмен жүзеге асырылған, күш қасиеттерін дамыту 8 жастан басталып және 14-15 жасқа дейін жалғасады. 7 ден 17 жасқа дейінгі жастағы лақтырушыларда күш - қасиетін дамыту деңгейі өзгергені С.И. Филатовпен (1996) белгіленген 3.
Әдебиеттерде, жасөспірім спортшы-лақтырушылардың күш -қасиеттерін дамытудың ерекшеліктері жөнінде аса көп емес мәліметтер бар. Тек 1960 жылдан бастап жасөспірім спортшыларда спорттың басқа белгілі бір түрлерінде қолданылатын күш қасиетін дамытушы әдістері өңделе бастады.
Осы уақытқа дейін балалардағы күш қасиетін үйрену әдістері әлі жеткіліксіз жасалған. Көптеген авторлардың есебінше, күш қасиетінің даму деңгейін анағұрлым тепе-теңдікте көрсететін, екі аяқпен жерден тебілу арқылы орнынан жоғары секіру нәтижесі болып табылады. Кейбір авторлар, жылдамдық-күш күштерін шығару жөнінде айта отырып, секірушілігі деген терминді қолданады. Сонымен, мысалы, А. Хунольд (2001) осы терминді қолданады. Ол секірушілікті дамытудың деңгейі, лақтырушылардың жеңілатлетикалық жетістіктерінің жоғарылауына айтарлықтай ықпал ететіндігін бекітті.
В. Ф. Ломейко (1994), И. Г. Баранов және В, Ф. Ломейко (1995) секірушілікті, жалпы және жиі арнайы дене дайындығының аса маңызды сипаттамаларының бірі деп қарастырады.
Ересек және жасөспірім спортшыларды зерттеуден көретініміз, секірушілік қандай да бір деңгейде адамның туа біткен бір қабілеті болып табылса да, дене жаттығуларына арнайы ықпалдарымен, жаттығушылардың жылдамдық - күш деңгейін дене жаттығуларымен айтарлықтай жоғарылатуы мүмкін. Бірақ бұл құралдарды және жаттығу әдістерін тек дұрыс таңдаған кезде ғана, жаттығушының жасына және жынысына деген ерекшеліктеріне сәйкес келгенде жүзеге асады. Жас кезеңдерін анықтауда, секірушілігінің дамуы анағұрлым қарқынды немесе айтарлықтай баяу жүрген кезде -- актуальды сұрақ, оның шешуі көп жағдайда спорттың әртүрлі түрлеріндегі балалрдың спорттық дайындығының тиімділігіне байланысты болады 4.
Дене қасиеттерінің дамуындағы өзара байланысы өте күрделі болып келеді, ол бұлшықет жұмысының ықпалымен спортшылардың ағзасындағы ең әртүрлі биологиялық өзгерістердің сомасының нәтижесінде пайда болады. Көпжылдық жаттығулардың процессінде, дене қасиеттерінің қатынасының дамуы айтарлықтай өзгерістерді бастан кешеді. Мысалы, алдын - ала дайындық кезеңіндегі жылдамдықты, жылдамдық - күш қасиетін, бұлшықет күшін дамыту, жасөспірім спортшыларда даму және басқа да дене қасиеттерін дамыту деңгейінің жоғарылауына алып келеді.
Жаттығушылардың дайындықтарының жоғарылауы бойынша жаттығуларды рационалды таңдаудың мәні және олардың жаттығудағы оптимальды үйлесімділігі жоғарылап келеді. Мысалы, И. Сукоп (1994) тәжірибе жүзінде көрсетті, дене тәрбиесі процессіндегі нәтижелілікті, белгілі бір дене қасиеттері және қызметтерінің даму деңгейі бойынша ғана емес, сонымен қатар жекебасының қабілеті бойынша да бағалау қажет, оларды нақты бір қимыл іс-шараларында да пайдалану керек. Бұл дегеніміз, функциялардың арасындағы өзара байланысын және көрсетілген спорттық нәтижелердің деңгейіне деген қатынасы бойынша талдау керек.
Жылдамдық пен күштің даму есебінің, спортшылардың дайындық процессіндегі әртүрлі кезеңдеріндегі белгілі бір жағдайдағы өзгерісі, дене жаттығуларының қатынасы жөнінде сонымен қатар басқа да физикалық қасиеттері негізінде, қорытынды жасауға болады. Сонымен, мысалы, дене тәрбиесін тиімді жүзеге асыру үшін олардың дайындығының әртүрлі кезеңдерінде жаттығушылардың жылдамдықты дамытудағы өзара байланысы, жылдамдық - күш қасиеті, және төзімділігі жөніндегі сұрақтарының айтарлықтай мәні болады. Биохимиялық зерттеулермен қатар аэробты процесстерге қатысы бар, жаттығу процессінде алдымен биохимиялық көрсеткіштер жоғарылайтыны көрсетілген (яғни төзімділікті дамытуға), одан кейін барып, осының негізінде, спортшы ағзасының анаэробты мүмкіндіктерін сипаттайтын көрсеткіштері жоғарылайды, (бұл дегеніміз жылдамдықты дамытуға тікелей қатысы бар). Одан әрі, жылдамдықты дамыту жалпы төзімділікті жоғарылатумен байланысты, өйткені, оны меңгермей тұрып, жылдамдықты дамытуға бағытталған үлкен жаттығу жүктемесіне жақындауға болмайды. Биохимиялық процесстерді жүзеге асырудың потенциалдық мүмкіндіктерінің жеткіліксіз деңгейі кезінде және жылдамдық - күш жүктемесін орындаудың ұзақтығы аса біртіндеп жоғарылауы керек 5.
Физикалық қасиеттеріні және негізгі қимыл дағдысының құрылуының дамуындағы өзара байланыстарының мәселелерінің де шешімі сол тәрізді ерекше мәнге ие болады. Спортшы-лақтырушылардағы жылдамдық - күш қасиетінің және қимыл дағдысының өзара байланысының мәселесі үлкен қызығушылық тудырады.
1992-1996 жылдар Е.А. Масловскимен спортшыларда жасқа қарай аспектісінде жүгіріп барып ұзындыққа секіру мысалымен қимыл дағдыларының құрылуы және жылдамдық - күштің өзара байланыстарын зерттеу қабылданған болатын.
Жүргізілген зерттеулердің мәліметтерінің талдауы, спорттың басқа түрлерінде де тиімді болуы мүмкін болатын физикалық қасиет және қимыл дағдысы арасындағы мәселелерді шешуге деген жолы жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Лақтырушылардың жасқа қарай әрбір топтарындағы жылдамдық - күш қасиетін дамыту деңгейін сипаттаушы (11 ден 18 жасқа дейін), (мөлшерлік мағнадағы) динамикалық, қимыл дағдысының және көрсеткіштерінің уақытша және кеңістіктік сипаттарымен байланыстар анықталған болатын.
Жылдамдық - күш қасиеті және негізгі қимыл дағдысының құрылуының өзара байланысының ерекшеліктеріне есеп, барлық жас ерекшкліктері аралық топтарда қимыл іс-шараларының, олардың оптимальдыға жету қатынасының осы жақтарын анағұрлым тиімді басқаруға мүмкіндік береді 6.
Адамға мықты және күшті бұлшықеттер бәрінен бұрын дені сау болуы үшін қажет. Жақсы бұлшықетке тек қана еңбектің арқасында, көп қимылдай отырып, дене жаттығуларын үнемі орындау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Осының барлығы тек қана бұлшықетті жетілдіріп қоймай, сонымен қатар жүрек - қантамыры, тыныс алу және басқа да ағзаның жүйелерін де дамытады.
Дене іс-шараларының түрлеріндегі, өз денесінің орын алмастыруымен, салыстырмалы күш негізгі мәнге ие болады. Салыстырмалы ұлғаю күші өз салмағының өзгеруіне байланысты болуы мүмкін. Бір жағдайларда күштің жоғарылауы өз салмағының төмендеуімен немесе тұрақтылығымен сүйемелдейді. Тіршілік және тамақтану, сәйкес келетін тәртіптің есебінен салыстырмалы күштің жоғарылауы үшін жағдай жасайды. Бірақ бұл жол (күштің жоғарылауы салмақтың қатар төмендеуімен) әруақытта мүмкін болмайды. Ол, ағзаның тканьдеріндегі май қабаттары бар немесе судың артық мөлшері болған адамдарда тиімді. Екінші жолы - бұлшықет салмағының жоғарылауымен бірдей уақытта күштің артуы. Бұлшықеттің функционалды гипертрофиясы кезінде күш әруақытта өз салмағына қарағанда жылдам өседі. Бұлшықеттің статикалық тәртіптегі жұмысының пайда болатын абсолютті және салыстырмалы күштің көрсеткіштері, баяу динамикалық күштің көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады 7.
Үлкен күштің болуы оның жылдам пайда болу қабілетін көрсетпейді. Жылдамдық - күш қабілеттері, күштен басқа қимылдың жоғары жылдамдығы талап етілетін іс-шараларда пайда болады. Жылдамдық - күш қабілеттерін тәрбиелеу, шегі жоқ салмақ салуды шектелген қайталауларды пайдаланудың көмегімен жүзеге асырады, ол күш мүмкіндіктерінің шектелген мобилизациясын талап етеді. Осы мақсатта қолданылатын шегі жоқ салмақ салуды, мүмкін болатын жылдамдықта орындалатын қимылдар қолданылады.
Жылдамдық - күш күштерінің әртүрлілігі тәрізді тағы, максимальды жылдамдықпен оны жүзеге асыру кезіндегі қимылды жылдамырақ бітіру (мысалы, жылдамдатқаннан кейінгі тоқтауы) амортизациялық күш − қабілетін де анықтайды.
Жылдамдық қабілеті дегенді, адамның осы жағдайдағы уақыт аралығы үшін ең аз қимыл әрекеттерін орындаумен қамтамасыз етуші мүмкіндігі деп түсінеді.
Табиғи процессте осы қасиет жөніндегі мамандар арасында бірдей көзқарас жоқ. Біреулері, жылдамдықтың физиологиялық негізі, жүйке-бұлшықет аппаратының лабильділігі болып табылады деген ойын жеткізеді. Басқаларының пайымдауынша, жылдамдық пайда болуында жүйке процесстерінің қимылдағыштығы маңызды роль ойнайды. Көптеген зерттеулермен дәлелденгені, жылдамдық адамның комплексті қимыл қасиеті болып табылады.
Жылдамдық қабілетінің келесі түрлерін ажыратады: реакцияның жылдамдығы, жалғызілікті қимылдың жылдамдығы, қимылдың жиілігі (ырғағы). Оларды жылдамдық қабілеттерінің пайда болуының кәдімгідей формалары деп есептеу қабылданған. Жылдамдық қабілеттеріне сонымен қатар толықтай қимыл әрекеттерінің орындалу жылдамдығын, максимальды жылдамдықты қалай жылдам алуға болады және оны ұзақ уақыт ұстап тұру қабілеттерін жатқызады 8.
Адамның әрекетімен жасалатын барлық қимыл реакциялары, екі топқа бөлінеді: қарапайым және күрделі. Алдын ала белгілі болған сигналға алдын ала белгілі болған қимылмен жауап беру (көзбен, дыбыстап, тактильді) қарапайым реакция деп аталады. Реакцияның осындай түрлерінің мысалдары қимыл әрекетінің басы болып табылады (старт) старттық тапаншаның оқ атуына жауабы жеңіл атлетикада немесе суда жүзуде, шабуылшы немесе қорғаныс әрекеттерін тоқтату жекпе-жекте немесе спорттық ойындар уақытында арбитрдың ысқырығы кезінде және т.б. Қарапайым реакцияның жылдамдығы реакцияның латентті деп аталатыны бойынша (жасырын) кезеңіне - сигналдың пайда болу сәтінен қимылдың басталу сәтіне дейінгі уақыт бөлігімен анықталады. Ересектердегі қарапайым реакцияның латентті уақыты, әдетте, 0,3 сек-тан аспайды.
Күрделі қимыл реакциялары спорттың түрлерінде кездеседі, қимылдың тұрақты және аяқ астынан ауысу жағдайын сипаттайтын (спорттық ойын, жекпе-жек, тау шаңғы спорты және т.б.) Күрделі қимыл реакцияларының көпшілігі дене тәрбиесінде және спортта - бұл реакция таңдаудың (қашан бірнеше мүмкін әрекеттерге бір сәтте біреуін таңдауды талап еткенде, осы жағдайдың адекваттығы). Спорттың бірқатар түрлерінде қандй реакциялар бірдей уақытта қимылдаушы объектіге реакциялары болып табылады (доп, шайба және т.б.).
Жалғызілікті қимылдарды орындауға жұмсалған уақытша арақашықтық, (мысалы, бокстғы соққы), ол да жылдамдық қабілетін сипаттайды. Жиілігі, немесе ырғағы, қимылы - бұл уақыт бірлігіндегі қимылдың саны (мысалы, 10 секундтағы жүгіру қадамының саны).
Қалай жылдамырақ максимальды жылдамдық алу қабілеттілігін старттық жылдамдық алу немесе старттық жылдамдық фазасы бойынша анықтайды. Орташа, бұл уақыт - 4 тен 6 сек. дейін. Максимальды жылдамдықты барынша ұзақ ұстап тұру қабілетін жылдамдық төзімділігі деп атайды және арақашықтық жылдамдығы бойынша анықтайды.
Кернеу күші дегенді, бұлшықеттің жиырылу жылдамдығымен қарсылығын жеңіп шығуымен түсіндіруге болады. Максимальды күш бұлшықеттің жиырылуының жоғары жылдамдығымен үйлесімділікте (кернеу күші) ұзақ емес жұмыстағы спорттық жоғары жоғары нәтижелерге жету үшін, ядроны лақтыру кезіндегі мәрелік күштің фазасына жататын әсіресе ерекше үлкен мәнге ие болады. Төзімділік күші дегенді оптимальды күш сипаттайтын қимылын ұзақ уақыт ұстап тұру қабілеті деп түсіндіреді. Күш төзімділігін көп жағдайда, спортшылардың циклдық сипаттағы спорт түрлерінің нәтижелілігімен анықтайды: арақашықтықтың ұзындығына байланысты анаэробты, аэробты немесе аралас сипаттағы жұмыстар кезіндегі төзімділігімен күштің өзара байланысының артықшылығы жөнінде сөз болуы мүмкін.
Күш қабілеттерінің пайда болуы энергиямен тиімділікпен қамтамасыз етуге сәйкес келетін жұмыстармен тығыз байланыста, спорттық техниканың жетілуімен, сонымен бірге (жылдамдық қабілетін дамыту деңгейімен және ептілігімен.
Салмақ сала отырып жаттығудың рационалды әдісі кезінде әр уақытта жылдамдықтың жоғарылауына, қимыл координациясын жетілдіруге, қимыл реакциясы, бұлшықеттердің еркін босаңсу қабілетіне деген, бұлшықет төзімділігінің жергілікті дамуына қабілетті етеді.
Күш дайындығында барынша күш кернеуін, жылдамдық - күш жүктемесін және күш төзімділігі жүктемесін ажыратады. Қабілеттерден бөлек максимальды күш кернеуін құруды, күшті дамытудың 3 әдісі ажыратады: қайталанатын, максимальды және динамикалық күштер.
Бұлшықет жұмысысының үш тәртібі, дамуға қабілетті етуші артықшылығы:
Максимальды күші және жылдамдық - күші қабілеттері - статодинамикалық тәртіп; жылдамдық күші, кернеу күші және жүйке - бұлшықет аппаратының реактивті қабілеттері; соққы тәртібі; статодинамикалық тәртіп, бұлшықет іс-шарасының бір жаттығудағы екі тәртібі үйлесімділігін білдіреді (изометрикалық және динамикалық), олар ең алуан түрлі сандық сипатымен көрінуі мүмкін.
Орныққан динамикалық стереотипті сындыру үшін, қозғалғыштық дағдысы аймағында жоғары шекараны жоғарылату және нәтижесінде қимылдың жылдамдығын жақсартуда, айтарлықтай еркін күш көрсете отырып қимылды барынша жылдам бірнеше рет орындау керек. Осы кезде күш минимальды уақыт аралығында байқалуы керек, сонысымен қимыл орындау күшімен қамтамасыз етеді 9.
1.2. Лақтырушылардың күш дайындығының негіздері
Лақтырушылардың жеңіл атлетикасында - бұл орын алмастыру, лақтырып немесе барынша алысқа лақтырудағы арнайы снарядтардың орнын алмастыру қабілеттері. Бұл - - күш жаттығулары аралас немесе ацикликалық сипатымен, қысқа уақытымен сипатталатын, бірақ аяқтың, дененің, иық белдеуі және қолдың бұлшықеттерінің максимальды күшімен қимыл іс-шарасындағы жылдамдығы. Снарядтың салмағы мен формасына байланысты лақтырудың әртүрлі әдістерін пайдаланып: лақтырумен түзу жүгіруден, бастан асырып - найзаның ұшы, гранат; айналымымен - диск, тоқпақ; секіріп немесе бұрылып - ядро лақтыру. Лақтырудың барлық әдістерін снарядты, оның бастапқы жоғары жылдамдықта ұшып шығу мақсатымен алдын ала жылдамдық алуға қабілетті болуы керек, оның айтарлықтай дәрежеде ұшу қашықтығы және спорттық нәтижесі соған байланысты.
Жеңіл атлетикада лақтырудың төрт түрі бар, оларды пайдаланудың техникасы, снарядтың салмағы және формасына байланысты. Жеңіл найзанң ұшын бастан асырып лақтыру; шар формасындағы ядро айтарлықтай ауыр, лақтыру оңай; тросы бар ұстағышымен тоқпақты айналдырып барып лақтырады; екі жағынан да дөңес тәрелке тәріздес дискіні, бір қолмен бұрып барып лақтырады. Сол тәрізді лақтыруды екі топқа бөлуге болады: 1) аэродинамикалық қасиеттері жоқ снарядтарды итеру және лақтыру; 2) аэродинамикалық қасиеттері бар снарядтарды лақтыру. Лақтырудың әртүрлі түрлері бар техникасының жалпы негізі және, барлық түрлеріне тән.
шартты лақтырудың толықтай әрекетін үш бөлімге бөлуге болады:
- жүгіру;
- мәрелік күш;
- снарядты жібергеннен кейінгі тежеу.
Жүгірудегі алдын ала жылдамдық аяқ және дененің бұлшықеттерінің жұмысы есебінен жүйеде хабарланады, мәрелік күш фазасында жүйе күш береді, аяқ және иық белдемі есебінен снарядқа, сонымен бірге дененің төменгі тізбегі әрекетінің алдын алатын жылдамдық береді. Бұл найзаның ұшын лақтыру үшін, дискіні және ядро итеруде дұрыс. Алдымен бұлшықеттің және иық белдеуінің жұмысы жылдамдық береді, содан кейін, снарядтың жылдамдығын барынша жылдамдату, аяқ пен дененің бұлшықеттерін қосқанда, сол дененің дұрыс орналасуын және оның осьі арқылы айнала қозғалысы, денені дұрыс ұстауға, снарядтың орталық жүгіру күшімен алға қозғалуға мүмкіндік береді 10.
Жүйеге жылдамдық беру үшін лақтырушы - снаряд осы снарядты, снарядтың артынан жүру емес, өзінің арқасынан алып жүру қажеттігі лақтырудағы ережелердің біреуі болып табылады. Басқа сөзбен, снарядтың қимылымен, бұлшықет күшімен тізбекті бойлай қатарласып тұруы керек, ол қимылды болдырады.
Жүйенің алдын ала жылдамдығы лақтырушы - снаряд әруақытта оптимальды болады және келесі факторларға тәуелді болады: лақтырудың түрлері, итерушінің техникалық және дене дайындығы. Алдын ала жылдамдық қимылдың ұзақ жолы жүріп өтуі нәтижесінде жинақталады, қалқып, оптимальды мәнге дейін. Финалдық фазасындағы күш бұл жылдамдық жақында сондай максимальды ауқымға жетеді, спортшы ауқымының қандайына болса да қабілетті ауқым, фазаның соңғы бөлігіне беріледі.
Жүйеге немесе снарядқа берілетін жылдамдық, бұлшықеттің күшінің ауқымынан немесе күш байқату ауқымына байланысты болады. Алдымен анағұрлым ұзын жүгірудегі аздаған бұлшықет күші есебінен жылдамдық жүйеге беріледі, ал содан соң жолдың қысқа жолағында, снарядтың жылдамдығын арттыру үшін максимальды күш беріледі.
Снарядтың жылдамдығының тәуелділігін шартты айтуға болады, осы күшті болдырудың жолдары және осы күштің ықпал ету уақыты келесі формуламен:
ондағы V -- снарядтың ұшып шығу жылдамдығы; F -- снарядқа жұмсалған күші; L -- күштің әсер ету уақыты; t -- күш жұмсау уақыты.
Снарядтың ұшып шығу уақытын жоғарылату үшін, төрт бағытпен жүруге болады:
1) күшті жоғарылату; 2) күштің ықпал ету жолын ұлғайту; 3) күштің ықпал ету уақытын ұлғайту 4) алдыңғы үшеуі бойынша комплексті бағыттау.
Спортшы, үнемі жаттыға отырып, күштің ықпал ету жолын ұлғайту жұмыс жасайды, бірақ бұл процесс ұзақ, және сонымен бірге бұлшықет күшін қатты соза беруге де болмайды, өйткені адамның ағзасында өзінің шегі болады. Күш жұмсау жолы -- ол да консервативті бағыт. Осы жолды финалдық күш фазасында қалай ұлғайтса, дәл сол жерде жылдамдықтың негізгі жоғарылауы жүреді. Спортшы, лақтыруды орындау орнында жарыс ережелерімен шектелген. Лақтыру техникасындағы өзгерістер негізінен жүгіру фазасына тиеді. Тек итерудегі ядролар секіру түріндегі тік түзу айнала сілтеп жүгіруді өзгертуге әрекет жасалды, ал лақтырушы А. Барышников бұрылып барып ядро итеру техникасын көрсетті. Ядро итеру техникасының осы екі түрінде өздерінің оң да теріс те жақтары бар. Олардың қай түрін пайдаланған күнде де итерушілердің жекебасылық ерекшеліктеріне тәуелді болады.
Үшінші бағыттылық -- келешекте осы күштің іс-әрекет уақытын азайту белгілі бір жолмен үлкен болады, яғни спортшы нақты күшті жетілдірумен жұмыс жасамайды (бірақ осы факторды жібермейді де), ал күштің өсуін уақыт бірлігіне жоғарылатумен, осы күштің жылдамдығымен, ол жылдамдық - күші қасиетіне жатады. Соңғы күшпен спортшы белгілі бір жолдың қимылын орындауы керек, одан ауытқымауы қажет, жүйенің алдын ала жылдамдығының векторы лақтырушы - снаряды снарядтың ұшып шығуының бастапқы жылдамдығының векторымен сәйкес келуі керек. Практикада мұны, итерушінің техникалық дайындығын сипаттай отырып снарядқа дәл тию деп атайды. Осылайша, лақтырудағы нәтижелер итерушінің жылдамдық - күш және техникалық дайындығына байланысты болады.
Снарядқа жылдамдық беруге дененің әртүрлі тізбектері және бұлшықеттің әртүрлі топтары қатысады, олар белгілі бір кезекпен жұмыс жасайды. Жұмысты аяқтың бұлшықеттері жасайды, содан кейін барып -- дене, иық, иықалды, ал жұмысты саусақтардың бұлшықеттері аяқтайды. Бұл спорттық лақтыруды тиімді техникалық орындаудың ережелерінің бірі. Жұмысқа дене тізбектерін төменнен бастап біртіндеп қосудың есебінен -- жоғарғы мәрелік фазадағы күш төменгі тізбектен жоғарысына қарай қимыл мөлшерінің тасымалы жүреді, бұл жерде сол тәрізді жұмысқа әрбір тізбектегі созылған бұлшықеттер кіріседі, және әрбір тізбек кезегімен жұмыстағы жылдамдыққа қосылады. Сонымен жылдамдық тізбектері төменгіден жоғарғыға дейін жоғарылайды 11.
Бұрылып ядроны итеру техникасы
Бастапқы жағдайы. Лақтырушы арқасымен ядро итеру бағыты бойынша тұрады. Қолдары және ядро да сол тәріздес, секірудегідей жағдайда тұрады. Аяқтар иықтың енімен қатар тұрады, табандар сыртқа қарай аздап ашылады.
Бұрылудан алдынғы дайындық қимылдары. Лақтырушы тұрақты етіп орын алады, аяқтарын тізе буынынан бүгеді, ОЦМ шамамен 30 см төмендетеді. Дене алға қарай, иықтар тізе үстінде тұратындай етіп бүгіледі. Содан соң ол дененңі ауырлығын оң аяққа ауыстырады, денені артқа қарай -- оңға бұрып, сол қол, аздап шынтақтан бүгіледі, оң иықтың артына кетеді. Бас төмен қарай -- алға. Сол аяқ аяқтың ұшымен көтеріледі. Ары қарай бұрылу басталады.
Бұрылу. Техниканың бұл элементі сондай, диск лақтырудағы тәрізді, бірақ анағұрлым шақталған кеңістікте орындалады (ядро итерудегі дөңгелек диск лақтырудағы дөңгелектен кіші). Бұрылу дене салмағын сол аяққа ауыстырудан және сол аяқтың табанын аяқтың ұшымен бұрудан басталады. Табанмен бірге сол аяқтың тізесі де сыртқа қарай бұрыла бастайды. Иықтар мен қолдар ядродан біраз қалыс қалады, иықтың көлденең осьінен шығып кетпестен тек қана сол қол ғана артқа алынады. Ары қарай айналымның жоғары жағынан бөлінуі жүреді, және айналдыра дөңгелетіп сермеу қимылыман ол итеруге қарай алдыңғы жақтың бағытымен ауысады. Оң аяқтың табаны шашамен дөңгелектің ортасына қойылады. Өз кезегінде, сол аяқ, дөңгелектің жоғары жағынан айналдыру қимылымен дөңгелендіріп бөліне отырып, табанға түгелімен дөңгелектің сегментіне алға қарай қойылады. Сонымен бірдей сол аяқпен уақытта айналдыру қимылымен оң аяқтың аяқ ұшымен бұрылу жүреді. Айта кету керек, оң аяқпен айналдыра жүргізілген қимылдар үлкен ауқымды диаметр бойынша жүреді, сол аяқтыкіне қарағанда, түзу бойынша жылдам тәрізді қимылдарды орындауы қажет және аяқты бірден тақап қою керек, дененің төменгі тізбегіндегі бұрылу жоғарғы тізбектегі бұрылудың алдын орап кетуі керек. Екі аяқтың тірегіне келуімен мәрелік күштің фазасы басталады. Бұрылу әдетте ұшу фазасымен бірге жүреді. Жетекші итерушілер, бұрылу кезіндегі ОЦМ ауытқуларының тік биіктіктерін барынша көбірек азайтуға күш салады.
Мәрелік күш. Екі тірек жағдайына келе отырып, лақтырушы оң аяғын, бөксенің бұрылуымен бірдей уақытта бүге бастайды, содан кейін сол қол иықтың деңгейінде белсенді түрде артқа қарай кетеді, сол кезде іштің прессін және кеуденің бұлшықеттерін созады. Ары қарай жұмысқа жоғарғы иық белдеуінің бұлшықеттері кіріседі, ол арқылы оң иық алға қарай қимылдайды, снарядты қимылдату үшін жиналған энергияны бере отырып, сонымен бірдей уақытта оң қол шынтақ буынынан бүгіле бастайды. Ядроның саусақтардан бөлініп шыққанынан кейін дененің тежелуі басталады.
Тежелу фазасы. Ол, айналу қимылын жалғастыра отырып, сол аяқпен сол жақ аяққа секіріп өтуі арқылы жүзеге асырылады. Лақтырушы қимылды тоқтатады және содан кейін оның артқы жартысы арқылы айналымнан шығады 12.
Айта кету керек, ядроның қимылы секіру тәрізді жылдамдық алу кезіндегі түзу бойынша жүзеге асады, ал итеру кезінде бұрылыстан ядро алдымен дөңгелеу арқылы қимылға келеді, және мәрелік күштің тек соңғы бөлігінде лақтырушыға оны түзу сызықты жолға ауыстыруы қажет. Сондықтан, бұрыштық жылдамдықтың векторы айналу жылдамдығынан түсу жылдамдығына ауысу кезінде итерудің бағытымен жүруінің маңызы аз емес. Бұл жерде итерушіні қажетті бағытынан адастырушы күш пайда болады. Осы сәті, ядро итеру кезінде секіру тәрізді жылдамдық алуымен итеру кезіндегіге қарағанда, бұрылыстан анағұрлым күрделі техникалық әрекетімен шыға келеді,.
Мәрелік күштеріндегі ядроға күш жұмсаудың жолының ұзындығы 1,8м жетті. Бұрылысты қолданумен күш жұмсалған жолдың ұзындығы 2м-ге дейін артты (ең жақсы деген итерушінің мәліметі бойынша).
Біз осы екі әдіспен ядро итеру техникасының тиімділігіне салыстырмалы талдау жүргіздік. Ядро лақтырудан екі әдіс бойынша талдау жүргізе отырып алдыңғы қатарлы спортшы У. Байердің - алға бағытталған итеру және А. Барышниковтың - айналдыру әдісі, ол солардың арасынан айтарлықтай айырмашылықтар көре алмады. Екі итеруші де ядраны жылдамдық алмай ақ орындауы мүмкін еді (орнынан) 20м-ден, жүгіру олардың нәтижелеріне бірдей дерлік қосымша берді. Бірақ айта кету керек, Байердің жылдамдық алу соңында шамамен 1,5 мс болды, ал Барышниковта - шамамен 5 мс. Соған қарай, бірінші итерушіге мәрелік күште ядраның жылдамдығын шемемен 10 еседей арттыруы қажет, ал екіншіде - небәрі 3 есе, бірдей дерлік нәтижелерге жету үшін. Траекторияны қарастыру кезіндегі ядроның қимылы осы варианттарда, көрінгендей, соңғы 0,2-0,4с ядро қимылдары түзу сызық бойынша жүреді. Сонымен, айналып тұру вариантында жылдамдық алу айналу жолын өз уақытында түзету керек болады, ол лақтырушыға белгілі бір қиындықтар туғызады. Егер жылдамдықты қиялдағы дене бітімі жылдамдығынан алу және итеру кезіндегі ядроның орнын алмастыру жөнінде айтатын болсақ, онда айналу кезіндегі вариантында бұл, түзу сызықтағыға қарағанда қазірше аз түрде жүреді. Ядроның жылдамдық алу жолындағы көрсеткендей, дөңгелектің ортасының жоғары жағынан ядро бірнеше рет артқа қарай қайтадаы Ілгек, ол ядроны дөңгелектің ортасының жоғары жағынан сипаттағандай, өте аз. Айналу кезіндегі жиналған ядро жылдамдығы (5мс шамасында) ілгек бойынша сондай аз диаметрі (шамамен 15см) толығымен сақтала алмайды, анағұрлым тік вираж бойынша бірінші жүгірудегі тәрізді, яғни осы ілгектің диаметрін үлкейту қажет, ядро жылдамдығының жоғалуын азайту үшін.
Лақтырушы секіріп жылдамдық алу үшін небәрі 1м (0,5 дөңгелек диаметріне) тең жолды пайдалануы мүмкін, егер ол осы жолды 1с жүріп өтсе, онда оның жылдамдығы 1 мс болады. Итерушілердің көпшілігі осы жолды 0,6с жүріп өтеді, ол дегеніміз жылдамдықты секундына 2 метрге дейін дамытуға мүмкіндік береді.
Егер лақтырушы жолдың осы бөлігінің уақытын, анағұрлым тиімді жағдайы бола тұра (алға қарай қимыл, артқа емес), спринтердің бірінші қадамының уақытына дейін азайта алған күннің өзінде, сонда да бәрібір ядра жылдамдығын тек 4 мс дейін ғана ұлғайта алады. Бірақ бұны жүзеге асыру өте күрделі және қиындықтары көп. Сондықтан, біздің пікірімізше, айналдыру әдісі, кейбір техникалық қиындықтарға қарамастан, сонда да болса үлкен құрметке ие, жалпықабылданған түсу әдісіне қарағанда, ядроның жылдамдық алу тиімділігі үшін, сонымен қатар, итерудің нәтижелілігін арттыру үшін 13.
1.3. Күш қабілеттерін дамытудың әдістері
Күш қасиетін дамыту үшін, бұлшықеттерге ықпал етуге мүмкіндік беретін, негізінен қажетті жүктемелерді алып жүретін оның динамикалық құрылымын сақтау кезіндегі кедергілері бар әртүрлі жаттығулар пайдаланылады. Кернеулі сипатындағы жаттығулар тобына қимылдың тек қана ацикликалық құрылымымен ғана емес жаттығулар жатады (секірулер, лақтырулар және т.б.), сонымен бірге цикликалық та құрылымдарымен (қысқа жолақтарға жүгіру немесе жүзу, спринтерлік велосипедтік тректегі жарыстар, және т.б.) мақсаттырағы деп барлық жаттығуларды жылдамдық- күш қасиетінің дамуы үшін үш топқа бөледі.
1 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағадан да жоғары, күшіне қарай қимыл жылдамдығы кемиді, ал пайда болу деңгейі жоғарылайды.
2 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағадан да төмен - қимыл жылдамдығы жоғары.
3 топ: кедергілерді жеңіп шығатын жаттығулар, ауқымы жарыстағымен тең келетін. Қимыл жылдамдығы максимальдымен шамалас және жоғары.
Жергілікті жаттығулар (арнайы-көмекші) тек қана бірінші топқа жатады. Арнайы жахандық жаттығулар - біріншіге және екіншіге. Негізгі жахандық жаттығулар - тек үшінші топқа.
Айта кету маңызды, жылдамдық - күш қасиетін дамытудың әдістері әртүрлі спортшылар үшін жалпы деп есептелетін - олардың таңдауы мамандануға, кәсібиленуге және спротшының жекебасылық ерекшеліктеріне байланысты емес.
Спорттың циклдық түрлерінде қабаттасатын вариативті ықпалы әдістерінің комплекстері пайдаланылады, қысқа уақыттық және қайталану күші; спорттың циклдық түрлеріндегі сол әдістері, және, одан басқа, арақашықтық әдістері.
Спорттық практиканың тәжірибелері және арнайы жаттығулар (В. М. Дьячков, 1957-1970) көрсеткендей, қабілетті жоғарылатудың тиімді құралдары ретінде жылдамдық - күш потенциалын пайдалану, субшегіне жеткен және шегіне жеткен қарқындылықпен негізгі жаттығуларды орындау болып табылады (қабаттасып ықпал ету әдістері). Бірақ мұндай жаттығулардың ауқымы, жыл сайынғы өсуіне деген тенденциясы бола тұра, өте шектелген. Мысалы, жылына кәсібиленген жоғарыға секірушілер небәрі 360 секірулер орындайды, найзаның ұшын лақтырушылар - 270-300 лақтырулар.
Спорттық іс-шаралар процессіндегі жылдамдық - күш потенциалын пайдалану дәрежесінің жоғарылауын ынталандыратын құралдардың ауқымын айтарлықтай жоғарылату үшін мүмкіндік беретін әдістемелік жолдардың ізденісі қажет 14.
Спорттық практикады бұрыннан бері белгілі жеңілдетілген және ауырлатылған арнайы (жарыстағыға қатынасы бойынша) кедергілерімен жаттығулармен. Бірақ оларды пайдалану жүйесіз сипатта болады, комплексті көрсеткіштер тәрізді, тензометрикалық, циклографиялық және электромиографиялық зерттеулер (В. В. Кузнецов, И: П. Ратов, В.Н. Муравьев, С. В. Возняк, 1991 -- 1994; Е. Н. Матвеев, В. М. Зациорский, 1995; В. В. Кузнецов и Н. В. Басов, 1998, и др.), пайдаланылатын кедергілердің ауқымы көп жағдайларда бұлшықет топтарының өзіндік қасиетімен бұлшықет жұмыстарындағы өзара байланысын бұзды. Кедергіні жеңіп шығушы ауырлату немесе жеңілдетудің, (жарыстық ауқымына қатынасы бойынша) әрбір нақты жағдайда қимылдың өзіндік қасиетімен құрылымын сақтауға мүмкіндік беретін ауқымы анықталған болатын.
Жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерді пайдалану, таңдап ықпал етуге мүмкіндік береді, арнайы жылдамдық - күш қасиетінің бөлек компоненттерінің деңгейін жоғарылатуға (күштік немесе жылдамдық) және арнайы жаттығулардың ауқымын бірден жоғарылатуға мүмкіндік береді. Жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерін жеңіп шыға отырып, спортшы шегіне шамамен жеткен жаттығуларды орындау кезінде (80%) қарқындылығымен жарыс көрсеткіштерін жеңіп шығады, қарастырылатын арнайы жылдамдық - күш қасиеттерінің компоненттерін шығару.
Бірақ арнайы жаттығулардың ауқымын бірден жоғарылату белгілі бір қауіпті жасырады. Жаттығуларды орындауға артық акцент жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілерімен бір жаттығу сабақтары тәрізді, негізгі жаттығуларды орындау кезіндегі (олардың біреуін пайдалану деңгейі жоғарылайды, басқасы - төмендейді) жылдық жаттығудың белгілі кезеңдерінде де арнайы жылдамдық - күш қасиетінің белгілі параметрлерін пайдалануды жетілдіруді біржақтама алып барады. Техникалық шеберлік жетілдіріледі және тежеледі.
Тәжірибелік зерттеулер көрсеткендей (В.В. Кузнецов, 1998, 1999; В. В. Кузнецов, 2002 - 2004), вариативті ықпалдың әдістерін қолдану жоғарыда айтылған кемшіліктерді болдырмауға көмектеседі. Әдістің мәні оптимальды жеңілдетілгендердің сандық кезектесуінен тұрады, жарыс және ауырлатылған кедергілер бір жаттығу сабағы барысындағы тәрізді, жылдық жаттығудың да белгілі кезеңдерінен тұрады.
Вариативті ықпалдардың әдісі күш және жылдамдық компоненттерінің жылдамдық - күш потенциалын пайдалану деңгейінің жоғарылау міндеттерінің шешімі кезінде тиімді.
Было установлено бекітілген, жылдамдық - күш қасиетін вариативті ықпалдардың әдісінің көмегімен жетілдіру процессінде жеңілдетілген және ауырлатылған кедергілердің ауқымын жиі өзгертіп отыру қажет, әрбір кедергіге бөлек тұрақты стереотип пайда болмас үшін.
Негізгі жаттығуларды орындау кезінде әдістердің комплекстері қолданылады: қабаттасатын ықпалы және қайталану сонымен қатар вариативті ықпалдар және қайталану; арнайы жаттығулар үшін вариативті ықпалдың және қайталану әдістері комплексімен қолданылады; арнайы-көмекші үшін - қысқа уақыттық күштердің және қайталану әдістері.
Жылдамдық - күш қасиеттерін дамыту мақсатымен бұлшықет жұмыстарының келесі тәртіптері және олардың алуан түрлілігі қолданылды: негізгі жаттығуларды орындау кезінде - динамикалық тәртіппен (бұлшықет жұмыстарының акцентімен жеңіп шығушы сипатта;) негізгі жаттығуларды орындау кезінде -- динамикалық тәртіппен (бұлшықет жұмыстарының акцентімен жеңіп шығушы сипатта немесе күші кем түсуші және жеңіп шығушы сипаттағы бұлшықеттің жұмысының үйлесімділігі); при выполнении арнайы-көмекші жаттығулардың - статикалық тәртібі, селқостығымен сипатталатын кернеуімен, сонымен бірге динамикалық үйлесімділігімен (бұлшықет жұмысының сипатын жеңіп шығушы) статикалық тәртіппен, белсенділігімен сипатталатын кернеуімен; жылдамдық - күш потенциалын дамыту үшін өте тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz