Есіл өзенінің салалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
Әбдіқадыр Г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ СУ ҚОРҒАУ АЙМАҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОБАСЫ
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ _______________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.
Есіл өзен бассейнінің табиғи жағдайының жалпы сиаттамасы ... ... ... .
16
1.1 Географиялық жағдай және рельеф ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
16
1.2 Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.
Қазақстан Республикасы аймағындағы Есіл өзені торабының су
шаруашылық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1 Есіл өзені суын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2.1.1 Ауыз сумен қамту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.1.2 Лас суды әкету ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.1.3 Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
26
2.1.4 Өндірісті сумен жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.1.5 Жылу энергетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1.6 Балық шаруашылығы жәнеде басқа тұтынушылар ... ... ... ... ... ...
29
2.1.7 Навигациялық құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.1.8 Есіл өзенінің су шарушылық балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
3.
Есіл өзен торабындағы су қорғаудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ..
32
3.1 Су объектілерін қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1.1 Есіл ТСБ орнында жүргізілетін іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
32
3.1.2 Жобалық өңдеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
3.2 Өзендегі лас суларға бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ...
40
3.2.1 Мемлекеттік бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
4.
Есіл өзенінің су қорғау аймақтары мен жолақтары ... ... ... ... ... ... .. ... .
44
4.1 Су қорғау аймағы мен жолақтарының өлшемін анықтаудың әдістемелік негізін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
4.1.1 Су қорғау аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4.1.2 Су қорғау жолақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4.1.3 Жер үстін сумен жабдықтау көздерінің санитарлы қорғау Аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
4.2 Есіл өзенінің су қорғау шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
4.2.1 Су сақтағыштар үшін су қорғау аймағының шекарасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.3 Есіл өзенінің су қорғау аймағының жолақтарының шекарасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
4.3.1 Су сақтағыштары үшін жағалаудағы су қорғау жолақтарының шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
4.3.2 Астана қаласы ауданының Есіл өзені жағалауындағы су қорғау жолағының шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
4.4 Су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
4.5 Өзен жағдайының су қорғау аймақтарын құру әсерін бағалау...
54
5.
Су қорғау белгілеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
5.1 Су қорғау белгілерінің тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
56
5.2 Су қорғау белгілерінің ұсынылған тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
56
5.2.1 Су қорғау аймағының жағалау жолағының белгісі ... ... ... ... ... .
56
5.2.2 Санитарлы қорғау аймағының белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
5.3 Су қорғау белгілерін орнату мен сметасын дайындау. ... ... ... ... ... .
57
6.
Су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобасын жүзеге асыру туралы ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
6.1 Пайдалану шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
7.
Негізгі әлеуметтік-экономикалық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
КІРІСПЕ
Су қорғау аймағы өзен, көл, су қойма және тағы басқа жер беті су көздер акваториясына қосылатын ауданға арнайы шаруашылық режим немесе басқа қызмет түрлері белгіленеді. Соған байланысты су қорғау аймағы бөлінеді. Ені 20-ден кем емес бұл аймақ су нысанына және су шаруашылық құралымына шектеулі шаруашылық қызмет режимі орнатылады.
Су қорғау аумағындағы арнайы режимді сақтау табиғатты қорғау кешенінің құрама бөлігі су нысанының және жағалық аймағының абаттану жағдайы гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық және экологиялық шараларын жақсартады. Сонымен қатар су қорғау аймағы және жолақтары Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы 19.03.04 ж. №451 шараларының бірі Республика аумағындағы апат жағдайларынын алдын алу шаралары су қорғау аймақтарында нысандар тұрғызуға тыйым салу салалары.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының облыстарының қатарында өзендерге су қорғау аймағы және жолақтары, бірақ бұл қаулы есепке алмайды:
-су жайылу шекаралары;
-бассейннің физико-географиялық жағдайлары;
-бар елді мекен және инфражүйе.
Су қорғау аймақтарының және жолақтарының нақты өлшем құру үшін әр өзенге сәйкес жобалық жұмыстар өткізу қажет.
Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру келесі қызметтерді бақылауға мүмкіндік береді:
1. судың сапасын жақсарту;
2. су тасқындарынан қорғау;
3. ағынды қорғау
Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру Есіл өзені бассейнінің физико-географиялық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін пайдаланып қарастырыды.
Судың сапасын жақсарту. Есіл өзен бассейні Қазақстан Республикасы территориясының 245 мың км. (215 мың км.) алып жатыр. Елді-мекен 1.9 млн. адамнан құралған, олардың 1.09 млн. (57%)-қала тұрғындары. Бұл су ресурстарымен аз қамтамсыз етілген бассейндердің бірі. Су қоры 5.34 км құрайды. Су қорының көп бөлігі көлдерде шоғырланған-55%, өзен ағыны 34% құрайды, су қоймаларда 7% шоғырланған. Қазақстан бойынша жер асты суларының қоры-0.19 км(Балқаш-Алакөл бассейнінің қорынан 30 еседей кем) және бассейндегі су балансының барлығы 4% құрайды.
Есіл өзенінің негізгі су артериясы болып солтүстік Көкшетау биіктігінен, ал оңтүстігінде-Ұлытау тау беткейінен бастау алатын бірнеше ірі салалары бар. Қарағанды облысында (Қазақстан солтүстік қиыры). Оның ұзындығы 2450 км. құрайды, сонымен қатар 1717 км. Қазақстан аумағының Ақмола және солтүстік Қазақстан облыстарының аймақтарында созылып жатыр. Колутон, Жабай, Терісаққан, Акан-Бурлук және Иман-БурлукД өзендері сулылығы және тармақтарының созылуымен ең маңызды болып келеді.
Өзен бассейндерінің ерекшеліктері ағысты бөлістіру жыл мезгілінде ғана емес, сонымен қатар жылдарда да бірқалыпсызболып табылады. Әр жылда су шығыны жүз рет өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын шаруашылық пайдалануын біршама қиындатады. Сол себептен ылғи да су тапшылығы болып тұрады, бұл суды ластаушы заттар санының күрт көтерілуіне, су сапасының төмендеуіне әкеліп соғады.
Бассейн шектерінде 2.2 км су қалыптасады, оның 0.5 км сүзілу және булану есебінен жоғалады, ал 0.8 км санитарлық, табиғатты қорғау және реттелмеген арынды ұсынады.
Су тасқынынан қорғау. Су тасқыны ең жиі және зиянды табиғи апат болып табылады. Олар тікелей және жанама түрде зиян келтіреді. Бірінші кезекте-бұл нысандардың қирауы, адамдардың қаза болуы, үй жануарлары мен ауыл шаруашылық дақылдарының егісі, ландшафтың бұзылуы. Екіншіден осы апатқа байланысты өндірістің тоқтауы, көлік қатынасының бұзылуы, ортаның, оның ішінде судың ластануы, эпидемияның пайда болуы және тағы басқалар.
Есіл өзені бассейнінде су тасқынының басты себебі қатты және ұзақ жауын, қар қабатының қарқынды еруі, су қоймаларының бұзылуы, өзендегі мұздың қатталуы мен кептелуі.
Қазақстанда су тасқынының 70% көктемгі су толуына, 30% жаңбыр жауға және 10% басқа себептерге байланысты болады.
Су тасқынының жойқын күшінен толық қорғау мәселесі Қазақстанда әлі күнге шешімін таппай отыр. Осыған байланысты республика деңгейінде су тасқынынан қорғау бойынша ұзақ мерзімді бағдарлама жасау, сонымен қатар су басу аймақтар үшін тәуекелдік картасы мен қауіпсіздік құрылыстың жаңа нормативін жасау ең актуальді мәселе болып отыр. Бұл мәселелерді шешу су басу процестерінің космостық мониторинг құжаттарына және олардың потенциалдық сценарийлерінің ГИС-технологиясы негізінде негізделуі тиіс. Бұл әдістемелік жол алдағы уақытта су тасқынына байланысты үлкен шығындарды болдырмауға мүмкіндік жасайды. Мысалы Астана қаласында Есіл өзенінің сол жақ жағалауында нысандар салынып жатыр. Алдын ала жүргізілген гидрологиялық есептеулер бұл аймақта аз қайталанатын судың өте жоғары деңгейі болуы мүмкін.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда ауыз су мәселесі ең актуалды болып табылады. Минералды жер асты сулары мен мұздақтардың болмауы, көлдердегі сулардың аздығы халық үшін өзен суын ауыз судың жалғыз ғана көзі етеді. Егер Ақмола облысында Есіл өзенінен басқа бірнеше орта және кіші өзендер болса, Солтүстік Қазақстан облысы үшін Есіл өзені ауыз су үшін жалғыз ғана су көзі болып табылады. Сондықтан да суды сақтау ең актуальді мәселе болып табылады. Ақмола облысының сумен жабдықтаудағы ең өзекті мәселесі Астана қаласының сумен қамтылуының артуы Ертіс-Қарағанды каналымен Есіл өзеніне су тастау су құбырымен құрылысының құрылысы аяқталды. Вячеслов су қоймасынан қалаға су беретін су құбырының 3 желісі аяқталды. Облыс халқын су құбырымен қамтамасыз ету 70.6%. Облыстың 727 елді мекенінің 311-і орталықтандырылған су құбырымен қамтылған, 361-і жергілікті су көздерінің 55-ісырттан алып келетін суды пайдаланады. Соңғы жылдарда облыста ашық су көздерін пайдаланатын халық үлесі 2-есеге көбейді. Еңбекшілдер (11.8%), Жақсы (57%), Жарқайың (46%), Зеренді (48%) аудандарының халқы жергілікті су көздері мен тасып әкелінетін су пайдаланады.
1 ЕСІЛ ӨЗЕНІ БАССЕЙНІ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
3.1 Географиялық орналасуы және рельеф
Бассейн үшін оңтүстіктен солтүстікке қарай жалпы төмендеу сипатталады. Бассейннің солтүстік бөлігінде Батыс-Сібір мен Солтүтік Қазақстан жазықтары бассейн территориясының біршама бөлігін Қазақстанның Сарыарқасы алып жатыр.
Солтүстік Қазақстан жазағының орташа 200 км. Есіл өзенінің бойлай созылып жатыр.
Бассейннің көп бөлігін жазық ландшафт алып жатыр. Орман-далалық ландшафтық зона қалыпты-континентальды климатпен сипатталады. Жауын-шашынның орташа мөлшері 300-350 мм, ылғалдылық коэффициенті 0.77-0.56 құрғақшылық жылдардың қайталануы 20-30%.
Ылғалдылық коэффициентінің әртүрлілігіне байланысты екі аймаққа бөлінеді. Қалыпты ылғал аймақ Петропавл қаласынан солтүстікке қарай орналасады, ылғал коэффициенті 0.77-0.63. ландшафты әртүрлі.
Петропавл қаласынан оңға қарай типтік емес ормандала аймағы орналасқан, ылғал коэффициенті 0.63-0.56. Ормандалалық ландшафтық аймақтың жерлері шабындық пен жайылымға пайдаланылады. Далалық ландшафтық аймақ Есіл бассейнінде өзенағысымен жоғары Сергеевка қаласынан басталады. Ландшафтың зоналық түрлері құрғақ және қуаң климаттық жағдайларда қалыптасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 310-220 мм, ылғалдық коэффициент 0.57-0.27, қуаңшылық жиі болады.
1.2 Геологиялық құрылым
Есіл өзенінің бассейні геолого-географиялық және геолого-құрылымдық аудандауға сәйкес Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысында-Ерементау антиклинорийі, Селеті синклинорийі және Ешкіөлмес антиклинорийі; Орталық Қазақстанның шығысында-Теңіз ойпаты және Байқоңыр-Есіл мегасинклинорийі Орталық Қазақстанның Солтүстігінде-Марьев синклинорийі және Қазақстанның Солтүстігінде Омбы синеклизасының Қазақстандық қанаты орналасқан.
Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысы Есіл өзенінің оң жақтағы негізгі саласы Мойылды өзені басынан бастап Астана қаласының Киров елді мекеніне дейінгі аралығын қамтиды. Өзен бассейнінің ені 30-км ден 75-км-ге дейін жайылып жатыр.
Ерементау антиклинорийінің Есіл өзені тұсындағы ені 60-75 км батыс жағынан Селеті синклинорийі қосылады.
Селеті синклинорийі оңтүстік бөлігінде ені 30-45 км болатын жіңішке сызықтық құрылым.
Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы аймақ пайдалы қазбаларға кедей.
Астана қаласынан оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай Есіл өзенінің аумағында орта және кіші құрылыстық құм мен топырақтың карьерлік орындары бар.
Орталық Қазақстанның Батысы Астана қаласының Есіл жебесіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жердің негізгі геолого-құрылымдық элементі болып теңіз ойпатының солтүстік бөлігі, сонымен қатар Жарқайнағыш антиклинорийі мен Қалмақкөл синклинорийі.
Теңіз ойпаты солтүстігінде Степняк синклинорийімен және Көкшетау биіктігімен шектеледі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЕСІЛ ӨЗЕНІ ТОРАБЫНЫҢ СУ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Есіл өзені суын пайдалану
Есіл өзені Қазақстан Республикасындағы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарын негізгі сумен жабдықтау көздері болып тадылады. Есілдің суы Астана, Петропавл және де көптеген елді-мекендерді сумен жабдықтауға пайдаланылады. Есіл өзені торабында жалпы шамамен 1000000 адам мекен етеді.
Есіл өзенінің суы
oo ауыз сумен жабдықтауға;
oo ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға;
oo өндірістік сумен жабдықтауға;
oo жылу энергетикасына;
oo балық шаруашылығына пайдаланылады.
1998 жылдан бастап ауыл шаруашылығына су алу төмендеп, ал тұрмыстық және ауыз сумен жабдықтау үлесі өсті. Бұл бір жағынан ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа және де жерді суландыру алаңының төмендеуіне байланысты, ал екінші жағынан Астана қаласы халқының күннен - күнге өсуіне де байланысты болып отыр.
Кесте 2.1
Есіл гидрографиялық бассейнінің қамтамасыздығы бойынша өзендерінің жылдық ағыны
№
Өзен және гидрометриялық бекет аталуы
Су бекетінің
№
Сағадан қашықтық,
км
Су жинау алабы,
мың км[2]
Жылдық ағын көлемі, км[2]
орта жылдық
суы аз жылдар
Суы мол жылдар
75%
95%
5%
1.
ө.Есіл-жалпы бассейн
155,0
2,23
0,971
0,252
6,08
ө. Есіл-а.Тургеневка
136
2367
3,24
0,085
0,041
0,015
0,198
ө.Есіл-а.Волгодоновка
137
2299
5,4
0,20
0,10
0,03
0,48
ө. Есіл-а.Западное
142
1302
90,0
1,17
0,41
0,08
2,5
ө. Есіл-а.Сергеевка
145
1079
109,0
1,86
0,76
0,18
4,6
ө. Есіл-қ.Петропавл
148
877
118,0
2,11
0,88
0,215
5,17
ө. Есіл-а.Долматова
-
142,0
2,23
0,971
0,252
6,08
ө.Мойылды-а.Николаевка
151
22
0,47
0,023
0,011
0,004
0,054
ө.Колутон-а.Колутон
153
44
16,5
0,168
0,046
0,011
0,787
ө.Жабай-қ.Атбасар
157
16
8,53
0,199
0,104
0,042
0,485
ө.Терісаққан-а.Гагарина
160
90
11,0
0,15
0,058
0,007
0,49
ө.АққанБұрлық-а.Григорьевка
162
12
6,52
0,139
0,083
0,014
0,28
ө.ИманБұрлық-а.Соколовка
166
31
4,07
0,07
0,01
0,002
0,123
2.
ө.Чаглинка-саласы
-
9,2
0,05
0,04
0,004
0,154
ө.Чаглинка-а.Павловка
133
185
1,75
0,023
0,002
0,001
0,078
3.
Есіл-Ертіс аралығы
16,7
0,2
-
-
-
ө.Селет-а.Изобильное
129
134
14,6
0,091
0,045
0,06
0,718
Селет-Есіл бассейнінің қорытындысы
180,9
2,48
1,01
0,26
6,23
2.1.1 Ауыз сумен қамту
Ауыз сумен жабдықтау жалпы су тұтынудың 60%-ын құрайды. Ауыз су қажеттілігінің негізгі көзі болып жер үсті суы саналады (90%). Астана мен Көкшетау қалаларын қосқандағы ірі және майда қалалардағы су қабылдағыштардың көрсеткіштерінің өзгерісі талданды.
Тораптардағы халқының санына байланысты барынша ірі қалаларға жататындар (50000 адамнан жоғары): Есіл өзені - Астан, Петропавловск; Чаглинка өзені - Көкшетау және Селеті өзені - Степногроск.
Бүгінгі күні Астан су арнасы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны кең көлемді жұмыстарды жоспарлап отыр. Осы уақытқа дейін атқарылған істердің ауқымын жеіл арсеналдар атқарса, ендігі кезекте ауыр да көлемді шаралар басталмақ. 2009 жылдан бастап, Вячеславск су қоймасына бастан-аяқ жөндеу жүргізіліп, суына сынап араласып үлгерген Нұра өзенін тазарту шаралары іске асады. Қомақты қаржыны талап ететін мұндай жобаларға сумен жабдықтаушылар әзірден дайындық жұмыстарын жасап жатыр. Мамандар мұндай күрделі тазарту шараларынан кейін Астанадағы тұтынатын судың сапасы бұдан да жақсара түсетінін айтып қуантады. Астананың өркендеуіне бүкіл әлем көз тігеді. Сондықтан да оның тұрмыс пен тіршілікке қатысты ірілі-ұсақты проблемалары тек өз еліміздің азаматтар үшін ғана емес, Қазақстанмен қандай да болмасын байланыс орнатқысы келетін шетелдіктер үшін де аса маңызды.
МК Астана Су арнасы ұсынымы көрсеткендей тек қана Астана қаласының өзінде соңғы бес жыл көлемінде 2-ТП (су шаруашылығы) түрінде суды пайдаланудың есептік берінділерінің талдауы көрсеткендей суды пайдаға асыру көлемі жылына 33 млн.м3 - ден (1997 ж.халық саны бойынша 300000 мың адамнан төмен) 29,2 млн.м3-ге дейін төмендеген (саны бойынша 490000 адам), осы уақытта су жоғалу14 млн.м3 - ден (орташа төрт жыл үшін) 26 млн.м3 - ге дейін жоғарылаған.
Бүгінгі күні елорданың барлық су сүзгіш станциялары цеолит атты химиялық элементтің көмегі арқылы судың сапасы мен түсін жақсартуға мүмкіндік алады. Шынтуайтқа келгенде бұл өродаланған мәселенің бірі ғана. Сонау тың игеру жылдары мен кеңес дәуірінен қалған канализациялық құбырлар мен ауыз суды жеткізетін магистраль жүйелердің әбден ескіргені белгілі. Бола құбырлардың ең жоғарғы пайдалану мерзімі 10 жыл екенін ескерсек, қала су жүйесіндегі қиыншылықтардың беті ашылатыны рас.
Қалада жыл сайын ішкі жүйедегі үзілген құбырлар бойынша 950-ге жуық жөндеулер жүзеге асырылады. Уақыты өткен, қолданыстан шығаруды күтіп тұрған осындай құбырлардың жайы негізгі мәселенің бірі. Жыл сайын он шақты километрдегі жүйелер жаңартылады, одан кейін оң жағалаудағы бұрынғы үйлердің су құбырлары жолдарын жөндеу мен қала аумағына кіретін жаңа поселкелерге канализациялық құбырлар жүргізу мәселесі кезекте тұр.
Вячеслав су бөгендері Астана қаласын сумен жабдықтаудың жалғыз су көздері болып табылады. 1969 жылы Мәскеу ғылыми-зерттеу институтының жобасы арқылы жүзеге асқан су қоймасынан келетін су жалпы ұзындығы 1000 шақырымдық, екі бөлікке бөлетін торап арқылы қалаға жеткізіледі. Қажет болған кезде Ертіс-Қарағанды каналы арқылы су тартатын құрамында екі су сорғыш станциясы бар қосымша су жинағын пайдалануға болады. Соңғы екі жылда Вячеславск су қоймасында су жинау 20 пайызға артты, бқл қаланың су тұтынуға деген сұранысы екі есеге артқанын айғақтайды. Су тапшылығы жылдары басталғанда барлық тұтынушыларды қамтамасыз етуді есептегенде, түгелдей пайдалы қайтарылым көлемі тек қана қала қажеттілігіне жұмсалады.
Ауыл халқын ауыз сумен қамтамасыз етуде күрделі мәселе туындайды. Уақытында су ақысының төленбеуі, жиі электр энергиясының өшірілуі Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы топталған су құбырларының тұрақсыз жұмыс жасауын тудырады.
2002 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Солтүстік Қазақстан
облысында 765 елді мекен бар. Өзінің жеке сумен жабдықтау жүйесі бар Петропавл қаласын есептемегенде, соның ішінде 441 елді мекен топтық су құбырына қосылған, оның 154-і ғана су пайдаланады, қалған 611-і суды жергілікті көздерден (көлдер, ұңғымалар, тоғандар, шахта құдықтары) пайдаланады. Ауыл және село тұрғындарының көбі шаруашылық ауыз сумен жабдықтау үшін орталықсыздандырылған, көбіне санитарлық-гигиеналық талаптарға сай келмейтін су көздерін немесе тасымалы суды пайдаланады.
Әсіресе, 1996 жылы Беловодск топтық су құбырының істен шығуына байланысты, Уәлиханов және Ақжар аудандарын сумен жабдықтау қиындық туғызып, 100 кент ауыз су көзінсіз қалды. Уәлиханов және Ақжар аудандарының 45 елді мекенінің тұрғындары бұрындары Беловод топтық су құбырының (облыс бойынша ұзындығы 996,8 шақырым) суын пайдаланды, 1998 жылы электр энергиясының тоқтатылуына, бас ғимараттардың технологиялық және энергетикалық жабдықтарының, сорғы станцияларының талан-таражға түсуіне байланысты су беру тоқтатылды. Сумен жабдықтаудың ірі орталықтандырылған желісін салу қажеттілігі ауыл шаруашылығының қарқынды дамуына ғана емес, сондай-ақ су ресурстарының аса шектеулілігіне де байланысты. Жер асты сулары минералдануының жоғарылығының салдарынан, негізінен шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін жарамсыз, сондықтан ауыз суының қаттығы жағдайында ауылдық елді мекендерге ұзындығы ауқымды топтық су құбырлары арқылы өзен суын беру нұсқасы қабылданды.
Өткен ғасырдың 60 жылдары тұрғызылған 25 жылдық кезеңге
есептелген магистральды топтық су құбырлары нормативтен тыс және және
тоқтаусыз пайдаланудың салдарынан толық жарамсыздыққа ұшырады, сондықтан тез арада қайта жаңғыртуды қажет етеді. Топтық су құбырларын пайдалануға берген уақыттан бастап, 1 текше метр ауыз судың өзіндік құнынан 50 % шегінде бюджеттен демеу қаржы алынды. Сондай-ақ, жыл сайын 1981 жылдан бастап, су құбырларын қайта жаңартуға және күтіп ұстауға бюджеттен едәуір қаржы бөлініп отырды, ол қосылған елді мекендерді кепілдік сумен жабдықтауды сақтауға мүмкіндік берді.
90 жылдардан бастап инвестицияланған бюджеттік қаражат көлемі едәуір қысқарды. Сондай-ақ, 1 текше метр ауыз судың өзіндік құнының өсуі су тұтынудың кенет төмендеуіне әкелді. Топтық су құбырларының бас құрылыстарының жиынтық жобалық қуаттылығы 188,6 мың м3тәулікті құрайды, факт жүзінде тек 4,3 мың м3 тәулік су беріледі немесе өнімділігінен 2,3 %. 2005 жылдан бастап топтық су құбырын қайта жаңғыртуға 2005 жылы 1307,3 млн. теңгеден бастап, 2008 жылы 341,5 млн. теңгеге дейін бөлінген республикалық бюджеттен қаржыландырудың төмендеуі байқалады. Қазіргі уақытта бөлініп жатқан қаражат су құбырларын қалыпты жағдайда ұстауға жеткіліксіз. Осының салдарынан апаттар саны артып, оларды жоюға арналған шығын өсуде. Бүгінгі күні топтық су құбырына қосылған 290 елді мекеннің 181-і су пайдаланады. Қалған ауылдардың көбі елді мекендерге сутартқыштар мен субұрғыштардың аппаттылығы салдарынан су ала алмайды, өйткені негізгі қаражат сутартқыштарды реконструкциялауға жіберіледі де, ал субұрғыштар назардан тыс қалады.
Кентішілік су құбырлары тарату желісінің жалпы ұзындығы 1,8 мың
км-ді құрайды, олардың 888 км-і жұмыс істейді. Су құбырларының көбі 70 жылдары пайдалануға берілген. Оларды пайдалану мерзімі өткен, апат үнемі туындайды. Жоғары апаттылық қайтара ластануға, су берудегі ұзақ бөгеліске, жекелеген жағдайларда 30 не одан да көп пайызға жететін желідегі
үлкен ысырапқа, ең соңында электр энергиясын асыра шығындауға әкелетін
еріксіз су жоғалтуға және 1 текше м судың өзіндік құнының өсуіне әкеледі. Облыстың кентішілік тарату желісінің жалпы ұзындығы 600 км, оның 126 км-і қирап, істен шыққан, оларды қалпына келтірсе, халық қажетті мөлшерде сапалы суға қол жеткізер еді. Облыстың жер үсті суларының ресурстары тұрақты және уақытша құйылумен және тұрақсыз режимдегі шағын ағын сумен Есіл өзенінен келеді. Ол тек қармен қоректенетін өзен типіне жатады, сондықтан да өзен режимі су кемері Петропавл бөген плотинасының төменгі бьефіндегі кесте нөлінен 10-11 метр түскен шұғыл жағдайларда көтерілуі мүмкін көктемгі су тасумен айқындалады. Жазғы-күзгі-қысқы саба өзен жер асты сулары есебінен қоректенгенде, судың төмен деңгейімен айқындалады.
Халықтың ауыз су мұқтаждығына пайдаланатын суының сапасы мен қол жетімділігін төмендетуге келесі факторлар ықпал етеді:
- су көздерінің, әсіресе жер үсті суларының өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы және шаруашылық-тұрмыстық қашыртқылармен жалпы техногендік ластануы;
- тиісті су дайындығын және лақтырылған судың тазалануын қамтамасыз етпейтін су құбыры мен кәріздік жүйелердің және құрылыстардың тозуы;
- ауыз судың құбырдың үстіңгі қабатының коррозияға қарсы жабынын бұзатын бактериялық қызмет өнімдерімен екінші қайтара ластануы;
- ауыз суға төлем бойынша баға саясаты, тарифтер тетігінің жетілмеуі, пайдаланудағы коммуналдық-тұрмыстық сектор мен ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауды басқарудың жеткіліксіздігі;
- халықтың төлеу қабілетінің және сапалы ауыз суға қол жетімділігінің
төмендігі;
- сумен жабдықтаудың жаңа жүйелерін салуға, қолда бар жүйені жөндеу-қалпына келтіру жұмысына мемлекеттік инвестицияның жеткіліксіздігі;
- кенорындарын шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін арнайы барланған жер асты суларын жеткіліксіз пайдалану;
- облыстың жекелеген аудандарында ауыз сумен жабдықтаудың жергілікті көздерінің болмауы. Халықты ауыз судың сапалылығы мен қол жетімділігімен қамтамасыз етумен байланысты туындаған жағдайдың себебін жою жөніндегі нысаналы шараларды қабылдамау келесі теріс салдарға әкеледі:
- облыс халқы денсаулығының нашарлауына;
- аудандардағы медициналық-экологиялық ортаның нашарлауымен байланысты халықтың реттеусіз көшіп-қонуына;
- коммуналдық сектор кәсіпорындарындағы ескірген өндіріс қорлары көлемінің өсуіне;
- пайдалану шығындарының өсуімен қатар коммуналдық қызмет көрсетудің сапасы мен кідіріссіздігінің төмендеуіне;
- жер асты сулары кенорындары мен ашық су тоғандарының ауыз су маңызының жоғалуына;
- су тазалауға және су дайындауға шығынның артуына.
Топталған су құбырларының жобалық қуаты: Есіл-50000 м3тәу, Персновск 78000 м3тәу, Соколовск -9600 м3тәу, Нұра -27300 м3тәу, Селеті-22000 м3тәу және Көкшетау -44000 м3тәу.
Топталған су құбыры тораптарының ұзындығы алғашқы ұзындығымен салыстырғанда ұзындығының төмендеуіне байланысты жекелеген тармақтары толықтай жарамсыз болды.
Кесте 2.2
Есіл өзен бассейнніндегі ауыз сумен қамтамасыз етілу сипаттамасы
Көрсеткіштер
Өлшем бірліктер
Қала атаулары
Астана
Петропавл
Көкшетау
Степногорск
Халық саны
мың адам
500,0
195,6
125,8
50,0
Су өткізгіш желілердің ұзындықтары
км
525,5
288,0
280,0
350,0
Су қабылдағыш құрылымдардың өнімділігі
мың м3тәул.
363,0
120,0
40,0
164,0
2001 жылғы жалпы су пайдалану :
жер беті су көздерінен
жер асты су көздерінен
млн. м3
62,3
62,0
0,3
22,4
22,4
-
10,6
8,2
2,4
3,5
3,5
1 адамға кететін меншікті су тұтыну:
есепке тек халық тұтынуы
жалпы су жйналымынан
лтәул
Барлық бөлінген су
млн. м3
40,1
19,5
10,4
3,2
Канализациялардан 1м[3]суға кететін тариф
теңге
40,54
25,3
39,43
нс
Су-канализациялық қызметтерге кететін болжамдалған шығындар
млн. теңге
762,0
нс
нс
нс
2.1.2 Лас суды әкету
2003 жылы Есіл бассейіні бойынша лас және шахталы суды тастау көлемі 86,14 млн.м3, соның ішінде Ақмола облысы бойынша -64,44 млн.м3 және Солтүстік Қазақстан облысы -21,6 млн.м3 - ді құрайды. Бұл көрсеткіштер пайыздық шамамен бас тоғанның жалпы өлшемі бойынша 42-44 %-ды құрайды.
Жер асты және жер үсті судың ірі ластану жинақтағышы деп Талды - Көл өзені болып табылады, мұнда Астана қаласының лас сулары толықтай механикалық және биологиялық тазалаудан кейін тасталынады. Жылына 5,0 млн.м3жыл лас сулар Көктал ауылдық округіне жіберіледі.
Талдыкөл жинауышына қаланың тіршілік әрекетінен күнделікті 136 мың текше метр лас су құйылады. Болжамдарға сүйенсек, 2020 жылы бұның көлемі 2,5 есе өсіп, тәулігіне 254 мың текше метрге жетеді екен. Көктем мезгілінде ағынның деңгейі өте қауіпті мөлшерге жетеді. Сондықтан да, амалсыздан санитарлық қашыртқы жасалады. Экологтар дабыл қақты, ал тұрғындардың арасында, қаланың ол жерге жақын орналасқан бөлігін су басады, сонымен қатар, масаның көбеюі мүмкін деген қауесет сөз тарап кетті. Тұрғын санының көбеюі мен жаппай құрылыстың жүргізілуінен, бұл жалпы қалалық мәселеге айналды.
Солтүстік Қазақстан облыстық үкімет бірден бірнеше қалалық канализация жүйесін құтқару жоспарын қарастырды. Олардың әрқайсысы егжей-тегжейлі тексерілді. Нәтижесінде қалалық комиссия қымбат, алайда, табиғатпен үйлесетін, Шнет пен Ағанас көлдерінің аймағында орналасқан Қарабидайық жинауышы жобасын қабылдады. Бағдарлама аясында, қазіргі Талдыкөл жинауышын жою да қарастырылған. Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, бүкіл жұмыс кешені үш кезеңге бөлінген. Бүгінде жобаның екі кезеңі жүзеге асты. Оларға жұмыс істеп тұрған төрт тазарту резервуарын қайта жөндеу мен жаңадан екі тазарту резервуары және тұнбаны сусыздандыру цехінің құрылысы кіреді. Сонымен қатар, он бес жыл бұрын салынған Талдыкөл жинауышынан Қарабидайыққа тұнбаны тасымалдайтын жүйе де қалпына келтірілді. Басқаша айтқанда, Талдыкөлдің ағын суын тазартып, оны Қарабидайыққа айдайды. Сонымен қатар, бастапқы жинауышты құрғатады. Жаңа суқоймасы Астанадан 34 шақырым жерде орналасады. Ағынды сулар азот пен фосфор байланысынан терең биологиялық тазартатын имараттың көмегімен тазартылып отырады. Арнайы цехта әбден сусыздандырылған қалдықтар қоймаланып, жабық алаңда көміледі.
Жобаны жүзеге асыру үшін үш миллиард теңге жұмсалды. Биылғы жылы суды зарасыздандыру станцияларын құру жөнінде де жұмыстар басталды. Ол жерде ағынды суды балық шаруашылығының көрсеткішіне дейін тазарта алады. Келесі кезекте, нөсер суларын тасымалдау станциясы мен тазартылған ағынды тасымалдайтын құбыр желесінің екінші тармағы тұр. Үшінші кезекті жүзеге асыруда, Қарабидайық жинауышы 27 млн. текше метрге дейін кеңейтіледі. Талдыкөл көлі өзінің бастапқы мөлшеріне түседі, яғни, 400 гектарға жуық. Сонымен қатар, суқоймасын табиғи тазарту механизмі іске қосылады. Жинауышты жою жөніндегі жоба 2010 жылы аяқталады. Болашақта қазіргі жинауыштың аймағы жасыл аймаққа айналуы тиіс - 18 мыңнан астам гектар жерге терек отырғызылады. Ол жердің бәріне де суару жүйесі жүргізіледі. Яғни, қала тұрғындары қайтадан жанданған көлдің айналасындағы жас ағаштардың көлеңкесінде демалатын болады. Астана экожүйесі де жақсарып, лай тұндырғының орнына қала-саябақ пайда болмақ.
Степногорск қаласы мен кәсіпорындарынан шыққан шыққан ағынды сулар КазСабтон ЖАҚ канализациялық тораптарына келіп түседі.
Канализациялық шаруашылық бассейіндерінің талдамы көрсеткендей, тек қана 6 қалада канализациялық торап бар.
Солтүстік Қазақстан облысын сумен жабдықтау толығымен қайта жөнделуде, үш жыл бұрын қабылданған бағдарламаға сәйкес, жыл сайын ондаған шақырым желі қайта жөндеуден өтіп жатыр. Келесі жоспарда тұрған жұмыстар - ескі қаладағы су құбыры желісін және қала құрамына кіретін жаңа елді-мекендерде құрылыс жүргізу. Сумен жабдықтау туралы айта отырып, канализация мәселесін көтермеу мүмкін емес. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты, жарты миллион тұрғыны бар қала тек қана суды пайдаланбайды, сонымен қатар, оны төгіп те жатады. Коллекторларда жиналып қалған шаруашылық-тұрмыстық ағындар табиғи айналымға қайтып оралу үшін, әбден тазартуды қажет етеді. Бірнеше ондаған жылдар бойы, тазарту қызметін қаладан алты шақырым жерде орналасқан Талдыкөл атқарып келген. Алайда, соңғы жылдары ескі жинауышқа толып кету қаупі төніп тұр. Үлкен қарқында өсіп келе жатқан қаланың қалдықтарын сіңіріп үлгермей жатыр.
Кесте 2.3
Есіл, Нұра өзендері мен Нұра-Есіл каналының жер беті суларының сапасы
Су нысаны
ШРЕК орташа еселігі
ШРЕК-тің орташа еселігінің суммасы
Ластағыш заттар индексінің мөлшері
Су сапасының класы
Еріген оттегі О2
БПК5
Сульфаттар SO4
Мұнай өнімдері
Ұшатын фенол
Сынап
Hg
Есіл өзені
Вячеслав су қоймасы
0,61
0,73
1,24
0,6
1,0
1,5
5,68
095
IIкласс-таза
а.Волгодоновка
0,53
0,97
1,51
0,6
10
1,5
6,04
1,0
IIкласс-таза
а.Тельмана
0,58
0,87
2,13
0,6
1,7
1,5
7,38
1,23
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
а.Кирово
0,58
1,7
3,43
0,8
1,7
1,5
9,71
1,62
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Есіл өзенінің салалары
Ақбұлақ өзені
(орташа)
0,8
0,34
3,3
1,0
-
1,5
6,94
1,39
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Сарыбұлақ өзені
(орташа)
1,2
0,54
5,5
1,4
1,42
4,6
14,64
2,44
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
2. Нұра өзені
а.Романовна
0,52
2,65
3,8
1,0
1,7
1,5
11,17
1,86
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Преображен су торабы
0,52
2,75
3,85
1,0
1,0
1,5
10,62
1,77
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Оңтүстік-Батысқа қарай а.Шнет
0,60
2,35
3,72
1,2
1,3
1,5
10,67
1,78
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
3.Нұра-Есіл каналы
Нұра-Есіл каналы
(орта бөлігі)
0,54
1,55
3,99
1,2
1,0
1,5
9,78
1,63
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
2.1.3 Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау
Қазақстан аймағында ауыл халқының қалаға қоныс аударуы әсерінен қоғамдық мал шаруашылығында мал басы тез арада азйып кетті, барлық ауылдық өндіріс орындары және кәсіпорындар тоқтап қалды. Осының нәтижесінде жайылымдарды суландыру мен ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға су тұтыну төмендеп кетті.
Егістікті суармалаудағы жерді суғару көлемі келешекте мүлдем төмендеп кету қаупі бар. Бұл дегеніміз ауылдық жердегі электр энергиясының жоқтығы, өнімге сұраныстың төмендеуі, егістік жердегі өсірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылауы, сонымен қатар мал басының төмендеуі мен егістік жерлерде өсірілген өнімге сұраныстың төмендеуімен байланысты.
Көлдете суғару аймағына су құюдағы су тұтыну көлемінің төмендеуі, біріншіден су тапшылығы жылдары, екіншіден ғимараттардың техникалық жағдайы, көлдете суғару жүйесі және аймағы пайдаланылмайды, оларға жөндеу жұмыстары жүргізілмейді. Суландыруды реттеу учакелеріне, гидротехникалық ғимараттарға, жөндеу, қайта құру жұмыстары соңғы жылдары мүлдем жүргізілген жоқ.
Негізінен көлдете және тұрақты суғаруды есептегенде 1990 жылдан бастап ауыл шаруашылығында су тұтыну төмендеп кеткен.
01.01.2004 ж. жер есебінің берінділері Есіл тораптық су басқару (ТСБ) бойынша 71,2 мың.га жер тұрақты суландыру құзырында, соның ішінде Ақмола облысы бойынша 48,3 мың.га, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 22,9 мың.га.
Нақты 2003 жылы 8,49 мың. га толтырылды, 1990 жылға қарағанда12 есе аз болып отыр. Тәжірибе жүзінде соңғы бес жыл уақытында тек қана саяжай, сонымен қатар шағын учаскелер, негізінен Астана, Петропавловск, Степногорск және Ақмола облысының Целиноград аудандары аймағындағы елді-мекендер толтырылуда.
Көлдете суармалау мен шабындықты суға толтырудың нақты ауданы екі облыс бойынша жер балансы -86,300 га-ды құрайды, пайыздық өлшеммен 33 есеге қысқарған. 1998 жылдан бастап су тапшылығы нәтижесінде Есіл, Селеті өзен тораптарында көлдете суғару жүйесі мүлде жүргізілген жоқ.
Шаруашалықтың барлық категорияларында кенеттен мал шаруашылық деңгейі төмендеп кетті, мыс: шошқа, қой 1990 жылмен салыстырғанда 2,5-3,0 есеге дейін төмендеген, ал жылқы мен құс пайызы мүлде өзгермеген. 2002ж. 1 ақпанына қарағанда екі облыс тораптарында 677000 ірі қара мал, 358000 бас шошқа, 138000 бас жылқы, 330000 бас қой және 4050000 бас құс болған.
Осы берілген жер есебі бойынша 6700 га жер жайылымды суландыруға арналған. Негізгі ғимараттар мен суландыру көзі болып тоғандар, қазу жұмыстары, құбырлы құдықтарт және өзендер мен көлдер болып табылады.
Кесте 2.4
Ауыл шаруашылығына су жинау
Салалар
1990
1995
2000
2003
Ауылшаруашылығы
510,3
315,8
41,4
57,1
Реттік суғару
134,0
55,2
11,7
18,3
Лиманды суғару
256,5
165,5
0,6
6,57
Ауылшаруашылығын сумен қамту
96,0
77,5
24,0
27,17
Жайылымдарды суландыру
24,0
17,6
5,1
5,05
2.1.4 Өндірісті сумен жабдықтау
Өндірістік қажеттіліктерге арналған су тұтыну көлемінің төмендеуі бәрінен бұрын өндірістің төмендеуіне өндірістік кәсіпорындардың тұрақсыз жұмыс жасауына, банкротқа ұшыраған кәсіпорындардың жабылуына байланысты болды. Барлық өндірістік кәсіпорындар, жылу энергетика өндірісі, КазСабтон ЖАҚ және де ірілі-ұсақты өндірістер тоқтаған. Жалпы су тұтынудан 2003 ж. өндіріс-26,58 млн.м3, жылу энергетика сұраныстарына-36% шамасында, КазСабтон ЖАҚ-48% және де басқа қажеттіліктер үшін 16%алынады.
Суды айналма және қайта пайдалану көлемі Есіл БСБ жалпы алғанда өткен жылғымен салыстырғанда 65,5 млн.м3 төмендеген және қазіргі есебі 384,3 млн.м3 құрайды.
2.1.5 Жылу энергетикасы
Жылу энергетика - кез-келген елдің экономикасының фундаментінің бірі. Біздің мемлекет өзінің жылуэнергетикалық инфрақұрылымы мен адекваттықтың қазіргі талаптарына қамқорлық жасайды. Қазақстан жылу және электр энергиясының көлемін көбейтуді жоспарлап отыр және 2015 жылына энергияның жалпы өндіру көлемін 86 млрд.кВт-сағатқа дейін жеткізуді ұйғарып отыр, бүгінгі күндегі өндірілетін энергияның деңгейін 50% дейін арттыру. Бұл үшін әр түрлі мемлекеттік жобалар мен жылу энергетикалық бағдарламаларды жүзеге асыру қажет, мысалы: Ұлттық энергетикалық торап модернизациясын жобалау ядролық энергетика қарсаңында Ресеймен екі жақты келісім жасауда. Ұлттық жылу энергетиаксын модернизациялау бағдарламасы және т.б. Қазақстан аймағындағы барлық жерлерінде жылу энергиямен жабдықтаудың сенімді стратегиялық мағынасы бар бағдарлама жасалынды. Бұлар әсіресе оңтүстік областарында жылу энерия жетіспеушілігі қатты сезілуде. Бүгінгі күнде жылу және энергетикалық энергия өндіру тұрақты дамуда.
Есіл өзені торабындағы тұтынушыларды электрмен жабдықтау Петропавл ЖЭС-2, Ақмола ЖЭС-1 және де ЖЭС-2 сияқты электр станциялары арқылы қамтамасыз етіледі. Төменде кәсіпорындардың қыысқаша негізгі сипаттамалары келтіріледі.
1990 жылдармен салыстырғанда экономиканың барлық салаларында ЖЭС өндірістерінің жұмыс қуатының төмендегені бақыланып отыр.
Су қорларын пайдалану технологиясын жетілдірудің негізгі бағыты энергетикалық мақсатта су тұтыну технологиясын ендіру (су тұтыну технологиясын жоғары деңгейде ендіру т.б).
Кесте 2.5
Жылу энергетикасына қажетті су жиыны
№
Жылу элекрт цтанция атаулары
ТЭЦ орналасқан мекеме
ЖЭЦ қуат
Жұмысшылар саны
Су жиналым 2001 жылы, млн. м3
Айналым
Электрлік
Мвтсағ.
Жылулық Гкалсағ.
1.
Ақмола ЖЭЦ-1
ЖШС Астана-Энергосервиз
15,7
293,8
460
1,7
0,47
2.
Ақмола ЖЭЦ-2
oo -
240,0
540,0
800
6,4
139,8
3.
Петропавл ЖЭЦ-2
ТОО Аксесс Энерго
380,0
1258,6
1712
9,2
217,5
2.1.6 Балық шаруашылығы және де басқа тұтынушылар
Қазақстан республикасының балық шаруашылығының негізгі мақсаты балық өсіру, балық қорларын тиімді пайдалану, балық ресурстарын қорғау, жасанды жем базаларын сақтау, мелиоративті жұмыстар жүргізу болып табылады.
Қазіргі экономикалық жағдайда балық тауарларының тұтыну нарығы айтарлықтай қиыншылықтарды өткеруде: саланың дамуы балық қоры деңгейіне сәйкес келмейді, коперативті өндірістердің деңгейі төмен, инвестициялық проблеманың күрделілігін көрсетеді.
Дамыған нарықтық экономикада тұтынушы суверенитет пайда болады. Яғни көбірек табысқа кенелу үшін өндіруші тұтынушыға қызмет етеді. Балық шаруашылығын дамытудағы негізгі мақсат - балық шаруашылығы комплекстерін сақтау негізінде өндіріс орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, жасанды су қоймаларының биоресурстарын пайдалану, тауарлы балық өсіруге жағдай жасау. Балық өсіру аймақтарында балықтарды көбейту үлкен проблема болып тұр.
Балық шаруашылығы экономика саласында екінші дәрежелі шаруашылықтың бірі болып саналады. Балық шаруашылығына су тұтыну жылына бар болғаны 2%-ды ғана құрады.
Көп жылғы тәжірибе балық шаруашылығында судың көлемі мен сапасына өте жоғары талап қоятынын көрсетті. Сондықтан бұл сала су кешеніне қатысушыларының бірі болып есептеледі. Оның талаптары көптеген халықшаруашылық салаларының талаптарына, қарама-қайшы келіп жатады. Балық шаруашылығының талаптары су көзінде жеткілікті көлемде оттегінің болуы және залалды заттардың болмауы, керекті тереңдік пен су жылулығын сақтау. Оның сыртында жеткілікті тамақ қоры және басқа балықты сақтау шаралары болу керек. Балық шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізетін жағдайлар;
- Табиғи сулардың тұрмыс, өндіріс лас суларымен, тынайтқыш, пестицидпен ластануы;
- Су көздерінің деңгейінің жиі өзгеруі және сапасының төмендеуі (Арал және Каспий теңіздері);
- Гидроқұрылыстардың өзен арнасына салынуына байланысты, балықтардың уылдырық шашу мүмкіндігінің азаюы;
- Суқоймаларының салынуына байланысты судың гидрологиялық, гидрохимиялық және гидробиологиялық кестесінің өзгеруі; Бөгеттің жоғарғы жағында судың температурасының өсуі, сутегінің өзгеруі, судың көк-балдырға айналуы. Бөгеттің төменгі жағында - балық шығуының тарылуы.
- Салынған насос станцияларының және басқа су алатын қондырғылардың балық қорғайтын арнайы торлардың және басқа құралдардың болмауынан шабақтардың қырылуы;
- Балық аулау тәртібінің бұзылуы.
2.1.7 Навигациялық құрылым
Қазақстан Республикасы аймағында Есіл өзені торабындағы кеме қатынысының учаскесі кепілдеме тереңдікпен 55 км - ді қамтиды.
2.1.8 Есіл өзенінің су шаруашылық балансы
Су шаруашылық балансы қаралып отырған өзен торабының жер беті мен жер асты сулары мен жер бетінен булану және өсімдік арқылы ауаға тарау , жауын-шашын қарым-қатынасын білуге жасалады. Сонымен қатар қолда бар су ресурстарымен оған халықшаруашылығына сұраныс пен экологиялық сұраныстарды салыстыру керек.
Есіл өзенінің жоғарғы бөлігі бойынша су тапшылығының нақты балансын соңғы жылдары ғана көрсетті.
Есіл өзен торабы бойынша төменде 2003 жылға су шаруашылық балансы келтіріледі.
Есіл өзен торабының жылдық ағынының орташа сулылығы 2,23 км3-ты құрайды. Соның салдарынан міндетті шығындар жылдың орташа сулылығы шамамен 0,8 км3 суды құрайды, жоғарғы су сақтағыштан, өзен арнасынан, сүзгілеуден буланудағы ағын жоғалу -0,5 км3.
Экономика саласының дамуы, астанамыздағы су тұтынудың барынша жоғарылауы, қарқынды дамудың жоспары 1,0 км3.
Су қорларының орналасуының жоғарылауна байланысты су шаруашылық шаралары кешеніне кіретіндер: өзен ағындарының реттелуі, тиімді және әсерлі пайдалану, қосымша су көлемін басқа бассейіндерден әкелу.
1. Ертіс-Қарағанды каналынан Есіл өзеніне дейінгі су тартқыш 2001 жылы Казгипроводхоз жобалау институтында Ертіс-Қарағанды каналынан Есіл өзеніне дейінгі су тартқыш құрылысының ТЭН негізінде енгізілген. Есіл өзеніндегі кешенді ғимараттардың техникалық сипаттамалары:
- су тартқыш трассаның жалпы ұзындығы 20км, соның ішінде ағынды бөлігі-болат құбыр, диаметрі 1400мм -9,7км, ағынсыз бөлігі - темір бетон құбыр, диаметрі 1200 мм,-3,0км және диаметрі 1000мм-3,8км және темір бетон канал-3,2км;
- басты су қабылдағыш - есептік шығын 1-ші кезек-3,6 м3с, екінші кезек-7,2 м3с;
- сорғыш станциялары және де басқа көмекші ғимараттар.
Ертіс-Қарағанды канал су қабылдағышының су көлемі -90 млн.м3жыл, соның ішінде Вячеслав су сақтағышына келетін судың көлемі -63 млн.м3жыл.
2. Нұра-Есіл каналы Нұра өзенінен Есіл өзеніне су беру арқылы Астана қаласының техникалық су тапшылығын қамтуға арналған. Өздігінен ағатын каналдың ұзындығы -25км, өткізу қабілеттілігі-12,4 м3с. Ғимараттар құрамына кіретіндер: су көтергіш қалқан бөгет, Нұра өзнінің гидротүйіні, 1-ші көтергіш сорғыш және сүзгілеу станциясы.
Нұра өзенінің ағын суларының және Нұра-Есіл каналының лас сулармен ластануына байланысты Қарағанды және Теміртау қалаларындағы өндірістік аудандарында пайдаланатын жеке техникалық су құбырларының болмауы қазіргі уақытта мүмкін болмай отыр.
Сонымен қатар қосымша су тапшылығын жою барысында қашыртқы, айналма, жер асты және де лас суларды пайдалану көлемін ұлғайту қарастырылуда.
Кесте 2.6
Есіл өзенінің су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
Әбдіқадыр Г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ СУ ҚОРҒАУ АЙМАҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОБАСЫ
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ _______________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
1.
Есіл өзен бассейнінің табиғи жағдайының жалпы сиаттамасы ... ... ... .
16
1.1 Географиялық жағдай және рельеф ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
16
1.2 Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
2.
Қазақстан Республикасы аймағындағы Есіл өзені торабының су
шаруашылық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18
2.1 Есіл өзені суын пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
2.1.1 Ауыз сумен қамту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.1.2 Лас суды әкету ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.1.3 Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
26
2.1.4 Өндірісті сумен жабдықтау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
2.1.5 Жылу энергетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
2.1.6 Балық шаруашылығы жәнеде басқа тұтынушылар ... ... ... ... ... ...
29
2.1.7 Навигациялық құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2.1.8 Есіл өзенінің су шарушылық балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
3.
Есіл өзен торабындағы су қорғаудың қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ..
32
3.1 Су объектілерін қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1.1 Есіл ТСБ орнында жүргізілетін іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
32
3.1.2 Жобалық өңдеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
3.2 Өзендегі лас суларға бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ...
40
3.2.1 Мемлекеттік бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
4.
Есіл өзенінің су қорғау аймақтары мен жолақтары ... ... ... ... ... ... .. ... .
44
4.1 Су қорғау аймағы мен жолақтарының өлшемін анықтаудың әдістемелік негізін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
4.1.1 Су қорғау аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4.1.2 Су қорғау жолақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
4.1.3 Жер үстін сумен жабдықтау көздерінің санитарлы қорғау Аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
4.2 Есіл өзенінің су қорғау шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
4.2.1 Су сақтағыштар үшін су қорғау аймағының шекарасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4.3 Есіл өзенінің су қорғау аймағының жолақтарының шекарасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
52
4.3.1 Су сақтағыштары үшін жағалаудағы су қорғау жолақтарының шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
4.3.2 Астана қаласы ауданының Есіл өзені жағалауындағы су қорғау жолағының шекарасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
4.4 Су қорғау аймақтары мен жолақтарын ұйымдастыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
4.5 Өзен жағдайының су қорғау аймақтарын құру әсерін бағалау...
54
5.
Су қорғау белгілеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
5.1 Су қорғау белгілерінің тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
56
5.2 Су қорғау белгілерінің ұсынылған тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
56
5.2.1 Су қорғау аймағының жағалау жолағының белгісі ... ... ... ... ... .
56
5.2.2 Санитарлы қорғау аймағының белгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
57
5.3 Су қорғау белгілерін орнату мен сметасын дайындау. ... ... ... ... ... .
57
6.
Су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобасын жүзеге асыру туралы ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
6.1 Пайдалану шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
7.
Негізгі әлеуметтік-экономикалық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
КІРІСПЕ
Су қорғау аймағы өзен, көл, су қойма және тағы басқа жер беті су көздер акваториясына қосылатын ауданға арнайы шаруашылық режим немесе басқа қызмет түрлері белгіленеді. Соған байланысты су қорғау аймағы бөлінеді. Ені 20-ден кем емес бұл аймақ су нысанына және су шаруашылық құралымына шектеулі шаруашылық қызмет режимі орнатылады.
Су қорғау аумағындағы арнайы режимді сақтау табиғатты қорғау кешенінің құрама бөлігі су нысанының және жағалық аймағының абаттану жағдайы гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық және экологиялық шараларын жақсартады. Сонымен қатар су қорғау аймағы және жолақтары Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысы 19.03.04 ж. №451 шараларының бірі Республика аумағындағы апат жағдайларынын алдын алу шаралары су қорғау аймақтарында нысандар тұрғызуға тыйым салу салалары.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының облыстарының қатарында өзендерге су қорғау аймағы және жолақтары, бірақ бұл қаулы есепке алмайды:
-су жайылу шекаралары;
-бассейннің физико-географиялық жағдайлары;
-бар елді мекен және инфражүйе.
Су қорғау аймақтарының және жолақтарының нақты өлшем құру үшін әр өзенге сәйкес жобалық жұмыстар өткізу қажет.
Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру келесі қызметтерді бақылауға мүмкіндік береді:
1. судың сапасын жақсарту;
2. су тасқындарынан қорғау;
3. ағынды қорғау
Су қорғау аймақтарын және жолақтарын құру Есіл өзені бассейнінің физико-географиялық және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін пайдаланып қарастырыды.
Судың сапасын жақсарту. Есіл өзен бассейні Қазақстан Республикасы территориясының 245 мың км. (215 мың км.) алып жатыр. Елді-мекен 1.9 млн. адамнан құралған, олардың 1.09 млн. (57%)-қала тұрғындары. Бұл су ресурстарымен аз қамтамсыз етілген бассейндердің бірі. Су қоры 5.34 км құрайды. Су қорының көп бөлігі көлдерде шоғырланған-55%, өзен ағыны 34% құрайды, су қоймаларда 7% шоғырланған. Қазақстан бойынша жер асты суларының қоры-0.19 км(Балқаш-Алакөл бассейнінің қорынан 30 еседей кем) және бассейндегі су балансының барлығы 4% құрайды.
Есіл өзенінің негізгі су артериясы болып солтүстік Көкшетау биіктігінен, ал оңтүстігінде-Ұлытау тау беткейінен бастау алатын бірнеше ірі салалары бар. Қарағанды облысында (Қазақстан солтүстік қиыры). Оның ұзындығы 2450 км. құрайды, сонымен қатар 1717 км. Қазақстан аумағының Ақмола және солтүстік Қазақстан облыстарының аймақтарында созылып жатыр. Колутон, Жабай, Терісаққан, Акан-Бурлук және Иман-БурлукД өзендері сулылығы және тармақтарының созылуымен ең маңызды болып келеді.
Өзен бассейндерінің ерекшеліктері ағысты бөлістіру жыл мезгілінде ғана емес, сонымен қатар жылдарда да бірқалыпсызболып табылады. Әр жылда су шығыны жүз рет өзгеруі мүмкін, бұл осы өзендердің ресурстарын шаруашылық пайдалануын біршама қиындатады. Сол себептен ылғи да су тапшылығы болып тұрады, бұл суды ластаушы заттар санының күрт көтерілуіне, су сапасының төмендеуіне әкеліп соғады.
Бассейн шектерінде 2.2 км су қалыптасады, оның 0.5 км сүзілу және булану есебінен жоғалады, ал 0.8 км санитарлық, табиғатты қорғау және реттелмеген арынды ұсынады.
Су тасқынынан қорғау. Су тасқыны ең жиі және зиянды табиғи апат болып табылады. Олар тікелей және жанама түрде зиян келтіреді. Бірінші кезекте-бұл нысандардың қирауы, адамдардың қаза болуы, үй жануарлары мен ауыл шаруашылық дақылдарының егісі, ландшафтың бұзылуы. Екіншіден осы апатқа байланысты өндірістің тоқтауы, көлік қатынасының бұзылуы, ортаның, оның ішінде судың ластануы, эпидемияның пайда болуы және тағы басқалар.
Есіл өзені бассейнінде су тасқынының басты себебі қатты және ұзақ жауын, қар қабатының қарқынды еруі, су қоймаларының бұзылуы, өзендегі мұздың қатталуы мен кептелуі.
Қазақстанда су тасқынының 70% көктемгі су толуына, 30% жаңбыр жауға және 10% басқа себептерге байланысты болады.
Су тасқынының жойқын күшінен толық қорғау мәселесі Қазақстанда әлі күнге шешімін таппай отыр. Осыған байланысты республика деңгейінде су тасқынынан қорғау бойынша ұзақ мерзімді бағдарлама жасау, сонымен қатар су басу аймақтар үшін тәуекелдік картасы мен қауіпсіздік құрылыстың жаңа нормативін жасау ең актуальді мәселе болып отыр. Бұл мәселелерді шешу су басу процестерінің космостық мониторинг құжаттарына және олардың потенциалдық сценарийлерінің ГИС-технологиясы негізінде негізделуі тиіс. Бұл әдістемелік жол алдағы уақытта су тасқынына байланысты үлкен шығындарды болдырмауға мүмкіндік жасайды. Мысалы Астана қаласында Есіл өзенінің сол жақ жағалауында нысандар салынып жатыр. Алдын ала жүргізілген гидрологиялық есептеулер бұл аймақта аз қайталанатын судың өте жоғары деңгейі болуы мүмкін.
Солтүстік және Орталық Қазақстанда ауыз су мәселесі ең актуалды болып табылады. Минералды жер асты сулары мен мұздақтардың болмауы, көлдердегі сулардың аздығы халық үшін өзен суын ауыз судың жалғыз ғана көзі етеді. Егер Ақмола облысында Есіл өзенінен басқа бірнеше орта және кіші өзендер болса, Солтүстік Қазақстан облысы үшін Есіл өзені ауыз су үшін жалғыз ғана су көзі болып табылады. Сондықтан да суды сақтау ең актуальді мәселе болып табылады. Ақмола облысының сумен жабдықтаудағы ең өзекті мәселесі Астана қаласының сумен қамтылуының артуы Ертіс-Қарағанды каналымен Есіл өзеніне су тастау су құбырымен құрылысының құрылысы аяқталды. Вячеслов су қоймасынан қалаға су беретін су құбырының 3 желісі аяқталды. Облыс халқын су құбырымен қамтамасыз ету 70.6%. Облыстың 727 елді мекенінің 311-і орталықтандырылған су құбырымен қамтылған, 361-і жергілікті су көздерінің 55-ісырттан алып келетін суды пайдаланады. Соңғы жылдарда облыста ашық су көздерін пайдаланатын халық үлесі 2-есеге көбейді. Еңбекшілдер (11.8%), Жақсы (57%), Жарқайың (46%), Зеренді (48%) аудандарының халқы жергілікті су көздері мен тасып әкелінетін су пайдаланады.
1 ЕСІЛ ӨЗЕНІ БАССЕЙНІ ТАБИҒИ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
3.1 Географиялық орналасуы және рельеф
Бассейн үшін оңтүстіктен солтүстікке қарай жалпы төмендеу сипатталады. Бассейннің солтүстік бөлігінде Батыс-Сібір мен Солтүтік Қазақстан жазықтары бассейн территориясының біршама бөлігін Қазақстанның Сарыарқасы алып жатыр.
Солтүстік Қазақстан жазағының орташа 200 км. Есіл өзенінің бойлай созылып жатыр.
Бассейннің көп бөлігін жазық ландшафт алып жатыр. Орман-далалық ландшафтық зона қалыпты-континентальды климатпен сипатталады. Жауын-шашынның орташа мөлшері 300-350 мм, ылғалдылық коэффициенті 0.77-0.56 құрғақшылық жылдардың қайталануы 20-30%.
Ылғалдылық коэффициентінің әртүрлілігіне байланысты екі аймаққа бөлінеді. Қалыпты ылғал аймақ Петропавл қаласынан солтүстікке қарай орналасады, ылғал коэффициенті 0.77-0.63. ландшафты әртүрлі.
Петропавл қаласынан оңға қарай типтік емес ормандала аймағы орналасқан, ылғал коэффициенті 0.63-0.56. Ормандалалық ландшафтық аймақтың жерлері шабындық пен жайылымға пайдаланылады. Далалық ландшафтық аймақ Есіл бассейнінде өзенағысымен жоғары Сергеевка қаласынан басталады. Ландшафтың зоналық түрлері құрғақ және қуаң климаттық жағдайларда қалыптасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 310-220 мм, ылғалдық коэффициент 0.57-0.27, қуаңшылық жиі болады.
1.2 Геологиялық құрылым
Есіл өзенінің бассейні геолого-географиялық және геолого-құрылымдық аудандауға сәйкес Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысында-Ерементау антиклинорийі, Селеті синклинорийі және Ешкіөлмес антиклинорийі; Орталық Қазақстанның шығысында-Теңіз ойпаты және Байқоңыр-Есіл мегасинклинорийі Орталық Қазақстанның Солтүстігінде-Марьев синклинорийі және Қазақстанның Солтүстігінде Омбы синеклизасының Қазақстандық қанаты орналасқан.
Орталық Қазақстанның Солтүстік-шығысы Есіл өзенінің оң жақтағы негізгі саласы Мойылды өзені басынан бастап Астана қаласының Киров елді мекеніне дейінгі аралығын қамтиды. Өзен бассейнінің ені 30-км ден 75-км-ге дейін жайылып жатыр.
Ерементау антиклинорийінің Есіл өзені тұсындағы ені 60-75 км батыс жағынан Селеті синклинорийі қосылады.
Селеті синклинорийі оңтүстік бөлігінде ені 30-45 км болатын жіңішке сызықтық құрылым.
Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы аймақ пайдалы қазбаларға кедей.
Астана қаласынан оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа қарай Есіл өзенінің аумағында орта және кіші құрылыстық құм мен топырақтың карьерлік орындары бар.
Орталық Қазақстанның Батысы Астана қаласының Есіл жебесіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл жердің негізгі геолого-құрылымдық элементі болып теңіз ойпатының солтүстік бөлігі, сонымен қатар Жарқайнағыш антиклинорийі мен Қалмақкөл синклинорийі.
Теңіз ойпаты солтүстігінде Степняк синклинорийімен және Көкшетау биіктігімен шектеледі.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЙМАҒЫНДАҒЫ ЕСІЛ ӨЗЕНІ ТОРАБЫНЫҢ СУ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Есіл өзені суын пайдалану
Есіл өзені Қазақстан Республикасындағы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарын негізгі сумен жабдықтау көздері болып тадылады. Есілдің суы Астана, Петропавл және де көптеген елді-мекендерді сумен жабдықтауға пайдаланылады. Есіл өзені торабында жалпы шамамен 1000000 адам мекен етеді.
Есіл өзенінің суы
oo ауыз сумен жабдықтауға;
oo ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға;
oo өндірістік сумен жабдықтауға;
oo жылу энергетикасына;
oo балық шаруашылығына пайдаланылады.
1998 жылдан бастап ауыл шаруашылығына су алу төмендеп, ал тұрмыстық және ауыз сумен жабдықтау үлесі өсті. Бұл бір жағынан ауыл шаруашылығындағы дағдарысқа және де жерді суландыру алаңының төмендеуіне байланысты, ал екінші жағынан Астана қаласы халқының күннен - күнге өсуіне де байланысты болып отыр.
Кесте 2.1
Есіл гидрографиялық бассейнінің қамтамасыздығы бойынша өзендерінің жылдық ағыны
№
Өзен және гидрометриялық бекет аталуы
Су бекетінің
№
Сағадан қашықтық,
км
Су жинау алабы,
мың км[2]
Жылдық ағын көлемі, км[2]
орта жылдық
суы аз жылдар
Суы мол жылдар
75%
95%
5%
1.
ө.Есіл-жалпы бассейн
155,0
2,23
0,971
0,252
6,08
ө. Есіл-а.Тургеневка
136
2367
3,24
0,085
0,041
0,015
0,198
ө.Есіл-а.Волгодоновка
137
2299
5,4
0,20
0,10
0,03
0,48
ө. Есіл-а.Западное
142
1302
90,0
1,17
0,41
0,08
2,5
ө. Есіл-а.Сергеевка
145
1079
109,0
1,86
0,76
0,18
4,6
ө. Есіл-қ.Петропавл
148
877
118,0
2,11
0,88
0,215
5,17
ө. Есіл-а.Долматова
-
142,0
2,23
0,971
0,252
6,08
ө.Мойылды-а.Николаевка
151
22
0,47
0,023
0,011
0,004
0,054
ө.Колутон-а.Колутон
153
44
16,5
0,168
0,046
0,011
0,787
ө.Жабай-қ.Атбасар
157
16
8,53
0,199
0,104
0,042
0,485
ө.Терісаққан-а.Гагарина
160
90
11,0
0,15
0,058
0,007
0,49
ө.АққанБұрлық-а.Григорьевка
162
12
6,52
0,139
0,083
0,014
0,28
ө.ИманБұрлық-а.Соколовка
166
31
4,07
0,07
0,01
0,002
0,123
2.
ө.Чаглинка-саласы
-
9,2
0,05
0,04
0,004
0,154
ө.Чаглинка-а.Павловка
133
185
1,75
0,023
0,002
0,001
0,078
3.
Есіл-Ертіс аралығы
16,7
0,2
-
-
-
ө.Селет-а.Изобильное
129
134
14,6
0,091
0,045
0,06
0,718
Селет-Есіл бассейнінің қорытындысы
180,9
2,48
1,01
0,26
6,23
2.1.1 Ауыз сумен қамту
Ауыз сумен жабдықтау жалпы су тұтынудың 60%-ын құрайды. Ауыз су қажеттілігінің негізгі көзі болып жер үсті суы саналады (90%). Астана мен Көкшетау қалаларын қосқандағы ірі және майда қалалардағы су қабылдағыштардың көрсеткіштерінің өзгерісі талданды.
Тораптардағы халқының санына байланысты барынша ірі қалаларға жататындар (50000 адамнан жоғары): Есіл өзені - Астан, Петропавловск; Чаглинка өзені - Көкшетау және Селеті өзені - Степногроск.
Бүгінгі күні Астан су арнасы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны кең көлемді жұмыстарды жоспарлап отыр. Осы уақытқа дейін атқарылған істердің ауқымын жеіл арсеналдар атқарса, ендігі кезекте ауыр да көлемді шаралар басталмақ. 2009 жылдан бастап, Вячеславск су қоймасына бастан-аяқ жөндеу жүргізіліп, суына сынап араласып үлгерген Нұра өзенін тазарту шаралары іске асады. Қомақты қаржыны талап ететін мұндай жобаларға сумен жабдықтаушылар әзірден дайындық жұмыстарын жасап жатыр. Мамандар мұндай күрделі тазарту шараларынан кейін Астанадағы тұтынатын судың сапасы бұдан да жақсара түсетінін айтып қуантады. Астананың өркендеуіне бүкіл әлем көз тігеді. Сондықтан да оның тұрмыс пен тіршілікке қатысты ірілі-ұсақты проблемалары тек өз еліміздің азаматтар үшін ғана емес, Қазақстанмен қандай да болмасын байланыс орнатқысы келетін шетелдіктер үшін де аса маңызды.
МК Астана Су арнасы ұсынымы көрсеткендей тек қана Астана қаласының өзінде соңғы бес жыл көлемінде 2-ТП (су шаруашылығы) түрінде суды пайдаланудың есептік берінділерінің талдауы көрсеткендей суды пайдаға асыру көлемі жылына 33 млн.м3 - ден (1997 ж.халық саны бойынша 300000 мың адамнан төмен) 29,2 млн.м3-ге дейін төмендеген (саны бойынша 490000 адам), осы уақытта су жоғалу14 млн.м3 - ден (орташа төрт жыл үшін) 26 млн.м3 - ге дейін жоғарылаған.
Бүгінгі күні елорданың барлық су сүзгіш станциялары цеолит атты химиялық элементтің көмегі арқылы судың сапасы мен түсін жақсартуға мүмкіндік алады. Шынтуайтқа келгенде бұл өродаланған мәселенің бірі ғана. Сонау тың игеру жылдары мен кеңес дәуірінен қалған канализациялық құбырлар мен ауыз суды жеткізетін магистраль жүйелердің әбден ескіргені белгілі. Бола құбырлардың ең жоғарғы пайдалану мерзімі 10 жыл екенін ескерсек, қала су жүйесіндегі қиыншылықтардың беті ашылатыны рас.
Қалада жыл сайын ішкі жүйедегі үзілген құбырлар бойынша 950-ге жуық жөндеулер жүзеге асырылады. Уақыты өткен, қолданыстан шығаруды күтіп тұрған осындай құбырлардың жайы негізгі мәселенің бірі. Жыл сайын он шақты километрдегі жүйелер жаңартылады, одан кейін оң жағалаудағы бұрынғы үйлердің су құбырлары жолдарын жөндеу мен қала аумағына кіретін жаңа поселкелерге канализациялық құбырлар жүргізу мәселесі кезекте тұр.
Вячеслав су бөгендері Астана қаласын сумен жабдықтаудың жалғыз су көздері болып табылады. 1969 жылы Мәскеу ғылыми-зерттеу институтының жобасы арқылы жүзеге асқан су қоймасынан келетін су жалпы ұзындығы 1000 шақырымдық, екі бөлікке бөлетін торап арқылы қалаға жеткізіледі. Қажет болған кезде Ертіс-Қарағанды каналы арқылы су тартатын құрамында екі су сорғыш станциясы бар қосымша су жинағын пайдалануға болады. Соңғы екі жылда Вячеславск су қоймасында су жинау 20 пайызға артты, бқл қаланың су тұтынуға деген сұранысы екі есеге артқанын айғақтайды. Су тапшылығы жылдары басталғанда барлық тұтынушыларды қамтамасыз етуді есептегенде, түгелдей пайдалы қайтарылым көлемі тек қана қала қажеттілігіне жұмсалады.
Ауыл халқын ауыз сумен қамтамасыз етуде күрделі мәселе туындайды. Уақытында су ақысының төленбеуі, жиі электр энергиясының өшірілуі Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы топталған су құбырларының тұрақсыз жұмыс жасауын тудырады.
2002 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Солтүстік Қазақстан
облысында 765 елді мекен бар. Өзінің жеке сумен жабдықтау жүйесі бар Петропавл қаласын есептемегенде, соның ішінде 441 елді мекен топтық су құбырына қосылған, оның 154-і ғана су пайдаланады, қалған 611-і суды жергілікті көздерден (көлдер, ұңғымалар, тоғандар, шахта құдықтары) пайдаланады. Ауыл және село тұрғындарының көбі шаруашылық ауыз сумен жабдықтау үшін орталықсыздандырылған, көбіне санитарлық-гигиеналық талаптарға сай келмейтін су көздерін немесе тасымалы суды пайдаланады.
Әсіресе, 1996 жылы Беловодск топтық су құбырының істен шығуына байланысты, Уәлиханов және Ақжар аудандарын сумен жабдықтау қиындық туғызып, 100 кент ауыз су көзінсіз қалды. Уәлиханов және Ақжар аудандарының 45 елді мекенінің тұрғындары бұрындары Беловод топтық су құбырының (облыс бойынша ұзындығы 996,8 шақырым) суын пайдаланды, 1998 жылы электр энергиясының тоқтатылуына, бас ғимараттардың технологиялық және энергетикалық жабдықтарының, сорғы станцияларының талан-таражға түсуіне байланысты су беру тоқтатылды. Сумен жабдықтаудың ірі орталықтандырылған желісін салу қажеттілігі ауыл шаруашылығының қарқынды дамуына ғана емес, сондай-ақ су ресурстарының аса шектеулілігіне де байланысты. Жер асты сулары минералдануының жоғарылығының салдарынан, негізінен шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін жарамсыз, сондықтан ауыз суының қаттығы жағдайында ауылдық елді мекендерге ұзындығы ауқымды топтық су құбырлары арқылы өзен суын беру нұсқасы қабылданды.
Өткен ғасырдың 60 жылдары тұрғызылған 25 жылдық кезеңге
есептелген магистральды топтық су құбырлары нормативтен тыс және және
тоқтаусыз пайдаланудың салдарынан толық жарамсыздыққа ұшырады, сондықтан тез арада қайта жаңғыртуды қажет етеді. Топтық су құбырларын пайдалануға берген уақыттан бастап, 1 текше метр ауыз судың өзіндік құнынан 50 % шегінде бюджеттен демеу қаржы алынды. Сондай-ақ, жыл сайын 1981 жылдан бастап, су құбырларын қайта жаңартуға және күтіп ұстауға бюджеттен едәуір қаржы бөлініп отырды, ол қосылған елді мекендерді кепілдік сумен жабдықтауды сақтауға мүмкіндік берді.
90 жылдардан бастап инвестицияланған бюджеттік қаражат көлемі едәуір қысқарды. Сондай-ақ, 1 текше метр ауыз судың өзіндік құнының өсуі су тұтынудың кенет төмендеуіне әкелді. Топтық су құбырларының бас құрылыстарының жиынтық жобалық қуаттылығы 188,6 мың м3тәулікті құрайды, факт жүзінде тек 4,3 мың м3 тәулік су беріледі немесе өнімділігінен 2,3 %. 2005 жылдан бастап топтық су құбырын қайта жаңғыртуға 2005 жылы 1307,3 млн. теңгеден бастап, 2008 жылы 341,5 млн. теңгеге дейін бөлінген республикалық бюджеттен қаржыландырудың төмендеуі байқалады. Қазіргі уақытта бөлініп жатқан қаражат су құбырларын қалыпты жағдайда ұстауға жеткіліксіз. Осының салдарынан апаттар саны артып, оларды жоюға арналған шығын өсуде. Бүгінгі күні топтық су құбырына қосылған 290 елді мекеннің 181-і су пайдаланады. Қалған ауылдардың көбі елді мекендерге сутартқыштар мен субұрғыштардың аппаттылығы салдарынан су ала алмайды, өйткені негізгі қаражат сутартқыштарды реконструкциялауға жіберіледі де, ал субұрғыштар назардан тыс қалады.
Кентішілік су құбырлары тарату желісінің жалпы ұзындығы 1,8 мың
км-ді құрайды, олардың 888 км-і жұмыс істейді. Су құбырларының көбі 70 жылдары пайдалануға берілген. Оларды пайдалану мерзімі өткен, апат үнемі туындайды. Жоғары апаттылық қайтара ластануға, су берудегі ұзақ бөгеліске, жекелеген жағдайларда 30 не одан да көп пайызға жететін желідегі
үлкен ысырапқа, ең соңында электр энергиясын асыра шығындауға әкелетін
еріксіз су жоғалтуға және 1 текше м судың өзіндік құнының өсуіне әкеледі. Облыстың кентішілік тарату желісінің жалпы ұзындығы 600 км, оның 126 км-і қирап, істен шыққан, оларды қалпына келтірсе, халық қажетті мөлшерде сапалы суға қол жеткізер еді. Облыстың жер үсті суларының ресурстары тұрақты және уақытша құйылумен және тұрақсыз режимдегі шағын ағын сумен Есіл өзенінен келеді. Ол тек қармен қоректенетін өзен типіне жатады, сондықтан да өзен режимі су кемері Петропавл бөген плотинасының төменгі бьефіндегі кесте нөлінен 10-11 метр түскен шұғыл жағдайларда көтерілуі мүмкін көктемгі су тасумен айқындалады. Жазғы-күзгі-қысқы саба өзен жер асты сулары есебінен қоректенгенде, судың төмен деңгейімен айқындалады.
Халықтың ауыз су мұқтаждығына пайдаланатын суының сапасы мен қол жетімділігін төмендетуге келесі факторлар ықпал етеді:
- су көздерінің, әсіресе жер үсті суларының өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы және шаруашылық-тұрмыстық қашыртқылармен жалпы техногендік ластануы;
- тиісті су дайындығын және лақтырылған судың тазалануын қамтамасыз етпейтін су құбыры мен кәріздік жүйелердің және құрылыстардың тозуы;
- ауыз судың құбырдың үстіңгі қабатының коррозияға қарсы жабынын бұзатын бактериялық қызмет өнімдерімен екінші қайтара ластануы;
- ауыз суға төлем бойынша баға саясаты, тарифтер тетігінің жетілмеуі, пайдаланудағы коммуналдық-тұрмыстық сектор мен ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауды басқарудың жеткіліксіздігі;
- халықтың төлеу қабілетінің және сапалы ауыз суға қол жетімділігінің
төмендігі;
- сумен жабдықтаудың жаңа жүйелерін салуға, қолда бар жүйені жөндеу-қалпына келтіру жұмысына мемлекеттік инвестицияның жеткіліксіздігі;
- кенорындарын шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін арнайы барланған жер асты суларын жеткіліксіз пайдалану;
- облыстың жекелеген аудандарында ауыз сумен жабдықтаудың жергілікті көздерінің болмауы. Халықты ауыз судың сапалылығы мен қол жетімділігімен қамтамасыз етумен байланысты туындаған жағдайдың себебін жою жөніндегі нысаналы шараларды қабылдамау келесі теріс салдарға әкеледі:
- облыс халқы денсаулығының нашарлауына;
- аудандардағы медициналық-экологиялық ортаның нашарлауымен байланысты халықтың реттеусіз көшіп-қонуына;
- коммуналдық сектор кәсіпорындарындағы ескірген өндіріс қорлары көлемінің өсуіне;
- пайдалану шығындарының өсуімен қатар коммуналдық қызмет көрсетудің сапасы мен кідіріссіздігінің төмендеуіне;
- жер асты сулары кенорындары мен ашық су тоғандарының ауыз су маңызының жоғалуына;
- су тазалауға және су дайындауға шығынның артуына.
Топталған су құбырларының жобалық қуаты: Есіл-50000 м3тәу, Персновск 78000 м3тәу, Соколовск -9600 м3тәу, Нұра -27300 м3тәу, Селеті-22000 м3тәу және Көкшетау -44000 м3тәу.
Топталған су құбыры тораптарының ұзындығы алғашқы ұзындығымен салыстырғанда ұзындығының төмендеуіне байланысты жекелеген тармақтары толықтай жарамсыз болды.
Кесте 2.2
Есіл өзен бассейнніндегі ауыз сумен қамтамасыз етілу сипаттамасы
Көрсеткіштер
Өлшем бірліктер
Қала атаулары
Астана
Петропавл
Көкшетау
Степногорск
Халық саны
мың адам
500,0
195,6
125,8
50,0
Су өткізгіш желілердің ұзындықтары
км
525,5
288,0
280,0
350,0
Су қабылдағыш құрылымдардың өнімділігі
мың м3тәул.
363,0
120,0
40,0
164,0
2001 жылғы жалпы су пайдалану :
жер беті су көздерінен
жер асты су көздерінен
млн. м3
62,3
62,0
0,3
22,4
22,4
-
10,6
8,2
2,4
3,5
3,5
1 адамға кететін меншікті су тұтыну:
есепке тек халық тұтынуы
жалпы су жйналымынан
лтәул
Барлық бөлінген су
млн. м3
40,1
19,5
10,4
3,2
Канализациялардан 1м[3]суға кететін тариф
теңге
40,54
25,3
39,43
нс
Су-канализациялық қызметтерге кететін болжамдалған шығындар
млн. теңге
762,0
нс
нс
нс
2.1.2 Лас суды әкету
2003 жылы Есіл бассейіні бойынша лас және шахталы суды тастау көлемі 86,14 млн.м3, соның ішінде Ақмола облысы бойынша -64,44 млн.м3 және Солтүстік Қазақстан облысы -21,6 млн.м3 - ді құрайды. Бұл көрсеткіштер пайыздық шамамен бас тоғанның жалпы өлшемі бойынша 42-44 %-ды құрайды.
Жер асты және жер үсті судың ірі ластану жинақтағышы деп Талды - Көл өзені болып табылады, мұнда Астана қаласының лас сулары толықтай механикалық және биологиялық тазалаудан кейін тасталынады. Жылына 5,0 млн.м3жыл лас сулар Көктал ауылдық округіне жіберіледі.
Талдыкөл жинауышына қаланың тіршілік әрекетінен күнделікті 136 мың текше метр лас су құйылады. Болжамдарға сүйенсек, 2020 жылы бұның көлемі 2,5 есе өсіп, тәулігіне 254 мың текше метрге жетеді екен. Көктем мезгілінде ағынның деңгейі өте қауіпті мөлшерге жетеді. Сондықтан да, амалсыздан санитарлық қашыртқы жасалады. Экологтар дабыл қақты, ал тұрғындардың арасында, қаланың ол жерге жақын орналасқан бөлігін су басады, сонымен қатар, масаның көбеюі мүмкін деген қауесет сөз тарап кетті. Тұрғын санының көбеюі мен жаппай құрылыстың жүргізілуінен, бұл жалпы қалалық мәселеге айналды.
Солтүстік Қазақстан облыстық үкімет бірден бірнеше қалалық канализация жүйесін құтқару жоспарын қарастырды. Олардың әрқайсысы егжей-тегжейлі тексерілді. Нәтижесінде қалалық комиссия қымбат, алайда, табиғатпен үйлесетін, Шнет пен Ағанас көлдерінің аймағында орналасқан Қарабидайық жинауышы жобасын қабылдады. Бағдарлама аясында, қазіргі Талдыкөл жинауышын жою да қарастырылған. Бекітілген тұжырымдамаға сәйкес, бүкіл жұмыс кешені үш кезеңге бөлінген. Бүгінде жобаның екі кезеңі жүзеге асты. Оларға жұмыс істеп тұрған төрт тазарту резервуарын қайта жөндеу мен жаңадан екі тазарту резервуары және тұнбаны сусыздандыру цехінің құрылысы кіреді. Сонымен қатар, он бес жыл бұрын салынған Талдыкөл жинауышынан Қарабидайыққа тұнбаны тасымалдайтын жүйе де қалпына келтірілді. Басқаша айтқанда, Талдыкөлдің ағын суын тазартып, оны Қарабидайыққа айдайды. Сонымен қатар, бастапқы жинауышты құрғатады. Жаңа суқоймасы Астанадан 34 шақырым жерде орналасады. Ағынды сулар азот пен фосфор байланысынан терең биологиялық тазартатын имараттың көмегімен тазартылып отырады. Арнайы цехта әбден сусыздандырылған қалдықтар қоймаланып, жабық алаңда көміледі.
Жобаны жүзеге асыру үшін үш миллиард теңге жұмсалды. Биылғы жылы суды зарасыздандыру станцияларын құру жөнінде де жұмыстар басталды. Ол жерде ағынды суды балық шаруашылығының көрсеткішіне дейін тазарта алады. Келесі кезекте, нөсер суларын тасымалдау станциясы мен тазартылған ағынды тасымалдайтын құбыр желесінің екінші тармағы тұр. Үшінші кезекті жүзеге асыруда, Қарабидайық жинауышы 27 млн. текше метрге дейін кеңейтіледі. Талдыкөл көлі өзінің бастапқы мөлшеріне түседі, яғни, 400 гектарға жуық. Сонымен қатар, суқоймасын табиғи тазарту механизмі іске қосылады. Жинауышты жою жөніндегі жоба 2010 жылы аяқталады. Болашақта қазіргі жинауыштың аймағы жасыл аймаққа айналуы тиіс - 18 мыңнан астам гектар жерге терек отырғызылады. Ол жердің бәріне де суару жүйесі жүргізіледі. Яғни, қала тұрғындары қайтадан жанданған көлдің айналасындағы жас ағаштардың көлеңкесінде демалатын болады. Астана экожүйесі де жақсарып, лай тұндырғының орнына қала-саябақ пайда болмақ.
Степногорск қаласы мен кәсіпорындарынан шыққан шыққан ағынды сулар КазСабтон ЖАҚ канализациялық тораптарына келіп түседі.
Канализациялық шаруашылық бассейіндерінің талдамы көрсеткендей, тек қана 6 қалада канализациялық торап бар.
Солтүстік Қазақстан облысын сумен жабдықтау толығымен қайта жөнделуде, үш жыл бұрын қабылданған бағдарламаға сәйкес, жыл сайын ондаған шақырым желі қайта жөндеуден өтіп жатыр. Келесі жоспарда тұрған жұмыстар - ескі қаладағы су құбыры желісін және қала құрамына кіретін жаңа елді-мекендерде құрылыс жүргізу. Сумен жабдықтау туралы айта отырып, канализация мәселесін көтермеу мүмкін емес. Бұл екі мәселе бір-бірімен тығыз байланысты, жарты миллион тұрғыны бар қала тек қана суды пайдаланбайды, сонымен қатар, оны төгіп те жатады. Коллекторларда жиналып қалған шаруашылық-тұрмыстық ағындар табиғи айналымға қайтып оралу үшін, әбден тазартуды қажет етеді. Бірнеше ондаған жылдар бойы, тазарту қызметін қаладан алты шақырым жерде орналасқан Талдыкөл атқарып келген. Алайда, соңғы жылдары ескі жинауышқа толып кету қаупі төніп тұр. Үлкен қарқында өсіп келе жатқан қаланың қалдықтарын сіңіріп үлгермей жатыр.
Кесте 2.3
Есіл, Нұра өзендері мен Нұра-Есіл каналының жер беті суларының сапасы
Су нысаны
ШРЕК орташа еселігі
ШРЕК-тің орташа еселігінің суммасы
Ластағыш заттар индексінің мөлшері
Су сапасының класы
Еріген оттегі О2
БПК5
Сульфаттар SO4
Мұнай өнімдері
Ұшатын фенол
Сынап
Hg
Есіл өзені
Вячеслав су қоймасы
0,61
0,73
1,24
0,6
1,0
1,5
5,68
095
IIкласс-таза
а.Волгодоновка
0,53
0,97
1,51
0,6
10
1,5
6,04
1,0
IIкласс-таза
а.Тельмана
0,58
0,87
2,13
0,6
1,7
1,5
7,38
1,23
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
а.Кирово
0,58
1,7
3,43
0,8
1,7
1,5
9,71
1,62
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Есіл өзенінің салалары
Ақбұлақ өзені
(орташа)
0,8
0,34
3,3
1,0
-
1,5
6,94
1,39
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Сарыбұлақ өзені
(орташа)
1,2
0,54
5,5
1,4
1,42
4,6
14,64
2,44
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
2. Нұра өзені
а.Романовна
0,52
2,65
3,8
1,0
1,7
1,5
11,17
1,86
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Преображен су торабы
0,52
2,75
3,85
1,0
1,0
1,5
10,62
1,77
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
Оңтүстік-Батысқа қарай а.Шнет
0,60
2,35
3,72
1,2
1,3
1,5
10,67
1,78
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
3.Нұра-Есіл каналы
Нұра-Есіл каналы
(орта бөлігі)
0,54
1,55
3,99
1,2
1,0
1,5
9,78
1,63
IIIкласс-бірқалыпты ластанған
2.1.3 Ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау
Қазақстан аймағында ауыл халқының қалаға қоныс аударуы әсерінен қоғамдық мал шаруашылығында мал басы тез арада азйып кетті, барлық ауылдық өндіріс орындары және кәсіпорындар тоқтап қалды. Осының нәтижесінде жайылымдарды суландыру мен ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауға су тұтыну төмендеп кетті.
Егістікті суармалаудағы жерді суғару көлемі келешекте мүлдем төмендеп кету қаупі бар. Бұл дегеніміз ауылдық жердегі электр энергиясының жоқтығы, өнімге сұраныстың төмендеуі, егістік жердегі өсірілген өнімнің өзіндік құнының жоғарылауы, сонымен қатар мал басының төмендеуі мен егістік жерлерде өсірілген өнімге сұраныстың төмендеуімен байланысты.
Көлдете суғару аймағына су құюдағы су тұтыну көлемінің төмендеуі, біріншіден су тапшылығы жылдары, екіншіден ғимараттардың техникалық жағдайы, көлдете суғару жүйесі және аймағы пайдаланылмайды, оларға жөндеу жұмыстары жүргізілмейді. Суландыруды реттеу учакелеріне, гидротехникалық ғимараттарға, жөндеу, қайта құру жұмыстары соңғы жылдары мүлдем жүргізілген жоқ.
Негізінен көлдете және тұрақты суғаруды есептегенде 1990 жылдан бастап ауыл шаруашылығында су тұтыну төмендеп кеткен.
01.01.2004 ж. жер есебінің берінділері Есіл тораптық су басқару (ТСБ) бойынша 71,2 мың.га жер тұрақты суландыру құзырында, соның ішінде Ақмола облысы бойынша 48,3 мың.га, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 22,9 мың.га.
Нақты 2003 жылы 8,49 мың. га толтырылды, 1990 жылға қарағанда12 есе аз болып отыр. Тәжірибе жүзінде соңғы бес жыл уақытында тек қана саяжай, сонымен қатар шағын учаскелер, негізінен Астана, Петропавловск, Степногорск және Ақмола облысының Целиноград аудандары аймағындағы елді-мекендер толтырылуда.
Көлдете суармалау мен шабындықты суға толтырудың нақты ауданы екі облыс бойынша жер балансы -86,300 га-ды құрайды, пайыздық өлшеммен 33 есеге қысқарған. 1998 жылдан бастап су тапшылығы нәтижесінде Есіл, Селеті өзен тораптарында көлдете суғару жүйесі мүлде жүргізілген жоқ.
Шаруашалықтың барлық категорияларында кенеттен мал шаруашылық деңгейі төмендеп кетті, мыс: шошқа, қой 1990 жылмен салыстырғанда 2,5-3,0 есеге дейін төмендеген, ал жылқы мен құс пайызы мүлде өзгермеген. 2002ж. 1 ақпанына қарағанда екі облыс тораптарында 677000 ірі қара мал, 358000 бас шошқа, 138000 бас жылқы, 330000 бас қой және 4050000 бас құс болған.
Осы берілген жер есебі бойынша 6700 га жер жайылымды суландыруға арналған. Негізгі ғимараттар мен суландыру көзі болып тоғандар, қазу жұмыстары, құбырлы құдықтарт және өзендер мен көлдер болып табылады.
Кесте 2.4
Ауыл шаруашылығына су жинау
Салалар
1990
1995
2000
2003
Ауылшаруашылығы
510,3
315,8
41,4
57,1
Реттік суғару
134,0
55,2
11,7
18,3
Лиманды суғару
256,5
165,5
0,6
6,57
Ауылшаруашылығын сумен қамту
96,0
77,5
24,0
27,17
Жайылымдарды суландыру
24,0
17,6
5,1
5,05
2.1.4 Өндірісті сумен жабдықтау
Өндірістік қажеттіліктерге арналған су тұтыну көлемінің төмендеуі бәрінен бұрын өндірістің төмендеуіне өндірістік кәсіпорындардың тұрақсыз жұмыс жасауына, банкротқа ұшыраған кәсіпорындардың жабылуына байланысты болды. Барлық өндірістік кәсіпорындар, жылу энергетика өндірісі, КазСабтон ЖАҚ және де ірілі-ұсақты өндірістер тоқтаған. Жалпы су тұтынудан 2003 ж. өндіріс-26,58 млн.м3, жылу энергетика сұраныстарына-36% шамасында, КазСабтон ЖАҚ-48% және де басқа қажеттіліктер үшін 16%алынады.
Суды айналма және қайта пайдалану көлемі Есіл БСБ жалпы алғанда өткен жылғымен салыстырғанда 65,5 млн.м3 төмендеген және қазіргі есебі 384,3 млн.м3 құрайды.
2.1.5 Жылу энергетикасы
Жылу энергетика - кез-келген елдің экономикасының фундаментінің бірі. Біздің мемлекет өзінің жылуэнергетикалық инфрақұрылымы мен адекваттықтың қазіргі талаптарына қамқорлық жасайды. Қазақстан жылу және электр энергиясының көлемін көбейтуді жоспарлап отыр және 2015 жылына энергияның жалпы өндіру көлемін 86 млрд.кВт-сағатқа дейін жеткізуді ұйғарып отыр, бүгінгі күндегі өндірілетін энергияның деңгейін 50% дейін арттыру. Бұл үшін әр түрлі мемлекеттік жобалар мен жылу энергетикалық бағдарламаларды жүзеге асыру қажет, мысалы: Ұлттық энергетикалық торап модернизациясын жобалау ядролық энергетика қарсаңында Ресеймен екі жақты келісім жасауда. Ұлттық жылу энергетиаксын модернизациялау бағдарламасы және т.б. Қазақстан аймағындағы барлық жерлерінде жылу энергиямен жабдықтаудың сенімді стратегиялық мағынасы бар бағдарлама жасалынды. Бұлар әсіресе оңтүстік областарында жылу энерия жетіспеушілігі қатты сезілуде. Бүгінгі күнде жылу және энергетикалық энергия өндіру тұрақты дамуда.
Есіл өзені торабындағы тұтынушыларды электрмен жабдықтау Петропавл ЖЭС-2, Ақмола ЖЭС-1 және де ЖЭС-2 сияқты электр станциялары арқылы қамтамасыз етіледі. Төменде кәсіпорындардың қыысқаша негізгі сипаттамалары келтіріледі.
1990 жылдармен салыстырғанда экономиканың барлық салаларында ЖЭС өндірістерінің жұмыс қуатының төмендегені бақыланып отыр.
Су қорларын пайдалану технологиясын жетілдірудің негізгі бағыты энергетикалық мақсатта су тұтыну технологиясын ендіру (су тұтыну технологиясын жоғары деңгейде ендіру т.б).
Кесте 2.5
Жылу энергетикасына қажетті су жиыны
№
Жылу элекрт цтанция атаулары
ТЭЦ орналасқан мекеме
ЖЭЦ қуат
Жұмысшылар саны
Су жиналым 2001 жылы, млн. м3
Айналым
Электрлік
Мвтсағ.
Жылулық Гкалсағ.
1.
Ақмола ЖЭЦ-1
ЖШС Астана-Энергосервиз
15,7
293,8
460
1,7
0,47
2.
Ақмола ЖЭЦ-2
oo -
240,0
540,0
800
6,4
139,8
3.
Петропавл ЖЭЦ-2
ТОО Аксесс Энерго
380,0
1258,6
1712
9,2
217,5
2.1.6 Балық шаруашылығы және де басқа тұтынушылар
Қазақстан республикасының балық шаруашылығының негізгі мақсаты балық өсіру, балық қорларын тиімді пайдалану, балық ресурстарын қорғау, жасанды жем базаларын сақтау, мелиоративті жұмыстар жүргізу болып табылады.
Қазіргі экономикалық жағдайда балық тауарларының тұтыну нарығы айтарлықтай қиыншылықтарды өткеруде: саланың дамуы балық қоры деңгейіне сәйкес келмейді, коперативті өндірістердің деңгейі төмен, инвестициялық проблеманың күрделілігін көрсетеді.
Дамыған нарықтық экономикада тұтынушы суверенитет пайда болады. Яғни көбірек табысқа кенелу үшін өндіруші тұтынушыға қызмет етеді. Балық шаруашылығын дамытудағы негізгі мақсат - балық шаруашылығы комплекстерін сақтау негізінде өндіріс орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, жасанды су қоймаларының биоресурстарын пайдалану, тауарлы балық өсіруге жағдай жасау. Балық өсіру аймақтарында балықтарды көбейту үлкен проблема болып тұр.
Балық шаруашылығы экономика саласында екінші дәрежелі шаруашылықтың бірі болып саналады. Балық шаруашылығына су тұтыну жылына бар болғаны 2%-ды ғана құрады.
Көп жылғы тәжірибе балық шаруашылығында судың көлемі мен сапасына өте жоғары талап қоятынын көрсетті. Сондықтан бұл сала су кешеніне қатысушыларының бірі болып есептеледі. Оның талаптары көптеген халықшаруашылық салаларының талаптарына, қарама-қайшы келіп жатады. Балық шаруашылығының талаптары су көзінде жеткілікті көлемде оттегінің болуы және залалды заттардың болмауы, керекті тереңдік пен су жылулығын сақтау. Оның сыртында жеткілікті тамақ қоры және басқа балықты сақтау шаралары болу керек. Балық шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізетін жағдайлар;
- Табиғи сулардың тұрмыс, өндіріс лас суларымен, тынайтқыш, пестицидпен ластануы;
- Су көздерінің деңгейінің жиі өзгеруі және сапасының төмендеуі (Арал және Каспий теңіздері);
- Гидроқұрылыстардың өзен арнасына салынуына байланысты, балықтардың уылдырық шашу мүмкіндігінің азаюы;
- Суқоймаларының салынуына байланысты судың гидрологиялық, гидрохимиялық және гидробиологиялық кестесінің өзгеруі; Бөгеттің жоғарғы жағында судың температурасының өсуі, сутегінің өзгеруі, судың көк-балдырға айналуы. Бөгеттің төменгі жағында - балық шығуының тарылуы.
- Салынған насос станцияларының және басқа су алатын қондырғылардың балық қорғайтын арнайы торлардың және басқа құралдардың болмауынан шабақтардың қырылуы;
- Балық аулау тәртібінің бұзылуы.
2.1.7 Навигациялық құрылым
Қазақстан Республикасы аймағында Есіл өзені торабындағы кеме қатынысының учаскесі кепілдеме тереңдікпен 55 км - ді қамтиды.
2.1.8 Есіл өзенінің су шаруашылық балансы
Су шаруашылық балансы қаралып отырған өзен торабының жер беті мен жер асты сулары мен жер бетінен булану және өсімдік арқылы ауаға тарау , жауын-шашын қарым-қатынасын білуге жасалады. Сонымен қатар қолда бар су ресурстарымен оған халықшаруашылығына сұраныс пен экологиялық сұраныстарды салыстыру керек.
Есіл өзенінің жоғарғы бөлігі бойынша су тапшылығының нақты балансын соңғы жылдары ғана көрсетті.
Есіл өзен торабы бойынша төменде 2003 жылға су шаруашылық балансы келтіріледі.
Есіл өзен торабының жылдық ағынының орташа сулылығы 2,23 км3-ты құрайды. Соның салдарынан міндетті шығындар жылдың орташа сулылығы шамамен 0,8 км3 суды құрайды, жоғарғы су сақтағыштан, өзен арнасынан, сүзгілеуден буланудағы ағын жоғалу -0,5 км3.
Экономика саласының дамуы, астанамыздағы су тұтынудың барынша жоғарылауы, қарқынды дамудың жоспары 1,0 км3.
Су қорларының орналасуының жоғарылауна байланысты су шаруашылық шаралары кешеніне кіретіндер: өзен ағындарының реттелуі, тиімді және әсерлі пайдалану, қосымша су көлемін басқа бассейіндерден әкелу.
1. Ертіс-Қарағанды каналынан Есіл өзеніне дейінгі су тартқыш 2001 жылы Казгипроводхоз жобалау институтында Ертіс-Қарағанды каналынан Есіл өзеніне дейінгі су тартқыш құрылысының ТЭН негізінде енгізілген. Есіл өзеніндегі кешенді ғимараттардың техникалық сипаттамалары:
- су тартқыш трассаның жалпы ұзындығы 20км, соның ішінде ағынды бөлігі-болат құбыр, диаметрі 1400мм -9,7км, ағынсыз бөлігі - темір бетон құбыр, диаметрі 1200 мм,-3,0км және диаметрі 1000мм-3,8км және темір бетон канал-3,2км;
- басты су қабылдағыш - есептік шығын 1-ші кезек-3,6 м3с, екінші кезек-7,2 м3с;
- сорғыш станциялары және де басқа көмекші ғимараттар.
Ертіс-Қарағанды канал су қабылдағышының су көлемі -90 млн.м3жыл, соның ішінде Вячеслав су сақтағышына келетін судың көлемі -63 млн.м3жыл.
2. Нұра-Есіл каналы Нұра өзенінен Есіл өзеніне су беру арқылы Астана қаласының техникалық су тапшылығын қамтуға арналған. Өздігінен ағатын каналдың ұзындығы -25км, өткізу қабілеттілігі-12,4 м3с. Ғимараттар құрамына кіретіндер: су көтергіш қалқан бөгет, Нұра өзнінің гидротүйіні, 1-ші көтергіш сорғыш және сүзгілеу станциясы.
Нұра өзенінің ағын суларының және Нұра-Есіл каналының лас сулармен ластануына байланысты Қарағанды және Теміртау қалаларындағы өндірістік аудандарында пайдаланатын жеке техникалық су құбырларының болмауы қазіргі уақытта мүмкін болмай отыр.
Сонымен қатар қосымша су тапшылығын жою барысында қашыртқы, айналма, жер асты және де лас суларды пайдалану көлемін ұлғайту қарастырылуда.
Кесте 2.6
Есіл өзенінің су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz