Есіл өзені сужинау алабының табиғи сипатамасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
НУРБАЕВА Ж.Н.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ АЛАБЫНЫҢ СУ ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ _______________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... .8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.
Есіл өзені сужинау алабының табиғи сипатамасы ... ... ... ... ... ...10
1.1 Есіл өзені сужинау алабының географиялық орналасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Есіл өзені сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Есіл өзені сужинау алабының климаттық жағдайы ... ... ... ... 13
1.4 Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.
Есіл өзені су жинау алабының су ағынының сипатамасы ... ... ...24
2.1 Есіл өзені беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендерінің, уақытша суағарларының, көлдердің су режимі ... ..24
2.2 Есіл өзені сужинау алабының су тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.
Есіл өзені сужинау алабының ең мол ағындысын бағалау ... ... ..36
3.1 Есіл өзені сужинау алабының су ағынының жалпы сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2 Ең мол ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3 Ең жоғары су өтімі қатарларын қалпына келтіру ... ... ... ... ...44
3.4 Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
3.5 Ықтималдық үлестірім қисығының өлшемдік көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.6 Жылдық ағындағының статистикалық өлшемдік көрсеткішер бақылау қатары жеткілікті болғанда анықтау ... 65
4.
Есіл өзені алабының су қорын тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... .7 4
4.1 Есіл өзенінің су ағынының суды тұтыну мөлшерімен сәйкес келу дәрежесін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
4.2 Есіл өзені алабының су қорын тиімді пайдалану ... ... ... ... ...77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..82
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі стандартқа сәйкес сілтемелер қолданылған:
ҚР МЖБС 5.04.019-2011Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі
ережелерге.
МемСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма бақылау.
МемСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің құрылымы мен ережелері.
МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Су қоры - су нысандарындағы пайдалануға болатын жер беті және жер асты суларының қоры;
Су нысаны - жер бетінде жинақталған табиғи су;
Сумен қамтамасыз етілу дәрежесі - бірлік көлем немесе пайызбен өрнектелген тұтынушыларды суға деген сұранысын қамтамасыз ету дәрежесі;
Су жинау - жер бетінің бөлігіндегі су ағатын жеке өзен немесе өзендер жүйесі;
Су жинау ауданы - су нысаны қалыптасатын аймақ;
Су ағыны - табиғи немесе қолдан тұрғызылған әртүрлі шығындағы су ағыны;
Сушаруашылық нысаны - су пайдалану, қалпына келтіру және қорғау нысандарының құрылымы;
Aғын-өзeндeгi нeмece өзгe дe cy apнaлapындaғы cy мaccacының көлдeнeң кeңicтiктi түгeл қaмтитын қoзғaлыcы;
Өзeн жeлici-кeз кeлгeн ayмaқтaғы бapлық өзeндepдiң жиынтығы;
Cy өтiмi-өзeн apнacының көлдeнeң қимacы apқылы yaқыт бipлiгiндe aғып өтeтiн cy мөлшepi;
Cy pecypcтapы-шapyшылықтa пaйдaлaнyғa жapaмды өзeн, көл, бөгeн, тeңiз, мұxит, жep acты, тoпыpaқ, мұздық, бaтпaқ жәнe aтмocфepaдaғы cyлap;
Гидpoлoгиялық eceптeyлep-гидpoлoгиялық peжiмнiң түpлi cипaттaмaлapының мөлшepiн eceптeyгe мүмкiндiк бepeтiн әдicтepдi жacayмeн aйнaлыcaтын инжeнepлiк гидpoлoгияның тapayы;
Гидpoлoгиялық peжiм-cy ныcaндapы жaғдaйының мepзiмдiк, нeгiзiнeн aлaптың климaттық epeкшeлiктepiмeн aйқындaлaтын зaңдылықпeн өзгepyi;
Гидpoлoгиялық бoлжaм-өзeн, көл, бөгeндepдeгi түpлi құбылыcтapдың мepзiмдiк әpi кeңicтiктe дaмyын aлдын aлa eceптeyдiң ғылыми дәлeлдeнгeн әдicтepiн зepттey мeн қoлдaнy;
- орташа көпжылдық су ағынының мөлшері, м3с;
-- кезеңіндегі жылдық су ағынының мөлшері, м3с.
және - арнайы кестелер арқылы анықталатын көрсеткіштер;
және - белгілі моменттік әдіспен анықтайтын вариация және асимметрия көрсеткіштеріне сай ауытқыун бағалау;
- орташа жылдық су ағынының мөлшерінің ауытқуының орташа квадраттық ауытқуы, м3с;
- су ағынының көпжылдық орташа шамасы, м3с;
- модулдік көрсеткіш;
- су ағынының қатарының саны.
КІРІСПЕ
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы(ТМД) елдерінің арасында сумен камтамасыз етілу бойынша ең соңғы орында, аумақтың меншікті сумен қамтамасыз етілуі 1км:-ге 37 мың м³ немесе жылына бір адам басына 6,0 мың м³ тең. Өзендердің көпжылдық, жылдық орташа ағындары (жалпы жер үсті су қорлары) І00.5м³ көлемінде, олардың 56,5км³ республика аумағында пайда болатын су көздері болса, шекаралас өзендер арқылы іргелес мемлекеттерден келетін су ағынының көлемі 44,0 кмЗ, ал оның ішінен Қытай аумағынан - 18,9кмЗ, Өзбекстаннан -14,6кмЗ, Ресейден - 7,5кмЗ, Қырғызстаннан - 3,0км³. Ірі өзендердің басым көпшілігінін ағындары республика аумағынан тыс жерлерден бастау алатындықтан, олардың су қорларының қалыптасуы іргелес мемлекеттерге біршама тәуелді етеді. Мәселен, Іле немесе Ертіс өзендерінің бастаулары Қытай Халық Республикасынан, Шу, Талас өзендерін - Қырғызстан Республикасынан, Орал өзенінің бастауы - Ресей Федерациясында, Сырдария өзенінің су жинаудағы негізгі ағын құраушы бөлігі Өзбекстан мен Қырғызстан Республикасының таулы аймақтарына орналасқан.
Қазақстан Республикасының орталық аймағынан бастау алатын Есіл өзені - Ертістің сол жақ саласы болып табылады. Есіл өзенінің Қазақстанның аймағындағы ұзындығы 1400 км. Есіл Сарыарқаның солтүстігіндегі Нияз тауынан басталып, Ертіске құяды. Жағасында бас қаламыз Астана орналасқан.
Жалпы Есіл өзенінің сужинау алабының ұзындығы 2450 км (Қазақстандағы ұзындығы 1400 км). Дүние жүзінде екінші реттегі ең ұзын өзеннің бірі болып саналады. Су жинау алабы 177 мың км2. Өзеннің бастауынан сағасына дейінгі құлау еңістігі 513 м, әр 1 км-дегі еңістігі 21 см. Негізінен қар суымен (80%-дайы) қоректенеді. Көктемде су деңгейі көтеріліп (ең жоғарғы деңгейі сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады), су тасқыны болып тұрады. Шілденіңортасында су деңгейі төмендеп, үшінші онкүндігінің басында сабасына түседі. Су мол жылдары Петропавл бөгенінің беткі жағындағы нөлдік сызбасының деңгейінен 10-11 м жоғары көтеріледі.
Есіл минералдылығы жоғары өзендерге жатады. Оған негізгі себеп - оның су жинайтын алабының құрғақ өңірде жатуынан және жер асты суларының тұздылығы саналады. Жалпы минералдануы 500-800 мгл, сабасының төменгі кезінде 1200 мгл-ге жетеді және суы кермек татиды.
Жалпы Қазақстан Республикасының орталық аймақтарын сумен қамтамасыз ету үшін Есіл өзенінің сужинау алабының гидрологиялық жағдайын жан-жақты зеттреудің экологиялық, әлеуметтік және экономикалық тұрғыда да маңызды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының орталық аймағынан бастау алатын Есіл өзеннің су қорын халық шаруашылығына ұтымды және тиімді пайдалану және оның гидроэкологиялық орнықтылығын қамтамасыз ету, табиғаты пайдалану саласының көкейтесті мәселесінің бірі болып табылады.
1. ЕСІЛ ӨЗЕНІ СУЖИНАУ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ
СИПАТАМАСЫ
1.1 Есіл өзені сужинау алабының географиялық орналасу жағдайы
Есіл өзені Қазақстан Республикасының Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары және Ресейдің Түмен және Омбы облыстарының жерімен ағады (сурет1.1) [1; 2].
Сурет 1.1 Есіл өзенінің гидрографикалық желісі
Есіл өзені сужинау алабы Қазақ Ұсақ шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Аймақтың жер бетінің құрылысына байланысты негізінен абсолюттік биіктігі 300-400 м болып келетін, жалпы еңістігі батыс және солтүстік-батыс, тек аймақтың солтүстік-шығыс бөлігінде ғана солтүстік-шығыс болатын жоталы жазықтық болып табылады. Жазықтықтан оңашаланған шоқылар мен бөктерлер көтеріліп тұрады. Олар кей жерлерде биіктігі теңіз деңгейінен 700-800 м жететін кішкене таулы адырлардан тұрады. Жоталардың шоқылары мен бөктерлері ежелгі қатты жыныстардың жер бетіне шығар жерінде жинақталған. Жоталардың салыстырмалы биіктігі негізінен 20-40 м аспайды, тек аймақтың ең биік жерлерінде 100-20 м жетеді. Ұсақ шоқының шыңдары негізінен жұмсақ бірқалыпты көрініске ие [1; 2; 3; 4; 5].
Беткейлердің тіктілігі 5-10оС. Тек мүжілуге төзімді жыныстар (кварцит және басқалар) өткір шыңды және шыңдарды тудырады. Жекеленген жоталардың шыңдары жалаңаштанған. Жоталардың көп бөлігі қиыршақтас және жарықшақталған тас шөгінділерімен жамылған. Жоталар арасындағы төмендеулерде кең жазық немесе жабық терең емес қазаншұқырлар орналасқан. Жер бедерінің аралас шөгетін жыныстар- құмдақ, саздан тұрады. Өзен аңғарларында алювиалды шөгінділер таралған, олардың қуатты 20-30 м-ге жететін құм, қиыршақ, саз қабаттарынан тұрады [1; 2; 3; 4; 5].
Ең жазық жер бедері Есіл өзені бойымен және одан оңтүстікке қарай 50оС дейін орналасқан. Аймақтың орталық бөлігі басқа аймақтармен салыстырылғанда ерекше, себебі бұл жерлерде шың аз және өлшенген болып келеді: жер бедері мөлшерлі, әдетте көлдерорналасқан жабық төмендеулермен сипатталады. Аумақтың бұл бөлігінің және оның ең үлкен ор-шұқыры-Теңіз-Қорғалжан қазаншұқыры, оның орталық бөлігін Теңіз және Қорғалжан көлдері алып жатыр [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың солтүстік шекрасы бойымен орташа биіктігі 400-450 м Көкшетау таулары орналасқан. Көкшетау шыңдары жазық бойымен таралған көптеген жекеленген тізбек топтары немесе жеке шыңдар болып табылады. Аймақтың оңтүстік бөлігінде Ұлытау тау сілімі мен кішкентай алаңдар қатары (Сарыжал, Теректі және басқалар) созылған. Аймақтың бұл өңірінде жер бедері негізінен орта жоталы, кей жерлерде үлкен жоталы (Қон, Керей, Қыпшақ өзендері су айырықтарының жоғарғы бөліктері) болып келеді. Шыңдармен жекеленген шың топтары әдетте айқын бағытқа ие емес. Олардың арасында аңғар тәрізді төмендеулер негізгі өзенаңғарына шыға алмайды. Шыңдардың салыстырмалы биіктігі 20-50 м, кейбір өзендердің жоғарғы бөлігінде ( Жақсы Қон, Жамагн Қон және тағы басқалар) 100-125 м жетеді [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың шығыс бөлігінің ең биік төбесі Селті өзенінің оң тармақтарында орналасқан Ерементау болып табылады. Аймақ шекарасында Ерементау беткейінің орташа биіктігі 500-600 м, ал кей жерлерде 800-850 м жетеді. Ерементау аймақтың басқа бөліктері секілді, салыстырмалы орташа биіктігі 20-50 м, кей жерлерде ғана 100-200 м жететін, жеке жоталар мен шың топтарынан тұрады [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың кейбір жерлерінде жоталардың биіктігі 600 м жуық. Бұл тек жеке биіктердің бар болуымен ғана емес, сонымен қатар бұл аймақтың шекарасында Батыс Сібір Ойпатының орналасумен де түсіндіріледі. Есіл және Селті өзендерінің аңғарларының Батыс Сібір ойпатына шығар жерінде абсолюттік биіктігі 200 м жуық. Бұдан Есіл өзенінің сужинау алабының жер бедерінің негізгі бөлшектері шектелген шыңдар немесе биіктіктер топтары орналасқан толқынды жазық. Аумақтың эрозиялық бөлшектенгіштігі әсіресе, жазық аудандарда үлкен емес. Аймақтың жер бетінің ерекшелігі: диаметрі 100-200-1000 м-ге дейін көп мөлшерлі жазық ағынсыз төмендеулер тереңдігі 1-2 метрден 4-5 метрге дейінгі дала тостағы тәрізді құрылымдар. Көктемеде бұл төмендеулердің көп бөлігі уақытша көлдерге айналады [1; 2; 3; 4; 5].
1.2 Есіл өзені сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы
Есіл өзенінің сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы бойынша орталық аумағы дала ландшафты аймаққа, ал оңтүстік бөлігі шөлейт аймаққа жатады. Аумақтың үлкен бөлігі механикалық құрамы жағынан негізінен саз бен құмнан тұратын күлгінді топырақты болып келеді, ал онда ақ селеу, жусан, бетеге өседі. Топырақ және өсімдік жамылғысының өзгешелігі топырақ түзуші жыныстарының біртекті есестігімен және аумақтың жекеленген бөліктеріндегі ылғалдылықтың бірдей емес дәрежесінде болмауына байланысты. Солтүстік аудандарда ақ селеу-бетеге құнарлылығы төмен қара топырақтарда көп тараған. Бұл далалық аймақтың кей жерлерінде қайыңдар, ал тасты шыңдарда қарағай ормандары кездеседі. Оңтүстікте қара-күлгін топырақ, әдетте ашық күлгін топырақтармен бірге кездеседі және оларға ақ селеу-бетеге аймақтары тән [7; 8; 9; 10; 11].
Теңіз-Қорғалжан ор-шұқыры ауданы мен аймақтың оңтүстік бөлігіндегі бетеге, селеу-жусан ашық күлгін топырақта өседі. Дала өсімдігі түрінде шөлейт аймақтарда өсетін өсімдіктер кездеседі. Өзен аңғарларының ығалды бөліктерінде жақсы шалғындар бар және өзен бойында бұтақты өсімдіктер дамыған [7; 8; 9; 10; 11].
Есіл өзені сужинау алабының оңтүстік бөлігі жарықшақталған тас араласқан топырақ жамылғысы болып келеді. Оның аймағында өсімдік жамылғысы жоқ деседе болады, себебі тасты дала болып келеді. Аймақтың алқабында ағаш өсімдігі біртұтас емес, жеке алқап түрінде қайың және қарағай ағаштары аймақтың солтүстік бөлігінде ғана кездеседі. Жалпы алғанда Есіл өзені сужинау алабының ормандылығы оның жалпы ауданының 1,0-1,5 пайызын ғана құрайды [7; 8; 9; 10; 11].
Есіл өзені сужинау алабының аймақтарында батпақты топырақтар аз кездеседі және олар батпақты түрлерге жатады. Олар шөп басып қалған көлдердің немесе далалы құмдақтардың орнында пайда болады.
Батпақтанған жерлер өзен аңғарларында кездеседі, яғни Нұра және Қолытон өзендерінің бойында.
Есіл өзенінің сужинау алабының аймақтарын ауылшаруашылық мақсатқа қарқынды пайдалануға бойланысты, көп жерлері егістік жерлерге өңделген [7; 8; 9; 10; 11].
1.3 Есіл өзені сужинау алабының климаттық жағдайы
Есіл өзені сужинау алабының басты бөлігінің климаттық жағдайы ауа температурасы, ауаның құрғақтығының шарықтауының ауытқуымен, аз мөлшерлі жауын-шашын арқылы сипаталатын өте континенталды болып келеді (кесте 1.1) [3; 4; 5; 12].
Кесте 1.1
Есіл өзенінің сужинау алабының климаттық сипаттамасы
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Астана
Атбасар
Есіл
,мм
,мм
,мм
1
2
3
4
5
6
7
I
-15,0
18,0
-18,9
30,0
-18,7
29,0
II
-15,2
14,0
-17,9
21,0
-16,4
22,0
III
-8,8
14,0
-11,4
32,0
-10,7
31,0
IV
5,1
22,0
0,8
24,0
1,9
22,0
V
13,3
34,0
12,5
34,0
12,7
32,0
VI
19,3
36,0
18,0
43,0
18,1
42,0
VII
20,9
49,0
20,6
44,0
21,0
43,0
VIII
18,1
29,0
18,4
36,0
18,1
35,0
IX
12,1
22,0
11,3
29,0
11,6
29,0
X
3,7
26,0
2,7
29,0
2,4
28,0
XI
-6,3
23,0
-7,6
32,0
-6,9
30,0
XII
-12,0
20,0
-15,8
32,0
-15,0
29,0
Жылдық
3,1
307,0
1,1
386,0
1,5
372,0
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Рузаевка
Явленка
Петропавловск
,мм
,мм
,мм
I
-17,0
14,0
-18,6
15,0
-19,2
25,0
II
-17,2
9,0
-17,1
14,0
-17,5
18,0
III
-10,7
13,0
-11,8
16,0
-11,7
19,0
IV
1,3
20,0
1,4
23,0
0,9
24,0
V
12,3
28,0
11,8
35,0
11,2
34,0
VI
17,9
28,0
17,3
54,0
16,9
55,0
1.1 кестесінің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VII
20,2
52,0
19,7
66,0
19,3
62,0
VIII
17,9
36,0
17,0
53,0
16,8
53,0
IX
11,0
28,0
10,8
32,0
10,7
34,0
X
2,6
28,0
2,1
33,0
2,1
15,0
XI
-6,6
20,0
-7,4
22,0
-7,9
18,0
XII
-14,8
15,0
-15,6
24,0
-16,4
17,0
Жылдық
1,4
301,0
0,8
387,0
0,4
374,0
Есіл өзені сужинау алабының аймағының орташа жылдық ауа температурасы солтүстікте 0,5-1,0оС, оңтүстікте 2,0-2,5оС дейін ауытқиды. Ауа температурасының жыл ішіндегі жүруі қысқы уақыттағы тұрақты қатты аязбен, көктемгі жылудың қарқынды өсуімен және созылыңқы жазғы уақыттағы ыстықпен сипатталады [3; 4; 5; 12].
Ең суық қаңтар айы, ал ондағы орташа ауа температурасы Есіл өзені сужинау алабының солтүстігінде минус 18-19оС, оңтүстік бөлігінде минус 16-17оС. Жеке жылдары абсолюттік минимум минус 50-51оС қа жетеді.
Ең жылы ай шілде, ал ондағы орташа ауа температурасы Есіл өзені сужинау алабының аймағында 19-21оС дейін тербеледі және температураның абсолюттік максимумдары 40-43оС қа жетеді. Бұдан байқайтынымыз орташа айлық ауатемператураның тербелісі 10оС, алабсолюттік тербелісі 90оС тан асады. Жылы кезеңнің ұзақтығы (орташа тәуліктік ауа температурасы 0оС жоғары) орташа есеппен 190-200 тәулікті құрайды[3; 4; 5; 12].
Көктемдегі ауатемператураның 0оС-тан өтуі аймақтың көп бөлігінде әдетте 12-13 сәуір, ал оңтүстік бөлігіндже 10-12 сәуір айларында байқалады. Жылудың өсуі көктемгі кезде тез болады, 0оС өткеннен кейінгі 10 күннен кейін ауатемпературасы 5оС болады [3; 4; 5; 12].
Күзде ауатемпературасы 0оС өтуі орташа есеппен 22-25 қазан айларында байқалады.
Есіл өзені сужинау алабының ауа ылғалдылығының жетіспеушілігітек қана жауын-шашынның мөлшерінің аз болуымен ғана емес, сонымен қатар ауа ылғалдылығының төмен болуымен сипатталады.
Абсолют ауа ылғалдылығы жыл ішінде орташа есеппен 6 мб, ал ығалдылық тапшылығы 4-5 мб құрайды. Ауа ылғалдылығының минимум мәні қаңтар-ақпан айларында (1,5-1,7 мб), максимум мәні - шілде айларында (12-14 мб) байқалады. Ең кіші мәндері жазғы айларда (40-45 %), ал үлкен мәндері қыста байқалады. Қысқы айларға бұлтты күндердің көп бөлігі келеді. Қыста орташа есепен бұлттылық шамамен 60 % құрайды. Жылдың жылы кезеңінде негізнен бұлтсыз ауа райы байқалады[3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабының ылғалдылығы жеткіліксіз аудан болып табылады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері аймақтың солтүстік бөлігінде 300-350 мм, оңтүстік бөлігігінде 200 мм құрайды.
Жыл ішінде жауын-шашын бірқалыпсыз таралған. Жылдың суық бөлігінде (желтоқсан-наурыз) жылдықжауын-шашын мөлшерінің 25-30 % ғана тиесілі. Жылы кезең уақытында (сәуір-қараша) аймақтың солтүстік бөлігінде 200-220 мм, ал оңтүстік бөлігінде 140-180 мм жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның максимумы әдетте шілде айында, мнимумы ақпан-наурыз айларында, кейде қыстың бірінші айларында да (желтоқсанда) байқалады. Жылдар қатарында жауын-шашын мөлшері үлкен мәндер шегінде тербеледі. Ерекше көп жауын-шашын және қар түскен жылдары жауын-шашын мөлшері солтүстік аудандапрда 500-600 мм, ал оңтүстік бөлігінде 400 мм жетеді. Ал, ерекше құрғақ жылдары жауын-шашынның мөлшері 50-100 мм дейін төмендеуі мүмкін. Сонымен қатар жылдың суық және жылы кезеңдерінің де жауын-шашын мөлшері тербеледі. Қар көп түскен жылдары жауын-шашынның мөлшері қараша-наурыз айларында аймақтың солтүстік аудандарында 200-250 мм, оңтүстік бөлігінде 100-150 мм, ал қар өте аз түскен жылдары жауын-шашынның мөлшері 10-20 мм құрайды [3; 4; 5; 12].
Жауын-шашынның негізгі мөлшерінің қарқындылығы төмен, аз мөлшері жауын-шашын немесе қар түрінде түседі. Түсетін жауын-шашын мөлшері 0,1 мм асатын күндері әдетте жыл ішінде 120-125 (Атбасар және Ақмола метеобекеттері), олардың 90 % жауын-шашын мөлшері 5 мм төмен күндер. Тәуліктік жауын-шашын мөлшері 20 мм асатын күндері жыл ішінде 3-4 күнге жетуі мүмкін [3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабыныңсу ағыны негізінен қар ерітіндісі және жауын-шашыннан қалыптасатын болғандықтан, оның әсерін бағалау үшін атмосфералық жауын-шашынның қисық сызбасы 1.2-1.7 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 Астана метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.3 Атбасар метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.4 Есіл метеорологиялық бекетінің мәліметі бойыншаайлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.5 Рузаевка метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.6 Явленка метеорологиялық бекетінің мәліметі бойыншаайлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.7 Атбасар метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Жоғары ауа температурасы жағдайында жазғы жауын-шашын негізінен жер бетін ылғалдандырып қана қоймайды, ол бірден буланып кетеді. Жауын-шашын көп мөлшері маусым-шілде және қазан айларында түседі, бірақта жауын-шашынның 80-90 %ның мөлшері 10 мм аспайды, ал ол жаңбыр үшіназ. Қатты жаңбырлар шілде айында жауады[3; 4; 5; 12].
Кейбір жылдарда тәуліктік жауын-шашын максимумы 60-70 мм жетеді, ал аймақтың биік аудандары шегінде (Көкшетау шыңы) 80 мм-ден асады.
Жаңбырсыз кезеңнің ұзақтығы айтарлықтай, аймақтың көп бөлігінде 20-30 тәулік бойы, ал кей жылдары 50-60 тәулік бойы жауын-шашынның болмайды. Негізінен тамыз, қыркүйік, кейде шілде айларында жаңбыр болмайды. Аймақтың көп бөлігінде жауын-шашын мүлдемтүспейтін немесе мөлшері 5 мм аз кезең орташа есеппен 50-60 тәулік, ал кейде жылдары 100-150 тәулікті құрайды [3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабының аумағында қар жамылғысының таралуы аймақтық сипатқа ие. Жер бетіндегі тұрақты қар жамылғысы әдетте орташа тәуліктік ауа температурасы минус 5оС дейін төмендеген уақытта қалыптасады. Тұрақты қар жамылғысы солтүстік бөлігінде орташа есеппен қазан айының 5-10 аралығында, ал оңтүстік бөлігінде қараша айының 45-20 аралығында байқалады [3; 4; 5; 12].
Жылдың қыс айларындағы қар жамылғысының 50-60 % тұрақты қалыптасуының алдында бірінші қар түседі де (қазанның аяғы қарашанның бірінші күндері) жылымдық болғанда тез еріп кетеді.
Тұрақты қар жамылғысының қалыптасу кезеңінің көп жылдық тербелісі шамамен 1,5-2 айды құрайды. Қар жамылғысының қалыптасуның ерте кезеңі қазанның үшінші онкүндігінде, ал солтүстік шығыс бөлігінде қазанның бірінші жартысына сәйкес келеді, ал кеш қалыптасуы желтоқсанның ортасына созылады. Қардың жинақталуы ( қар жамылғысы биіктігінің өсу мен ондағы су қорынгың көбеюі) барлық қыс айларының 50-70 %-ында және қыстың бірінші жартысында жоғарғы қарқындықпен жүреді. Бұндай жағдайларда қаңтардан ақпанның басына қарай көктемгі қар еруінің алдында максималды қар қоры мөлшерінің ауытқу белгісі байқалады. Қыстың екінші жартысында ақпан-наурыз айларында қар жамылғысы су қоры өзгермейді десек болады, көктемгі қар еру алдындағы қардың макималды мәніне жақын болады [3; 4; 5; 12].
Қар қорының максимумы мен көктемгі қар еруінің басы орта есеппен аймақтың оңтүстік бөлігінде шамамен наурыздың 5-10 аралығында (Есіл өзенінен оңтүстікке қарай), ал солтүстік бөлігінде наурыздың 10-20 аралығында байқалады. Максималды қар қорының ең ерте кезеңі ақпан айына, ал ең кеш кезеңі сәуір айының басына сәйкес келеді. Қар жамылғысының ең биік мәні көктемгі қар еруінің басында ашық жерлерде аймақтың солтүстік-батыс бөлігінде 25-35 см, ал аймақтың қалған жерлерінде 20-25 см жетеді. Қар аз жауған жылдары қар жамылғысының биіктігі солтүстік бөлігінде 15 см, ал оңтүстік бөлігінде 10 см-ге ғана жетеді. Қар көп жауған қыста қардың максималды биіктігі аймақтың солтүстігінде 50-60, ал оңтүстік бөлігінде 30-40 см жетеді [3; 4; 5; 12].
Қар жамылғысының тығыздығы қар ерудің алдында шамамен 0,30 құрайды. Жылдар бойынша 0,20-0,25-0,35-0,45 аралығында тербеледі. Қар жамылғысының тығыздығының ең үлкен мәндері қатты боран, қарлы желдер мен жылымықтар болған жылдары қыстың екінші жартысында байқалады. Қар жамылғысының максимум су қоры көктемгі қар ерудің алдында Есіл өзені сужинау алабының аумағының көп бөлігінде орташа есеппен 60-80 мм, тек солтүстік бөлікте 100 мм жетеді. Қар аз болған жылдары максимум қар қоры аймақтың солтүстік бөлігінде 50-70 мм, оңтүстік бөлігінде 25-30 мм дейін төмендейді. Қар көп жылдары қардағы максимумсу қоры (қар ерудің алдында) 100 мм-ден асады. Қар жамылғысының еруі көктемдегі, әдетте теріс ауа температурасы болғанда да (шамамен минус10оС) күн радиациясынан келетін жылудың әсерінен ери бастайды. Оңтүстікте ау температурасы жылы бола бастағаннан қар қатты қарқындылықпен ериді. Ашық жерлерде қар жамылғысы бірнеше күнде, кейде 5-7 күнде ериді[3; 4; 5; 12].
Тұрақты қар жамылғысының еруі орташа есеппен аймақтың оңтүстік бөлігінде сәуірдің 4-не, ал солтүстік бөлігінде сәуірдің 15-не басталады. Тұрақты қар жамылғысының еру кезеңінің көпжылдық тербелісі оның қалыптасу тербелісінен бірнеше рет аз (айды құрайды), ерте көктемде наурыздың үшінші онкүндігіне, кейде көктемнің сәуір айының үшінші онкүндігіне дейін созылады [3; 4; 5; 12].
Жер бедерінің салыстырмалы жазықтығы, аумақтың шығу тегі әртүрлі салмақтардың енуіне кедіргілердің болмауы жер әрекетінің қарқындылығына жақсы жағдай жасайды. Желсіз күндер Есіл өзенінің сужинау алабына тән емес. Жыл ішінде аумақта орта есеппен 50-70 желсіз күн байқалады. Желдер көп қайталанғыштығымен және күшімен ерекшеленеді. Олардың басым бағыты-оңтүстік-батыс пен батыс, негізінен қысқы кезеңде, жазда құрушысы солтүстік желдер көп қайталанады. Желдің орташа жылдамдығы 4,5-5,5 мс[3; 4; 5; 12].
Маусым бойынша жел жылдамдығы аз өзгереді, бірақ оның максимумы қысқы кезеңге келеді. Осы себептен қысқы кезеңде борандар мен қарлы борандар жиі болады. Қатты желдер, яғни дауылдар кейде көктемде байқалады. Жаз айларында желдер әдетте ыстық желдердің сипатына ие болады.
1.4 Гидрография
Өзендер мен уақытша суағарлардың қалыптасуы Есіл өзені сужинау алабының гидрографиялық желісі құрылысының ерекшелігі жер бедері сипатына байланысты. Аймақтың орталық бөлігінің жазықтығы оның шеткі аймақтарында биік шыңдармен бірге келуі ағындының негізгі бағытын айқындайды, аумақтың шеткі аймақтарынан ортасына қарай бағыталған. Аймақтың негізгі су тамыры Есіл өзені мен солтүстікте Көкшетау шыңынан, ал оңтүстікте Ұлытау тау сілемдерімен ағатын үлкен салалар. Сыртқы ағындысы бар, Ертіс өзеніне жететін Есіл өзені алабы Солтүстік Қазақстанның быраз ауданын алып жатыр [1; 2; 13].
Қарастырылып отырған аумақтың қалған бөлігі жабық ағынды облысына жатады. Бұған Теңіз, Қорғалжын, Керей, Қыпшақ көлдерінде аяқталатын басқа суағарлар жатады. Сонымен қатар, облыстың солтүстік-шығыс бөлігінің де сыртқы ағындысы жоқ, бұл аумақта Селеті-Теңіз көліне құятын Селеті өзені ағады. Ақмола облысы аумағында ұзындығы 10 км асатын 400 жуық өзендер мен уақытша суағарлар бар. Ақмола облысының табиғатының ерекшелігі, негізінен климатының құрғақшылығы өзен желісінің дамуына кері әсер етеді. Өзен желісінің жиілігі ең жақсы дамыған жері - Көкшетау мен Ерементау шыңдары. Өзеннің жазыққа шығар жерінде олардың салалары кенеттен азаяды [1; 2; 13]. Нұра өзенінің Ақмола облысында орналасқан төменгі ағысының тармақтары жоқ десе болады. Есіл өзенінде тармағы жоқ, бөлімшелері бар, олардың ең ұзыны (250-300 км) Көкшетау таулары мен өзеннің жоғарғы ағысындағы төбелердің арасындағы жазықтықта орналасқан, бұл бөлімшелеркейде жоғалып кетеді. Өзендердің сирек кездесетін желісімен қатар, Ақмола облысының гидрографиялық ерекшелігі оның уақытша су ағыстарының көптігі. Облыс аумағында өзендер және уақытша су ағыстарының жиілігі 0-0,05 - 0,20-0,30 км2 дейін құбылып тұрады (Е.П. Сенковтың мәліметі бойынша). Бұл құбылыс Терісаққан, Жабай, Есіл (Көкшетау, Ұлытау, Нияз және Ерементау биіктерінде) өзендерінің жоғарғы бөлігінде жиі кездеседі. Жазықтық шегінде гидрографиялық жүйе жиілігі әдетте 0,05-0,10 км2 аспайды (Есіл өзенінің оңтүстік жазық бөлігі, Селеті солтүстік жағасы, Қолытон өзенінің жоғарғы бөлігі), тек жыралар көп кездесетін бөлікте 0,20-0,30 км2 жетеді[1; 2; 13].
Уақытша су ағыстарының көлемі әр түрлі. Олардың ең үлкендері 100-150 км, ал су жинау алабы 3 мың км2 дейін жетеді.
Ақмола облысындағы өзендер су айрығы көбіне айқын емес. Су айрықтарының айқын еместігі рельефтің жазықтығына ғана емес, еңістіктердің тұйықтығына да байланысты. Бұл еңістіктердің бір бөлігі тұйық сулар алқабына жатады, бұлардың кейбіреулері ғана суы мол жылдарында ғана өзендерді суландырып тұрады. Бұл су алаптарының көлемі өзгермелі: суы мол жылдардың көлемі ұлғаяды, ал құрғақшылық жылдарында көлемі кішірейеді[1; 2; 13].
Ақмола облысының өзендері жазықтық өзендер болып табылады, еңістігі 1-2 %. (кейбір жоғарғы су ағыстарында 5-10 %. дейін жетеді), тек олардың кейбіреулері ғана қатты жер қыртысына келгенде су ағыстары жылдамдайды[1; 2; 13].
Су айрықтарының нашар бөлінгіштігі жеке жағдайларында өзеннің бифуркациясына алып келеді. Бұған Есіл мен Нұра өзенінің ең жақын орналасқан жерінде олардың көп қайталанып қосылуы жатады.
Нұра мен Есіл өзенінің қосылуы 3 тармақ Саркерама, Козгош, Мухор бойынша Есіл өзеніне құяр жерінде бір салаға құйылуынан болады. Тармақтардың қосылу жері Есіл өзенінен 9 км жерде болады [1; 2; 13]. Нұра мен Есіл өзендерінің бифуркацияланған жерінде өзен аралығының жер беті уақытша суағарлармен ғана емес, сонымен қатар көлдер орналасқан көптеген жабық төмендеулермен қиылысқан. Өзен аңғарлары кең, тегіс келеді. Жартасты жерлерге келгенде өзен аңғары күрт тарылады, кейбір жерлерде шатқал тәріздес болады. Бұл бөліктер әдетте ұзаққа бармайды және өзендердің жалпы жазықтық мінездемесін бұзбайды. Аңғардың формасы көбінесе трапеция тәріздес. Өзендердің төменгі ағыстарында аңғарлар айқын емес және олар сыртқы қоршаған ортамен біртіндеп ұласып кетеді. Уақытша су ағыстарының да аңғарлары айқын емес. Үлкен өзендердің аңғарларының кеңдігі 5-10 км жетеді (Есіл, Нұра өзендері). Кіші су ағыстарының аңғарлары су арналарымен салыстырғанда кең болып келеді. Орта есеппен алғанда олардың кеңдігі 0,5-1,0 км (су жинау көлемі 1000 км2), кейбір жерлерде 2-3 км жетеді. Беткейлердің биіктігі әдетте 10-15 м аспайды, бірақ жеке өзендерде (Аршалы, Саркома және т.б.) 25-50 м жетеді. Облыстың биік аудандарында және арналары терең қазылған өзендерден басқа (Қызылсу, Аршалы, Қарасу, Жиладинка, Жаман-Қайрақты және т.б.) өзендер аңғарларында жайылма дамыған. Суы мол жылдары төгілудің ені 1-3 км, облыстың үлкен өзендер 5-10 км жетеді. Ал әдеттегі сулы жылдары жайылманың биіктігі төмен бөлігі мен арна қасындағы учаскілерді ғана су басады. Кіші суағарларда (су жинау алабының ауданы 200 км2 және одан төмен) жайылманың ауданы 50-100 м аспайды [1; 2; 13].
Кіші суағарлардың арналарының ені 10-20 м, ал су жинау алабының ауданы 5-10 мың км2 өзендердің ені 50-70 м аспайды. Көкшетау мен Ерементау таулары аймағындағы өзендердің арналары жақсы дамыған. Олардың қазылу тереңдігі негізінен 3-6 м, ал жеке өзендер 10-12 м жетеді (Аршалы, Жаман-Қайрақты, Қызылсу және т.б.). Облыстың оңтүстік бөлігінің суағарларының арналары жақсы дамымаған, әсіресе олардың жоғарғы учаскілерінде (Жаксы-Шад, Жаман-Шад, Қанқарасу, Керей және т.б.) нашар дамыған. Осы өзендердің төменгі ағысында арналары 3-5 м қазылған. Облыстың суағарлары негізгі өзендерін қоспағанда, ағындысы тек көктемгі кезеңде ғана болады. Бұл кезде су деңгейінің қатты көтерілуі байқалады, кейде өзен суы жайылмаға төгіледі. Жылдың қалған бөлігінде суағарлардың көп бөлігі құрғап қалады да, тізбектеріне айналады. Қысқы айларда олардың көбісі қатады. Облыстың оңтүстік бөлігінде кіші суағарлар жылдың барлық уақытында дерлік (көктемгі айларды қоспағанда) кеуіп қалады[1; 2; 13].
Көлдер. Ақмола облысы аумағының едәуір бөлігінің жазықтығы Қазақстан даласына тән су жинауға, көлдердің пайда болуына қолайлы жағдай жасайды. Көлдердің көп бөлігін өзендер мен уақытша су ағыстары құрайды. Бұл көлдер ұсақ немесе кішігірім көлдер тобына жатады, сондай-ақ облыстың ірі көлдері және Солтүстік Қазақстанды алып жатқан Теңіз (көлемі 1590 км2) және Қорғалжын (330 км2). Бұл көлге Нұра және Құланөтпес өзендері құяды.Ұсақ көлдердің көп бөлігі өзендер жайылмасында кездеседі. Бұл су қоймаларын еріген қар сулары және көктемгі су тасқындары құрайды. Ақмола облысының көлдерінің ерекшелігі тұйық сулар. Сонда да болса суы мол жылдары Лопаш, Құлықкөл, Құнақай көлдері кейбір өзендерді суландырады[1; 2; 13].
Ағысы бар көлдер сирек кездеседі: олар көбінесе Нұра өзенінің төменгі сағасында орналасқан (Біртобан, Шолақшалқар және т.б.) (кесте 1.2)[1; 2; 13].
Кесте1.2
Ақмола облысы көлдерінің саны
Су алабының көлемі
Көлдер саны
Тұщы
тұзды
тұщы және тұзды
0,1-1
3491
157
3648
1,1-5
174
39
213
5,1-10
20
20
40
10,1-50
16
18
34
50
3
4
7
Барлығы
3704
238
3942
Қарастырылып отырған аумақта шамамен 400 көл бар, оның 90 % көлемі 1 км2.
Жер асты сулары. Ақмола облысының көпшілік бөлігінде жер асты суларының қорлары көп емес. Жоғарғы қабаттағы сулар тұрақты емес. Құрғақшылық жылдары су көздері мен құдықтар кеуіп қалады, ал кейбір құдықтарда су деңгейі төмендеп минералдылығы көбейеді. Жер асты сулармен қамтамасыз ету және олардың минералдануы Ақмола облысында бірдей емес. Жер асты суларының көп бөлігі және саласы облыстың солтүстік және шығыс бөлігінде кездеседі. Орталық жазықтықта және Теңіз-Қорғалжын ойпатында жер асты су қоры аз. Көкшетау, Ерементау биіктіктері бөлігінде жер асты сулары 3-5 м, сайларда және жазықтықта 25 м кездеседі. Сулардың басым көпшілігі тұщы. Құдықтар мен ұңғымалардың шығыны 0,05-1,5 лсек, кейбір кезде 2-3 лсек жетеді[1; 2; 13].
Көкшетау биіктігінде және оған жақын жатқан ұсақ төбешікті аудандарда жер асты сулары 100-250 м дейін тереңдікте кездеседі. Бұл сулар әдетте тұщы. Ұңғыма шығыны 0,1-1,3 лсек, кейде 6-20 лсек. Бұл сулар облыстың солтүстік бөлігінде де кездеседі (Ақмола қаласы және басқа аудандарда). Бұл сулар негізінен Ақмола қаласын ауыз сумен және техникалық сумен қамтамасыз етеді. Сумен қамтамасыз етілген аудандарға Теңіз-Қорғалжын ойпаты және Есіл өзенінің солтүстік жағалауы жатады. Алайда жер асты су қоры көп емес, ұңғыма шығындары 0,01-0,0001 лсек. Осынған байланысты батпақ шөгінділері тұзды. Теңіз-Қорғалжын ойпатында жер асты суы мүлдем жоқ. Облыстың оңтүстігінде жер асты сулары біршама бар, бірақ су қоры аз. Жоғарғы қабатта қуаты аз су қорлары кездеседі, ұңғыма шығыны 0,2 лсек аспайды. Негізгі су қорлары 10-30 м тереңдікте жатыр. Ұңғыма шығыны 0,01-ден 1,0-1,5 лсек [1; 2; 13].
2. ЕСІЛ ӨЗЕНІ СУЖИНАУ АЛАБЫНЫҢ СУ АҒЫНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Есіл өзенінің беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендерінің, уақытша суағарларының, көлдердің су режимі
Есіл өзені сужинау аумағы ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады. Мұның өзі жоғарғы ағыстардың қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Жоғарғы ағыс Есіл өзені сужинау аумағында тек қар сулары есебінен құралады. Жаңбыр сулары ыстық жаз күндері буланып ұшып кетеді. Осыған байланысты, Ақмола облысында жер асты суларының қалыптасуына көктемгі тасқын үлкен рөл атқарады. Ақмола облысындағы негізінен көктемгі су ағындыларының қалыптасуына қар жамылғысы әсер етеді. Солтүстік Қазақстан аумағында ағын сулардың қалыптасуына еріген қарлардың суларының әсері жоғары. Есіл өзені сужинау аумағында көктемгі су ағыстарының қалыптасу шарты бойынша ені ауданды бөліп қарауға болады: солтүстік, бұл ауданда қар қоры едәуір үлкен және су ресурстары жеткіліксіз - оңтүстік аудан (Есіл өзенінің оңтүстік жағы) [14].
Қарастырылып отырған аумақта қар жамылғысы су ағынының қалыптасуының негізгі көзі. Қар суының орташа қоры оның еруі басталған кезде 60-80 мм құрайды. Ал қар қалың жылдары (1954, 1941, 1942 жж.) 130-170 мм дейін жетті, ал қар аз жылдары (1936, 1945, 1953 жж.) 30-50 мм құрайды. Қар қорының облыс аумағында бөлінуіне оның жер бедері үлкен әсер етеді. Көкшетау тауларының оңтүстік-батыс беткейі, Есіл өзенінің батыс жағалауы және Селеті өзенінің оң жағалауы қар қорыларымен біршама қамтамасыз етілген. Көкшетау биіктігінде орташа қар қоры 100-120 мм құрайды, ал Ерементау және Аяз биіктіктерінде қар қоры бұдан сәл төмендеу. Қар қалың жауған жылдары осы жерлерде қар қоры 200 мм жетеді. Қар қорлары кішкене ормандарда, дауыл соғып тұрған сайларда қар қалыңдығы 3-5 м дейін жетеді[14].
Есіл өзені сужинау аумағының жеке аудандар, кіші су жинау алаптары болып табылады және олар қар қорының көп болуының нәтижесінде қандайда бір гидрологиялық желінің ұзындығына әсерінтигізеді. Ленгипротранс институтының мәліметтер арқылы жүйенің орташа қалыңдығының су жинау ауданы 100-200 км2, 0,30-0,60 кмкм2 жетеді, осы аймақта орташа өзендердің су жинау алабы 0,10-0,15 кмкм2 құрайды. Қар қорларының еруі негізінен қарастырылып отырған аумақтағыжағымды ауа температурасы басталғанға дейінгі кезеңдерінде радиациялық құбылыстың әсерінен байқалды, 5-7 тәулік ішінде қардың негізгі салмағының түсуі нәтижесінде ауа температурасы 0 ºС өткеннен кейін бірінші күндерінде қарқынды қар еруі байқалады. Қар жамылғысының мәліметтерін талдау көрсеткендей орташа көпжылдық қар еру кезеңі үшін қар ерудің қарқындылығы 11 ммтәулікті құрайды, бұл тербеліс кезінде 4-5-20 ммтәу. жетеді. Бақылау кезеңі бойынша қар ерудің ең жоғарғы сағаттық қарқындылығы 7 мм, оның орташа көпжылдық мәні 4,3 мм тең болады [14].
Есіл өзені сужинау аумағында қар қоры мен көктемгі ағын бір-бірімен байланысы. Ақмола облысы аумағы үшін, ылғалдылықтың жетіспеуін, беткі ағындардың көлемін, қар түсуінің бар ерекшелігін, қар еруі басталғанда тек қана ылғал қорының шамасына тәуелділігі еместігін, көбінесе еріген сулардың ағынына әсерін тигізетіндәлелмемелер арқылы сипаттайды. Қарлы қыс болғаннан кейін әдетте суы мол су тасуы байқалады, қар қоры негізінен ағындыға баланысты. Есіл өзені сужинау алабынан Ақмола қаласының аймағындағы қардағы су қорының біркелділігі 70-75 мм, 57-60 мм дейін болғандықтан, су ағынын шамамен 8-9 рет өзгертеді. Сонымен қатар қар жамылғының су ағынының пайда болуындағы орнын сипаттайтындығын көрсететін беткі ағындының мөлшеріне әсерін тигізеді. Су жинау алабында қардың біркелкі емес таралуының салдарынан аса биік қар қабаттары бораның әсерінен қалыптасатындықтан әдетте қыс өткеннен кейін жиі байқалады. Осы дәлелдемелердің әсерінен әсіресе күзде топырақтар әлсіз ылғалданады [14].
Есіл өзенісужинау аумағында көктемгі ағынды қалыптастырушы үдерістер еріген судың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
НУРБАЕВА Ж.Н.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ АЛАБЫНЫҢ СУ ҚОРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ауыл шаруашылығы
минисТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _____________________
Беттер саны _____________
Сызбалар мен көрнекі материалдар_____________
Қосымшалар_____________
Орындаған ___________________________________ ________
(аты-жөні)
20___ ж. ______________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жетекші ________________ ______________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_____________________ _______________ ____________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Гидротехника, мелиорация және бизнес факультеті
Су ресурстары және мелиорация кафедрасы
5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану мамандығы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ _______________________________
(аты-жөні)
Жұмыс (жоба) тақырыбы
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ __________________________________
Университет бойынша 20___ж __________________ №____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж _________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ______________
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмысты (жобаны) өңдеуге арналған мәселелер тізімі
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ____________________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ ___________________________________________ _________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Жұмыс жетекшісі ________________ ____________________________
(қолы) (аты-жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ________________ _____________________________
(қолы) (аты-жөні)
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... .8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.
Есіл өзені сужинау алабының табиғи сипатамасы ... ... ... ... ... ...10
1.1 Есіл өзені сужинау алабының географиялық орналасу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Есіл өзені сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Есіл өзені сужинау алабының климаттық жағдайы ... ... ... ... 13
1.4 Гидрография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.
Есіл өзені су жинау алабының су ағынының сипатамасы ... ... ...24
2.1 Есіл өзені беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендерінің, уақытша суағарларының, көлдердің су режимі ... ..24
2.2 Есіл өзені сужинау алабының су тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.
Есіл өзені сужинау алабының ең мол ағындысын бағалау ... ... ..36
3.1 Есіл өзені сужинау алабының су ағынының жалпы сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.2 Ең мол ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.3 Ең жоғары су өтімі қатарларын қалпына келтіру ... ... ... ... ...44
3.4 Есептік кезеңді таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
3.5 Ықтималдық үлестірім қисығының өлшемдік көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.6 Жылдық ағындағының статистикалық өлшемдік көрсеткішер бақылау қатары жеткілікті болғанда анықтау ... 65
4.
Есіл өзені алабының су қорын тиімді пайдалану ... ... ... ... ... ... .7 4
4.1 Есіл өзенінің су ағынының суды тұтыну мөлшерімен сәйкес келу дәрежесін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
4.2 Есіл өзені алабының су қорын тиімді пайдалану ... ... ... ... ...77
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..82
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі стандартқа сәйкес сілтемелер қолданылған:
ҚР МЖБС 5.04.019-2011Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі
ережелерге.
МемСТ 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МемСТ 2.11-68 Конструкторлық құжаттардың бірегей жүйесі. Норма бақылау.
МемСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеудің құрылымы мен ережелері.
МемСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың ортақ талаптары мен ережелері.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Су қоры - су нысандарындағы пайдалануға болатын жер беті және жер асты суларының қоры;
Су нысаны - жер бетінде жинақталған табиғи су;
Сумен қамтамасыз етілу дәрежесі - бірлік көлем немесе пайызбен өрнектелген тұтынушыларды суға деген сұранысын қамтамасыз ету дәрежесі;
Су жинау - жер бетінің бөлігіндегі су ағатын жеке өзен немесе өзендер жүйесі;
Су жинау ауданы - су нысаны қалыптасатын аймақ;
Су ағыны - табиғи немесе қолдан тұрғызылған әртүрлі шығындағы су ағыны;
Сушаруашылық нысаны - су пайдалану, қалпына келтіру және қорғау нысандарының құрылымы;
Aғын-өзeндeгi нeмece өзгe дe cy apнaлapындaғы cy мaccacының көлдeнeң кeңicтiктi түгeл қaмтитын қoзғaлыcы;
Өзeн жeлici-кeз кeлгeн ayмaқтaғы бapлық өзeндepдiң жиынтығы;
Cy өтiмi-өзeн apнacының көлдeнeң қимacы apқылы yaқыт бipлiгiндe aғып өтeтiн cy мөлшepi;
Cy pecypcтapы-шapyшылықтa пaйдaлaнyғa жapaмды өзeн, көл, бөгeн, тeңiз, мұxит, жep acты, тoпыpaқ, мұздық, бaтпaқ жәнe aтмocфepaдaғы cyлap;
Гидpoлoгиялық eceптeyлep-гидpoлoгиялық peжiмнiң түpлi cипaттaмaлapының мөлшepiн eceптeyгe мүмкiндiк бepeтiн әдicтepдi жacayмeн aйнaлыcaтын инжeнepлiк гидpoлoгияның тapayы;
Гидpoлoгиялық peжiм-cy ныcaндapы жaғдaйының мepзiмдiк, нeгiзiнeн aлaптың климaттық epeкшeлiктepiмeн aйқындaлaтын зaңдылықпeн өзгepyi;
Гидpoлoгиялық бoлжaм-өзeн, көл, бөгeндepдeгi түpлi құбылыcтapдың мepзiмдiк әpi кeңicтiктe дaмyын aлдын aлa eceптeyдiң ғылыми дәлeлдeнгeн әдicтepiн зepттey мeн қoлдaнy;
- орташа көпжылдық су ағынының мөлшері, м3с;
-- кезеңіндегі жылдық су ағынының мөлшері, м3с.
және - арнайы кестелер арқылы анықталатын көрсеткіштер;
және - белгілі моменттік әдіспен анықтайтын вариация және асимметрия көрсеткіштеріне сай ауытқыун бағалау;
- орташа жылдық су ағынының мөлшерінің ауытқуының орташа квадраттық ауытқуы, м3с;
- су ағынының көпжылдық орташа шамасы, м3с;
- модулдік көрсеткіш;
- су ағынының қатарының саны.
КІРІСПЕ
Қазақстан Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы(ТМД) елдерінің арасында сумен камтамасыз етілу бойынша ең соңғы орында, аумақтың меншікті сумен қамтамасыз етілуі 1км:-ге 37 мың м³ немесе жылына бір адам басына 6,0 мың м³ тең. Өзендердің көпжылдық, жылдық орташа ағындары (жалпы жер үсті су қорлары) І00.5м³ көлемінде, олардың 56,5км³ республика аумағында пайда болатын су көздері болса, шекаралас өзендер арқылы іргелес мемлекеттерден келетін су ағынының көлемі 44,0 кмЗ, ал оның ішінен Қытай аумағынан - 18,9кмЗ, Өзбекстаннан -14,6кмЗ, Ресейден - 7,5кмЗ, Қырғызстаннан - 3,0км³. Ірі өзендердің басым көпшілігінін ағындары республика аумағынан тыс жерлерден бастау алатындықтан, олардың су қорларының қалыптасуы іргелес мемлекеттерге біршама тәуелді етеді. Мәселен, Іле немесе Ертіс өзендерінің бастаулары Қытай Халық Республикасынан, Шу, Талас өзендерін - Қырғызстан Республикасынан, Орал өзенінің бастауы - Ресей Федерациясында, Сырдария өзенінің су жинаудағы негізгі ағын құраушы бөлігі Өзбекстан мен Қырғызстан Республикасының таулы аймақтарына орналасқан.
Қазақстан Республикасының орталық аймағынан бастау алатын Есіл өзені - Ертістің сол жақ саласы болып табылады. Есіл өзенінің Қазақстанның аймағындағы ұзындығы 1400 км. Есіл Сарыарқаның солтүстігіндегі Нияз тауынан басталып, Ертіске құяды. Жағасында бас қаламыз Астана орналасқан.
Жалпы Есіл өзенінің сужинау алабының ұзындығы 2450 км (Қазақстандағы ұзындығы 1400 км). Дүние жүзінде екінші реттегі ең ұзын өзеннің бірі болып саналады. Су жинау алабы 177 мың км2. Өзеннің бастауынан сағасына дейінгі құлау еңістігі 513 м, әр 1 км-дегі еңістігі 21 см. Негізінен қар суымен (80%-дайы) қоректенеді. Көктемде су деңгейі көтеріліп (ең жоғарғы деңгейі сәуірдің үшінші онкүндігінде байқалады), су тасқыны болып тұрады. Шілденіңортасында су деңгейі төмендеп, үшінші онкүндігінің басында сабасына түседі. Су мол жылдары Петропавл бөгенінің беткі жағындағы нөлдік сызбасының деңгейінен 10-11 м жоғары көтеріледі.
Есіл минералдылығы жоғары өзендерге жатады. Оған негізгі себеп - оның су жинайтын алабының құрғақ өңірде жатуынан және жер асты суларының тұздылығы саналады. Жалпы минералдануы 500-800 мгл, сабасының төменгі кезінде 1200 мгл-ге жетеді және суы кермек татиды.
Жалпы Қазақстан Республикасының орталық аймақтарын сумен қамтамасыз ету үшін Есіл өзенінің сужинау алабының гидрологиялық жағдайын жан-жақты зеттреудің экологиялық, әлеуметтік және экономикалық тұрғыда да маңызды. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының орталық аймағынан бастау алатын Есіл өзеннің су қорын халық шаруашылығына ұтымды және тиімді пайдалану және оның гидроэкологиялық орнықтылығын қамтамасыз ету, табиғаты пайдалану саласының көкейтесті мәселесінің бірі болып табылады.
1. ЕСІЛ ӨЗЕНІ СУЖИНАУ АЛАБЫНЫҢ ТАБИҒИ
СИПАТАМАСЫ
1.1 Есіл өзені сужинау алабының географиялық орналасу жағдайы
Есіл өзені Қазақстан Республикасының Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары және Ресейдің Түмен және Омбы облыстарының жерімен ағады (сурет1.1) [1; 2].
Сурет 1.1 Есіл өзенінің гидрографикалық желісі
Есіл өзені сужинау алабы Қазақ Ұсақ шоқысының батыс бөлігін алып жатыр. Аймақтың жер бетінің құрылысына байланысты негізінен абсолюттік биіктігі 300-400 м болып келетін, жалпы еңістігі батыс және солтүстік-батыс, тек аймақтың солтүстік-шығыс бөлігінде ғана солтүстік-шығыс болатын жоталы жазықтық болып табылады. Жазықтықтан оңашаланған шоқылар мен бөктерлер көтеріліп тұрады. Олар кей жерлерде биіктігі теңіз деңгейінен 700-800 м жететін кішкене таулы адырлардан тұрады. Жоталардың шоқылары мен бөктерлері ежелгі қатты жыныстардың жер бетіне шығар жерінде жинақталған. Жоталардың салыстырмалы биіктігі негізінен 20-40 м аспайды, тек аймақтың ең биік жерлерінде 100-20 м жетеді. Ұсақ шоқының шыңдары негізінен жұмсақ бірқалыпты көрініске ие [1; 2; 3; 4; 5].
Беткейлердің тіктілігі 5-10оС. Тек мүжілуге төзімді жыныстар (кварцит және басқалар) өткір шыңды және шыңдарды тудырады. Жекеленген жоталардың шыңдары жалаңаштанған. Жоталардың көп бөлігі қиыршақтас және жарықшақталған тас шөгінділерімен жамылған. Жоталар арасындағы төмендеулерде кең жазық немесе жабық терең емес қазаншұқырлар орналасқан. Жер бедерінің аралас шөгетін жыныстар- құмдақ, саздан тұрады. Өзен аңғарларында алювиалды шөгінділер таралған, олардың қуатты 20-30 м-ге жететін құм, қиыршақ, саз қабаттарынан тұрады [1; 2; 3; 4; 5].
Ең жазық жер бедері Есіл өзені бойымен және одан оңтүстікке қарай 50оС дейін орналасқан. Аймақтың орталық бөлігі басқа аймақтармен салыстырылғанда ерекше, себебі бұл жерлерде шың аз және өлшенген болып келеді: жер бедері мөлшерлі, әдетте көлдерорналасқан жабық төмендеулермен сипатталады. Аумақтың бұл бөлігінің және оның ең үлкен ор-шұқыры-Теңіз-Қорғалжан қазаншұқыры, оның орталық бөлігін Теңіз және Қорғалжан көлдері алып жатыр [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың солтүстік шекрасы бойымен орташа биіктігі 400-450 м Көкшетау таулары орналасқан. Көкшетау шыңдары жазық бойымен таралған көптеген жекеленген тізбек топтары немесе жеке шыңдар болып табылады. Аймақтың оңтүстік бөлігінде Ұлытау тау сілімі мен кішкентай алаңдар қатары (Сарыжал, Теректі және басқалар) созылған. Аймақтың бұл өңірінде жер бедері негізінен орта жоталы, кей жерлерде үлкен жоталы (Қон, Керей, Қыпшақ өзендері су айырықтарының жоғарғы бөліктері) болып келеді. Шыңдармен жекеленген шың топтары әдетте айқын бағытқа ие емес. Олардың арасында аңғар тәрізді төмендеулер негізгі өзенаңғарына шыға алмайды. Шыңдардың салыстырмалы биіктігі 20-50 м, кейбір өзендердің жоғарғы бөлігінде ( Жақсы Қон, Жамагн Қон және тағы басқалар) 100-125 м жетеді [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың шығыс бөлігінің ең биік төбесі Селті өзенінің оң тармақтарында орналасқан Ерементау болып табылады. Аймақ шекарасында Ерементау беткейінің орташа биіктігі 500-600 м, ал кей жерлерде 800-850 м жетеді. Ерементау аймақтың басқа бөліктері секілді, салыстырмалы орташа биіктігі 20-50 м, кей жерлерде ғана 100-200 м жететін, жеке жоталар мен шың топтарынан тұрады [1; 2; 3; 4; 5].
Аймақтың кейбір жерлерінде жоталардың биіктігі 600 м жуық. Бұл тек жеке биіктердің бар болуымен ғана емес, сонымен қатар бұл аймақтың шекарасында Батыс Сібір Ойпатының орналасумен де түсіндіріледі. Есіл және Селті өзендерінің аңғарларының Батыс Сібір ойпатына шығар жерінде абсолюттік биіктігі 200 м жуық. Бұдан Есіл өзенінің сужинау алабының жер бедерінің негізгі бөлшектері шектелген шыңдар немесе биіктіктер топтары орналасқан толқынды жазық. Аумақтың эрозиялық бөлшектенгіштігі әсіресе, жазық аудандарда үлкен емес. Аймақтың жер бетінің ерекшелігі: диаметрі 100-200-1000 м-ге дейін көп мөлшерлі жазық ағынсыз төмендеулер тереңдігі 1-2 метрден 4-5 метрге дейінгі дала тостағы тәрізді құрылымдар. Көктемеде бұл төмендеулердің көп бөлігі уақытша көлдерге айналады [1; 2; 3; 4; 5].
1.2 Есіл өзені сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы
Есіл өзенінің сужинау алабының топырақ және өсімдік жамылғысы бойынша орталық аумағы дала ландшафты аймаққа, ал оңтүстік бөлігі шөлейт аймаққа жатады. Аумақтың үлкен бөлігі механикалық құрамы жағынан негізінен саз бен құмнан тұратын күлгінді топырақты болып келеді, ал онда ақ селеу, жусан, бетеге өседі. Топырақ және өсімдік жамылғысының өзгешелігі топырақ түзуші жыныстарының біртекті есестігімен және аумақтың жекеленген бөліктеріндегі ылғалдылықтың бірдей емес дәрежесінде болмауына байланысты. Солтүстік аудандарда ақ селеу-бетеге құнарлылығы төмен қара топырақтарда көп тараған. Бұл далалық аймақтың кей жерлерінде қайыңдар, ал тасты шыңдарда қарағай ормандары кездеседі. Оңтүстікте қара-күлгін топырақ, әдетте ашық күлгін топырақтармен бірге кездеседі және оларға ақ селеу-бетеге аймақтары тән [7; 8; 9; 10; 11].
Теңіз-Қорғалжан ор-шұқыры ауданы мен аймақтың оңтүстік бөлігіндегі бетеге, селеу-жусан ашық күлгін топырақта өседі. Дала өсімдігі түрінде шөлейт аймақтарда өсетін өсімдіктер кездеседі. Өзен аңғарларының ығалды бөліктерінде жақсы шалғындар бар және өзен бойында бұтақты өсімдіктер дамыған [7; 8; 9; 10; 11].
Есіл өзені сужинау алабының оңтүстік бөлігі жарықшақталған тас араласқан топырақ жамылғысы болып келеді. Оның аймағында өсімдік жамылғысы жоқ деседе болады, себебі тасты дала болып келеді. Аймақтың алқабында ағаш өсімдігі біртұтас емес, жеке алқап түрінде қайың және қарағай ағаштары аймақтың солтүстік бөлігінде ғана кездеседі. Жалпы алғанда Есіл өзені сужинау алабының ормандылығы оның жалпы ауданының 1,0-1,5 пайызын ғана құрайды [7; 8; 9; 10; 11].
Есіл өзені сужинау алабының аймақтарында батпақты топырақтар аз кездеседі және олар батпақты түрлерге жатады. Олар шөп басып қалған көлдердің немесе далалы құмдақтардың орнында пайда болады.
Батпақтанған жерлер өзен аңғарларында кездеседі, яғни Нұра және Қолытон өзендерінің бойында.
Есіл өзенінің сужинау алабының аймақтарын ауылшаруашылық мақсатқа қарқынды пайдалануға бойланысты, көп жерлері егістік жерлерге өңделген [7; 8; 9; 10; 11].
1.3 Есіл өзені сужинау алабының климаттық жағдайы
Есіл өзені сужинау алабының басты бөлігінің климаттық жағдайы ауа температурасы, ауаның құрғақтығының шарықтауының ауытқуымен, аз мөлшерлі жауын-шашын арқылы сипаталатын өте континенталды болып келеді (кесте 1.1) [3; 4; 5; 12].
Кесте 1.1
Есіл өзенінің сужинау алабының климаттық сипаттамасы
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Астана
Атбасар
Есіл
,мм
,мм
,мм
1
2
3
4
5
6
7
I
-15,0
18,0
-18,9
30,0
-18,7
29,0
II
-15,2
14,0
-17,9
21,0
-16,4
22,0
III
-8,8
14,0
-11,4
32,0
-10,7
31,0
IV
5,1
22,0
0,8
24,0
1,9
22,0
V
13,3
34,0
12,5
34,0
12,7
32,0
VI
19,3
36,0
18,0
43,0
18,1
42,0
VII
20,9
49,0
20,6
44,0
21,0
43,0
VIII
18,1
29,0
18,4
36,0
18,1
35,0
IX
12,1
22,0
11,3
29,0
11,6
29,0
X
3,7
26,0
2,7
29,0
2,4
28,0
XI
-6,3
23,0
-7,6
32,0
-6,9
30,0
XII
-12,0
20,0
-15,8
32,0
-15,0
29,0
Жылдық
3,1
307,0
1,1
386,0
1,5
372,0
Айлар
Метеорологиялық бекеттер
Рузаевка
Явленка
Петропавловск
,мм
,мм
,мм
I
-17,0
14,0
-18,6
15,0
-19,2
25,0
II
-17,2
9,0
-17,1
14,0
-17,5
18,0
III
-10,7
13,0
-11,8
16,0
-11,7
19,0
IV
1,3
20,0
1,4
23,0
0,9
24,0
V
12,3
28,0
11,8
35,0
11,2
34,0
VI
17,9
28,0
17,3
54,0
16,9
55,0
1.1 кестесінің жалғасы
1
2
3
4
5
6
7
VII
20,2
52,0
19,7
66,0
19,3
62,0
VIII
17,9
36,0
17,0
53,0
16,8
53,0
IX
11,0
28,0
10,8
32,0
10,7
34,0
X
2,6
28,0
2,1
33,0
2,1
15,0
XI
-6,6
20,0
-7,4
22,0
-7,9
18,0
XII
-14,8
15,0
-15,6
24,0
-16,4
17,0
Жылдық
1,4
301,0
0,8
387,0
0,4
374,0
Есіл өзені сужинау алабының аймағының орташа жылдық ауа температурасы солтүстікте 0,5-1,0оС, оңтүстікте 2,0-2,5оС дейін ауытқиды. Ауа температурасының жыл ішіндегі жүруі қысқы уақыттағы тұрақты қатты аязбен, көктемгі жылудың қарқынды өсуімен және созылыңқы жазғы уақыттағы ыстықпен сипатталады [3; 4; 5; 12].
Ең суық қаңтар айы, ал ондағы орташа ауа температурасы Есіл өзені сужинау алабының солтүстігінде минус 18-19оС, оңтүстік бөлігінде минус 16-17оС. Жеке жылдары абсолюттік минимум минус 50-51оС қа жетеді.
Ең жылы ай шілде, ал ондағы орташа ауа температурасы Есіл өзені сужинау алабының аймағында 19-21оС дейін тербеледі және температураның абсолюттік максимумдары 40-43оС қа жетеді. Бұдан байқайтынымыз орташа айлық ауатемператураның тербелісі 10оС, алабсолюттік тербелісі 90оС тан асады. Жылы кезеңнің ұзақтығы (орташа тәуліктік ауа температурасы 0оС жоғары) орташа есеппен 190-200 тәулікті құрайды[3; 4; 5; 12].
Көктемдегі ауатемператураның 0оС-тан өтуі аймақтың көп бөлігінде әдетте 12-13 сәуір, ал оңтүстік бөлігіндже 10-12 сәуір айларында байқалады. Жылудың өсуі көктемгі кезде тез болады, 0оС өткеннен кейінгі 10 күннен кейін ауатемпературасы 5оС болады [3; 4; 5; 12].
Күзде ауатемпературасы 0оС өтуі орташа есеппен 22-25 қазан айларында байқалады.
Есіл өзені сужинау алабының ауа ылғалдылығының жетіспеушілігітек қана жауын-шашынның мөлшерінің аз болуымен ғана емес, сонымен қатар ауа ылғалдылығының төмен болуымен сипатталады.
Абсолют ауа ылғалдылығы жыл ішінде орташа есеппен 6 мб, ал ығалдылық тапшылығы 4-5 мб құрайды. Ауа ылғалдылығының минимум мәні қаңтар-ақпан айларында (1,5-1,7 мб), максимум мәні - шілде айларында (12-14 мб) байқалады. Ең кіші мәндері жазғы айларда (40-45 %), ал үлкен мәндері қыста байқалады. Қысқы айларға бұлтты күндердің көп бөлігі келеді. Қыста орташа есепен бұлттылық шамамен 60 % құрайды. Жылдың жылы кезеңінде негізнен бұлтсыз ауа райы байқалады[3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабының ылғалдылығы жеткіліксіз аудан болып табылады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері аймақтың солтүстік бөлігінде 300-350 мм, оңтүстік бөлігігінде 200 мм құрайды.
Жыл ішінде жауын-шашын бірқалыпсыз таралған. Жылдың суық бөлігінде (желтоқсан-наурыз) жылдықжауын-шашын мөлшерінің 25-30 % ғана тиесілі. Жылы кезең уақытында (сәуір-қараша) аймақтың солтүстік бөлігінде 200-220 мм, ал оңтүстік бөлігінде 140-180 мм жауын-шашын түседі. Жауын-шашынның максимумы әдетте шілде айында, мнимумы ақпан-наурыз айларында, кейде қыстың бірінші айларында да (желтоқсанда) байқалады. Жылдар қатарында жауын-шашын мөлшері үлкен мәндер шегінде тербеледі. Ерекше көп жауын-шашын және қар түскен жылдары жауын-шашын мөлшері солтүстік аудандапрда 500-600 мм, ал оңтүстік бөлігінде 400 мм жетеді. Ал, ерекше құрғақ жылдары жауын-шашынның мөлшері 50-100 мм дейін төмендеуі мүмкін. Сонымен қатар жылдың суық және жылы кезеңдерінің де жауын-шашын мөлшері тербеледі. Қар көп түскен жылдары жауын-шашынның мөлшері қараша-наурыз айларында аймақтың солтүстік аудандарында 200-250 мм, оңтүстік бөлігінде 100-150 мм, ал қар өте аз түскен жылдары жауын-шашынның мөлшері 10-20 мм құрайды [3; 4; 5; 12].
Жауын-шашынның негізгі мөлшерінің қарқындылығы төмен, аз мөлшері жауын-шашын немесе қар түрінде түседі. Түсетін жауын-шашын мөлшері 0,1 мм асатын күндері әдетте жыл ішінде 120-125 (Атбасар және Ақмола метеобекеттері), олардың 90 % жауын-шашын мөлшері 5 мм төмен күндер. Тәуліктік жауын-шашын мөлшері 20 мм асатын күндері жыл ішінде 3-4 күнге жетуі мүмкін [3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабыныңсу ағыны негізінен қар ерітіндісі және жауын-шашыннан қалыптасатын болғандықтан, оның әсерін бағалау үшін атмосфералық жауын-шашынның қисық сызбасы 1.2-1.7 суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 Астана метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.3 Атбасар метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.4 Есіл метеорологиялық бекетінің мәліметі бойыншаайлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.5 Рузаевка метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.6 Явленка метеорологиялық бекетінің мәліметі бойыншаайлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Сурет 1.7 Атбасар метеорологиялық бекетінің мәліметі бойынша айлардағы атмосфералық жауын-шашын көпжылдық орташа мәні
Жоғары ауа температурасы жағдайында жазғы жауын-шашын негізінен жер бетін ылғалдандырып қана қоймайды, ол бірден буланып кетеді. Жауын-шашын көп мөлшері маусым-шілде және қазан айларында түседі, бірақта жауын-шашынның 80-90 %ның мөлшері 10 мм аспайды, ал ол жаңбыр үшіназ. Қатты жаңбырлар шілде айында жауады[3; 4; 5; 12].
Кейбір жылдарда тәуліктік жауын-шашын максимумы 60-70 мм жетеді, ал аймақтың биік аудандары шегінде (Көкшетау шыңы) 80 мм-ден асады.
Жаңбырсыз кезеңнің ұзақтығы айтарлықтай, аймақтың көп бөлігінде 20-30 тәулік бойы, ал кей жылдары 50-60 тәулік бойы жауын-шашынның болмайды. Негізінен тамыз, қыркүйік, кейде шілде айларында жаңбыр болмайды. Аймақтың көп бөлігінде жауын-шашын мүлдемтүспейтін немесе мөлшері 5 мм аз кезең орташа есеппен 50-60 тәулік, ал кейде жылдары 100-150 тәулікті құрайды [3; 4; 5; 12].
Есіл өзені сужинау алабының аумағында қар жамылғысының таралуы аймақтық сипатқа ие. Жер бетіндегі тұрақты қар жамылғысы әдетте орташа тәуліктік ауа температурасы минус 5оС дейін төмендеген уақытта қалыптасады. Тұрақты қар жамылғысы солтүстік бөлігінде орташа есеппен қазан айының 5-10 аралығында, ал оңтүстік бөлігінде қараша айының 45-20 аралығында байқалады [3; 4; 5; 12].
Жылдың қыс айларындағы қар жамылғысының 50-60 % тұрақты қалыптасуының алдында бірінші қар түседі де (қазанның аяғы қарашанның бірінші күндері) жылымдық болғанда тез еріп кетеді.
Тұрақты қар жамылғысының қалыптасу кезеңінің көп жылдық тербелісі шамамен 1,5-2 айды құрайды. Қар жамылғысының қалыптасуның ерте кезеңі қазанның үшінші онкүндігінде, ал солтүстік шығыс бөлігінде қазанның бірінші жартысына сәйкес келеді, ал кеш қалыптасуы желтоқсанның ортасына созылады. Қардың жинақталуы ( қар жамылғысы биіктігінің өсу мен ондағы су қорынгың көбеюі) барлық қыс айларының 50-70 %-ында және қыстың бірінші жартысында жоғарғы қарқындықпен жүреді. Бұндай жағдайларда қаңтардан ақпанның басына қарай көктемгі қар еруінің алдында максималды қар қоры мөлшерінің ауытқу белгісі байқалады. Қыстың екінші жартысында ақпан-наурыз айларында қар жамылғысы су қоры өзгермейді десек болады, көктемгі қар еру алдындағы қардың макималды мәніне жақын болады [3; 4; 5; 12].
Қар қорының максимумы мен көктемгі қар еруінің басы орта есеппен аймақтың оңтүстік бөлігінде шамамен наурыздың 5-10 аралығында (Есіл өзенінен оңтүстікке қарай), ал солтүстік бөлігінде наурыздың 10-20 аралығында байқалады. Максималды қар қорының ең ерте кезеңі ақпан айына, ал ең кеш кезеңі сәуір айының басына сәйкес келеді. Қар жамылғысының ең биік мәні көктемгі қар еруінің басында ашық жерлерде аймақтың солтүстік-батыс бөлігінде 25-35 см, ал аймақтың қалған жерлерінде 20-25 см жетеді. Қар аз жауған жылдары қар жамылғысының биіктігі солтүстік бөлігінде 15 см, ал оңтүстік бөлігінде 10 см-ге ғана жетеді. Қар көп жауған қыста қардың максималды биіктігі аймақтың солтүстігінде 50-60, ал оңтүстік бөлігінде 30-40 см жетеді [3; 4; 5; 12].
Қар жамылғысының тығыздығы қар ерудің алдында шамамен 0,30 құрайды. Жылдар бойынша 0,20-0,25-0,35-0,45 аралығында тербеледі. Қар жамылғысының тығыздығының ең үлкен мәндері қатты боран, қарлы желдер мен жылымықтар болған жылдары қыстың екінші жартысында байқалады. Қар жамылғысының максимум су қоры көктемгі қар ерудің алдында Есіл өзені сужинау алабының аумағының көп бөлігінде орташа есеппен 60-80 мм, тек солтүстік бөлікте 100 мм жетеді. Қар аз болған жылдары максимум қар қоры аймақтың солтүстік бөлігінде 50-70 мм, оңтүстік бөлігінде 25-30 мм дейін төмендейді. Қар көп жылдары қардағы максимумсу қоры (қар ерудің алдында) 100 мм-ден асады. Қар жамылғысының еруі көктемдегі, әдетте теріс ауа температурасы болғанда да (шамамен минус10оС) күн радиациясынан келетін жылудың әсерінен ери бастайды. Оңтүстікте ау температурасы жылы бола бастағаннан қар қатты қарқындылықпен ериді. Ашық жерлерде қар жамылғысы бірнеше күнде, кейде 5-7 күнде ериді[3; 4; 5; 12].
Тұрақты қар жамылғысының еруі орташа есеппен аймақтың оңтүстік бөлігінде сәуірдің 4-не, ал солтүстік бөлігінде сәуірдің 15-не басталады. Тұрақты қар жамылғысының еру кезеңінің көпжылдық тербелісі оның қалыптасу тербелісінен бірнеше рет аз (айды құрайды), ерте көктемде наурыздың үшінші онкүндігіне, кейде көктемнің сәуір айының үшінші онкүндігіне дейін созылады [3; 4; 5; 12].
Жер бедерінің салыстырмалы жазықтығы, аумақтың шығу тегі әртүрлі салмақтардың енуіне кедіргілердің болмауы жер әрекетінің қарқындылығына жақсы жағдай жасайды. Желсіз күндер Есіл өзенінің сужинау алабына тән емес. Жыл ішінде аумақта орта есеппен 50-70 желсіз күн байқалады. Желдер көп қайталанғыштығымен және күшімен ерекшеленеді. Олардың басым бағыты-оңтүстік-батыс пен батыс, негізінен қысқы кезеңде, жазда құрушысы солтүстік желдер көп қайталанады. Желдің орташа жылдамдығы 4,5-5,5 мс[3; 4; 5; 12].
Маусым бойынша жел жылдамдығы аз өзгереді, бірақ оның максимумы қысқы кезеңге келеді. Осы себептен қысқы кезеңде борандар мен қарлы борандар жиі болады. Қатты желдер, яғни дауылдар кейде көктемде байқалады. Жаз айларында желдер әдетте ыстық желдердің сипатына ие болады.
1.4 Гидрография
Өзендер мен уақытша суағарлардың қалыптасуы Есіл өзені сужинау алабының гидрографиялық желісі құрылысының ерекшелігі жер бедері сипатына байланысты. Аймақтың орталық бөлігінің жазықтығы оның шеткі аймақтарында биік шыңдармен бірге келуі ағындының негізгі бағытын айқындайды, аумақтың шеткі аймақтарынан ортасына қарай бағыталған. Аймақтың негізгі су тамыры Есіл өзені мен солтүстікте Көкшетау шыңынан, ал оңтүстікте Ұлытау тау сілемдерімен ағатын үлкен салалар. Сыртқы ағындысы бар, Ертіс өзеніне жететін Есіл өзені алабы Солтүстік Қазақстанның быраз ауданын алып жатыр [1; 2; 13].
Қарастырылып отырған аумақтың қалған бөлігі жабық ағынды облысына жатады. Бұған Теңіз, Қорғалжын, Керей, Қыпшақ көлдерінде аяқталатын басқа суағарлар жатады. Сонымен қатар, облыстың солтүстік-шығыс бөлігінің де сыртқы ағындысы жоқ, бұл аумақта Селеті-Теңіз көліне құятын Селеті өзені ағады. Ақмола облысы аумағында ұзындығы 10 км асатын 400 жуық өзендер мен уақытша суағарлар бар. Ақмола облысының табиғатының ерекшелігі, негізінен климатының құрғақшылығы өзен желісінің дамуына кері әсер етеді. Өзен желісінің жиілігі ең жақсы дамыған жері - Көкшетау мен Ерементау шыңдары. Өзеннің жазыққа шығар жерінде олардың салалары кенеттен азаяды [1; 2; 13]. Нұра өзенінің Ақмола облысында орналасқан төменгі ағысының тармақтары жоқ десе болады. Есіл өзенінде тармағы жоқ, бөлімшелері бар, олардың ең ұзыны (250-300 км) Көкшетау таулары мен өзеннің жоғарғы ағысындағы төбелердің арасындағы жазықтықта орналасқан, бұл бөлімшелеркейде жоғалып кетеді. Өзендердің сирек кездесетін желісімен қатар, Ақмола облысының гидрографиялық ерекшелігі оның уақытша су ағыстарының көптігі. Облыс аумағында өзендер және уақытша су ағыстарының жиілігі 0-0,05 - 0,20-0,30 км2 дейін құбылып тұрады (Е.П. Сенковтың мәліметі бойынша). Бұл құбылыс Терісаққан, Жабай, Есіл (Көкшетау, Ұлытау, Нияз және Ерементау биіктерінде) өзендерінің жоғарғы бөлігінде жиі кездеседі. Жазықтық шегінде гидрографиялық жүйе жиілігі әдетте 0,05-0,10 км2 аспайды (Есіл өзенінің оңтүстік жазық бөлігі, Селеті солтүстік жағасы, Қолытон өзенінің жоғарғы бөлігі), тек жыралар көп кездесетін бөлікте 0,20-0,30 км2 жетеді[1; 2; 13].
Уақытша су ағыстарының көлемі әр түрлі. Олардың ең үлкендері 100-150 км, ал су жинау алабы 3 мың км2 дейін жетеді.
Ақмола облысындағы өзендер су айрығы көбіне айқын емес. Су айрықтарының айқын еместігі рельефтің жазықтығына ғана емес, еңістіктердің тұйықтығына да байланысты. Бұл еңістіктердің бір бөлігі тұйық сулар алқабына жатады, бұлардың кейбіреулері ғана суы мол жылдарында ғана өзендерді суландырып тұрады. Бұл су алаптарының көлемі өзгермелі: суы мол жылдардың көлемі ұлғаяды, ал құрғақшылық жылдарында көлемі кішірейеді[1; 2; 13].
Ақмола облысының өзендері жазықтық өзендер болып табылады, еңістігі 1-2 %. (кейбір жоғарғы су ағыстарында 5-10 %. дейін жетеді), тек олардың кейбіреулері ғана қатты жер қыртысына келгенде су ағыстары жылдамдайды[1; 2; 13].
Су айрықтарының нашар бөлінгіштігі жеке жағдайларында өзеннің бифуркациясына алып келеді. Бұған Есіл мен Нұра өзенінің ең жақын орналасқан жерінде олардың көп қайталанып қосылуы жатады.
Нұра мен Есіл өзенінің қосылуы 3 тармақ Саркерама, Козгош, Мухор бойынша Есіл өзеніне құяр жерінде бір салаға құйылуынан болады. Тармақтардың қосылу жері Есіл өзенінен 9 км жерде болады [1; 2; 13]. Нұра мен Есіл өзендерінің бифуркацияланған жерінде өзен аралығының жер беті уақытша суағарлармен ғана емес, сонымен қатар көлдер орналасқан көптеген жабық төмендеулермен қиылысқан. Өзен аңғарлары кең, тегіс келеді. Жартасты жерлерге келгенде өзен аңғары күрт тарылады, кейбір жерлерде шатқал тәріздес болады. Бұл бөліктер әдетте ұзаққа бармайды және өзендердің жалпы жазықтық мінездемесін бұзбайды. Аңғардың формасы көбінесе трапеция тәріздес. Өзендердің төменгі ағыстарында аңғарлар айқын емес және олар сыртқы қоршаған ортамен біртіндеп ұласып кетеді. Уақытша су ағыстарының да аңғарлары айқын емес. Үлкен өзендердің аңғарларының кеңдігі 5-10 км жетеді (Есіл, Нұра өзендері). Кіші су ағыстарының аңғарлары су арналарымен салыстырғанда кең болып келеді. Орта есеппен алғанда олардың кеңдігі 0,5-1,0 км (су жинау көлемі 1000 км2), кейбір жерлерде 2-3 км жетеді. Беткейлердің биіктігі әдетте 10-15 м аспайды, бірақ жеке өзендерде (Аршалы, Саркома және т.б.) 25-50 м жетеді. Облыстың биік аудандарында және арналары терең қазылған өзендерден басқа (Қызылсу, Аршалы, Қарасу, Жиладинка, Жаман-Қайрақты және т.б.) өзендер аңғарларында жайылма дамыған. Суы мол жылдары төгілудің ені 1-3 км, облыстың үлкен өзендер 5-10 км жетеді. Ал әдеттегі сулы жылдары жайылманың биіктігі төмен бөлігі мен арна қасындағы учаскілерді ғана су басады. Кіші суағарларда (су жинау алабының ауданы 200 км2 және одан төмен) жайылманың ауданы 50-100 м аспайды [1; 2; 13].
Кіші суағарлардың арналарының ені 10-20 м, ал су жинау алабының ауданы 5-10 мың км2 өзендердің ені 50-70 м аспайды. Көкшетау мен Ерементау таулары аймағындағы өзендердің арналары жақсы дамыған. Олардың қазылу тереңдігі негізінен 3-6 м, ал жеке өзендер 10-12 м жетеді (Аршалы, Жаман-Қайрақты, Қызылсу және т.б.). Облыстың оңтүстік бөлігінің суағарларының арналары жақсы дамымаған, әсіресе олардың жоғарғы учаскілерінде (Жаксы-Шад, Жаман-Шад, Қанқарасу, Керей және т.б.) нашар дамыған. Осы өзендердің төменгі ағысында арналары 3-5 м қазылған. Облыстың суағарлары негізгі өзендерін қоспағанда, ағындысы тек көктемгі кезеңде ғана болады. Бұл кезде су деңгейінің қатты көтерілуі байқалады, кейде өзен суы жайылмаға төгіледі. Жылдың қалған бөлігінде суағарлардың көп бөлігі құрғап қалады да, тізбектеріне айналады. Қысқы айларда олардың көбісі қатады. Облыстың оңтүстік бөлігінде кіші суағарлар жылдың барлық уақытында дерлік (көктемгі айларды қоспағанда) кеуіп қалады[1; 2; 13].
Көлдер. Ақмола облысы аумағының едәуір бөлігінің жазықтығы Қазақстан даласына тән су жинауға, көлдердің пайда болуына қолайлы жағдай жасайды. Көлдердің көп бөлігін өзендер мен уақытша су ағыстары құрайды. Бұл көлдер ұсақ немесе кішігірім көлдер тобына жатады, сондай-ақ облыстың ірі көлдері және Солтүстік Қазақстанды алып жатқан Теңіз (көлемі 1590 км2) және Қорғалжын (330 км2). Бұл көлге Нұра және Құланөтпес өзендері құяды.Ұсақ көлдердің көп бөлігі өзендер жайылмасында кездеседі. Бұл су қоймаларын еріген қар сулары және көктемгі су тасқындары құрайды. Ақмола облысының көлдерінің ерекшелігі тұйық сулар. Сонда да болса суы мол жылдары Лопаш, Құлықкөл, Құнақай көлдері кейбір өзендерді суландырады[1; 2; 13].
Ағысы бар көлдер сирек кездеседі: олар көбінесе Нұра өзенінің төменгі сағасында орналасқан (Біртобан, Шолақшалқар және т.б.) (кесте 1.2)[1; 2; 13].
Кесте1.2
Ақмола облысы көлдерінің саны
Су алабының көлемі
Көлдер саны
Тұщы
тұзды
тұщы және тұзды
0,1-1
3491
157
3648
1,1-5
174
39
213
5,1-10
20
20
40
10,1-50
16
18
34
50
3
4
7
Барлығы
3704
238
3942
Қарастырылып отырған аумақта шамамен 400 көл бар, оның 90 % көлемі 1 км2.
Жер асты сулары. Ақмола облысының көпшілік бөлігінде жер асты суларының қорлары көп емес. Жоғарғы қабаттағы сулар тұрақты емес. Құрғақшылық жылдары су көздері мен құдықтар кеуіп қалады, ал кейбір құдықтарда су деңгейі төмендеп минералдылығы көбейеді. Жер асты сулармен қамтамасыз ету және олардың минералдануы Ақмола облысында бірдей емес. Жер асты суларының көп бөлігі және саласы облыстың солтүстік және шығыс бөлігінде кездеседі. Орталық жазықтықта және Теңіз-Қорғалжын ойпатында жер асты су қоры аз. Көкшетау, Ерементау биіктіктері бөлігінде жер асты сулары 3-5 м, сайларда және жазықтықта 25 м кездеседі. Сулардың басым көпшілігі тұщы. Құдықтар мен ұңғымалардың шығыны 0,05-1,5 лсек, кейбір кезде 2-3 лсек жетеді[1; 2; 13].
Көкшетау биіктігінде және оған жақын жатқан ұсақ төбешікті аудандарда жер асты сулары 100-250 м дейін тереңдікте кездеседі. Бұл сулар әдетте тұщы. Ұңғыма шығыны 0,1-1,3 лсек, кейде 6-20 лсек. Бұл сулар облыстың солтүстік бөлігінде де кездеседі (Ақмола қаласы және басқа аудандарда). Бұл сулар негізінен Ақмола қаласын ауыз сумен және техникалық сумен қамтамасыз етеді. Сумен қамтамасыз етілген аудандарға Теңіз-Қорғалжын ойпаты және Есіл өзенінің солтүстік жағалауы жатады. Алайда жер асты су қоры көп емес, ұңғыма шығындары 0,01-0,0001 лсек. Осынған байланысты батпақ шөгінділері тұзды. Теңіз-Қорғалжын ойпатында жер асты суы мүлдем жоқ. Облыстың оңтүстігінде жер асты сулары біршама бар, бірақ су қоры аз. Жоғарғы қабатта қуаты аз су қорлары кездеседі, ұңғыма шығыны 0,2 лсек аспайды. Негізгі су қорлары 10-30 м тереңдікте жатыр. Ұңғыма шығыны 0,01-ден 1,0-1,5 лсек [1; 2; 13].
2. ЕСІЛ ӨЗЕНІ СУЖИНАУ АЛАБЫНЫҢ СУ АҒЫНЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Есіл өзенінің беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендерінің, уақытша суағарларының, көлдердің су режимі
Есіл өзені сужинау аумағы ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады. Мұның өзі жоғарғы ағыстардың қалыптасуына өз ықпалын тигізеді. Жоғарғы ағыс Есіл өзені сужинау аумағында тек қар сулары есебінен құралады. Жаңбыр сулары ыстық жаз күндері буланып ұшып кетеді. Осыған байланысты, Ақмола облысында жер асты суларының қалыптасуына көктемгі тасқын үлкен рөл атқарады. Ақмола облысындағы негізінен көктемгі су ағындыларының қалыптасуына қар жамылғысы әсер етеді. Солтүстік Қазақстан аумағында ағын сулардың қалыптасуына еріген қарлардың суларының әсері жоғары. Есіл өзені сужинау аумағында көктемгі су ағыстарының қалыптасу шарты бойынша ені ауданды бөліп қарауға болады: солтүстік, бұл ауданда қар қоры едәуір үлкен және су ресурстары жеткіліксіз - оңтүстік аудан (Есіл өзенінің оңтүстік жағы) [14].
Қарастырылып отырған аумақта қар жамылғысы су ағынының қалыптасуының негізгі көзі. Қар суының орташа қоры оның еруі басталған кезде 60-80 мм құрайды. Ал қар қалың жылдары (1954, 1941, 1942 жж.) 130-170 мм дейін жетті, ал қар аз жылдары (1936, 1945, 1953 жж.) 30-50 мм құрайды. Қар қорының облыс аумағында бөлінуіне оның жер бедері үлкен әсер етеді. Көкшетау тауларының оңтүстік-батыс беткейі, Есіл өзенінің батыс жағалауы және Селеті өзенінің оң жағалауы қар қорыларымен біршама қамтамасыз етілген. Көкшетау биіктігінде орташа қар қоры 100-120 мм құрайды, ал Ерементау және Аяз биіктіктерінде қар қоры бұдан сәл төмендеу. Қар қалың жауған жылдары осы жерлерде қар қоры 200 мм жетеді. Қар қорлары кішкене ормандарда, дауыл соғып тұрған сайларда қар қалыңдығы 3-5 м дейін жетеді[14].
Есіл өзені сужинау аумағының жеке аудандар, кіші су жинау алаптары болып табылады және олар қар қорының көп болуының нәтижесінде қандайда бір гидрологиялық желінің ұзындығына әсерінтигізеді. Ленгипротранс институтының мәліметтер арқылы жүйенің орташа қалыңдығының су жинау ауданы 100-200 км2, 0,30-0,60 кмкм2 жетеді, осы аймақта орташа өзендердің су жинау алабы 0,10-0,15 кмкм2 құрайды. Қар қорларының еруі негізінен қарастырылып отырған аумақтағыжағымды ауа температурасы басталғанға дейінгі кезеңдерінде радиациялық құбылыстың әсерінен байқалды, 5-7 тәулік ішінде қардың негізгі салмағының түсуі нәтижесінде ауа температурасы 0 ºС өткеннен кейін бірінші күндерінде қарқынды қар еруі байқалады. Қар жамылғысының мәліметтерін талдау көрсеткендей орташа көпжылдық қар еру кезеңі үшін қар ерудің қарқындылығы 11 ммтәулікті құрайды, бұл тербеліс кезінде 4-5-20 ммтәу. жетеді. Бақылау кезеңі бойынша қар ерудің ең жоғарғы сағаттық қарқындылығы 7 мм, оның орташа көпжылдық мәні 4,3 мм тең болады [14].
Есіл өзені сужинау аумағында қар қоры мен көктемгі ағын бір-бірімен байланысы. Ақмола облысы аумағы үшін, ылғалдылықтың жетіспеуін, беткі ағындардың көлемін, қар түсуінің бар ерекшелігін, қар еруі басталғанда тек қана ылғал қорының шамасына тәуелділігі еместігін, көбінесе еріген сулардың ағынына әсерін тигізетіндәлелмемелер арқылы сипаттайды. Қарлы қыс болғаннан кейін әдетте суы мол су тасуы байқалады, қар қоры негізінен ағындыға баланысты. Есіл өзені сужинау алабынан Ақмола қаласының аймағындағы қардағы су қорының біркелділігі 70-75 мм, 57-60 мм дейін болғандықтан, су ағынын шамамен 8-9 рет өзгертеді. Сонымен қатар қар жамылғының су ағынының пайда болуындағы орнын сипаттайтындығын көрсететін беткі ағындының мөлшеріне әсерін тигізеді. Су жинау алабында қардың біркелкі емес таралуының салдарынан аса биік қар қабаттары бораның әсерінен қалыптасатындықтан әдетте қыс өткеннен кейін жиі байқалады. Осы дәлелдемелердің әсерінен әсіресе күзде топырақтар әлсіз ылғалданады [14].
Есіл өзенісужинау аумағында көктемгі ағынды қалыптастырушы үдерістер еріген судың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz