Боксшы соққысының маңызы
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
СПОРТТЫҚ ҚЫЗМЕТ КЕЗІНДЕГІ АҒЗАНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ КҮЙІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Жекпе-жек спорт түрлерінің физиолгиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Бокстағы дайындықтың жас ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3
Боксшының қаблеттілігі, әрекеттілігі және қимыл - қозғалысының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.4
Әуесқой және кәсіби бокстың айырмашылықтарының түсіндірмелі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1.5
Әртүрлі спорттық дәрежедегі боксшыларды үйрету және жаттықтыру..
29
1.6
Боксшы соққысының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
1.7
Дене күш сапаларының түрлері мен, дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ..
51
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3
ӘУЕСҚОЙ БОКШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ ФУНКЦИОНАЛДЫ ДАЙЫНДЫҒЫН БАҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
3.1
Әуесқой бокшылардың дене сапаларын дамытудағы функционалды дайындығын бақылау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
62
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген жұмыста келесі стандарттар қолданылды:
1. ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары есебі. Рәсімделуінің құрылымы және тәртібі.
2. ГОСТ 7.1 - 2003 .Библиографиялық жазба. Құрылымы мен құрылымна қойылатын жалпы талаптар. 2014 жылғы 3 шілдедегі № 228-V Дене шынықтыру және спорт туралыҚазақстан Республикасының заңы ( 29.09.2014 жылғы өзгертулерімен )
3. 2011-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және спортты дамытудың тармақтарның бағдарламасы. - Астана,2015.
АНЫҚТАМАЛАР
Курстық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды
Жұмысқабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Қимыл іс-әрекеттері - Адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқа да мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимылдардың жиынтығы.
Қимыл дағдысы - Құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ДЖҚ - дене жүктемесі қарқыны;
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі;
АҚ - артериялық қан қысымы ;
СҚ - систолалық артериялық қысым;
ДҚ- диастолалық артериялық қысым;
ПАД- пульстік артериялық қысым;
МҚК- минуттық қан көлемі;
СК- систолалық қан көлемі;
с - секунд
м - метр
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Жекпе-жек спорт түрлерінің ішінде боксқа қызықпайтын бозбала жоқ деп айтсақ сөз шындығы. Дегенменде бокстағы қимыл-қозғалыстың,соққы түрлерінің және жалпы дене дайындығының ерекшеліктері әлі күнге дейін зерттеліа келе жатқан, практикалық тұрғыдан маңызы зор сауалдардың бірі. Спорттың, оның ішінде бокстағы әуесқой бокшс үлкен белеске деген алғашқы табалдырықтардың бірі.Сондықтанда әуесқой боксшылардың ағзасының даму ерекшлеіктері, ағзасының мүшелері мен жүйелерінің анатомия - физиологиялық заңдылықтарға сай ретті жұмысы, шаршау, зорығу секілді физиологиялық күрделі үрдістердің алдын алу сияқты жұмыстардың жүргізілуі жасқсы нәтиже жету жолындағы тиімді тәсілдер.
Жан-жақты дайындық - бокста жоғары дәрежеге жетудiң негiзi болып саналады. Адам денесi неғұрлым мықты, жұмыс iстеу қабiлетi жоғары болса, соғұрлым спорттық жаттықтыруға жылдам бейiмделiп, жоғары көрсеткiш көрсетуге дайын болады.Бокс тәсілі қарапайым бірізділікпен оқытылады, бірақ әдістемелік тәсілдер шұғылданушының қызығуын туғызуға ықпал етуі керек. Спортшының дайындығы жоғары деңгейде болу үшін спортшының дене шынықтыруына тікелей байланысты. Спортшының денесі неғұрлым шымыр болса, соғұрлым оның шеберлігі өте жоғары болады.
Зерттеудің болжамы: Көптеген ғылыми деректерге шолу жасай отырып әуесқой боксшылардың дене сапаларын дамытудағы ерекшеліктерге де аса назар аудару керек. Аталған бағыттағы спорттық шеберлікті баптауда спортшының жекелей мүмкіндітері мен қатар, негізгі психоденелік сапаларын жақсартатын ерекшеліктері де ескерілуі тиіс. Зерттеу мақсатына қойылып отырған мәселелер бокспен айналысатын спортшылардағы дайындық деңгейлеріне қарай денелік мүмкіндіктерінің болжамын анықтау.
Зерттеу нысаны: Бокс спортымен айналысатын спортшылардың денелік сапаларын дамытудағы функционалдық дайындық үдерісі.
Зерттеудің пәні - Оқу жаттығу сабақтарында боксшылардың жабдықтарын белгілеу және қолдану тәсілдерін сипаттау.
Жұмыстың мақсаты: Әуесқой бокшылардың функционалды дайындығын ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Әеусқой боксшылардың ағзасындағы анатомия-физиологиялық үдерістерге сүйене отырып, психологиялық күйі мен физикалық дайындығының жақсартуға болатын ұсыныстар жасау;
2. Ағзаның функционалды жүйелерінің қалыпты жұмысының әртүрлі техника тактикалық тәсілдер жасаудағы маңызы туралы мағлұматтар беру.
Зерттеудің ұйымдастырылуы. Бокспен айналысатын студенттердің сабақ уақытындағы функционалды жүйелерінің көрсеткіштері алынды. Адамның артериялық қан қысымын өлшеу жүрек аортаға келетін қан және өкпе артериясы қысым тудырады. Бұл қысым түтік қабырғаларындағы сұйық бөлігінде үйкелісті тудыратын қарсылықты жою үшін қажет.
Зерттеу әдістері: Аталған құрылымдық ерекешеліктер даму деңгейінің белгілі бір іс - әрекетті игеруі барысында денелік және психикалық сапаның қалыптасуын көрсетеді.
Аталған міндеттерді шешуге қолданылған әдістер:
- ғылыми әдістемелік әдиеттерге талдама жасау;
- педагогикалық тестілеу және тәжірибе;
- математикалық статистикалық әдістер.
Зерттеудің әдістемелік негізін спорттық жаттықтырудың жалпы теориясы жөніндегі еңбектер (Набатникова М.Я., 1982; Платонов В.Н., 1984; 1986; 1997; Суслов Ф.П., Холодов Ж.К., 1997; Матвеев Л.П., 1999 и др.), спортшылардың физикалық дайындығы саласындағы ғылыми зерттеулер (Зациорский В.М., 1966; Вайцеховский СМ., 1969; Кузнецов В.В., 1970; 1975; Верхошанский Ю.В., 1977; 1988; Филимонов В.И., 1979; 2000) құрады .
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Бокс - жылдамдықты, ептілікті, төзімділікті қажет ететін спорт түрлерінің бірі. Бокшылардың спорттық дайындық деңгейін жақсарту барысында ағзаның да функционалды жүйелерінің маңызын,құрылымын,қызметін үнемі қалыпты ұстап отыру керек. Ағзаның физиологяилық шаршау мехаизмдерінің алдын алып, шаршау күйінің туындамауын, оның әрі қарай қажу, зорығу секілді физиологиялық күйінің патологиялық жайдайға ауысып кетпеуінің алдын алу үшін, үнемі жаттығу мен тынығудың орнын ретті алмастырып, жүйелі жаттығу керек. Ал боксшы үшін маңызды қимыл белсенділіктері шапшаңдық, күштік деп аталатын ерекше сапаларын жақсартуда аталған физиологиялық күйлердің үдерісін білудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың құрылымы меʜ кɵлемі: Дипломдық жұмыс кіріспедеʜ, 3 бɵлімʜеʜ, қорытыʜдыдаʜ, тəжірибелік ұсыʜыстардаʜ жəʜе қолдаʜылғаʜ əдебиеттер тізіміʜеʜ тұрады.
1 СПОРТТЫҚ ҚЫЗМЕТ КЕЗІНДЕГІ АҒЗАНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ КҮЙІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Жекпе-жек спорт түрлерінің физиолгиялық сипаттамасы
Жекпе-жек спорт түрлеріне бокс, күрес, семсерлесу және басқа спорт түрлері жатады. Олар ациклді, қимыл белсенділігі өзгеріп отыратын дене жаттығуларына жатады. Жаттығудың қарқыны ойыншының қарсыласының қимыл әрекетіне байланысты болады, сондықтан жекпе-жек спорт түрлері ситуациялы жаттығуларға жатады. Денедегі бұлшық ет мөлшерінің қатысуына байланысты кең ауқымды жаттығуларға жатады. Бұлшық еттің жиырылу түріне байланысты негізінен динамикалық жұмыс орындалып, бірақ күресте, семсерлесуде статикалық күштенулер басым болады. Бұлшық еттің жиырылу күшіне байланысты шапшаңдықты-күшті жаттығуларға жатады [1].
Боксшының қимыл белсенділігі ауыспалы қуатты, шапшаңдықты-күшті, динамикалық жұмысқа жатады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Сондай-ақ, қимылды дұрыс орындау үшін тепе-теңдік аппаратының маңызы үлкен. Жекпе-жек кезінде боксшының тыныс алуы терең болады, бірақ соққы берген мезетте тыныс шығару кідірісі байқалады. Боксшыларда ӨТС орта есеппен 4500-5000 мл болады. Тыныс алудың минуттық көлемі ойын кезінде 80-100 лмин-ке жетеді де, оттектік борыш қалыптасады. ОМҚ орташа есеппен 4,1 лмин (немесе 60 млмин). Ауыр салмақты боксшыларда ОМҚ 6,5 лмин-ке жетеді. 3 раунд ішінде 200-250 ккал қуат жұмсалады. Бір тәулікте жұмсалатын қуаттың мөлшері салмақтық категорияға байланысты 3700-6000 ккал аралығында болады. Жүректің көлемі 950 см3 (615-1440 см3), ойын кезінде ЖСЖ жұмыстың қарқынына байланысты болады да,180-200 соғумин жетеді, ал тыныштық күйде 55-60 соғумин (брадикардия) болады. Ойын кезінде қан жүйесінде лейкоцитоз байқалады. Ойыннан кейін сүт қышқылының мөлшері артып, қанның рН реакциясы төмендеп, қышқылды жаққа ығысады [2].
Нокаут және нокдаун күйлері.Жақ астынан, тұмсықтан, самайдан, оң және сол жақ қабырға астынан, күн шоғырынан соққы тигенде боксшы нокдаун немесе нокуат күйіне түсуі мүмкін. Бұл кезде спортшы уақытша есінен танып қалады, денесінің тепе-теңдігі бұзылады және мұндай күйде кейде спортшы ойынды ары қарай жалғастыра алмайтын күйде болады. Нокдаун бірнеше секундтарға созылады. Егер спортшы уақыт 10 секундтан асқанға дейін ойынды ары қарай жалғастыра алмаса нокаут болып есептелінеді де, жеңіліске ұшырайды. Күн шоғрынан соққы тигенде спортшы қатты ауырсынады, уақытша тыныс алу кідірісі байқалады, жүректің қызметі нашарлайды, артериялық қан қысымы төмендейді, есінен танып қалады. Бұл соққы кезіндегі нокаут рефлекторлы сипатты болады, бұл кезде кезеген жүйкенің ұштары тітіркеніп, ол афферентті жолмен сопақша мидағы кезеген жүйке орталығына жетеді. Кезеген жүйкенің эфферентті жолымен келіп түсетін импульстер жүректің соғуын және жиырылуын төмендетіп, кейде жүректің жұмысын тоқтатып, шок құбылысын қалыптастырады. Самайдан соққы тигенде ішкі құлақта орналасқан отолит аппаратының қызметі бұзылып, спортшының денесінің тепе-теңдігі бұзылып, теңсетіліп кетіп немесе құлап қалуы мүмкін. Бастан қатты соққы тигенде ми шайқалуы мүмкін, кейде миға қан құйылады. Нокуат бірнеше рет қайталанса, денсаулыққа нұқсан келеді. Фимзикалық қозғалыс сапаларын өз уақытында және жан-жақты дамыту тиімді. Анатомия - физиологиялық тұрғыдан алғанда, денелік немесе типтік ерекшеліктерге байланысты дамитын қозғалыс сапалары, жүйке жүйесінің іс-әрекетіне, нақты айтқанда күштің әлсіздігімен қарқынына, жылдамдылық-инерттілігіне тікелей байланысты. Әрбір қозғалыс сапаларының өзіне тән ерекшеліктері болады. Жылдамдықты максималды танытуды талап ететін қарапайым ауырлық түсірмейтін қимылдар жалғыз соққының мысалында көрсетілуі мүмкін. Мұндай қозғалымтар аяқ пен кеуденің бұлшықеттер тобының белсенді қатысуы кезінде орындалады. Бұлшықеттер тобының жұмысын үйлестіру салыстырмалы алғанда қарапайым және негізгі қимылдың жылдамдығына айтарлықтай әсер етпейді. Дененің күйін кеңістікте өзгертуге немесе онының орын алмастыру бағытын өзгертуге байланысты күрделі қозғалыс актілерінде бұлшықет еблсенділігінің үйлесімдік құрылымы да қиындай түсетіні анық.Осыған орай боксшылар біршама уақытқа дейін жауапты жарыстарға қатыстырылмайды.
Жасанды түрде салмақ қуу. Бокстан жарыстар спортшылардың салмақтық дәрежесін ескере отырып жүргізіледі. Сондықтан спортшы жиі жасанды түрде салмақ қууға мәжбүр болады. Ал негізінен спортшы мүмкіндігі болғанша өз салмағын бақылап отырғаны дұрыс, өйткені салмақ қуудың өзі оның жұмысқа қабіліттілігіне әсер етеді.Ол үшін спортшы арнайы күнделік арнап, жарыс кезеңдерінің әрүтүрлі уақыттарындғы өзінің субъективті күйін тіркеп отыруы қажет. Өз салмағын бақылап отыру үшін Брок формуласы қолданылады. Бұл кезде килограммен берілген дене салмағынан 100 см алынып тасталынады. Бұл көрсеткіш бойының ұзындығы 155-165 см спортшыларға қолданылады. Спортшының бойының ұзындығынан алынып тасталынады. Бұл бойы 155-165 см спортшының дене салмағына қатысты 100 емес, 105 см алынады. Ал 175-185 см бойда 110 алынады. Мысалы, спортшының бойы 165 см, дене салмағы 60 кг болса, айырмашылығы 105 см болады [3].
Екінші бір қалыпты салмақты анықтау әдісі - салмақты-бойлы көрсеткіш (Кетле индексі). Бұл әдіс бойынша граммен берілген дене салмағы сантиметрмен берілген бойдың ұзындығына бөлінеді. Ерлерге бұл көрсеткіш бойдың 1см ұзындығына ерлерде - 350-400граммнан келсе, әйелдерде -325-375 грамнан келеді.
Жасанды салмақ қуудың бірнеше жолдары бар:
1) тамақ пен суды қабылдауды шектеу;
2) арнайы диетаға отыру;
3) моншаға бару;
4) қалың киініп алып, шынығу немесе жүгіру.
Құрамында көмірсулары мен тұздары аз тамақты қабылдау арқылы арнайы диетаға отыру кезінде екі тәуліктің ішінде дене салмағы 2-3,5кг-ға азаяды. Моншаға бару салмақты тез түсіреді, бірақ 50-60оС ыстық моншада 25-30 мин артық болу спортшының жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан ыстық моншаға түсу уақыты қысқа, 10-15 минут болуы қажет, есесіне жұмысқа қабілеттілік сақталынып қалады. Жылы киініп жүгіру немесе шынығу кзінде спортшы қатты терлеп, салмақ жоғалтады, бірақ бұл әдісті тікелей жарыстың алдында қолдануға болмайды, өйткені бұл кезде де жұмысқа қабілеттілік төмендейді. Қандай спорт түрін алмайық әрқайсысының өз ерекшелігі, ережелері, тәртібі, тіпті киім үлгілеріне қойылатын гигиеналық талаптары да болады. Біз қарастырып отырған спорт түрі жекпе - жек спорт түрлерінің ішіндегі жас ұрпаққа қызығушылық тудырымен де ерекшеленетін спорт түрлерінің бірі десек те болады. Кез келген спорт түріне мән берген кезде ойда тұратын басты сауалдардың бірі, атлаған спорт түрінің беретін мағынасына да тікелей байланысты екені анық. Атап айтар болсақ, бокс (ағылшын тілінен аударғанда box - қорап, жәшік, қап деген мағына береді) - арнайы жұмсақ қолғаппен белгілі бір ереже бойынша жекпе-жек күш сынасатын спорт түрлерінің бірі. Жекпе-жекке шыққан екі спортшының қарсыласының денесінің белгілі бір жеріне дәл соққы беруді көздей отырып жеңіске жетумен сипатталады Жекпе-жек жарысы жүргізілетін ойын алаңы на қойылатын талаптар де ерекше. Оның аумағы 4,9x4,9 м немесе 6,1x6,1 м, жан-жағы 1,3 м биіктікте арқанмен керілген ашық немес жабық спорттық құрылғылармен қамтамасыз етілген рингте өтеді. Бокс спортымен айналысатын адамдардың жаттығу ерекшелігіне, ойынының деңгейіне қарай десек те болады. әуесқойлық (3 раундтан тұратын) және кәсіпқойлық (12 - 15 раундтан құралған) ережелері бекітілген [4].
Бокс спортының шығу тарихы да өте ерте кезеңдерден бастау алады. Ерте Грек елiндегі -- Элладамен тығыз байланысты болып отыр. Гректердегі бастау алған бокс тәсілдері нақты осы атаумен аталмаса да, қолды шүберекпен орап алып сайысқа түсетіндіктен ол кезеңдегi ең танымал қолғап иесi -- Тезей деп тарих жазбаларында көрсетілген. Ал Платонның еңбектерінен жұдырықтасу өнерiнiң атасы деп сол замандағы түсінік таным бойынша теңiз құдайы Посейдон мен нимфның ұлы Амикусты танып, ертедегі папирус жазбаларындағы сақталған мәліметтермен зерттеулер жүргізілген кезде анықталған [5]. Ерте Грек елінде болған барлық спорт түрлерінің сол кезеңдерде бастау алуын олардық қол өнерлерінен, яғни қыш құмыраларға салынған спортшылардың бейнесінің ішінен кейінгі дамыған спорт түрлерін, сонымен қатар бокс яғни жұдырықтаса бейнеленеген споршылар да кездеседі. Тарих ғылымын зерттеуші мамандардың тағы бір жаңалықтарында бiздiң жыл санауымыздан 3 мың жыл бұрын салынған шiркеудiң қабырғаларынан бокс қолғабыныңда бейнеленген суретiн де тауып отыр. Бiр қызығы және ерекшелігі ол кезеңдерде кубок жеңiлген боксшыларға берiлген көрiнедi деп жазбалар бойынша бокс спортының өте ертеден бастау алғанымен қатар кейбір ерекшеліктерін де атап көрсетіп отыр [6] .
Салмақ қуу әдістерінің ең тиімдісі - ұзақ уақыт дене жұмысымен шұғылдану. Кез келген қысқа уақыттың ішінде салмақ қуудың әдісі спортшының жұмысқа қабілеттілігіне әсер етеді, сондықтан ең дұрысы салмақты бақылап отыру. Спортшы арнайы күнделік жүргізіп, оған өзінің субъективті күйін және жарыстың әртүрлі кезеңдеріндегі салмағын тіркеп отыруы қажет.
1.2 Бокстағы дайындықтың жас ерекшеліктері
Тыңғылықты жалпы арнайы дайындық-әдіс пен тәсілді игерудің негізі болып табылады. Боксшының оларды қалай меңгергеніне байланысты, оның келешек спорт жұмысының нәтижесінде көрінеді [7].
Жан-жақты дайындықтың құралдарын қолданудың негізгі мақсаттары - жалпы жан-жақта дайындау, бұлшық ет жүйесін бірқалыпты дамыту, тепе-теңдікті сақтау, жүрек жұмысын және демалысты жақсарту.
Әр түрлі жаттығуларды таңдағанда біз олардың боксты жаңа бастаушылар екенін, әсіресе, жастар екенін есімізден шығармауымыз керек. Сондықтан, олардың жас ерекшеліктерін, анатомиялық-физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Кейбір жаттығулар бокстағы мамандықты дамытуға бағытталған. Сапта жүріп орындайтын жаттығуларды да игеру қажет [8].
Жан-жақты дамытатын жаттығуларға жататын: жүріп, тұрып, отырып, жатып орындайтын, қолды, иықты, денені, аяқты, мойын еттерін дамытатын заттармен, заттарсыз орындайтын жаттығулар және де басқа спорттың түрлерімен де шұғылдану[9].
Жалпы күшті дамыту үшін жылдамдықты, икемділікті, төзімділікті шыңдау үшін гимнастикалық аспаптарда, сырықта, арқанда өрмелеу, кермеден жаттығу жасау, жеңіл атлетикалық жаттығулар, биіктікке секіру, ядро итеру, лақтыру және жүгіру керек (қысқа қашықтыққа, әр түрлі биіктіктегi жерлерде жүгіру, спорт ойындары: футбол, баскетбол, қол добын ойнау).Арнайы жан-жақты дайындық боксшының өзіне тиісті дайындығына арналған. Қазіргі уақытта боксшыларды дайындаудың көптеген әдістері игерілгені белгілі, дегенмен, аталған көп мәліметтерде, жарияланған әдебиеттер мен ғылыми-әдістемелік мақалаларда көп жағдайда белгілі дайындық деңгейлерінен өткен ересек спортшылар туралы көптап айтылады. Ал тәжірибелік көзқараспен сипаттап қарайтын болсақ, көптеген әдіс - тәсілдер, дайындық деңгейлерінің ерекшеліктері, соның ішіндегі негізгі қозғалыс сапаларының бірі күш-шапшаңдық сапасын жас кезеңдерден бастау тиімді әрі нәтижелі болмақ.
Дегенмен, қазіргі жағдайда, спорттық техниканы жақсарту мақсатында жас боксшылардағы күш-шапшаңдық сапаларын қалыптастыруға бағытталған жаттығу шаралары толық зерттелмеген немесе астарына мән беріле бермейтін мәселелердің бірі болып қалып отыр. Жекелей тоқаталатын болсақ, жекелеген техникалық әдістерді игеру барысындағы қол және аяқ бұлшықеттерінің бұлшықет аралық координацияларының көрсеткіштері мен денелік дайындығы арасындағы арнайы және жалпы ережелер критерийлері толық зерттелмеген болып отыр [10].
Қаншама жылдан бергі спортшыларды, атап айтқанда боксшыларды тәрбиелеудегі қалыптасқан жалпы заңдылықтармен жүргізіліп келетіні жасырын емес. Заман талабының өзгеруіне қарай, адам ағзасындағы заңды процесстердің де қимыл қозғалыс белсенділігімен қатар, өмір сүру салты, ұстанымдары, тамақтануы, жекелей бейімделушілігі тағы да өзге факторларға байланысты екенін ұмытпағанымыз жөн. Осыған орай спорттық жаттығулар деңгейі мен тәртібі тұрғысынан қарайтын болсақ, жанжақтылық, біртіндеп қалыптасу, циклді бейімделу, жекелей ерекшеліктер бірқалыпты дамып келеді
Спортшылардың күш мүмкіндіктері туралы түсініктің қалыптасуы спортшылардың денелік сапаларын, мүмкіндіктерін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі. Аталған мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары барысында, күш мүмкіндіктерін көрсететін (мысалы, статикалық жағдайда, ұзақ қашықтыққа жүгіруде, күш-шапшаңдықты талап ететін жаттығуларда т.б.) жаттығулар барысында анықталды. Адамның күштілік қасиеті сыртқы кедергілерді жеңу қабілетімен немесе бұлшық ет ширығуымен қарсы әрекет етумен айқындалады. Бұлшық ет күші- боксшының ең маңызды дене қасиеттерінің бірі. Бұлшық ет күші белгілі бір дәрежеде қозғалыс жылдамдығын,әрі төзімділік пен ептілікті айқындайды. Қимыл-қозғалыстың алуан түрлілігі боксшынының өз күшін сапалы және сандық тұрғыдан қажеттілігін байқауға үйретеді. Ол боксшының әдіс, тәсілді үйренуiмен бірге жүреді. Жаттықтырушы жаттығуларды таңдатқанда боксты жаңа бастаушы өзіне қажетті әдістемелік жаттығуларды таңдап алуы қажет. Одан ұзақ уақыт төзімділікке, қабілеттілікке арналған жаттығуларды 2 минуттан 2-3 раундта, қозғалысты, әдіс-тәсілді, қолданатын жаттығуларға көңіл бөлу керек.Жас боксшыны көптеген жаттығулармен қинай берудің қажеті жоқ. Оның бокспен шұғылдануына уақыты қалмайды.Оқыту барысында жан-жақты дайындыққа арнайы күн, арнайы сағаттар белгіленеді (аптасына 3 рет, 2 сағаттан).Жалпы және арнайы жан-жақты дайындауда жоспарланғанда, жаттығудың бүкіл мерзіміне арнау қажет.Арнайы сабақтар арнайы жаттығулармен қамтамасыз етіледі [11].
Адамның күштілік қасиеті сыртқы кедергілерді жеңу қабілетімен немесе бұлшық ет ширығуымен қарсы әрекет етумен айқындалады. Бұлшық ет күші- боксшының ең маңызды дене қасиеттерінің бірі. Бұлшық ет күші белгілі бір дәрежеде қозғалыс жылдамдығын,әрі төзімділік пен ептілікті айқындайды. Қимыл-қозғалыстың алуан түрлілігі боксшынының өз күшін сапалы және сандық тұрғыдан қажеттілігін байқауға үйретеді. Боксшының бұлшық ет күшінің сипаттылық көрінуі иимпульстік іс-әрекетінен байқалады. Жарылыс күші деп ең жоғарғы жылдамдықтағы күштің пайда болуын айтады. Мұндай күш, мысалға, боксшының басымды соққысында көрінеді [12].
Жақын күштегі жұдырықтасуда, қарсыластың іс-әрекетіне тосқауыл кезеңінде, оған бірнеше соққы беру мүмкіндігінде, бокс ережесі бойынша ринг бұрышындағы кейбір қысымдар және жұдырықтасу жағдайларында боксшының күштілік қасиеті жарылысты күшке қарағанда, ұзақ уақыттағы күштірек ағымда көрінеді. Осыған қарағанда боксшының күштілік қасиеті шапшаңдық және төзімділікпен тығыз байланысты. Күштілік қасиеті, бұлшық еттегі биохимиялық үдерістерге, олардың жиырылуы мен бұлшық ет қиылысқан талшықтарына және орталық жүйке жүйесінің қызметіне тәуелді болады [13].
Бұлшық ет күшінің болуына қажырлық күші үлкен рөл атқарады. Дайындық жаттығулары мен жұдырықтасуда боксшы көптеген жылдамдық әрекетін жасайды, ол оның күштілік дайындығының арнайлығын көрсетеді. Бокста күштi бағалау ұрыс кезiнде әр түрлi көрсеткiштермен анықталады. Солардың iшiнде боксшыныңқозғалыс күшi өзiнiңқозғалып жүріп ұрыс жүргізуінен көрiнедi. Қазіргі кезде бокс спортының бұхараның қызығушылығын тудырыумен қатар, жас өспірім жеткіншектердің көптеп қатысатын қызықты спорт үйірмелеріне дейін дамып отыр. Бүгiнде әлем бойынша кәсiби боксқа аса көңiл бөлiнiп, ондағы атақты спортшы боксшылардың да өз қол таңбаларын қалдырғанын көреміз Кәсiби бокс алаңында Мұхаммед Әли, Джо Фрейзер, Джордж Формен, ағалы-інілі Спайкстер, Флой Патерсонт.б есімдер ерекше аталады. Олимпиада тарихында боксшылары ең көп алқа тағынған елдерде назарға алынып отыр. Ол мысалы Амарика Құрама Штаттары. Сонымен бірге Кубалық спортшылардың да жетістіктері өте жоғары деңгейде. Кез келген спорттың тарихы мен қатар қолданыста болатын, қатаң ережелерге бекітілген өз ұстанымдары болатыны да сөзсіз. Негізгі спорттық құрал-жабдықтарынан бастайтын болсақ, бокс жекпе-жектері қабырғаларының ұзындығы 5-тен 6 метрге дейін болатын және 4 қатар канатпен шектелген алаң - рингте өткізіледі. Жеңіс тұғыры, көп ұпай еншілеген боксшыға, нокаутпен ұтқан жағдайда және қарсыласы пәрменсіз болып жекпе-жекті жалғастыра алмаған кезде, дисквалификацияға ұшырағанда немесе жекпе-жектен бас тартқан жағдайларда беріледі. Боксшының қимыл белсенділігі ауыспалы қуатты, шапшаңдықты - күшті, динамикалық жұмысқа жатады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Сондай - ақ, қимылды дұрыс орындау үшін тепе - теңдік аппаратының маңызы үлкен. Спорт түрлерінің барлығында күшті қажет ететін жаттығулар әртүрлі жағдайда және белгілі бір деңгейде жүргізіледі. Спорттың кейбір түрлерінің жаттығулары барысында күштің көптігі қажет етілетін болса, кейбіреулерінде - күш-шапшаңдық, ал бірінде күш- төзімділік талап етіледі.
Жан-жақты дамытатын жаттығуларға жататын: жүріп, тұрып, отырып, жатып орындайтын, қолды, иықты, денені, аяқты, мойын еттерін дамытатын заттармен, заттарсыз орындайтын жаттығулар және де басқа спорттың түрлерімен де шұғылдану. Бокс спортының шығу тарихы да өте ерте кезеңдерден бастау алады. Ерте Грек елiндегі -- Элладамен тығыз байланысты болып отыр. Гректердегі бастау алған бокс тәсілдері нақты осы атаумен аталмаса да, қолды шүберекпен орап алып сайысқа түсетіндіктен ол кезеңдегi ең танымал қолғап иесi -- Тезей деп тарих жазбаларында көрсетілген. Ал Платонның еңбектерінен жұдырықтасу өнерiнiң атасы деп сол замандағы түсінік таным бойынша теңiз құдайы Посейдон мен нимфның ұлы Амикусты танып, ертедегі папирус жазбаларындағы сақталған мәліметтермен зерттеулер жүргізілген кезде анықталған
Жекпе - жек кезінде баксшының тыныс алуы терең болады, бірақ соққы берген мезетте тыныс шығару кідірісі байқалады. Боксшыларда ӨТС орта есеппен 4500 - 5000 мл болады. Тыныс алудың минуттық көлемі ойын кезінде 80 - 100 лмин жетеді де, оттектік борыш қалыптасады. ОМҚ орташа есеппен 4,1 лмин (немесе 60 млмин). Ауыр салмақты боксшыларда ОМҚ 6,5 лмин жетеді. 3 раунд ішінде 200 - 250 ккал қуат жұмсалады. Бір тәулікте жұмсалатын қуаттың мөлшері салмақтық категорияға байланысты 3700 - 6000 ккал аралығында болады. Жүректің көлемі 950 см, ойын кезінде ЖСЖ жұмыстың қарқынына байланысты болады да, 180 - 200 соғумин (брадикардия) болады. Ойын кезінде қан жүйесінде лейкоцитоз байқалады. Ойыннан кейін сүт қышқылының мөлшері артып, қанның рН реакциясы төмендеп, қышқылды жаққа ығысады.
Жақ астынан, тұмсықтан, самайдан, оң және сол жақ қабырға астынан, күн шоғырынан соққы тигенде боксшы нокдаун немесе нокаут күйіне түсуі мүмкін. Бұл кезде спортшы уақытша есінен танып қалуы, денесінің тепе - теңдігі бұзылуы мүмкін және мұндай күйде кейде спортшы ойынды ары қарай жалғастыра алмайтын күйде болады. Қазіргі уақытта боксшыларды дайындаудың көптеген әдістері игерілгені белгілі, дегенмен, аталған көп мәліметтерде, жарияланған әдебиеттер мен ғылыми-әдістемелік мақалаларда көп жағдайда белгілі дайындық деңгейлерінен өткен ересек спортшылар туралы көптап айтылады. Дегенмен де ағзаның спортшы ағзасының физиологиялық шарщшаулары туралы мәліметтер назардан тыс қалып қойып жатады. Ал тәжірибелік көзқараспен сипаттап қарайтын болсақ, көптеген әдіс - тәсілдер, дайындық деңгейлерінің ерекшеліктері, соның ішіндегі негізгі қозғалыс сапаларының бірі күш-шапшаңдық сапасын жас кезеңдерден бастау тиімді әрі нәтижелі болмақ Нокдаун бірнеше секундтарға созылады. Егер спортшы уақыт 10 секундтан асқанға дейін ойынды ары қарай жалғастыра алмаса нокаут болы есептелінеді де, жеңіліске ұшырайды. Күн шоғырынан соққы тигенде спортшы қатты ауырсынады, уақытша тыныс алу кедергісі байқалады, жүректің қызметі нашарлайды, артериялық қан қысымы төмендейді, есінен танып қалады. Бұл соққы кезіндегі нокаут рефлекторлы сипатты болады да, кезеген жүйкенің ұштары тітіркеніп, ол афферентті жолымен келіп түсетін импульстер жүректің соғуын және жиырылуын төмендетіп, кейде жүректің жұмысын тоқтатып, шок құбылысын қалыптастырады. Самайдан соққы тигенде ішкі құлақта орналасқан отолит аппаратының қызметі бұзылып, спортшының денесінің тепе - теңдігі бұзылып, теңсетіліп кетіп немесе құлап қалуы мүмкін. Бастан қатты соққы тигенде ми шайқалуы мүмкін, кейде миға қан құйылады. Нокаут бірнеше рет қайталанса, денсаулыққа нұсқан келеді.Жалпы қағидалары бойынша қатаң ескертілетін жағдайаттар кейбіріне тоқталса, бокс жекпе-жегінде белден төмен, желкеден, арқадан ұруға, баспен ұруға және құлап жатқан қарсыласты ұруға тыйым салынады. Соққы кезiнде қорғаныстағы және қозғалыстағы күш болады. Қозғалғыш күшi өте жылдам және сылбыр топтарға бөлiнедi.
Өте шапшаң күш деп, үдемелi орындалатын кездi айтады. Мысалы, нысанаға көздеген соққыларды дәл тигiзу [14].
Сылбыр күш - бұл жай қозғалып, қарсыласына әр түрлі қарсылықты көрсетуден көрiнедi. Ол ұстау, құшақтау. Ұрысты жылдам соққылармен жүргiзетiн боксшы қажеттi күш соққыларын бiр тiзбектен кейiн екiншi тiзбектердi жылдам орындай бередi. Ол нысанаға қатты соққыны және соққыны бiрге орындау қажет.Нокаутшы боксшы керiсiнше негiзгi соққыны күтпеген жерден нысанаға ала отырып жылдам орындау керек. Ол ұрысты тығыз жүргiзбей, күштi бiр немесе екi соққы жасайды. Тығыз ұрыс жүргiзгенде оның бұлшық еттерi босаңсып үлгермейдi де, өзiнiң соққысын жасай алмайды. Оған қарағанда ұрысты күшпен жүргiзетiн боксшылар қарсыласын күшпен жеңуге әрекеттенiп, екi қолмен де бiрдей соққылар жасап, қарсыласын жiбермеуге тырысады [15].
Спортшы бокстың тәсiлiн тиiмдi игере алады, егер ол арнайы қимыл дағдыларын оқыту мен жетiлдiрудiң тиiмдi әдiстерiн пайдалана ғана.
Оқытудың бүтiндiк әдiстемесiнiң негiзi айырмашылықтарыныңбiрi, боксшыда үйретiлген қимылдарды жалпы елестете алады және ол қимыл дағдыларын дұрыс игередi. Бүтiндiк әдiсiмен оқыту кезiнде боксшыда кеңiстiктегi тербелiс iзi мен жеке бөлшектердiң өзара қимылының нақты суретiн құрайды. Мысалы: басқа тiкелей сол қолмен соққы берудi үйрету кезiнде бiр мезгiлде қимыл жасау қиын [16].
Боксшының бiлiктiлiгi жоғары болған сайын, күрделi қимылмен тәсiлдердi жетiлдiру мен оқыту кезiнде бүтiндiк әдiстеменi ол кеңiнен және тиiмдi қолданады. Бiрақ бүтiндiк әдiс қателiктердi түзеуде жақсы нәтиже бермейдi. Оның себебi, адам өзiнiң көңiлiн 4-6 нысанадан басқаға көңiл бөле алмайды. Сондықтанда боксшы жаңа тәсiлге оқыту үрдiсiнде бiр сәтте жiберген алты қателiктерiнен басқаны есiне сақтай алмайды [17].
Жiктеу әдiстемесi боксшының бүтiндiк қозғалыс қимылының жеке бөлiмдерiн оқыту мен жетiлдiруге мүмкiндiк бередi. Егер, спортшы бүтiндiк әдiстеменi пайдалану кезiнде екi соққылы әр түрлi амалдарды тез үйрене алмаса, онда бүтiндiк әрекеттi қарпайым бөлiмдерге бөлу керек- бүйiрден сол соққы және тiкелей оң соққы. Осыдан жаттықтырушы боксшыға бағыттаушы жаттығулар мен жаттықтыру тапсырмаларын ұсынады, содан кейiн ғана спортшы әр түрлi бөлiмдi жақсы игередi және ол бүтiндiк әрекеттi игеруге қайта келе алады [18].
Бөлектенген әдiстеменiң негiзгi шарттары, ол боксшыға барлық қимылға емес, белгiлi бiр бөлiгiне көңiл аударуға мүмкiндiк бередi. Барлық, бөлектенген бөлiктерi орындалатын қимыл сипаты бойынша органикалық бiрлiктi жоғалтпауы керек.
Бүтiндiк және бөлектенген әдiстемелердi оқыту тығыз байланысты. Басқа оқыту үрдiсiнде олар кезектесiп пайдаланылады: бүтiндiк және бөлектенген әдiстемелерi спорттың күрделi үйлесiмдi амалды игеруде қайталау жаттығуларын көп пайдаланатындығын зерттеу көрсеттi. Бұл қорытынды қарапайым қимылдарды үйретуде пайдаланбайды. Боксты оқыту үрдiсi жүйелендi және бокс тәсiлiн оқыту және жетiлдiрудiң негiзгi әдiстемелiк әдiстерiн дамытылған.Жаттықтырушы бұйрығымен тәсiлдi топтық оқыту әдiсiн жаңадан бастаған боксшыны оқытудың бiрiншi кезеңiнде пайдаланды. Бұл қағидалар мен қимылды оқытуда пайдаланған дұрыс. Жаңадан бастаған боксшыларға үшiн, қимылды орындаған үйлесiмдi ерекшелiктерге көңiл аударуға жағымды шарттар құрайды. Жаттығу тәжiрибесiнде боксшыны дене дайындығын жетiлдiру үшiн бiр қалыпты ауыспалы, қайталау, аралық, ойындық, жарыстың және шеңберлiк әдiстемелерi қолданылады. Спорттық практикада айтарлықтай қарсылықты бағындырумен байланысты қимылдарда жылдамдық қабілеттерін таныту қажеттілігі жиі кезедседі. Максималды мүмкін болатын 15 % -дан аса бұлшықет күштерімен орындалатын мұндай қозғалыстарды жетілдіру мамандандырылған күштік дайындықпен байланысты.
Мысалға алатын болсақ, жылдам қозғалыс жүйке жүйесі іс-әрекетінің әлсіздігімен, қозуды мен байыптылық кезеңдеріне өтуімен қамтамасыз етіледі. Мұндай сипат шапшаңдық сапаларына тән. Аталған типтік ерекшеліктер сипатына қарай кейбір адамдарда әртүрлі болып қалыптасады. Кейбіреулерінде бір құрылымы қалыптаса, кейбірінде басқасы толық қалыптасады. Қимыл-қозғалыс сапаларының құрылымына қарай күрделі және қарапайым деп екі үлкен топқа бөледі.
Олар өзара демалыс сипаты мен аралығы, жаттығу қарқындығы бойынша ерекшеленедi. Бiр қалыпты әдiсте жаттығу уақыт ұзақтығына қатысты қарқындылықпен, орташа, әрдайым орындалады. Жаттығу тәжiрибесiнде түзу әдiстеменi пайдалану мысалдарына боксшының бiр қалыпты қарқындағы кросс, әрдайымды қарқындылықпен секiру жаттығулары кiредi.Бокс тәжiрибесiндегi ең негiзгi және тиiмдi әдiстеменiң бiрi ауыспалы. Оған спортшының қарқынды әрекетiн әрдайым өзгерту тиiмдi [19].
Боксшы арнайы және арнайы қарқынмен орындайды.Қайталау әдiстеменiң ерекшелiгi бiр сабақтың аясында бiрдей немесе әр түрлi ұзақтықтағы демалысқа арналған үзiлiспен оның бөлмесiн немесе тәсiлдерiн алып шығады. Мысалы, боксшы сабақ бойы басқа қапталдан сол соққы раундты жетiлдiредi, бiрiншi жаттықтырушымен алақан мен жеке жұмыс жасап, содан кейiн серiкпен жұптасып және құралда осы соққыны аяқтау болады.Жаттығудың аралық әдiстеме болмысы жоғары қарқынды жұмыс демалыс аралығымен қорытындыланады мысалы, арнайы жылдамдық төзiмдiлiгiн жетiлдiру кезiнде, жаттықтырушы 2 минуттық раундты 30 секундтық аралық демалыспен 1 минуттық үзiлiспен бөледi.Тапсырма жұппен және құралда 1 минут бойы орындалады, боксшы мұндай қарқынды әрекеттi дамытады, 2 минут раунд жағдайында ол мұндай нәтижеге жете бермейдi.
Әдетте аралық әдiстемемен жаттығуды орындауда боксшының қарқынды әрекетi төмендеп және одан шаршағанның белгiсi байқалғанда ғана қоюға болады.Ойын әдiстемесiн пайдаланып жоғары қарқынды жұмыс пен көтерiңкi көңiл күйге жетуге болады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Ол сонымен бiрге, ойлау жылдамдығы мен ептiлiгi басты орын алатын, денелiк және психикалық қасиеттердi шығаруға және тәрбиелеуге көмектеседi.Боксшының жаттығуында ең басты орынды спорттық ойындар алады: баскетбол, футбол, қол добы, волейбол.
Жарыс әдiстемесi боксшының жоғары жетiстiкке жетудегi күресте қарсыласына негiзделген. Ол сабақты өткiзу барысында пайдаланады, (мысалы, күшке, жылдамдыққа, ептiлiкке жеке жарыс жаттығулары түрiнде, әсiресе, дәрежесiн анықтауда сандық бағалау бар), сонымен бiрге өзiндiк түрi (спорттық жарыстар).Жаттығудың айналмалы әдiстемеде боксшы құралмен және онсыз айналмалы қарапайым жаттығуларды бiрiздiлiкпен және ұзақ орындайды.
Мұнымен қатар әрбiр жаттығу шұғылданушылардың барынша мүмкiншiлiктерiнiң жартысын қайталайды. Әрбiр айналмадан кейiн спортшы 1 мин шамасында демалып, келесi айналманы орындауға кiрiседi. Айналмалы жаттығу шұғылданушылардың дайындық деңгейiне байланысты 30 минутқа дейiн жалғасады. 4-6 аптадан кейiн, шұғылданушылардың мүмкiншiлiктерi әрбiр жаттығуда көтерiлдi де, соны тексеру мақсатында бақылау өткiзiледi [20].
1.3 Боксшының қаблеттілігі, әрекеттілігі және қимыл - қозғалысының маңызы
Боксшының жекпе-жек кезінде өзіне сенімділігі ғана оның тәсілдік ойын жүзеге асыруына жол ашады. Шыдамды және әдіс шеберлігі жетілген боксшы ғана жекпе-жек үстінде ез қисындарына бақылау жасай алады. Жекпе-жектің әр кезеңіндегі жағдайды дүрыс бағалап, езінің әр қимылын бір жүйеге бағындырып, қарсыласының шабуылын тойтара отырып, жекпе-жек тізгінін өз қолынан шығармайды [21].
Қарсыластың дайындығының қандай деңгейде екеніне қарамастан әр жекпе-жекте өте сақ болған дұрыс. Қарсыластың мүмкіндігін дәл анықтай білу керек. Рингке шыққан қарсыласты әлсіз деп менсінбеуге немесе күшті деп қорғауға болмайды. Қандай жекпе-жек болмасын тыңғылықты дайындалып, күшті және әдіс-айлаларды дұрыс пайдалана білу қажет. Сонда ғана боксшы көздеген мақсатқа жетеді.
Бокс тәсілі дегеніміз рингтегі жекпе-жекте бар шеберлікті көрсетіп. жеңіс үшін барлық мүмкіндікті барынша пайдалана білу. Боксшының әдісқойлық шеберлігі қаншама жетілген болғанымен жекпе-жекті дұрыс ұйымдастыра білу, қарсыластың ерекшелігіне қарай тактикалық дұрыс шешім табу ғана оны жеңіске жеткізеді. Бокста әдісқойлық тәсілқойлықпен тығыз сабақтасып жатуы керек. Сонда ғана боксшының болашағына үлкен үміт артуға болады.
Бокс тәсілі жекпе-жектің ерекшелігіне байланысты. Шаршы алаңда екі боксшы сынға түсіп жатыр делік. Олардың екеуі де жарысқа жақсы дайындықпен келген, екеуі де жылдам, епті, күшті, шыдамды. Әдісқойлық шеберліктері де шамалас. Соққылары дәл, қорғаныстары берік. Екі боксшы да рингтегі жекпе-жек үстінде тәсілдік дұрыс шешім тауып жүр. Сонда бұлардың қайсысы жеңіске жете алады?
Жекпе-жектің жүргізу тәсілі боксшының жалпы дайындығына, оның әдістерінің әртүрлілігіне, спортшының жігерлігіне, шыдамдыпығына, өзіне сенімділігіне, жекпе-жек үстіндегі тездігіне, соққыларының дәлдігіне және күшіне тығыз байланысты [22].
Жігерлілік.Боксшының жекпе-жек кезіндегі мінез-құлқы оның жігерлілігіне байланысты. Бірдей дайындықпен келген және шеберлігі де бір-бірімен тең қарсыластардың жекпе-жегінде, жеңіске деген жігері басым боксшы ұтады.
Өз күшіне және шеберлігіне сенімділік үздіксіз, ұзақ жаттығулардан кейін ғана келеді. Әдістік және тәсілдік шеберлігі, уақытты және арақашықтықты дұрыс есептей білу, жігерлілік, сенімділік жекпе-жекті табысты өткізуге мүмкіндік береді .
Бәсеке үстінде жекпе-жек тізгінін өз қолына алу және қарсыласын өз ыңғайына бағындыру боксшының ең негізгі міндеті. Рингтегі жекпе-жекте қарсыласын бас көтерпеудің, сөйтіп оның өзіне сенімсіздігін туғызудың маңызы зор. Рингтегі әр қимылдың жетілгендігі, қарсыласының шабуылға шығар кезін дәл анықтап, оған қарсы әдістер қолдану, күтпеген жерден және батыл шабуылға шығу боксшының айқын басымдылыққа ие болуына жағдай жасайды.
Әдістердің ерекшеліктері. Әдіс-айла ерекшеліктері, әр түрлі жан-жақты қимыл боксшыны жеңіске жеткізетін ең дұрыс жол. Мұндай кезде боксшы уақытты дәл есептей білуі керек. Шабуыл және қорғаныс әдістерін қолданғанда бір сәт кешігуге болмайды. Оның үстіне бүкіл жекпе-жек бойы өзіне ыңғайлы арақашықтықты ұстап жүрген жөн. Бұл да шабуыл мен қорғанысты ұйымдастыруда басты міндет атқарады. Әдіс-айлалардың кемшілігі жекпе-жек кезінде туған жағдайға байланысты ең дұрыс шешім таба білу әрбір қимылды дұрыс пайдаланып, пайдасыз қимылдарға күшті босқа жоғалтпау боксшының ең басты міндеттері болып есептеледі.
Бокстасу тәсілдерін әдіс негіздерімен бір кезде үйренген дүрыс. Боксшы арнаулы қимылдарды (соққылар мен қорғанысты) үйренген сәтте уақыт пен арақашықтықты дұрыс анықтай білуге дағдыланғаны жөн. Боксты үйретуді бастаған алғашқы қадамдардан-ақ әдіс пен тактиканы бірге пайдалануды ұмытпау керек. Бұл жаттықтырушы үшін де, боксшы үшін де басты қағида.
Боксшыға тек қана әдістерді үйретіп қоюға болмайды. Себебі әдістік шеберлігі толысқан спортшының үйренгендерін жекпе-жек кезінде дұрыс пайдалана алатынына көз жеткізу қиын. Ол жете меңгерген әдістерін үздіксіз қайталай беруі мүмкін. Бірақ мұндай әдістердің оны жеңіске жетелеуі де екіталай. Оның үстінде мұндай қимылдар бокстың спорттық көркіне де нұқсан келтіреді .
Боксшының тәсілдік дайындығы жаттығулар үстінде жетілуі керек. Ол үшін жаттықтырушы әр жаттығу алдында шәкіртіне әр түрлі тәсілдік есептер беріп, оның дәл орындалуын қадағалап отыруы қажет [23].
Шапшаңдылық. Рингте өтетін жекпе-жектегі жеңіс, боксшының бәсекені қарқынды өткізуіне байланысты. Ол бастапқыдағы қарқынды қимылдарын жекпе-жектің соңғы секундына дейін сақтауы керек. Себебі жекпе-жек уақыты ережеге сәйкес санаулы. Осындай қасиеттерді әр боксшының бойына сіңіруге күш салған дұрыс. Рингтегі жекпе-жек жылдам және үздіксіз қимылдардан құрылуы қажет. Әр кездесуде боксшылар жекпе-жек тізгінің өз қолына алуға, қарсыласын өз ырқына көндіру үшін бар күшін салады. Мұндай тез қимылдар, жан-жақты әдіс айлалар ерекше роль атқарады.
Шеберлігі жетілген, дәл соққылармен ұпай жинап жүрген қарсыласты талдырып жеңем деп күш салу мүмкін емес. Қазіргі бокста жекпе-жек үстінде туған жағдайды дәл анықтай білу, шабуыл мен қорғанысты жылдам ұйымдастыра алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1
СПОРТТЫҚ ҚЫЗМЕТ КЕЗІНДЕГІ АҒЗАНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ КҮЙІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.1
Жекпе-жек спорт түрлерінің физиолгиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .
9
1.2
Бокстағы дайындықтың жас ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
13
1.3
Боксшының қаблеттілігі, әрекеттілігі және қимыл - қозғалысының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.4
Әуесқой және кәсіби бокстың айырмашылықтарының түсіндірмелі маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1.5
Әртүрлі спорттық дәрежедегі боксшыларды үйрету және жаттықтыру..
29
1.6
Боксшы соққысының маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
1.7
Дене күш сапаларының түрлері мен, дамыту әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ..
51
2.1
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
2.2
Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3
ӘУЕСҚОЙ БОКШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ДАМЫТУДАҒЫ ФУНКЦИОНАЛДЫ ДАЙЫНДЫҒЫН БАҚЫЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
3.1
Әуесқой бокшылардың дене сапаларын дамытудағы функционалды дайындығын бақылау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
62
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген жұмыста келесі стандарттар қолданылды:
1. ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары есебі. Рәсімделуінің құрылымы және тәртібі.
2. ГОСТ 7.1 - 2003 .Библиографиялық жазба. Құрылымы мен құрылымна қойылатын жалпы талаптар. 2014 жылғы 3 шілдедегі № 228-V Дене шынықтыру және спорт туралыҚазақстан Республикасының заңы ( 29.09.2014 жылғы өзгертулерімен )
3. 2011-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және спортты дамытудың тармақтарның бағдарламасы. - Астана,2015.
АНЫҚТАМАЛАР
Курстық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды
Жұмысқабілеттілік - адамның уақыт бірлігі ішінде нақты тиімділікпен жұмыстың максималды мүмкін көлемін атқара алу қабілеті.
Дене жаттығулары - дене шынықтыру заңдылықтарына сай қолданылатын қимыл-әрекет.
Күш - адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Шапшаңдық - адамның берілген жағдайдың қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін орындай алуына мүмкіндік беретін қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік - адамның қимыл-әрекеттерін тиімді меңгеруге және оны уақытылы өзгермелі жағдай талаптарына сай қайта құра алуына мүмкіндік беретін бағдарлы қабілеттері мен морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - адамның ұзақ уақыт бойы біркелкі қарқынды жұмысты тірек-қимыл аппаратының басым бөлігінің қатысуымен орындай алу қабілеті.
Иілгіштік - қимыл-қозғалысты үлкен теңселумен орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалды қасиеттерінің жиынтығы.
Қимыл іс-әрекеттері - Адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқа да мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимылдардың жиынтығы.
Қимыл дағдысы - Құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ДЖҚ - дене жүктемесі қарқыны;
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі;
АҚ - артериялық қан қысымы ;
СҚ - систолалық артериялық қысым;
ДҚ- диастолалық артериялық қысым;
ПАД- пульстік артериялық қысым;
МҚК- минуттық қан көлемі;
СК- систолалық қан көлемі;
с - секунд
м - метр
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Жекпе-жек спорт түрлерінің ішінде боксқа қызықпайтын бозбала жоқ деп айтсақ сөз шындығы. Дегенменде бокстағы қимыл-қозғалыстың,соққы түрлерінің және жалпы дене дайындығының ерекшеліктері әлі күнге дейін зерттеліа келе жатқан, практикалық тұрғыдан маңызы зор сауалдардың бірі. Спорттың, оның ішінде бокстағы әуесқой бокшс үлкен белеске деген алғашқы табалдырықтардың бірі.Сондықтанда әуесқой боксшылардың ағзасының даму ерекшлеіктері, ағзасының мүшелері мен жүйелерінің анатомия - физиологиялық заңдылықтарға сай ретті жұмысы, шаршау, зорығу секілді физиологиялық күрделі үрдістердің алдын алу сияқты жұмыстардың жүргізілуі жасқсы нәтиже жету жолындағы тиімді тәсілдер.
Жан-жақты дайындық - бокста жоғары дәрежеге жетудiң негiзi болып саналады. Адам денесi неғұрлым мықты, жұмыс iстеу қабiлетi жоғары болса, соғұрлым спорттық жаттықтыруға жылдам бейiмделiп, жоғары көрсеткiш көрсетуге дайын болады.Бокс тәсілі қарапайым бірізділікпен оқытылады, бірақ әдістемелік тәсілдер шұғылданушының қызығуын туғызуға ықпал етуі керек. Спортшының дайындығы жоғары деңгейде болу үшін спортшының дене шынықтыруына тікелей байланысты. Спортшының денесі неғұрлым шымыр болса, соғұрлым оның шеберлігі өте жоғары болады.
Зерттеудің болжамы: Көптеген ғылыми деректерге шолу жасай отырып әуесқой боксшылардың дене сапаларын дамытудағы ерекшеліктерге де аса назар аудару керек. Аталған бағыттағы спорттық шеберлікті баптауда спортшының жекелей мүмкіндітері мен қатар, негізгі психоденелік сапаларын жақсартатын ерекшеліктері де ескерілуі тиіс. Зерттеу мақсатына қойылып отырған мәселелер бокспен айналысатын спортшылардағы дайындық деңгейлеріне қарай денелік мүмкіндіктерінің болжамын анықтау.
Зерттеу нысаны: Бокс спортымен айналысатын спортшылардың денелік сапаларын дамытудағы функционалдық дайындық үдерісі.
Зерттеудің пәні - Оқу жаттығу сабақтарында боксшылардың жабдықтарын белгілеу және қолдану тәсілдерін сипаттау.
Жұмыстың мақсаты: Әуесқой бокшылардың функционалды дайындығын ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Әеусқой боксшылардың ағзасындағы анатомия-физиологиялық үдерістерге сүйене отырып, психологиялық күйі мен физикалық дайындығының жақсартуға болатын ұсыныстар жасау;
2. Ағзаның функционалды жүйелерінің қалыпты жұмысының әртүрлі техника тактикалық тәсілдер жасаудағы маңызы туралы мағлұматтар беру.
Зерттеудің ұйымдастырылуы. Бокспен айналысатын студенттердің сабақ уақытындағы функционалды жүйелерінің көрсеткіштері алынды. Адамның артериялық қан қысымын өлшеу жүрек аортаға келетін қан және өкпе артериясы қысым тудырады. Бұл қысым түтік қабырғаларындағы сұйық бөлігінде үйкелісті тудыратын қарсылықты жою үшін қажет.
Зерттеу әдістері: Аталған құрылымдық ерекешеліктер даму деңгейінің белгілі бір іс - әрекетті игеруі барысында денелік және психикалық сапаның қалыптасуын көрсетеді.
Аталған міндеттерді шешуге қолданылған әдістер:
- ғылыми әдістемелік әдиеттерге талдама жасау;
- педагогикалық тестілеу және тәжірибе;
- математикалық статистикалық әдістер.
Зерттеудің әдістемелік негізін спорттық жаттықтырудың жалпы теориясы жөніндегі еңбектер (Набатникова М.Я., 1982; Платонов В.Н., 1984; 1986; 1997; Суслов Ф.П., Холодов Ж.К., 1997; Матвеев Л.П., 1999 и др.), спортшылардың физикалық дайындығы саласындағы ғылыми зерттеулер (Зациорский В.М., 1966; Вайцеховский СМ., 1969; Кузнецов В.В., 1970; 1975; Верхошанский Ю.В., 1977; 1988; Филимонов В.И., 1979; 2000) құрады .
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Бокс - жылдамдықты, ептілікті, төзімділікті қажет ететін спорт түрлерінің бірі. Бокшылардың спорттық дайындық деңгейін жақсарту барысында ағзаның да функционалды жүйелерінің маңызын,құрылымын,қызметін үнемі қалыпты ұстап отыру керек. Ағзаның физиологяилық шаршау мехаизмдерінің алдын алып, шаршау күйінің туындамауын, оның әрі қарай қажу, зорығу секілді физиологиялық күйінің патологиялық жайдайға ауысып кетпеуінің алдын алу үшін, үнемі жаттығу мен тынығудың орнын ретті алмастырып, жүйелі жаттығу керек. Ал боксшы үшін маңызды қимыл белсенділіктері шапшаңдық, күштік деп аталатын ерекше сапаларын жақсартуда аталған физиологиялық күйлердің үдерісін білудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың құрылымы меʜ кɵлемі: Дипломдық жұмыс кіріспедеʜ, 3 бɵлімʜеʜ, қорытыʜдыдаʜ, тəжірибелік ұсыʜыстардаʜ жəʜе қолдаʜылғаʜ əдебиеттер тізіміʜеʜ тұрады.
1 СПОРТТЫҚ ҚЫЗМЕТ КЕЗІНДЕГІ АҒЗАНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ КҮЙІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Жекпе-жек спорт түрлерінің физиолгиялық сипаттамасы
Жекпе-жек спорт түрлеріне бокс, күрес, семсерлесу және басқа спорт түрлері жатады. Олар ациклді, қимыл белсенділігі өзгеріп отыратын дене жаттығуларына жатады. Жаттығудың қарқыны ойыншының қарсыласының қимыл әрекетіне байланысты болады, сондықтан жекпе-жек спорт түрлері ситуациялы жаттығуларға жатады. Денедегі бұлшық ет мөлшерінің қатысуына байланысты кең ауқымды жаттығуларға жатады. Бұлшық еттің жиырылу түріне байланысты негізінен динамикалық жұмыс орындалып, бірақ күресте, семсерлесуде статикалық күштенулер басым болады. Бұлшық еттің жиырылу күшіне байланысты шапшаңдықты-күшті жаттығуларға жатады [1].
Боксшының қимыл белсенділігі ауыспалы қуатты, шапшаңдықты-күшті, динамикалық жұмысқа жатады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Сондай-ақ, қимылды дұрыс орындау үшін тепе-теңдік аппаратының маңызы үлкен. Жекпе-жек кезінде боксшының тыныс алуы терең болады, бірақ соққы берген мезетте тыныс шығару кідірісі байқалады. Боксшыларда ӨТС орта есеппен 4500-5000 мл болады. Тыныс алудың минуттық көлемі ойын кезінде 80-100 лмин-ке жетеді де, оттектік борыш қалыптасады. ОМҚ орташа есеппен 4,1 лмин (немесе 60 млмин). Ауыр салмақты боксшыларда ОМҚ 6,5 лмин-ке жетеді. 3 раунд ішінде 200-250 ккал қуат жұмсалады. Бір тәулікте жұмсалатын қуаттың мөлшері салмақтық категорияға байланысты 3700-6000 ккал аралығында болады. Жүректің көлемі 950 см3 (615-1440 см3), ойын кезінде ЖСЖ жұмыстың қарқынына байланысты болады да,180-200 соғумин жетеді, ал тыныштық күйде 55-60 соғумин (брадикардия) болады. Ойын кезінде қан жүйесінде лейкоцитоз байқалады. Ойыннан кейін сүт қышқылының мөлшері артып, қанның рН реакциясы төмендеп, қышқылды жаққа ығысады [2].
Нокаут және нокдаун күйлері.Жақ астынан, тұмсықтан, самайдан, оң және сол жақ қабырға астынан, күн шоғырынан соққы тигенде боксшы нокдаун немесе нокуат күйіне түсуі мүмкін. Бұл кезде спортшы уақытша есінен танып қалады, денесінің тепе-теңдігі бұзылады және мұндай күйде кейде спортшы ойынды ары қарай жалғастыра алмайтын күйде болады. Нокдаун бірнеше секундтарға созылады. Егер спортшы уақыт 10 секундтан асқанға дейін ойынды ары қарай жалғастыра алмаса нокаут болып есептелінеді де, жеңіліске ұшырайды. Күн шоғрынан соққы тигенде спортшы қатты ауырсынады, уақытша тыныс алу кідірісі байқалады, жүректің қызметі нашарлайды, артериялық қан қысымы төмендейді, есінен танып қалады. Бұл соққы кезіндегі нокаут рефлекторлы сипатты болады, бұл кезде кезеген жүйкенің ұштары тітіркеніп, ол афферентті жолмен сопақша мидағы кезеген жүйке орталығына жетеді. Кезеген жүйкенің эфферентті жолымен келіп түсетін импульстер жүректің соғуын және жиырылуын төмендетіп, кейде жүректің жұмысын тоқтатып, шок құбылысын қалыптастырады. Самайдан соққы тигенде ішкі құлақта орналасқан отолит аппаратының қызметі бұзылып, спортшының денесінің тепе-теңдігі бұзылып, теңсетіліп кетіп немесе құлап қалуы мүмкін. Бастан қатты соққы тигенде ми шайқалуы мүмкін, кейде миға қан құйылады. Нокуат бірнеше рет қайталанса, денсаулыққа нұқсан келеді. Фимзикалық қозғалыс сапаларын өз уақытында және жан-жақты дамыту тиімді. Анатомия - физиологиялық тұрғыдан алғанда, денелік немесе типтік ерекшеліктерге байланысты дамитын қозғалыс сапалары, жүйке жүйесінің іс-әрекетіне, нақты айтқанда күштің әлсіздігімен қарқынына, жылдамдылық-инерттілігіне тікелей байланысты. Әрбір қозғалыс сапаларының өзіне тән ерекшеліктері болады. Жылдамдықты максималды танытуды талап ететін қарапайым ауырлық түсірмейтін қимылдар жалғыз соққының мысалында көрсетілуі мүмкін. Мұндай қозғалымтар аяқ пен кеуденің бұлшықеттер тобының белсенді қатысуы кезінде орындалады. Бұлшықеттер тобының жұмысын үйлестіру салыстырмалы алғанда қарапайым және негізгі қимылдың жылдамдығына айтарлықтай әсер етпейді. Дененің күйін кеңістікте өзгертуге немесе онының орын алмастыру бағытын өзгертуге байланысты күрделі қозғалыс актілерінде бұлшықет еблсенділігінің үйлесімдік құрылымы да қиындай түсетіні анық.Осыған орай боксшылар біршама уақытқа дейін жауапты жарыстарға қатыстырылмайды.
Жасанды түрде салмақ қуу. Бокстан жарыстар спортшылардың салмақтық дәрежесін ескере отырып жүргізіледі. Сондықтан спортшы жиі жасанды түрде салмақ қууға мәжбүр болады. Ал негізінен спортшы мүмкіндігі болғанша өз салмағын бақылап отырғаны дұрыс, өйткені салмақ қуудың өзі оның жұмысқа қабіліттілігіне әсер етеді.Ол үшін спортшы арнайы күнделік арнап, жарыс кезеңдерінің әрүтүрлі уақыттарындғы өзінің субъективті күйін тіркеп отыруы қажет. Өз салмағын бақылап отыру үшін Брок формуласы қолданылады. Бұл кезде килограммен берілген дене салмағынан 100 см алынып тасталынады. Бұл көрсеткіш бойының ұзындығы 155-165 см спортшыларға қолданылады. Спортшының бойының ұзындығынан алынып тасталынады. Бұл бойы 155-165 см спортшының дене салмағына қатысты 100 емес, 105 см алынады. Ал 175-185 см бойда 110 алынады. Мысалы, спортшының бойы 165 см, дене салмағы 60 кг болса, айырмашылығы 105 см болады [3].
Екінші бір қалыпты салмақты анықтау әдісі - салмақты-бойлы көрсеткіш (Кетле индексі). Бұл әдіс бойынша граммен берілген дене салмағы сантиметрмен берілген бойдың ұзындығына бөлінеді. Ерлерге бұл көрсеткіш бойдың 1см ұзындығына ерлерде - 350-400граммнан келсе, әйелдерде -325-375 грамнан келеді.
Жасанды салмақ қуудың бірнеше жолдары бар:
1) тамақ пен суды қабылдауды шектеу;
2) арнайы диетаға отыру;
3) моншаға бару;
4) қалың киініп алып, шынығу немесе жүгіру.
Құрамында көмірсулары мен тұздары аз тамақты қабылдау арқылы арнайы диетаға отыру кезінде екі тәуліктің ішінде дене салмағы 2-3,5кг-ға азаяды. Моншаға бару салмақты тез түсіреді, бірақ 50-60оС ыстық моншада 25-30 мин артық болу спортшының жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан ыстық моншаға түсу уақыты қысқа, 10-15 минут болуы қажет, есесіне жұмысқа қабілеттілік сақталынып қалады. Жылы киініп жүгіру немесе шынығу кзінде спортшы қатты терлеп, салмақ жоғалтады, бірақ бұл әдісті тікелей жарыстың алдында қолдануға болмайды, өйткені бұл кезде де жұмысқа қабілеттілік төмендейді. Қандай спорт түрін алмайық әрқайсысының өз ерекшелігі, ережелері, тәртібі, тіпті киім үлгілеріне қойылатын гигиеналық талаптары да болады. Біз қарастырып отырған спорт түрі жекпе - жек спорт түрлерінің ішіндегі жас ұрпаққа қызығушылық тудырымен де ерекшеленетін спорт түрлерінің бірі десек те болады. Кез келген спорт түріне мән берген кезде ойда тұратын басты сауалдардың бірі, атлаған спорт түрінің беретін мағынасына да тікелей байланысты екені анық. Атап айтар болсақ, бокс (ағылшын тілінен аударғанда box - қорап, жәшік, қап деген мағына береді) - арнайы жұмсақ қолғаппен белгілі бір ереже бойынша жекпе-жек күш сынасатын спорт түрлерінің бірі. Жекпе-жекке шыққан екі спортшының қарсыласының денесінің белгілі бір жеріне дәл соққы беруді көздей отырып жеңіске жетумен сипатталады Жекпе-жек жарысы жүргізілетін ойын алаңы на қойылатын талаптар де ерекше. Оның аумағы 4,9x4,9 м немесе 6,1x6,1 м, жан-жағы 1,3 м биіктікте арқанмен керілген ашық немес жабық спорттық құрылғылармен қамтамасыз етілген рингте өтеді. Бокс спортымен айналысатын адамдардың жаттығу ерекшелігіне, ойынының деңгейіне қарай десек те болады. әуесқойлық (3 раундтан тұратын) және кәсіпқойлық (12 - 15 раундтан құралған) ережелері бекітілген [4].
Бокс спортының шығу тарихы да өте ерте кезеңдерден бастау алады. Ерте Грек елiндегі -- Элладамен тығыз байланысты болып отыр. Гректердегі бастау алған бокс тәсілдері нақты осы атаумен аталмаса да, қолды шүберекпен орап алып сайысқа түсетіндіктен ол кезеңдегi ең танымал қолғап иесi -- Тезей деп тарих жазбаларында көрсетілген. Ал Платонның еңбектерінен жұдырықтасу өнерiнiң атасы деп сол замандағы түсінік таным бойынша теңiз құдайы Посейдон мен нимфның ұлы Амикусты танып, ертедегі папирус жазбаларындағы сақталған мәліметтермен зерттеулер жүргізілген кезде анықталған [5]. Ерте Грек елінде болған барлық спорт түрлерінің сол кезеңдерде бастау алуын олардық қол өнерлерінен, яғни қыш құмыраларға салынған спортшылардың бейнесінің ішінен кейінгі дамыған спорт түрлерін, сонымен қатар бокс яғни жұдырықтаса бейнеленеген споршылар да кездеседі. Тарих ғылымын зерттеуші мамандардың тағы бір жаңалықтарында бiздiң жыл санауымыздан 3 мың жыл бұрын салынған шiркеудiң қабырғаларынан бокс қолғабыныңда бейнеленген суретiн де тауып отыр. Бiр қызығы және ерекшелігі ол кезеңдерде кубок жеңiлген боксшыларға берiлген көрiнедi деп жазбалар бойынша бокс спортының өте ертеден бастау алғанымен қатар кейбір ерекшеліктерін де атап көрсетіп отыр [6] .
Салмақ қуу әдістерінің ең тиімдісі - ұзақ уақыт дене жұмысымен шұғылдану. Кез келген қысқа уақыттың ішінде салмақ қуудың әдісі спортшының жұмысқа қабілеттілігіне әсер етеді, сондықтан ең дұрысы салмақты бақылап отыру. Спортшы арнайы күнделік жүргізіп, оған өзінің субъективті күйін және жарыстың әртүрлі кезеңдеріндегі салмағын тіркеп отыруы қажет.
1.2 Бокстағы дайындықтың жас ерекшеліктері
Тыңғылықты жалпы арнайы дайындық-әдіс пен тәсілді игерудің негізі болып табылады. Боксшының оларды қалай меңгергеніне байланысты, оның келешек спорт жұмысының нәтижесінде көрінеді [7].
Жан-жақты дайындықтың құралдарын қолданудың негізгі мақсаттары - жалпы жан-жақта дайындау, бұлшық ет жүйесін бірқалыпты дамыту, тепе-теңдікті сақтау, жүрек жұмысын және демалысты жақсарту.
Әр түрлі жаттығуларды таңдағанда біз олардың боксты жаңа бастаушылар екенін, әсіресе, жастар екенін есімізден шығармауымыз керек. Сондықтан, олардың жас ерекшеліктерін, анатомиялық-физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Кейбір жаттығулар бокстағы мамандықты дамытуға бағытталған. Сапта жүріп орындайтын жаттығуларды да игеру қажет [8].
Жан-жақты дамытатын жаттығуларға жататын: жүріп, тұрып, отырып, жатып орындайтын, қолды, иықты, денені, аяқты, мойын еттерін дамытатын заттармен, заттарсыз орындайтын жаттығулар және де басқа спорттың түрлерімен де шұғылдану[9].
Жалпы күшті дамыту үшін жылдамдықты, икемділікті, төзімділікті шыңдау үшін гимнастикалық аспаптарда, сырықта, арқанда өрмелеу, кермеден жаттығу жасау, жеңіл атлетикалық жаттығулар, биіктікке секіру, ядро итеру, лақтыру және жүгіру керек (қысқа қашықтыққа, әр түрлі биіктіктегi жерлерде жүгіру, спорт ойындары: футбол, баскетбол, қол добын ойнау).Арнайы жан-жақты дайындық боксшының өзіне тиісті дайындығына арналған. Қазіргі уақытта боксшыларды дайындаудың көптеген әдістері игерілгені белгілі, дегенмен, аталған көп мәліметтерде, жарияланған әдебиеттер мен ғылыми-әдістемелік мақалаларда көп жағдайда белгілі дайындық деңгейлерінен өткен ересек спортшылар туралы көптап айтылады. Ал тәжірибелік көзқараспен сипаттап қарайтын болсақ, көптеген әдіс - тәсілдер, дайындық деңгейлерінің ерекшеліктері, соның ішіндегі негізгі қозғалыс сапаларының бірі күш-шапшаңдық сапасын жас кезеңдерден бастау тиімді әрі нәтижелі болмақ.
Дегенмен, қазіргі жағдайда, спорттық техниканы жақсарту мақсатында жас боксшылардағы күш-шапшаңдық сапаларын қалыптастыруға бағытталған жаттығу шаралары толық зерттелмеген немесе астарына мән беріле бермейтін мәселелердің бірі болып қалып отыр. Жекелей тоқаталатын болсақ, жекелеген техникалық әдістерді игеру барысындағы қол және аяқ бұлшықеттерінің бұлшықет аралық координацияларының көрсеткіштері мен денелік дайындығы арасындағы арнайы және жалпы ережелер критерийлері толық зерттелмеген болып отыр [10].
Қаншама жылдан бергі спортшыларды, атап айтқанда боксшыларды тәрбиелеудегі қалыптасқан жалпы заңдылықтармен жүргізіліп келетіні жасырын емес. Заман талабының өзгеруіне қарай, адам ағзасындағы заңды процесстердің де қимыл қозғалыс белсенділігімен қатар, өмір сүру салты, ұстанымдары, тамақтануы, жекелей бейімделушілігі тағы да өзге факторларға байланысты екенін ұмытпағанымыз жөн. Осыған орай спорттық жаттығулар деңгейі мен тәртібі тұрғысынан қарайтын болсақ, жанжақтылық, біртіндеп қалыптасу, циклді бейімделу, жекелей ерекшеліктер бірқалыпты дамып келеді
Спортшылардың күш мүмкіндіктері туралы түсініктің қалыптасуы спортшылардың денелік сапаларын, мүмкіндіктерін көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі ретінде зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі. Аталған мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары барысында, күш мүмкіндіктерін көрсететін (мысалы, статикалық жағдайда, ұзақ қашықтыққа жүгіруде, күш-шапшаңдықты талап ететін жаттығуларда т.б.) жаттығулар барысында анықталды. Адамның күштілік қасиеті сыртқы кедергілерді жеңу қабілетімен немесе бұлшық ет ширығуымен қарсы әрекет етумен айқындалады. Бұлшық ет күші- боксшының ең маңызды дене қасиеттерінің бірі. Бұлшық ет күші белгілі бір дәрежеде қозғалыс жылдамдығын,әрі төзімділік пен ептілікті айқындайды. Қимыл-қозғалыстың алуан түрлілігі боксшынының өз күшін сапалы және сандық тұрғыдан қажеттілігін байқауға үйретеді. Ол боксшының әдіс, тәсілді үйренуiмен бірге жүреді. Жаттықтырушы жаттығуларды таңдатқанда боксты жаңа бастаушы өзіне қажетті әдістемелік жаттығуларды таңдап алуы қажет. Одан ұзақ уақыт төзімділікке, қабілеттілікке арналған жаттығуларды 2 минуттан 2-3 раундта, қозғалысты, әдіс-тәсілді, қолданатын жаттығуларға көңіл бөлу керек.Жас боксшыны көптеген жаттығулармен қинай берудің қажеті жоқ. Оның бокспен шұғылдануына уақыты қалмайды.Оқыту барысында жан-жақты дайындыққа арнайы күн, арнайы сағаттар белгіленеді (аптасына 3 рет, 2 сағаттан).Жалпы және арнайы жан-жақты дайындауда жоспарланғанда, жаттығудың бүкіл мерзіміне арнау қажет.Арнайы сабақтар арнайы жаттығулармен қамтамасыз етіледі [11].
Адамның күштілік қасиеті сыртқы кедергілерді жеңу қабілетімен немесе бұлшық ет ширығуымен қарсы әрекет етумен айқындалады. Бұлшық ет күші- боксшының ең маңызды дене қасиеттерінің бірі. Бұлшық ет күші белгілі бір дәрежеде қозғалыс жылдамдығын,әрі төзімділік пен ептілікті айқындайды. Қимыл-қозғалыстың алуан түрлілігі боксшынының өз күшін сапалы және сандық тұрғыдан қажеттілігін байқауға үйретеді. Боксшының бұлшық ет күшінің сипаттылық көрінуі иимпульстік іс-әрекетінен байқалады. Жарылыс күші деп ең жоғарғы жылдамдықтағы күштің пайда болуын айтады. Мұндай күш, мысалға, боксшының басымды соққысында көрінеді [12].
Жақын күштегі жұдырықтасуда, қарсыластың іс-әрекетіне тосқауыл кезеңінде, оған бірнеше соққы беру мүмкіндігінде, бокс ережесі бойынша ринг бұрышындағы кейбір қысымдар және жұдырықтасу жағдайларында боксшының күштілік қасиеті жарылысты күшке қарағанда, ұзақ уақыттағы күштірек ағымда көрінеді. Осыған қарағанда боксшының күштілік қасиеті шапшаңдық және төзімділікпен тығыз байланысты. Күштілік қасиеті, бұлшық еттегі биохимиялық үдерістерге, олардың жиырылуы мен бұлшық ет қиылысқан талшықтарына және орталық жүйке жүйесінің қызметіне тәуелді болады [13].
Бұлшық ет күшінің болуына қажырлық күші үлкен рөл атқарады. Дайындық жаттығулары мен жұдырықтасуда боксшы көптеген жылдамдық әрекетін жасайды, ол оның күштілік дайындығының арнайлығын көрсетеді. Бокста күштi бағалау ұрыс кезiнде әр түрлi көрсеткiштермен анықталады. Солардың iшiнде боксшыныңқозғалыс күшi өзiнiңқозғалып жүріп ұрыс жүргізуінен көрiнедi. Қазіргі кезде бокс спортының бұхараның қызығушылығын тудырыумен қатар, жас өспірім жеткіншектердің көптеп қатысатын қызықты спорт үйірмелеріне дейін дамып отыр. Бүгiнде әлем бойынша кәсiби боксқа аса көңiл бөлiнiп, ондағы атақты спортшы боксшылардың да өз қол таңбаларын қалдырғанын көреміз Кәсiби бокс алаңында Мұхаммед Әли, Джо Фрейзер, Джордж Формен, ағалы-інілі Спайкстер, Флой Патерсонт.б есімдер ерекше аталады. Олимпиада тарихында боксшылары ең көп алқа тағынған елдерде назарға алынып отыр. Ол мысалы Амарика Құрама Штаттары. Сонымен бірге Кубалық спортшылардың да жетістіктері өте жоғары деңгейде. Кез келген спорттың тарихы мен қатар қолданыста болатын, қатаң ережелерге бекітілген өз ұстанымдары болатыны да сөзсіз. Негізгі спорттық құрал-жабдықтарынан бастайтын болсақ, бокс жекпе-жектері қабырғаларының ұзындығы 5-тен 6 метрге дейін болатын және 4 қатар канатпен шектелген алаң - рингте өткізіледі. Жеңіс тұғыры, көп ұпай еншілеген боксшыға, нокаутпен ұтқан жағдайда және қарсыласы пәрменсіз болып жекпе-жекті жалғастыра алмаған кезде, дисквалификацияға ұшырағанда немесе жекпе-жектен бас тартқан жағдайларда беріледі. Боксшының қимыл белсенділігі ауыспалы қуатты, шапшаңдықты - күшті, динамикалық жұмысқа жатады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Сондай - ақ, қимылды дұрыс орындау үшін тепе - теңдік аппаратының маңызы үлкен. Спорт түрлерінің барлығында күшті қажет ететін жаттығулар әртүрлі жағдайда және белгілі бір деңгейде жүргізіледі. Спорттың кейбір түрлерінің жаттығулары барысында күштің көптігі қажет етілетін болса, кейбіреулерінде - күш-шапшаңдық, ал бірінде күш- төзімділік талап етіледі.
Жан-жақты дамытатын жаттығуларға жататын: жүріп, тұрып, отырып, жатып орындайтын, қолды, иықты, денені, аяқты, мойын еттерін дамытатын заттармен, заттарсыз орындайтын жаттығулар және де басқа спорттың түрлерімен де шұғылдану. Бокс спортының шығу тарихы да өте ерте кезеңдерден бастау алады. Ерте Грек елiндегі -- Элладамен тығыз байланысты болып отыр. Гректердегі бастау алған бокс тәсілдері нақты осы атаумен аталмаса да, қолды шүберекпен орап алып сайысқа түсетіндіктен ол кезеңдегi ең танымал қолғап иесi -- Тезей деп тарих жазбаларында көрсетілген. Ал Платонның еңбектерінен жұдырықтасу өнерiнiң атасы деп сол замандағы түсінік таным бойынша теңiз құдайы Посейдон мен нимфның ұлы Амикусты танып, ертедегі папирус жазбаларындағы сақталған мәліметтермен зерттеулер жүргізілген кезде анықталған
Жекпе - жек кезінде баксшының тыныс алуы терең болады, бірақ соққы берген мезетте тыныс шығару кідірісі байқалады. Боксшыларда ӨТС орта есеппен 4500 - 5000 мл болады. Тыныс алудың минуттық көлемі ойын кезінде 80 - 100 лмин жетеді де, оттектік борыш қалыптасады. ОМҚ орташа есеппен 4,1 лмин (немесе 60 млмин). Ауыр салмақты боксшыларда ОМҚ 6,5 лмин жетеді. 3 раунд ішінде 200 - 250 ккал қуат жұмсалады. Бір тәулікте жұмсалатын қуаттың мөлшері салмақтық категорияға байланысты 3700 - 6000 ккал аралығында болады. Жүректің көлемі 950 см, ойын кезінде ЖСЖ жұмыстың қарқынына байланысты болады да, 180 - 200 соғумин (брадикардия) болады. Ойын кезінде қан жүйесінде лейкоцитоз байқалады. Ойыннан кейін сүт қышқылының мөлшері артып, қанның рН реакциясы төмендеп, қышқылды жаққа ығысады.
Жақ астынан, тұмсықтан, самайдан, оң және сол жақ қабырға астынан, күн шоғырынан соққы тигенде боксшы нокдаун немесе нокаут күйіне түсуі мүмкін. Бұл кезде спортшы уақытша есінен танып қалуы, денесінің тепе - теңдігі бұзылуы мүмкін және мұндай күйде кейде спортшы ойынды ары қарай жалғастыра алмайтын күйде болады. Қазіргі уақытта боксшыларды дайындаудың көптеген әдістері игерілгені белгілі, дегенмен, аталған көп мәліметтерде, жарияланған әдебиеттер мен ғылыми-әдістемелік мақалаларда көп жағдайда белгілі дайындық деңгейлерінен өткен ересек спортшылар туралы көптап айтылады. Дегенмен де ағзаның спортшы ағзасының физиологиялық шарщшаулары туралы мәліметтер назардан тыс қалып қойып жатады. Ал тәжірибелік көзқараспен сипаттап қарайтын болсақ, көптеген әдіс - тәсілдер, дайындық деңгейлерінің ерекшеліктері, соның ішіндегі негізгі қозғалыс сапаларының бірі күш-шапшаңдық сапасын жас кезеңдерден бастау тиімді әрі нәтижелі болмақ Нокдаун бірнеше секундтарға созылады. Егер спортшы уақыт 10 секундтан асқанға дейін ойынды ары қарай жалғастыра алмаса нокаут болы есептелінеді де, жеңіліске ұшырайды. Күн шоғырынан соққы тигенде спортшы қатты ауырсынады, уақытша тыныс алу кедергісі байқалады, жүректің қызметі нашарлайды, артериялық қан қысымы төмендейді, есінен танып қалады. Бұл соққы кезіндегі нокаут рефлекторлы сипатты болады да, кезеген жүйкенің ұштары тітіркеніп, ол афферентті жолымен келіп түсетін импульстер жүректің соғуын және жиырылуын төмендетіп, кейде жүректің жұмысын тоқтатып, шок құбылысын қалыптастырады. Самайдан соққы тигенде ішкі құлақта орналасқан отолит аппаратының қызметі бұзылып, спортшының денесінің тепе - теңдігі бұзылып, теңсетіліп кетіп немесе құлап қалуы мүмкін. Бастан қатты соққы тигенде ми шайқалуы мүмкін, кейде миға қан құйылады. Нокаут бірнеше рет қайталанса, денсаулыққа нұсқан келеді.Жалпы қағидалары бойынша қатаң ескертілетін жағдайаттар кейбіріне тоқталса, бокс жекпе-жегінде белден төмен, желкеден, арқадан ұруға, баспен ұруға және құлап жатқан қарсыласты ұруға тыйым салынады. Соққы кезiнде қорғаныстағы және қозғалыстағы күш болады. Қозғалғыш күшi өте жылдам және сылбыр топтарға бөлiнедi.
Өте шапшаң күш деп, үдемелi орындалатын кездi айтады. Мысалы, нысанаға көздеген соққыларды дәл тигiзу [14].
Сылбыр күш - бұл жай қозғалып, қарсыласына әр түрлі қарсылықты көрсетуден көрiнедi. Ол ұстау, құшақтау. Ұрысты жылдам соққылармен жүргiзетiн боксшы қажеттi күш соққыларын бiр тiзбектен кейiн екiншi тiзбектердi жылдам орындай бередi. Ол нысанаға қатты соққыны және соққыны бiрге орындау қажет.Нокаутшы боксшы керiсiнше негiзгi соққыны күтпеген жерден нысанаға ала отырып жылдам орындау керек. Ол ұрысты тығыз жүргiзбей, күштi бiр немесе екi соққы жасайды. Тығыз ұрыс жүргiзгенде оның бұлшық еттерi босаңсып үлгермейдi де, өзiнiң соққысын жасай алмайды. Оған қарағанда ұрысты күшпен жүргiзетiн боксшылар қарсыласын күшпен жеңуге әрекеттенiп, екi қолмен де бiрдей соққылар жасап, қарсыласын жiбермеуге тырысады [15].
Спортшы бокстың тәсiлiн тиiмдi игере алады, егер ол арнайы қимыл дағдыларын оқыту мен жетiлдiрудiң тиiмдi әдiстерiн пайдалана ғана.
Оқытудың бүтiндiк әдiстемесiнiң негiзi айырмашылықтарыныңбiрi, боксшыда үйретiлген қимылдарды жалпы елестете алады және ол қимыл дағдыларын дұрыс игередi. Бүтiндiк әдiсiмен оқыту кезiнде боксшыда кеңiстiктегi тербелiс iзi мен жеке бөлшектердiң өзара қимылының нақты суретiн құрайды. Мысалы: басқа тiкелей сол қолмен соққы берудi үйрету кезiнде бiр мезгiлде қимыл жасау қиын [16].
Боксшының бiлiктiлiгi жоғары болған сайын, күрделi қимылмен тәсiлдердi жетiлдiру мен оқыту кезiнде бүтiндiк әдiстеменi ол кеңiнен және тиiмдi қолданады. Бiрақ бүтiндiк әдiс қателiктердi түзеуде жақсы нәтиже бермейдi. Оның себебi, адам өзiнiң көңiлiн 4-6 нысанадан басқаға көңiл бөле алмайды. Сондықтанда боксшы жаңа тәсiлге оқыту үрдiсiнде бiр сәтте жiберген алты қателiктерiнен басқаны есiне сақтай алмайды [17].
Жiктеу әдiстемесi боксшының бүтiндiк қозғалыс қимылының жеке бөлiмдерiн оқыту мен жетiлдiруге мүмкiндiк бередi. Егер, спортшы бүтiндiк әдiстеменi пайдалану кезiнде екi соққылы әр түрлi амалдарды тез үйрене алмаса, онда бүтiндiк әрекеттi қарпайым бөлiмдерге бөлу керек- бүйiрден сол соққы және тiкелей оң соққы. Осыдан жаттықтырушы боксшыға бағыттаушы жаттығулар мен жаттықтыру тапсырмаларын ұсынады, содан кейiн ғана спортшы әр түрлi бөлiмдi жақсы игередi және ол бүтiндiк әрекеттi игеруге қайта келе алады [18].
Бөлектенген әдiстеменiң негiзгi шарттары, ол боксшыға барлық қимылға емес, белгiлi бiр бөлiгiне көңiл аударуға мүмкiндiк бередi. Барлық, бөлектенген бөлiктерi орындалатын қимыл сипаты бойынша органикалық бiрлiктi жоғалтпауы керек.
Бүтiндiк және бөлектенген әдiстемелердi оқыту тығыз байланысты. Басқа оқыту үрдiсiнде олар кезектесiп пайдаланылады: бүтiндiк және бөлектенген әдiстемелерi спорттың күрделi үйлесiмдi амалды игеруде қайталау жаттығуларын көп пайдаланатындығын зерттеу көрсеттi. Бұл қорытынды қарапайым қимылдарды үйретуде пайдаланбайды. Боксты оқыту үрдiсi жүйелендi және бокс тәсiлiн оқыту және жетiлдiрудiң негiзгi әдiстемелiк әдiстерiн дамытылған.Жаттықтырушы бұйрығымен тәсiлдi топтық оқыту әдiсiн жаңадан бастаған боксшыны оқытудың бiрiншi кезеңiнде пайдаланды. Бұл қағидалар мен қимылды оқытуда пайдаланған дұрыс. Жаңадан бастаған боксшыларға үшiн, қимылды орындаған үйлесiмдi ерекшелiктерге көңiл аударуға жағымды шарттар құрайды. Жаттығу тәжiрибесiнде боксшыны дене дайындығын жетiлдiру үшiн бiр қалыпты ауыспалы, қайталау, аралық, ойындық, жарыстың және шеңберлiк әдiстемелерi қолданылады. Спорттық практикада айтарлықтай қарсылықты бағындырумен байланысты қимылдарда жылдамдық қабілеттерін таныту қажеттілігі жиі кезедседі. Максималды мүмкін болатын 15 % -дан аса бұлшықет күштерімен орындалатын мұндай қозғалыстарды жетілдіру мамандандырылған күштік дайындықпен байланысты.
Мысалға алатын болсақ, жылдам қозғалыс жүйке жүйесі іс-әрекетінің әлсіздігімен, қозуды мен байыптылық кезеңдеріне өтуімен қамтамасыз етіледі. Мұндай сипат шапшаңдық сапаларына тән. Аталған типтік ерекшеліктер сипатына қарай кейбір адамдарда әртүрлі болып қалыптасады. Кейбіреулерінде бір құрылымы қалыптаса, кейбірінде басқасы толық қалыптасады. Қимыл-қозғалыс сапаларының құрылымына қарай күрделі және қарапайым деп екі үлкен топқа бөледі.
Олар өзара демалыс сипаты мен аралығы, жаттығу қарқындығы бойынша ерекшеленедi. Бiр қалыпты әдiсте жаттығу уақыт ұзақтығына қатысты қарқындылықпен, орташа, әрдайым орындалады. Жаттығу тәжiрибесiнде түзу әдiстеменi пайдалану мысалдарына боксшының бiр қалыпты қарқындағы кросс, әрдайымды қарқындылықпен секiру жаттығулары кiредi.Бокс тәжiрибесiндегi ең негiзгi және тиiмдi әдiстеменiң бiрi ауыспалы. Оған спортшының қарқынды әрекетiн әрдайым өзгерту тиiмдi [19].
Боксшы арнайы және арнайы қарқынмен орындайды.Қайталау әдiстеменiң ерекшелiгi бiр сабақтың аясында бiрдей немесе әр түрлi ұзақтықтағы демалысқа арналған үзiлiспен оның бөлмесiн немесе тәсiлдерiн алып шығады. Мысалы, боксшы сабақ бойы басқа қапталдан сол соққы раундты жетiлдiредi, бiрiншi жаттықтырушымен алақан мен жеке жұмыс жасап, содан кейiн серiкпен жұптасып және құралда осы соққыны аяқтау болады.Жаттығудың аралық әдiстеме болмысы жоғары қарқынды жұмыс демалыс аралығымен қорытындыланады мысалы, арнайы жылдамдық төзiмдiлiгiн жетiлдiру кезiнде, жаттықтырушы 2 минуттық раундты 30 секундтық аралық демалыспен 1 минуттық үзiлiспен бөледi.Тапсырма жұппен және құралда 1 минут бойы орындалады, боксшы мұндай қарқынды әрекеттi дамытады, 2 минут раунд жағдайында ол мұндай нәтижеге жете бермейдi.
Әдетте аралық әдiстемемен жаттығуды орындауда боксшының қарқынды әрекетi төмендеп және одан шаршағанның белгiсi байқалғанда ғана қоюға болады.Ойын әдiстемесiн пайдаланып жоғары қарқынды жұмыс пен көтерiңкi көңiл күйге жетуге болады. Боксшының қимылы ациклді және қарсыласының қимыл қозғалысына байланысты. Жоғары жүйке жүйесінің түрі бойынша боксшы көбіне холерик болып келеді. Жүйке процестері жоғары қозғалмалы болады және мұнда экстраполяцияның маңызы жоғары болады. Жоғары дәрежелі спортшының көп соққыға ұшырайтын дене бөлімдерінің ауырсыну және жанасу сезімталдығы төмендейді. Жоғары нәтижеге жету проприорецепторлардан және көз рецепторларынан келіп түсетін ақпараттың маңызы үлкен. Ол сонымен бiрге, ойлау жылдамдығы мен ептiлiгi басты орын алатын, денелiк және психикалық қасиеттердi шығаруға және тәрбиелеуге көмектеседi.Боксшының жаттығуында ең басты орынды спорттық ойындар алады: баскетбол, футбол, қол добы, волейбол.
Жарыс әдiстемесi боксшының жоғары жетiстiкке жетудегi күресте қарсыласына негiзделген. Ол сабақты өткiзу барысында пайдаланады, (мысалы, күшке, жылдамдыққа, ептiлiкке жеке жарыс жаттығулары түрiнде, әсiресе, дәрежесiн анықтауда сандық бағалау бар), сонымен бiрге өзiндiк түрi (спорттық жарыстар).Жаттығудың айналмалы әдiстемеде боксшы құралмен және онсыз айналмалы қарапайым жаттығуларды бiрiздiлiкпен және ұзақ орындайды.
Мұнымен қатар әрбiр жаттығу шұғылданушылардың барынша мүмкiншiлiктерiнiң жартысын қайталайды. Әрбiр айналмадан кейiн спортшы 1 мин шамасында демалып, келесi айналманы орындауға кiрiседi. Айналмалы жаттығу шұғылданушылардың дайындық деңгейiне байланысты 30 минутқа дейiн жалғасады. 4-6 аптадан кейiн, шұғылданушылардың мүмкiншiлiктерi әрбiр жаттығуда көтерiлдi де, соны тексеру мақсатында бақылау өткiзiледi [20].
1.3 Боксшының қаблеттілігі, әрекеттілігі және қимыл - қозғалысының маңызы
Боксшының жекпе-жек кезінде өзіне сенімділігі ғана оның тәсілдік ойын жүзеге асыруына жол ашады. Шыдамды және әдіс шеберлігі жетілген боксшы ғана жекпе-жек үстінде ез қисындарына бақылау жасай алады. Жекпе-жектің әр кезеңіндегі жағдайды дүрыс бағалап, езінің әр қимылын бір жүйеге бағындырып, қарсыласының шабуылын тойтара отырып, жекпе-жек тізгінін өз қолынан шығармайды [21].
Қарсыластың дайындығының қандай деңгейде екеніне қарамастан әр жекпе-жекте өте сақ болған дұрыс. Қарсыластың мүмкіндігін дәл анықтай білу керек. Рингке шыққан қарсыласты әлсіз деп менсінбеуге немесе күшті деп қорғауға болмайды. Қандай жекпе-жек болмасын тыңғылықты дайындалып, күшті және әдіс-айлаларды дұрыс пайдалана білу қажет. Сонда ғана боксшы көздеген мақсатқа жетеді.
Бокс тәсілі дегеніміз рингтегі жекпе-жекте бар шеберлікті көрсетіп. жеңіс үшін барлық мүмкіндікті барынша пайдалана білу. Боксшының әдісқойлық шеберлігі қаншама жетілген болғанымен жекпе-жекті дұрыс ұйымдастыра білу, қарсыластың ерекшелігіне қарай тактикалық дұрыс шешім табу ғана оны жеңіске жеткізеді. Бокста әдісқойлық тәсілқойлықпен тығыз сабақтасып жатуы керек. Сонда ғана боксшының болашағына үлкен үміт артуға болады.
Бокс тәсілі жекпе-жектің ерекшелігіне байланысты. Шаршы алаңда екі боксшы сынға түсіп жатыр делік. Олардың екеуі де жарысқа жақсы дайындықпен келген, екеуі де жылдам, епті, күшті, шыдамды. Әдісқойлық шеберліктері де шамалас. Соққылары дәл, қорғаныстары берік. Екі боксшы да рингтегі жекпе-жек үстінде тәсілдік дұрыс шешім тауып жүр. Сонда бұлардың қайсысы жеңіске жете алады?
Жекпе-жектің жүргізу тәсілі боксшының жалпы дайындығына, оның әдістерінің әртүрлілігіне, спортшының жігерлігіне, шыдамдыпығына, өзіне сенімділігіне, жекпе-жек үстіндегі тездігіне, соққыларының дәлдігіне және күшіне тығыз байланысты [22].
Жігерлілік.Боксшының жекпе-жек кезіндегі мінез-құлқы оның жігерлілігіне байланысты. Бірдей дайындықпен келген және шеберлігі де бір-бірімен тең қарсыластардың жекпе-жегінде, жеңіске деген жігері басым боксшы ұтады.
Өз күшіне және шеберлігіне сенімділік үздіксіз, ұзақ жаттығулардан кейін ғана келеді. Әдістік және тәсілдік шеберлігі, уақытты және арақашықтықты дұрыс есептей білу, жігерлілік, сенімділік жекпе-жекті табысты өткізуге мүмкіндік береді .
Бәсеке үстінде жекпе-жек тізгінін өз қолына алу және қарсыласын өз ыңғайына бағындыру боксшының ең негізгі міндеті. Рингтегі жекпе-жекте қарсыласын бас көтерпеудің, сөйтіп оның өзіне сенімсіздігін туғызудың маңызы зор. Рингтегі әр қимылдың жетілгендігі, қарсыласының шабуылға шығар кезін дәл анықтап, оған қарсы әдістер қолдану, күтпеген жерден және батыл шабуылға шығу боксшының айқын басымдылыққа ие болуына жағдай жасайды.
Әдістердің ерекшеліктері. Әдіс-айла ерекшеліктері, әр түрлі жан-жақты қимыл боксшыны жеңіске жеткізетін ең дұрыс жол. Мұндай кезде боксшы уақытты дәл есептей білуі керек. Шабуыл және қорғаныс әдістерін қолданғанда бір сәт кешігуге болмайды. Оның үстіне бүкіл жекпе-жек бойы өзіне ыңғайлы арақашықтықты ұстап жүрген жөн. Бұл да шабуыл мен қорғанысты ұйымдастыруда басты міндет атқарады. Әдіс-айлалардың кемшілігі жекпе-жек кезінде туған жағдайға байланысты ең дұрыс шешім таба білу әрбір қимылды дұрыс пайдаланып, пайдасыз қимылдарға күшті босқа жоғалтпау боксшының ең басты міндеттері болып есептеледі.
Бокстасу тәсілдерін әдіс негіздерімен бір кезде үйренген дүрыс. Боксшы арнаулы қимылдарды (соққылар мен қорғанысты) үйренген сәтте уақыт пен арақашықтықты дұрыс анықтай білуге дағдыланғаны жөн. Боксты үйретуді бастаған алғашқы қадамдардан-ақ әдіс пен тактиканы бірге пайдалануды ұмытпау керек. Бұл жаттықтырушы үшін де, боксшы үшін де басты қағида.
Боксшыға тек қана әдістерді үйретіп қоюға болмайды. Себебі әдістік шеберлігі толысқан спортшының үйренгендерін жекпе-жек кезінде дұрыс пайдалана алатынына көз жеткізу қиын. Ол жете меңгерген әдістерін үздіксіз қайталай беруі мүмкін. Бірақ мұндай әдістердің оны жеңіске жетелеуі де екіталай. Оның үстінде мұндай қимылдар бокстың спорттық көркіне де нұқсан келтіреді .
Боксшының тәсілдік дайындығы жаттығулар үстінде жетілуі керек. Ол үшін жаттықтырушы әр жаттығу алдында шәкіртіне әр түрлі тәсілдік есептер беріп, оның дәл орындалуын қадағалап отыруы қажет [23].
Шапшаңдылық. Рингте өтетін жекпе-жектегі жеңіс, боксшының бәсекені қарқынды өткізуіне байланысты. Ол бастапқыдағы қарқынды қимылдарын жекпе-жектің соңғы секундына дейін сақтауы керек. Себебі жекпе-жек уақыты ережеге сәйкес санаулы. Осындай қасиеттерді әр боксшының бойына сіңіруге күш салған дұрыс. Рингтегі жекпе-жек жылдам және үздіксіз қимылдардан құрылуы қажет. Әр кездесуде боксшылар жекпе-жек тізгінің өз қолына алуға, қарсыласын өз ырқына көндіру үшін бар күшін салады. Мұндай тез қимылдар, жан-жақты әдіс айлалар ерекше роль атқарады.
Шеберлігі жетілген, дәл соққылармен ұпай жинап жүрген қарсыласты талдырып жеңем деп күш салу мүмкін емес. Қазіргі бокста жекпе-жек үстінде туған жағдайды дәл анықтай білу, шабуыл мен қорғанысты жылдам ұйымдастыра алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz