Студенттердің академиялық үлгеріміне сараптама
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық анықтама. Жалпы талап және ережеге сәйкес жасалуы.
ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысының есебі. Құрылымы мен безендіру ережесі.
ҚазСТА білім алушылардың дипломдық жұмысы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-IIIЗРК Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес жазалып,
№ 125 18 наурыз 2008 жылдан қазіргі жағдайға дейін ҚР Білім және ғылым министірлігінің бекітілген бұйрығымен білім алушылардың аралық және қорытынды аттестациясы үлгі ережелеріне сәйкес болуы керек.
ГОСО РК 7.09.131-2010.
АНЫҚТАМАЛАР
Қимыл-іс әрекеттері - адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқада мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимыл қозғалыстарының жиынтығы [1].
Қимыл дағдысы - құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы [1, б. 5].
Дзюдо тарихи дамуы барысында қалыптасқан ережелеріне сай спортшы қарсыласын жеңу жүзеге асырылатын жекпе-жек түрі [2].
Дене тәрбиесі - адамға тән қимыл әрекеттерімен тәрбиелеуді үйрету үдерісі [1, б. 5].
Дене шынықтыру - адамның денелік дамуын жетілдіру ден саулығын нығайту, қимыл әректеттерін жетілдіру мақсатында жасалатын, қолданылатын рухани және материалдық құндылықтар [1, б. 5].
Дене жаттығулары - дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға арналған және оның заңдылықтарына бағынатын қимыл әрекетінің түрлері [1, б. 5].
Дзюдо техникасы жеңіске жетуде қолданылатын күрес ережелеріне сай тиімді амалдар.
БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
- арифметикалық орташа
G - квадраттық айнудың орташасы
V % - вариация коэффиценті
m - ассиметрия
АДД - арнайы дене дайындығы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ӨМЖ - өкпенің максималды жаңаруы
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ЭКГ- электрокардиограмма
ДМИ - дене мәдениеті институттары
ҚНР - күрделі реакция көрсеткіш
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкескілігі. Дене шынықтыру мен спортпен байланысты оқу орындарындағы болашақ оқытушылар мен жаттықтырушылардың кәсіби дайындығын арттыру қажеттілігі және олардың өз пәндерін жетік біліп, жақсы біліммен қамтамасыз етілуімен қатар, педагогикалық жұмыстың әдіс, тәсілдерінде меңгеру керектігі зерттеудің көкейкестілігін анықтады. Жақсы білім алуын қамтамасыз ету үшін студенттерден талап етілетін: теориялық білім мен қатар тәжірибелік дағдыларды да спорттық шеберлігімен бірге үйлесімді алып жүрсе, кәсіби дайындығының артуына міндетті түрде әсер етеді. Сондықтан, ҚазСТА студенттері қажетті қимыл әркеттерінің көлемін үйреніп, соны өздерінің болашақ оқушыларына үйрете алатын дәрежеде болуы керек. ҚазСТА болашақ мамандар дайындаудың тиімділігі студенттердің физикалық және ойлау қызметтерін оңтайландыра отырып, кезектестіре қолданудан тұрады, өйткені оқу орынының ерекшелігі: біріншіден теориялық, кәсіби-педагогикалық білімді, екіншіден арнайы қимыл әркеттерінің дағдыларынан тұрады. Ал, бұл өз кезегінде белгілі бір дәрежедегі ойлау қызметтерінен және физикалық жүктемелерінен тұрады, кей жағдайда спортшы ағзасының асыра шаршауына әкеп соғуы мүмкін [3.4.5].
ҚазСТА-ғы мамандарды дайындаудың объективті құрылған жүйесі, соның ішінде қойылған талаптарға сәйкес, оның лайықты шешімін табу яғни спортшы-студенттердің спорттық-педагогикалық шеберліктерімен бірге, оқу барысындағы теориялық білімдерінде жоғары деңгейде болуын қамтамасыз ету, әлеуметтік маңызды мәселелердің бірі, ол үшін оқу поцесін төмендегідей етіп ұйымдастыру керек, болашақ педагог-мамандар ретінде біріншіден спорттық жетістіктеріне нұсқан келтірмей барлық теориялық білімдерін меңгере алулары керек.
Зерттеу нысаны - КазСТА-дағы дзюдошы-студенттердің оқу-жаттығу барысы.
Зерттеу пәні - КазСТА-дағы дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттері.
Жұмыстың мақсаты - ҚазСТА-да оқитын дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. Физикалық және ойлау қабілеттерінің арасындағы өзара байланысты зерттейтін жолдарды анықтау.
2. Оқу жылындағы студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерінің өзгерістерін анықтау.
3. Оқу жылы барысындағы Дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерін оңтайлы ететін жаттығудың жүктеме көлемін анықтау.
Зерттеудің әдістері. тұлғаның әлеуметтік мәні туралы философиялық теориялар, заңдылықтар, тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар мен қазіргі жетекші философиялық қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік, сол сияқты қазіргі білім беру парадигмалары, мектептегі оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды [6].
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Жоғарғы оқу орындарында зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, күрес үйірмелерінің оқу-жаттығу үдерісін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу [7].
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы ғылыми негізі мен міндеттеріне сай келеді. Ол үш тарау, кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі 50 бет, 8 кестеден тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 56.
1 ДЗЮДО КҮРЕСІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ КҮШ ЖӘНЕ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Физикалық сапаның, спорттық мамандық пен біліктіліктің дамуы, физикалық жаттығулардың студенттің ойлау қабілетіне әсері
Адамның оймен жұмыс істеу қабілеттеріне түрлі физикалық жаттығулардың әсері жайлы сұрақты көптеген зерттеушілер мен тәжірибешілердің жұмыстарында қарастырылды. Олардың көбісі Виленскийдің [11, 29] өз жұмыстарында айнымас факт келтіреді, физикалық жаттығу ой процессінің ырғағы мен сапасына оң әсерін береді.
М. Я. Виленскийдің [11, с. 75] зерттеулерінде жақсы физикалық дайындығы бар адамдар күрделі және түрлі қозғалыстағы қабілеттер мен әдеттерге қатысты мамандықты тез игеріп алады.
Сонымен қатар физикалық жаттығу егер мына қажетті жағдайлар ғана орындалатын болса оймен жұмыс істеу қабілетінің жоғарғы оң жетістікке жетуге болады:
физикалық шыдамдылықтың басым дамуы;
ұсынылған физикалық жүктеменің ағза жағдайына сәйкестілігі;
жаттығу кезінде физикалық жүктеменің қалыптылығы мен көлемнің жоғарғы маңызы мен мінезді басқару;
оймен жұмыс істеудің жоғарғы қауырттылығы кезінде ағзаға қажетті жүктеме үшін төменгі, әдеттегі жаттығуларды қолдану;
жаттығу кезінде көңіл-күйді тепе-теңдікте ұстау;
физикалық жаттығу үшін жағымды гигеналық жағдай қалыптастыру;
Зерттеушілер оймен жұмыс істеу қабілетіне физикалық жүктеменің әсерін бағалауда сыналушылардың жеке ерекшеліктерімен де санасу керектігін айтады [8,9].
Ой еңбегімен айналысатындар осы аталған авторлардың жасаған және қолданылған физикалық жаттығулардың түрлі кешендеріне үлкен қызығушылық тудырады. Бұл кешендер бір біріне ұқсамайды. Біреуінде жаттығу бұлшықеттерді босаңсытса, келесіде толық амплитудада динамикалық жаттығу қысымсыз және демді ұстаусыз, үшіншісінде кешенді жаттығуды статистикалық екпінмен және баяу темптегі бұлшықетті ұзақ созумен жасалынады.
Статистикалық жаттығулардың кешені студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіру үшін әсерлі құрал болып табылады. Осы мақсатта сондай-ақ 2-4 қысқа дем элементтері ұсынылады. Оймен жұмыс істеу қабілетін көтеру үшін жылдам және күшті-жылдам жаттығу жасалуы тиіс, ал тек қана студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін тиімді қалыпқа келтіру үшін динамикалық жаттығуы кешеніне статикалық режим - босаңсу жаттығуларын үйлестіре отырып қосу қажет 210.
В. П. Русанов [9, с. 36] жаттығудың ерекшелігі мен қиындығы оймен жұмыс істеу қабілетіне әсер етеді, қарапайым жаттығуларды орындау оны кеңейтеді, ал күрделісі - төмендетеді.
Ал Е. Н. Кораблеваның [10] пікірі тіптен бөлек, ол өзінің эксперименталды деректерін келтіре отырып қаныға құрамдасқан, күрделі құрылыммен үйлескен жаттығуларды қолдану ойлы еңбектің жұмысшыларына арналған гимнастика бойынша сабақ кешені қарапайым жаттығулармен салыстырғанда әсерлірек.
Сонымен қатар зерттеушілер өз жұмыстарында циклдік құрылымы бар физикалық жаттығулар оймен жұмыс істеу қабілетіне циклдік емес түріне қарағанда ұтымды әсер береді. Сондай-ақ ойындық негізі бар жаттығулардың да үлкен пайдасы бар деген деректер бар [11].
Э. Г. Буличтің жүргізген лабораториялық зерттеулерінің нәтижесінен қызықты фактілер алынды. Автор қозғалу актісінің динамикалық құрылымымен салыстырылған физикалық жаттығудың оймен жұмыс істеу қабілетін қанаттандыру тарапынан ұтымды анықтады. Тәжірибе түрлі физикалық жаттығуларды қанаттандыратын әсердің әртүрлілігін көрсетті, ұзақтығы - 30 с, ал сәйкестілігі 6.
Э. Г. Буличтің [24, с 86] айтуынша көбінесе тартылу әсерлі, отырып-тұру көбінесе кері әсер етеді. Автор қанаттандыратын әсердің өсу механизмінде белсенді демалудың ішкі әсеріне алып келетін жаттығулардың әртүрлі құрылымдарының ара қатынасына аса көп мән береді.
1 кесте - Түрлі физикалық жаттығулардың әсері және олардың интелектуалды қызметтің (3 сағ) созылмалы жағдайында студенттердің оймен жұмыс істеу қабілеті көрсеткіштерінің сәйкестілігі
Тәсіл
Жаттығу
Қарапайым көрермендік-моторлы реакция, мс
Ақпарат-
тық
іздеу,
м∕сек
Логикалық және
арифме-тикалық
әрекет
Түзелген сынақ
қаралған белгілер саны,1 мин
қателер саны,
1 мин
Отырып-тұру
Дейін
286+-16
892+-37
3,56+-0,16
187+-15
7,9+-2,3
Кейін
292+-14
1010+-14
3,92+-0,20
169+-16
11,0+-3,1
T
0,28
1,37
1,37
0,82
0,80
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Сілтеу қозғ-сы
Дейін
298+-16
878+-39
3,47+-0,15
185+-13
8,3+-2,4
Кейін
275+-14
835+-33
3,21+-0,14
224+-12
6,0+-1,8
T
0,92
0,84
1,27
2,20
0,77
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Тар-ты-лу
Дейін
298+-15
887+-36
3,52+-0,14
182+-15
7,8+-2,2
Кейін
275+-14
792+-21
2,97+-0,13
219+-12
2,1+-0,9
T
0,92
2,00
2,88
1,98
2,40
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Жат-ң үйлесуі
Дейін
287+-14
896+-38
3,51+-0,15
184+-15
9,3+-3,1
Кейін
254+-12
754+-29
2,83+-0,13
231+-11
1,9+-1,0
T
1,79
2,97
3,53
2,53
2,27
P
0,05
0,05
0,01
0,05
0,05
Жұмыстарды оқығандағы көрсеткендей төрт негізгі физикалық қабілеттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің орнықтылығына нақты оң тәуелділік ол шыдамдылық, икемділік және күштің төзімділігі, ал шапшаңдық бұл қатарға кірмейді. С. М. Оплавин, Б. А. Наумов [12] жасалған тәжірибе негізінде мынандай қорытынды жасайды: шыдамдылыққа жаттығу қысылтаяң оқу кезінде оймен жұмыс жасау қабілетіне оң қозғау тек алғашында қажетті жоғарғы физикалық дайындығы бар студенттерге ғана әсер етуі мүмкін.
Оймен жұмыс істеу қабілетінің өзгеруі көп жағдайда 500, 800 және 1000 м және 1500 м аз аралық жүгіруде пайда болатын шыдамдылықтың даму дәрежесіне байланысты. Сонымен қатар 500-1000 м шыдамдылықтың дамуы көбінесе орталық жүйке жүйесінің ойдан шаршауына қарсы тұруға мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Б.К.Замаренов, түрлі бағыттағы жаттығулардың әсерін зерттей келе (шыдамдылыққа, жылдамдық, қүш, икемділік) нейродинамика көрсеткіштерінің түрлі әсерін көрсетті. Шыдамдылыққа жаттығу реакция уақытын ұзартуға, ал икемділік оның қысқаруына алып келеді.
Н.Б.Стамбулов, А.В.Стамбулов [13] кішкентай мектеп оқушыларының психикалық процестері мен қозғалыс қасиеттерінің дамуы қатынасын зерттей келе, балалардың психикалық дамуына көбірек әсер ететін нәрсе ой дамуының факторына оң байланысатын күрделі құрылымдастырылған әрекеттер мен олардың орындалу жылдамдығы екенін атап өтті.
Мамандардың айтып өткеніндей ойдың логикалылығы көп жағдайда спорттық гимнастикамен айналысу кезінде дамиды, ал жадының шапшаңдығы жеңіл атлетика мен самбомен айналысу кезінде дамиды. Мұндайды психофизиология функцияларымен дамытады және тайбокстың жүйелік сабағында оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсерін береді [14].
Жүзу жаттығулары зерттеуінде көрсеткендей кейбір психикалық процестерге жобаланады. Сонда, жүзу сабағынан кейін психикалық функция төмендейді. Мұндай қызық нәрсе бар: кең көлемдегі бағдарлама жіңішкесіне қарағанда аз зиянын тигізеді. В. Поповтың эксперименталды дәлелдеріне қарағанда таңғы уақыттағы жүргізілген 30 мин. көлеміндегі (100-400 м) жүзумен айналысу оймен жұмыс істеу қабілетін арттырады. Бұндай жаттығудан кейін күндізгі уақытта оймен жұмыс істеу қабілеті аздап өзгереді, бірақ жады функциялары нашарлайды.
Зерттеушілер жүгірудің орта және қартаң жастағы адамдардың оймен жұмыс істеу қабілетіне әсерін зерттей келе жүгіру (1-5 мин ұзақтық) ми қабықшасының функционалды жағдайына жағымды әсер етеді. 10 минуттық зерттеліп жатқан функцияға әсер етпейді. 15 минут бойы жүгіру ми қабықшасының функционалды жағдайына, яғни оймен жұмыс істеу қабілетінің жұмыстарына теріс әсер етеді.
Баскетбол ойыншыларының физикалық жаттығу кешенін орындауындағы әсерлер жайлы Б. К. Замаренов [15] көрсетіп кеткен. Оның зерттеуінше 10-13 минуттағы баскетбол айтарлықтай уақыт бойы (2-ден 4 сағатқа дейін) оймен жұмыс істеу қабілетіне жақсы әсер ететіні дәлеледенген, сондай-ақ ойын жуандықпен күресте әсерлі және қол жетімді, әрі ой жұмысы кезінде шыдамдылықтың деңгейін көтереді.
Г. А. Федосеев [16] жаттығу кезінде тапқаны: мінез күшінің салмағы салыстырмалы түрде басым келетін спорттық гимнастика мен ауыр атлетикада оймен жұмыс істеу қабілеті жағынан оң алға жылжулар бірден емес, жаттығу біткен соң 15-20 минуттан кейін байқалады. Басқа тәуелділік шаңғы мен жеңіл атлеттік кросста байқалады. Деректер көрсеткендей әдеттегідей биік, бірақ 20-30 минуттық кросста олар айтарлықтай төмендейді және оқу күнінің қалған бөліктерінде де төменгі қалпын сақтайды.
Футбол, баскетбол және су полосында қарқындылық пен зейінді іске қосу жаттығуларының әсері, сондай-ақ ұйымдасқан ойлау жайлы А. А. Крауклис, В. Н. Янсон [17] зерттеді.
Жеңіл атлеттер және күресшілередің интеллектуалдық қабілеттерін салыстыра отыры А.И Емец [18] түрлі спорт түрімен айналысатын студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне жаттығудың әсерін зерттеп, қызықты деректер тапты. Оның көрсеткеніндей спорттық ойынмен айналысатындар оймен жұмыс істеу қабілетіне жеткілікті ие болады екен. Бұл дәлелді автор спорттық ойын түрлері басқаларға қарағанда көп жағдайда ойлау процестерінің дамуына жағдай жасайтынымен дәлелдейді. Зерттеу нәтижелері спорттық ойын секциясын пайдаланатын жаттығу сабақтарында студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің көрсеткішіне оң әсер ететінін көрсетеді. Автор атап өткендей спорттық ойын бойынша жаттығу сабақтары эмоционалды жағдайдың көтерілуіне себеп болады, оймен жұмыс істеу қабілетінің көрсеткішінің көтерілуіне көмектесетін жарысушы топтардың жеңістің нәтижесіне үлкен қызығушылығын, қарқынды жүктеменің жалғаспалы және үзілісті динамикасына әсер етеді. Білікті атқыштар мен футболшылардың оймен жұмыс істеу қабілеті жаңадан келгендерге қарағанда жоғары болатыны белгілі, айтқандай, атқыштарда динамикалық және статистикалық көрсеткіштер азайғаны байқалған, ал білікті футболшылардың ойлау процесінің жылдамдығы жаңадан келгендерге қарағанда айтарлықтай жоғары [19].
Оймен жұмыс істеу қабілетіне жаттығулардың белсенді әсер ету аймағын анықтау мақсатында мамандар түрлі дозадағы бірқалыпты жүгіруді қолданған. Зерттеудің нәтижесінде спорттық шеберлер үшін оптимальді аймақтардағы жаттығу болып 5 пен 10 км. орындалатын жүгіру болып табылады, күш көбейту үшін 1 және 5 км, жаңадан кіріскенде 1 км.
А.Ф.Дмитриев [20] кешке оқитын студенттер мен спортшы студенттердің сабақтан бұрынғы және сабақтан кейінгі физикалық жүктеменің оймен жұмыс істеу қабілетіне әсерін зерттеді. Мұндай тәуелділікті көрсету үшін студенттерге 5 минут аралығында шешуі тиіс көбейту мен бөлу тестін ұсынды. Сонда дене тәрбиесі жүргізілмейтін кешкі факультеттің тобы спортшы студенттер тобымен салыстырғанда (30-45%) тапсырма шешімінің пайызы төмен (3%) болып шықты. Автор бұл құбылысты кешкі студенттердің шаршауын баспайтынымен түсіндіреді.
Физикалық жүктемеге дейінгі және кейінгі әйелдер мен ер адамдардың жады функциясын салыстыра отырып мынадай қорытындыға келді, ер адамдарға қарағанда әйелдер тітіркену сөзін толығырақ іске асырады. Басқа зерттеушілер үлкен физикалық жүктемелер жаңадан келгендердің де, жоғары білікті мамандардың да психикалық процестерінің ағысын нашарлататынын көрсетті. Жоғары білікті спортшы қыздар мен спортшы емес қыздардың интеллектуалды қызметінің өнімінде статистикалық сенімді ерекшеліктер бар, сыналушылардан оқу күнінің соңында зейін функциясының шектеулі қадағалануы талап етіледі. Спортшы қыздарда бұл көрсеткіштегі еңбек қабілеті жоғарырақ және олар шаршаған жағдайда тез жинала алады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып динамикалық құрылымына байланысты түрлі физикалық жаттығулар студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне әртүрлі дәрежеде әсер етеді. Физикалық жаттығулардың динамикалық құрылымының түрлі қолдануымен байланысты студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің қалыптасуы мен көтеру мақсаты жайлы зерттеушілердің де пікірі де әртүрлі.
Көптеген авторлар деректерді кезеңдік және ойын тәріздес физикалық жаттығулардың үлкен әсерлілігімен байланыстырады. Оймен жұмыс істеудің тұрақтылығына тікелей оң тәуелді болатын негізгі физикалық қасиеттер - шыдамдылық, сосын икемділік, күш шыдамдылығы, ал шапшаңдық мұндай байланысқа ие емес [21].
Оймен жұмыс істеу көрсеткіші 500, 800 және 1000 м аралық жүгіруде пайда болатын шадамдылықтың даму дәрежесімен көп байланысты.
Психикалық қасиеттің дамуына әртүрлі спорт түрлерімен айналысу әсерлері де әртүрлі. Бұл қасиеттердің дамуына біріншісі - ойлау процестерін дамуына көмектесетін, келесісі - құрамдастыру қабілетін, үшіншісі - қосалқы жадының дамуына бағытталған әсерін тудыруға мүмкіндік береді. Ойдың логикалылығы көп көлемде спорттық гимнастика сабағында, қосалқы жады - жеңіл атлетика мен күресте, ойлау процесінің жылдамдығы - спорттық ойын сабағында дамиды.
Спортшының біліктілігінің өсуімен оймен жұмыс істеу қабілеті мен ойлау процесінің жылдамдығының өнімділігі де артады.
1.2 Сынақ-емтихан кезеңіндегі студенттің қозғалғыш белсенділігі
Жоғарғы оқу орнында оқитындар үшін көбінесе күрделі және жауапты болып сессия кезеңі болып есептеледі, бұл кезде оймен жұмыс істеу және физикалық жұмыс істеу қабілеттеріне айтарлықтай функционалды өзгерістер алып келеді. Ойдың жүктемелілігі және сына-емтихан сессиясының ұзақтығы жүйке-эмоционалды шаршауға алып келеді, бұндай еңбек және демалыс режимінің белсенділігіне байланысты профилактикалық мерекені сақтамаған жағдайда, денсаулықтың бұзылуына әкеліп, бас миының қабықшасындағы қоздыру мен тоқтату процестерінің теңдігінің сақталмауына әкеліп соғады [22].
Студенттерде сессия кезеңіндегі уақытта оймен жұмыс істеу қабілеттері айтарлықтай төмендейді, сондай-ақ терең жылжулар көктемгі сессияда байқалады, бұл оқу жылы соңындағы шаршаумен түсіндіріледі. Бұндай жағдайларда дене мәдениет және спортпен айналысу жүйке қысымынан арылуға және психикалық саулықты сақтауға септігін тигізеді. Жоғарғы жүйке белсенділігінен арылу бұл жағдайда күзеттегі қозу рөлін атқарады
Жоғарғы әскери оқу орнындағы студенттердің емтихан кезіндегі күн тәртібіне күнделікті бір сағаттық физикалық жаттығуды қосу олардың өзіндік көңіл-күйлері мен үлгеріміне оң әсерін тигізежі. Емтихан кезіндегі дене тәрбиесі сабағын таза ауада өткізу қажет.
Мамандар физикалық жаттығулардың емтихандық сессия жағдайында, семестр бойы мен демалыс кезінде оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсер беретінін аса басып көрсетеді. Бірақ В. Г. Крыжановский [23] тәжірибелерінде сессия кезінде қозу процесін айқын көрінетін студенттерде физикалық жаттығу түріндегі белсенді демалыс мақсатына жетпейтінін дәлелдеген, емтихандық сессияда физикалық жүктеме ЧСС-да 150-150 соғмин аспауы тиіс деп келтіреді.
30 минуттық таңғы жаттығу, таза ауада 500-600 м ақырын жүгірісті қоса алғанда, таңғы және кешкі уақытта 30 минуттан 1 сағатқа дейінгі жаяу жүру семестр кезінде де, сессия кезінде де оқу жүктемелері жоғарылаған жағдайда студенттердің шаршауға қарсылығын тұрақтандырады. Емтихан кезіндегі экстремалды жағдайда да белсенді бұлшықет жүктемесі жоғарғы оймен жұмыс істеу және физикалық жұмыс істеу қабілеттерінің сақталуына әсерлі құрал болып табылады. Сонымен қатар аптасына студенттер арасында 4 сағат көлемінде физикалық жаттығу мен айналысуды жалғастырғандар сабақты тоқтатқандарға қарағанда орташа емтихан бағасына жоғары көрсеткен.
И. И. Баринов [24,25] зерттеулерінде жоғарғы физикалық дайындық дәрежесінде ағзаның шыдамдылығы емтихандық кезеңде сессиядан сессияға жоғарылайды. Физикалық дайындықтың төмен деңгейінде емтихандар кезінде жылдам тқмендейді және демалыс кезінде толықтай қалыпқа келе алмайды.
Зерттеуші емтихан кезінде жарыстың жүктемелер спортшы студенттің жүйке-эмоционалды жағдайына кері әсерін тигізетінін анықтаған. Автор емтихан кезіндегі оқу-жаттығу сабақтарын спортшы студенттердің жаттығуында жетістік деңгейін демеуші, тексеру ретінде өткізуіне кеңес береді. Бұл кезеңде жаңа жаттығу техникасымен және оның дамуына жаңа тапсырма бермегені абзал. Жаттығудың негізгі бағыты ертеректе оқыған жаттығуларды жоғарғы емес қарқындылықта қайталау болып табылады.
Емтихан кезіндегі циклдік жаттығуларды аса қарқындылықпен орындау мидың геморегуяция жүйесін қалпына келтіруді тездетіп, ми қан тамырларының тонусын төмендетіп, оның жұмыс істеу қабілетін арттырады. Сонымен бірге, бұл уақытта қозғалыс құрылымы жағынан қарқынды және күрделі жаттығуларды пайдалану орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайын нашарлатады, оқу сұрақтарын шешуді және қозғалыс техникасын дамытуды қиындатады. Бұл жағдай да Ю.И.Башрыков [24,25] жүргізген зерттеу нәтижелерінен де көрінеді, емтихандық сессия сияқты оймен жұмыстың қысымды кезеңдерінде студенттерде қозғалыс дәлдігі нашарлап, күрделі қозғалыс әрекеттерін орындауда нақтылық бұзылады.
Сессия кезінде жаттығу сабақтарында бір реттік, сол сияқты көп реттік субмаксималды көлемде физикалық жүктемелерді мақсатсын қолданбау тиіс. Спортпен дұрыс айналысу емтиханға тыңғылықты дайындалуға мүмкіндік береді.
Тоқтаусыз спорт жаттығуларымен айналысып және жарыстарға қатысып тұратын студенттерде дайындық және емтихан тапсыру кезінде оймен жұмыс істеу қабілеті мен соматикалық, сондай-ақ вегетативті жүйе тұрғысынан да жағымды физикалық реакцияның жоғарғы көрсеткішін көрсетеді.
Студенттердің түрлі контингентпен емтихан тапсырудағы әсерлі көрсеткіштердің теңестірілуі спортпен айналысу сәтті оқуға мүмкіндік беріп қана қоймай, емтихан тапсыру кезінде де толықтай дайындалып, тиімді тапсыру үшін қажетті және сенімді құрал болып табылады.
С. Л. Оплавин мен Л. И. Хлупинаның [26,27] жүргізген зерттеулерінде дене тәрбиесінде жақсы баға алған студенттер нашар бағасы барлардан басып озды, көрсеткіш бойынша өз уақытында тапсырылған сынақ (0,4-11,1%) және емтихан (6,2-14,6%). Физикалық дайындығы жоғары деңгейдегі студенттердің оқудағы көрсеткіштері жоғары (4-14 %) және емтихан кезінде үлгілі баға жағынан таң қаларлықтай (2-15%) болды.
Жазғы емтихандық сессия кезінде физикалық жаттығуларды қосу студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне және де емтиханды сәтті тапсыруына оғ әсер етті. Ой жұмысының физикалық жұмыспен кезектесуі емтихандық сессияның экстремалды кезеңінде студенттердің жоғарғы жұмыс істеу қабілетін демейтін қажетті құрал болып табылады.
Емтихан сессиясының кезінде физикалық жұмыс істеу қабілетін жоғары деңгейде ұстап тұру үшін орташа қарқындағы жылдам-күшті жаттыңулардың көлемін үлкейту керек. Күш пен шыдамдылықты дамытуды емтихан алдындағы кезеңде де жасалуы тиіс. осындай қорытындыға басқа авторлар да қосылды.
Эксперименттік деректерге [28] сәйкес сына-емтихан сессиясы кезінде спортшы студенттердің жалпы және арнайы жылдам-күшті дайындығы айтарлықтай төмендеуі байқалады. Дәл осы уақытта зерттеушілер дайындық жүктемелерінің қарқындылығын төмендетуге кеңес береді.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: физикалық жаттығу түріндегі белсенді демалыс студенттердің сынақ-емтихан сессиясы кезеңінде жүйке қысымынан арылып, психикалық саулықты сақтауға тиімді көмектеседі. Алайда, бұл кезеңде қозу процесінде айқын көрінетіндер үшін белсенді бұлшықет жүктемелерін қолданылу ұсынылмайды. Жалпы алғанда шаршатпайтын физикалық жүктеме оймен жұмыс істеу қабілетін арттырады, емтихандық кезеңдегі тоқтатушы факторларға ағза шыдамдылығын, көңіл-күйді жақсартады.
Оқу-жаттығу сабақтарын өткізу жайлы мамандардың көзқарастары да әртүрлі. Бір авторлар сессия кезеңінде спорт жаттығуларын тоқтатпай, жарысқа қатысу керек десе, кейбіреуі бұл кезеңде жарыстық жүктеме мақсатқа жеткізбейді дейді. Спортшы студенттердің сабағы жеткен дәрежедегі жаттығуды демеуші күш ретінде өткізілген дұрыс. Жаңа жаттығу техникаларын үрену және оны дамытуда тапсырмалар берілуі ұсынылмайды. Жаттығудың негізгі бағыты: орташа қарқындылықтағы ертеректе үйренген жаттығуларды қайталау [29,30].
1.3 Дене мәдениеті мен спортпен айналысудың студенттің академиялық үлгеріміне әсері
Жоғарғы оқу орнының оқу үрдісінде студенттердің үлгеріміне спорт және дене мәдениеті жүйелі сабақтарының әсерін зерттеу маңызды теориялық және практикалық мәні бар, өйткені ол студент тұлғасына жан жақты және кеңінен жобаланады. Көптеген жұмыстарда спорт және дене мәдениетімен жүйелі айналысатын студенттер спортпен айналыспайтын студенттермен салыстырғанда аса жоғары академиялық үлгерім көрсеткен.
Б. А. Наумов, С. Л. Оплавин айтқандай спортпен айналысуды дұрыс ұйымдастыру оқуда жетістікке жетуге кедергі келтірмейді, сондай-ақ емтихан тапсыру және аса тиімді дайыдықты қамтамассыз ететін терең және мықты білім алуына әсер ететін маңызды фактор болып табылады.
Спортсмен студенттердің және спортсмен емес студенттердің 4 жылдық қысқы және көктемгі сессияларының нәтижелерін, мемлекеттік емтихандарда алған бағаларын зерттей келе, Р. И. Бананов спортпен жүйелі түрде айналысу, бүкіл ағзаның жаттығуы, физикалық сапа тәрбиесіне оң әсерін тигізеді, орталық жүйке жүйесінің функционалды ахуалын оның икемділігін жақсартады, студенттердің ойлау қызметіне ынталы әсерін тигізеді сол себепті жақсы оқуға мүмкіндік тудырады деген қорытындыға келген.
В. И. Сергеев студенттердің физикалық дамуы мен үлгеруі көрсеткіштерінін арасалмағын зерттей келе, негізгі медициналық топтарда оқитын студенттер контингенті, арнайы және дайындық топтар мен салыстырғанда төрт сессияларында көбінесе жақсы және өте жақсы деген бағалар ал қанағаттанарлық және қайта тапсыру аз мөлшерде болғанын анықтаған. Р. Изок та университетте сол секілді зерттеулер жүргізе отырып спортпен айналыспайтын студенттердің үлгерімінің орташа көрсеткішін анықтады.Спортпен айналыспайтындар - 4,05 балл, дене шынықтыру сабағынан босатылғандар - 3,94 балл, үнемі спортпен айналысатын студенттер, - 4,12 балл.
1600 студенттің үлгерімін зерттеу негізінде В.М.Ковригин, А.П.Гемба спортшыларда спортшы еместерге қарағанда үздік және жақсы бағалары 11,9% көп, ал қанағаттанарлық баға аз екендігін анықтаған, тиісінше К.В.Волков жүргізген зерттеу жүйелі түрде спортпен айналысатын студентердің, спортпен айналыспайтын студенттерден физикалық даму және академиялық үлгерімдері басым екендігін көрсетеді. Спортшы студенттерде аса жоғары оймен жұмыс істеу қабілеті болады, әсіресе емтихандық сессия кезінде [31,32].
Мамандарды дайындау сапасының өлшемі студенттердің үлгерімі болып табылады. Тиісінше оқуда үздік көрсеткіштерге ие спортшы - студенттер едәуір дайын мамандар тобын құрайды. С.А.Сидоров жұмысында спортпен шұғылданатын студенттер шұғылданбайтындарға қарағанда жоғары академиялық үлгерімге ие екендігі анықталған. Академиялық үлгерімнің студенттің физикалық дамуына тікелей байланысын, жұмыс нәтижесін математикалық әдістермен өңдеу және академиялық қабілетті арнайы әзірленген анықтау әдістемесі, заманауи әдістерді пайдалана отырып жүргізілген зерттеулер көрсетеді.
2 кесте - Студенттердің физикалық дамуы мен академиялық үлгерімінің өзара байланысының көрсеткіші
№
Физикалық даму индексі
Академиялық үлгерім индексі
21
85
94
84
84 - тен кем
85-89
100-114
114- тен аса
1,51
1,84
1,94
2,01
Спортшылардың орташа үлгерім көрсеткіштері спортпен шұғылданбайтындар мен салыстырғанда 0,4-0,7, баллға артық. Көптеген студенттер жақсы үлгерімді жүйелі жаттығулармен үйлестіре біледі, бұл олардың өз жұмысын жоспарлай білетінін, уақыт факторын бағалай білетінін дәлелдейді [33,34].
С.М. Оплавин, Л.И. Хлупин 252 студентке жүргізген сауалнама спортпен шұғылдану жоғарғы оқу орны тіршілігі мен жұмыстың жаңа жағдайларына жылдам бейімделу құралы болып келетінін анықтаған. Спортшыларда спортпен шұғылданбайтындарға қарағанда жігер, жұмыста жинақталу ептілігі сияқты қасиеттер 10% артық. 1200 студентті зерттеу деректері бойынша, аса жоғары физикалық жұмыс қабілеті бар студенттер, физикалық жұмыс қабілеті төмен студенттерден емтиханды едәуір жақсы тапсыратыны анықталған. Сондай ақ институттың оқу күнінің тәртібінде спортшы студенттердің жұмыс қабілеті спортсмен емес студенттерден едәуір жоғары екендігі анықталған. Оқушылар мен студенттер контингентін зерттеу, спортпен шұғылданатын оқушылар мен студенттердің үлгерімі шұғылданбайтындармен салыстырғанда едәуір жоғары болған. Дегенмен жоғарыда айтылғандарға қарамастан, оқу мен спортты ұтымды үйлестіру үшін студенттерді даярлау барысында спорттың рөлін үстем етуге болмайтынын ұмытпаған жөн. Сондай ақ спортшы - студенттермен спортпен айналыспайтын студенттердің үлгерімінің айтарлықтай өзгешелігі жоқтығы туралы өзіміздің де шетел мамандарын айтқан. Қозғалыс белсенділігі мен оймен жұмыс істеу қабілетінің өзара байланысы туралы бірқатар мамандар айтып өткен [35,36].
Мектеп ұжымдарында көптеген зерттеулер өткізілген. Зерттеу барысында оқу сабақтарын дене жаттығуларымен ұтымды үйлестіру оқушылардың қажуына қарсы тұрақтылығын қамтамасыз ететіндігін, жүйке үрдістерін жақсартатынын, назарын арттыратынын, жүрек тамыр және тыныс жүйелеріне пайдалы әсер ететіні, денсаулықтың нығайуына ықпал ететіні анықталған. Е.С.Гецольд мектепте бала спортшыларды үлгерімі, спортпен айналыспайтын балалардың үлгерімінен жоғары екендігін айтады.
Ж. Л. Дириу жасаған тәжірибе, дене тәрбиесі сабақтары жүйелі өткізіліп отырған сыныптарда оқушылардың үлгерімі жоғары болғандығын көрсеткен. АҚШ та бірқатар зерттеулер жоғарғы сынып оқушылары мен колледж студенттерінің спортпен шұғылдануы академиялық үлгерімге әсер етуіне арналған. Онда спортшылар спортшы еместерден орташа академиялық үлгерімі бойынша да ой қабілеті бойынша да жоғары екендігі айтылған. Акрона (Огайо штаты) мектеп басқармасы қызықты деректерге тап болған, онда статистикалық мәліметтер бойынша екі жылдың ішінде дене мәдениеті және спорт арқылы оқушылардың жұмыс қабілетін 28% арттыра білген [37].
Спортшылар мен спортшы еместердің арасындағы психологиялық айырмашылықты зерттеуге арналған жұмыстарында американдық зерттеушілер, орта мектептің жоғарғы сынып спортшы- оқушылары спортшы еместерден көшбасшы және қоғамдық жағдайы, өктемшілік және адамдарға деген әлеуметтік сүйіспеншілік көрсеткіштері тұрғысынан жоғары, бірақ эстетикалық және теориялық дайындығы бойынша нашар екендігін атаған.
Ж. Меримман, қозғалыс қабілеті жоғары дамыған бозбалалар, қозғалыс қабілеті аз дамыған бозбалалардан салмақтылық, өз өзіне сенушілік, өктемділік, зияткерлік ерекшелігі және қызығушылық бағыты бойынша жақсы көрсеткіштерге ие екендігін атайды. Спортпен шұғылданатын студенттердің артықшылығы қоғамдық жұмыстардағы белсенділігінде де байқалады. Спортшы студенттер 4 семестр бойы әдетте тапсырманы көп орындаған және тұрақты тапсырмалары едәуір көп болған.
Сондай ақ спортшы-студенттердің жалпы сырқаттануы спортпен айналыспайтындардан екі есеге, ал ұзақтығы бойынша үш есеге кем екендігін атайды. Спортшы-студенттер мен спортпен шұғылданбайтын студенттердің сырқатануын зерттеу барысында осындай қорытындыны М. Я. Виленский, Б. Н. Минаев та алған. Н. В. Зимкин, А. Б. Коробов бұл деректі, дене мәдениеті және спортпен шұғылдану ағзаның қолайсыз жағдайларға салқындау, қызу, сәулелену, инфекцияға өзгеше қарсылығының артуымен түсіндіреді. Н.П.Фетискин зертханасында спортшылардың бірқалыптылыққа жоғары беріктілік дерегі анықталған, мұны да олардың өзгеше беріктілігімен түсіндіруге болады. М.Я.Виленский спортшы-студенттер өздерінің жалпы жүктемесін орынды реттейтінін атайды. Осының барысында олардың зияткерлік және физикалық жүктемелерінің тербеліс пәрмен шамалы болғандықтан, ағза оған жақсы бейімделеді. Спортшыларда жалпы жүктеме компоненттерінің шұғыл қарама қарсы тербелістері байқалады, ол ағза қызметіне аса қолайлы емес.
Спортшы - студенттердің іс тәжірибесі мен оқу қорытындысының талдауы, бұл контингенттің оқуды жүйелі жаттығулармен, жарыстарға қатысу, сонымен қатар денсаулықтарына зиян келтірмей оқуда жақсы көрсеткіштермен үйлестіре білгендігін көрсеткен. Дене мәдениеті жоғарғы оқу орны студенттерінің спорттық мамандану түріне байланысты жетістігінің кейбір жұмыстары бар [38].
Әр түрлі спорт түрлерімен шұғылданатын оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін анықталған. Спортышылармен спортшы еместердің ең төменгі үлгерім көрсеткіштерін салыстыра отырып зерттеуші, суға жүзушілер бейсболшы, баскетболшы, футболшы және ауыр атлетшілерден үстем болғанын анықтаған. Автор сондай ақ жеке, командалық және жеке-командалық спорт түрлері спортшыларының арасында психологиялық өзгешілік болатынын айтады, дегенмен олардың қандай екендігін айтпайды.
Студенттердің әр түрлі көлемдегі қозғалыс белсенділігі үлгерімге әсер етуі өзекті мәселесі және зерттеуді қажет етеді. Е. П. Гук, В. В. Пономарева жақсы және өте жақсы оқитын студенттердің қозғалыс белсенділігі жоғары екендігін анықтаған. Ең тиімді,жаттығу жүктеме көлемінің кестесі аптасына 6 сағаттық және одан жоғары тәртіп дейді авторлар. Г. И. Мызан педагогика институты студенттерінің үлгерімін арттыруға ықпал ететін қозғалыс белсенділігінің аса тиімді тәртібін жұмасына 2-3 жаттығу көлемінде өткізу керек деп жобалайды.
В. М. Сергеевтің фактіге негізделген материалы, әр түрлі курс студенттерінің академиялық үлгерімі, апталық оқу топтамасының қозғалыс белсенділігіне жұмсалатын уақыт көлеміне байланысты екендігін көрсеткен (3 кесте).
3 кесте - Студенттердің спорттық біліктілігі мен курсына байланысты (4 емтихандық сессия нәтижесі бойынша-орташа балл) академиялық үлгерімдерінің салыстырмалы көрсеткіштері
Спорттық біліктілік
Сабақ тәртібі сағ
3-2
kурс
3-5
курс
Жалпыбалл
Жоғарғы курстарда баллдың артуы
І дәреже, СШҮ
8-12
3,92
4,16
4,04
+0,25
ІІ и ІІІ дәрежелері
6-8
3,98
4,22
4,1
+0,24
Спортшы еместер
2-4
3,915
4,145
4,03
+0,23
3 кестеде студенттердің үлгерімін арттырудың маңызды факторы, жоғары оқу орнының оқу үрдісінің апталық топтамасында жаттығу сабақтарының көп көлемі екендігі көрсетілген. ІІ-ІІІ дәрежелі спортшы-студенттер ой және физикалық жұмыстарды ұтымды үйлестіре білу шеберлігін көрсетеді.
Осындай тұжырымға өзге де зерттеушілер келген, олар қозғалыс белсенділігінің көлемі студенттердің академиялық үлгеріміне әр түрлі әсер ету ойын құптайды.
Негізінде олар, спортпен шұғылданбайтын студенттермен спортшы студенттердің (ІІІ дәрежеден КСРО СШ дейін) үлгерімін салыстыру барысында аса жақсы үлгерім ІІІ дәрежелі студенттерде екендігі анықталғанын айтады. Үлгерімі бойынша екінші орында ІІ спорттық дәрежесі бар студенттер шыққан. Бірінші дәрежелі және спорт шеберлері сәл төмен орналасқан. Спортпен шұғылданбайтын студенттердің үлгерімі ең төменгі сатыда болған. В.М.Выдриннің көзқарасы өзге, ол біліктілігі жоғары студент қыздардың үлгерім көрсеткіші үшінші дәрежелі спортшылардан және спортпен айналыспайтындардан едәуір жоғары екендігін анықтаған. Осындай көзқарасты өзге де бірқатар авторлар ұстанады.
Сонымен қатар ең жоғары үлгерім көрсеткіші спорттық дәрежесі І дәрежеге сай келетін студенттеде. Мақалада, оқу курсы жоғарылаған сайын жоғары қозғалыс тәртібіндегі студенттерінің саны ақырындап 20-45% төмендейтіні және оның деңгейі бірінші дәрежелі спортшылар көрсеткіші деңгейінде тұрақталатыны айтылады.
И. П. Перепелкин өзінің зерттеуін спорттық шеберліктің өсуін студенттердің үлгеріміне әсер етуіне арнаған. Ол, І спорттық дәрежесі мен КСРО спорт шебері нормасын орындаумен үлгерім сапасының нақты байланысы. Автор мұндай байланысты студенттердің институтта 2 және 3 оқу жылдарында, әсіресе жаттығу жүктемелері барынша шегіне жететін 5 семестрде, үлгерім сапасы шамалы төмендейтінін анықтаған. Келесі семестрлерде студенттердің үлгерім сапасы әжептеуір артады да мемлекеттік емтиханда аса жоғары көрсеткіштерге жетеді. Мұны, көлемді, қарқынды жаттығу жүктемелері микроцикл, мезодикл және мащикл жаттығу сабақтары (сағ) есебінен емес, тікелей жаттығу процесі кезінде пайда болатын қиындықты жеңудегі жұмылдыру дайындығын тәрбиелеу жене дамыту есебінен жүргізілгенімен түсіндіріледі. Зерттеуші КСРО спорт шебері нормативін орындаған студенттер кейін де өз нәтижелерін түсірмеген және олардың үлгерім сапасының артуын оларға спорт шебері атағы берілуімен түсіндіреді, ол олардың жауапкершілігін арттырған деп айтады.
Оймен жұмыс істеу және академиялық үлгерімнің спорт және дене мәдениетінің байланысын зерттеуші авторлары жұмысының талдауынан туындайтыны :
- оймен жұмыс істеу қабілеті қозғалыс белсенділігі лимитінің барысында төмендейді;
- спортшы студентермен спортшы еместердің академиялық үлгерімі көрсеткіштерін салыстыру бір мағыналы емес, дегенмен алғашқыларының басымдылығы мол. Мұның өзінде студенттің жасы спорт түрі және спорттіқ біліктілік маңызды.
- спортпен шұғылданудың оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсер еуі туралы толық нақтылықпен айтуға болмайды, өткені спорттың тікелей ықпалы оқу үрдісінің нашар ұйымдастырылу, студенттердің демалыс және тіршілік жағдайлары, олардың үстемдігі және еңбекқорлығы, жүйке-эмоциялық ширақтық, оқытушылардың бағалауының субъективтілігі сияқты факторларымен бұрмалануы мүмкін. Сондықтан бұл мәселеге кешенді көзқарас қажет.
Жоғарыда талданған барлық зерттеулер, физикалық жүктемелер оймен жұмыс істеу қабілетіне елеулі әсер ететіні туралы айтады, бұл персептивті, анемиялық, ойлау процесстерімен анықталады. Қозғалыс белсендігігін шектеу, жоғары физикалық жүктеме пайдалану секілді оймен жұмыс істеу қабілетін төмендетеді. Орта физикалық, сондай ақ жоғары бірақ, күндізгі және кешкі кездерде төтеп беретін дағдылы жаттығулар оймен жұмыс істеу қабілетінің жүру барысына оң әсерін тигізіп психикалық процесстерді едәуір белсендендіреді. Азын аулақ физикалық жүктемелер оймен жұмыс істеу қабілетіне елеулі әсер етпейді. Ағза бейімделген физикалық жүктемелер тек қана жады процессіне ғана қолайсыз әсер етеді. Сынақтан өтушіге жат жүктемелер әр текті әсер етеді: қысқа - уақытша, оң әсер - ойлау процессіне, теріс әсер - персентивті және анемиялық процесстер. Қысқа мерзімді қарқындылығы шекті физикалық жүктемелер психикалық үрдістің жүруіне оң әсерін тигізеді. Осылайша, физикалық жүктемесі әсерінен болатын оймен жұмыс істеу қабілетінің деңгейімен сипаты келесі себептермен түсіндіріледі:
1) орындалатын жаттығулардың өзіндік ерекшеліктерімен: оларың бағыты, көлемі және қарқындылығы, жүктемеден өткен мерзімнен соң тәулік уақыты және т.б.
2) студенттің жеке дара ерекшелігімен: ұсынылған физикалық жаттығулар түрінде шынығуымен, жеке дара типтік сипатымен және т.б.
Сынақ-емтихандық кезеңде студенттердің қозғалыс тәртібі мәселесі қаралатын жұмыстар үлкен қызығушылық тудырады, студенттердің жады мен назарын оңтайландыру үшін спортпен дене мәдениетін пайдалануға кеңес беріледі, әртүрлі қозғалыс тәртібі әсерінен олардың психофизиологиялық өзгерістері талданады.
Дзюдомен шұғылданатын студенттер жоғары шеберлікке жету үшін қажетті, ой мен физикалық жүктемені үйлестірудің тиімді жолдарын ашатын терең зерттеу жұмыстары әлі күнге дейін жүргізілмегенін айта кету керек. Дзюдо жоғары физикалық жүктемесіз, жылдамдықтың шегі, қозғалыстың күші мен амплитудасынсыз елестетуге болмайды, бұл көбіне қажуға әкеп соғады және спортшы студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін біршама төмендетеді. Дәл осы мәселе,спортшы студенттердің бағдарлама материалын аса сапалы ұғынуына ықпал етіп қана қоймай, олардың физикалық мүмкіндіктерін арттыратын тиімді жолын іздеу және зерттеу қажеттілігін тудырады.
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеудің әдістемесі
Қойылған мақсатты шешу үшін жұмыс барысында келесі әдістер пайдаланды: әдебиет көздерін талдау және қорытындылау, академиялық үлгерімдерді талдау, оймен жұмыс істеу қабілетін анықтау әдістері, оймен жұмыс істеуді зерттеудің құрал әдістері, динамометрия, педагогикалық бақылаулар, статистикалық әдістер.
Әдебиет көздерін талдау және қорытындылау: атаулы жұмыстың жүргізілуінің көкейкесілігін анықтауға; тәжірибелік зерттеулерді жүргізу үшін әдістемелік негізді таңдауға; физикалық және оймен жұмыс істеу қабілетін зерттеуге барлық жолдарды анықтауға мүмкіндік туғызды.
Әдебиет көздерін зерттеу, арнайы отандық және шетелдік әдебиеттерде жарық көрген жұмыста қозғалған мәселелерді талдау және қорытындылау болатын.
Қызықтырған мәселе бойынша аса толық түсінікті қалыптастыру үшін физиолог, психолог, және педагогтардың жұмыстары талданды, олар зерттеудің нақты міндеттерін қоюға ықпал етті.
Студенттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГОСТ 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық анықтама. Жалпы талап және ережеге сәйкес жасалуы.
ГОСТ 7.32 - 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысының есебі. Құрылымы мен безендіру ережесі.
ҚазСТА білім алушылардың дипломдық жұмысы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-IIIЗРК Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес жазалып,
№ 125 18 наурыз 2008 жылдан қазіргі жағдайға дейін ҚР Білім және ғылым министірлігінің бекітілген бұйрығымен білім алушылардың аралық және қорытынды аттестациясы үлгі ережелеріне сәйкес болуы керек.
ГОСО РК 7.09.131-2010.
АНЫҚТАМАЛАР
Қимыл-іс әрекеттері - адамның еңбек, тұрмыстық, ойынды және басқада мақсаттарда жүзеге асыратын көптеген қимыл қозғалыстарының жиынтығы [1].
Қимыл дағдысы - құрамды элементтері автоматты түрде орындалатын қимылдар жиынтығы [1, б. 5].
Дзюдо тарихи дамуы барысында қалыптасқан ережелеріне сай спортшы қарсыласын жеңу жүзеге асырылатын жекпе-жек түрі [2].
Дене тәрбиесі - адамға тән қимыл әрекеттерімен тәрбиелеуді үйрету үдерісі [1, б. 5].
Дене шынықтыру - адамның денелік дамуын жетілдіру ден саулығын нығайту, қимыл әректеттерін жетілдіру мақсатында жасалатын, қолданылатын рухани және материалдық құндылықтар [1, б. 5].
Дене жаттығулары - дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асыруға арналған және оның заңдылықтарына бағынатын қимыл әрекетінің түрлері [1, б. 5].
Дзюдо техникасы жеңіске жетуде қолданылатын күрес ережелеріне сай тиімді амалдар.
БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
- арифметикалық орташа
G - квадраттық айнудың орташасы
V % - вариация коэффиценті
m - ассиметрия
АДД - арнайы дене дайындығы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ӨМЖ - өкпенің максималды жаңаруы
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ЭКГ- электрокардиограмма
ДМИ - дене мәдениеті институттары
ҚНР - күрделі реакция көрсеткіш
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкескілігі. Дене шынықтыру мен спортпен байланысты оқу орындарындағы болашақ оқытушылар мен жаттықтырушылардың кәсіби дайындығын арттыру қажеттілігі және олардың өз пәндерін жетік біліп, жақсы біліммен қамтамасыз етілуімен қатар, педагогикалық жұмыстың әдіс, тәсілдерінде меңгеру керектігі зерттеудің көкейкестілігін анықтады. Жақсы білім алуын қамтамасыз ету үшін студенттерден талап етілетін: теориялық білім мен қатар тәжірибелік дағдыларды да спорттық шеберлігімен бірге үйлесімді алып жүрсе, кәсіби дайындығының артуына міндетті түрде әсер етеді. Сондықтан, ҚазСТА студенттері қажетті қимыл әркеттерінің көлемін үйреніп, соны өздерінің болашақ оқушыларына үйрете алатын дәрежеде болуы керек. ҚазСТА болашақ мамандар дайындаудың тиімділігі студенттердің физикалық және ойлау қызметтерін оңтайландыра отырып, кезектестіре қолданудан тұрады, өйткені оқу орынының ерекшелігі: біріншіден теориялық, кәсіби-педагогикалық білімді, екіншіден арнайы қимыл әркеттерінің дағдыларынан тұрады. Ал, бұл өз кезегінде белгілі бір дәрежедегі ойлау қызметтерінен және физикалық жүктемелерінен тұрады, кей жағдайда спортшы ағзасының асыра шаршауына әкеп соғуы мүмкін [3.4.5].
ҚазСТА-ғы мамандарды дайындаудың объективті құрылған жүйесі, соның ішінде қойылған талаптарға сәйкес, оның лайықты шешімін табу яғни спортшы-студенттердің спорттық-педагогикалық шеберліктерімен бірге, оқу барысындағы теориялық білімдерінде жоғары деңгейде болуын қамтамасыз ету, әлеуметтік маңызды мәселелердің бірі, ол үшін оқу поцесін төмендегідей етіп ұйымдастыру керек, болашақ педагог-мамандар ретінде біріншіден спорттық жетістіктеріне нұсқан келтірмей барлық теориялық білімдерін меңгере алулары керек.
Зерттеу нысаны - КазСТА-дағы дзюдошы-студенттердің оқу-жаттығу барысы.
Зерттеу пәні - КазСТА-дағы дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттері.
Жұмыстың мақсаты - ҚазСТА-да оқитын дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерін жетілдіру.
Зерттеу міндеттері:
1. Физикалық және ойлау қабілеттерінің арасындағы өзара байланысты зерттейтін жолдарды анықтау.
2. Оқу жылындағы студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерінің өзгерістерін анықтау.
3. Оқу жылы барысындағы Дзюдошы-студенттердің физикалық және ойлау қабілеттерін оңтайлы ететін жаттығудың жүктеме көлемін анықтау.
Зерттеудің әдістері. тұлғаның әлеуметтік мәні туралы философиялық теориялар, заңдылықтар, тәрбие теориясы, жүйе теориясы; тұлғалық бағдар теориясы; жеке тұлғаны дамыту ілімдері, психологиялық тұжырымдар мен қазіргі жетекші философиялық қағидалар: салауаттылық, демократиялық, кешендік, біртұтастық, жүйелілік, сол сияқты қазіргі білім беру парадигмалары, мектептегі оқу үдерісін басқару, дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі саласындағы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрайды [6].
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Жоғарғы оқу орындарында зерттеудің практикалық мәнділігі ұсынылған қағидалардың жүзеге асуына, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруге, күрес үйірмелерінің оқу-жаттығу үдерісін жетілдірудің жаңа бағыттарын айқындау және оны практикаға енгізу [7].
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы ғылыми негізі мен міндеттеріне сай келеді. Ол үш тарау, кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі 50 бет, 8 кестеден тұрады. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 56.
1 ДЗЮДО КҮРЕСІМЕН АЙНАЛЫСАТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ КҮШ ЖӘНЕ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІНІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Физикалық сапаның, спорттық мамандық пен біліктіліктің дамуы, физикалық жаттығулардың студенттің ойлау қабілетіне әсері
Адамның оймен жұмыс істеу қабілеттеріне түрлі физикалық жаттығулардың әсері жайлы сұрақты көптеген зерттеушілер мен тәжірибешілердің жұмыстарында қарастырылды. Олардың көбісі Виленскийдің [11, 29] өз жұмыстарында айнымас факт келтіреді, физикалық жаттығу ой процессінің ырғағы мен сапасына оң әсерін береді.
М. Я. Виленскийдің [11, с. 75] зерттеулерінде жақсы физикалық дайындығы бар адамдар күрделі және түрлі қозғалыстағы қабілеттер мен әдеттерге қатысты мамандықты тез игеріп алады.
Сонымен қатар физикалық жаттығу егер мына қажетті жағдайлар ғана орындалатын болса оймен жұмыс істеу қабілетінің жоғарғы оң жетістікке жетуге болады:
физикалық шыдамдылықтың басым дамуы;
ұсынылған физикалық жүктеменің ағза жағдайына сәйкестілігі;
жаттығу кезінде физикалық жүктеменің қалыптылығы мен көлемнің жоғарғы маңызы мен мінезді басқару;
оймен жұмыс істеудің жоғарғы қауырттылығы кезінде ағзаға қажетті жүктеме үшін төменгі, әдеттегі жаттығуларды қолдану;
жаттығу кезінде көңіл-күйді тепе-теңдікте ұстау;
физикалық жаттығу үшін жағымды гигеналық жағдай қалыптастыру;
Зерттеушілер оймен жұмыс істеу қабілетіне физикалық жүктеменің әсерін бағалауда сыналушылардың жеке ерекшеліктерімен де санасу керектігін айтады [8,9].
Ой еңбегімен айналысатындар осы аталған авторлардың жасаған және қолданылған физикалық жаттығулардың түрлі кешендеріне үлкен қызығушылық тудырады. Бұл кешендер бір біріне ұқсамайды. Біреуінде жаттығу бұлшықеттерді босаңсытса, келесіде толық амплитудада динамикалық жаттығу қысымсыз және демді ұстаусыз, үшіншісінде кешенді жаттығуды статистикалық екпінмен және баяу темптегі бұлшықетті ұзақ созумен жасалынады.
Статистикалық жаттығулардың кешені студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіру үшін әсерлі құрал болып табылады. Осы мақсатта сондай-ақ 2-4 қысқа дем элементтері ұсынылады. Оймен жұмыс істеу қабілетін көтеру үшін жылдам және күшті-жылдам жаттығу жасалуы тиіс, ал тек қана студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін тиімді қалыпқа келтіру үшін динамикалық жаттығуы кешеніне статикалық режим - босаңсу жаттығуларын үйлестіре отырып қосу қажет 210.
В. П. Русанов [9, с. 36] жаттығудың ерекшелігі мен қиындығы оймен жұмыс істеу қабілетіне әсер етеді, қарапайым жаттығуларды орындау оны кеңейтеді, ал күрделісі - төмендетеді.
Ал Е. Н. Кораблеваның [10] пікірі тіптен бөлек, ол өзінің эксперименталды деректерін келтіре отырып қаныға құрамдасқан, күрделі құрылыммен үйлескен жаттығуларды қолдану ойлы еңбектің жұмысшыларына арналған гимнастика бойынша сабақ кешені қарапайым жаттығулармен салыстырғанда әсерлірек.
Сонымен қатар зерттеушілер өз жұмыстарында циклдік құрылымы бар физикалық жаттығулар оймен жұмыс істеу қабілетіне циклдік емес түріне қарағанда ұтымды әсер береді. Сондай-ақ ойындық негізі бар жаттығулардың да үлкен пайдасы бар деген деректер бар [11].
Э. Г. Буличтің жүргізген лабораториялық зерттеулерінің нәтижесінен қызықты фактілер алынды. Автор қозғалу актісінің динамикалық құрылымымен салыстырылған физикалық жаттығудың оймен жұмыс істеу қабілетін қанаттандыру тарапынан ұтымды анықтады. Тәжірибе түрлі физикалық жаттығуларды қанаттандыратын әсердің әртүрлілігін көрсетті, ұзақтығы - 30 с, ал сәйкестілігі 6.
Э. Г. Буличтің [24, с 86] айтуынша көбінесе тартылу әсерлі, отырып-тұру көбінесе кері әсер етеді. Автор қанаттандыратын әсердің өсу механизмінде белсенді демалудың ішкі әсеріне алып келетін жаттығулардың әртүрлі құрылымдарының ара қатынасына аса көп мән береді.
1 кесте - Түрлі физикалық жаттығулардың әсері және олардың интелектуалды қызметтің (3 сағ) созылмалы жағдайында студенттердің оймен жұмыс істеу қабілеті көрсеткіштерінің сәйкестілігі
Тәсіл
Жаттығу
Қарапайым көрермендік-моторлы реакция, мс
Ақпарат-
тық
іздеу,
м∕сек
Логикалық және
арифме-тикалық
әрекет
Түзелген сынақ
қаралған белгілер саны,1 мин
қателер саны,
1 мин
Отырып-тұру
Дейін
286+-16
892+-37
3,56+-0,16
187+-15
7,9+-2,3
Кейін
292+-14
1010+-14
3,92+-0,20
169+-16
11,0+-3,1
T
0,28
1,37
1,37
0,82
0,80
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Сілтеу қозғ-сы
Дейін
298+-16
878+-39
3,47+-0,15
185+-13
8,3+-2,4
Кейін
275+-14
835+-33
3,21+-0,14
224+-12
6,0+-1,8
T
0,92
0,84
1,27
2,20
0,77
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Тар-ты-лу
Дейін
298+-15
887+-36
3,52+-0,14
182+-15
7,8+-2,2
Кейін
275+-14
792+-21
2,97+-0,13
219+-12
2,1+-0,9
T
0,92
2,00
2,88
1,98
2,40
P
0,05
0,05
0,05
0,05
0,05
Жат-ң үйлесуі
Дейін
287+-14
896+-38
3,51+-0,15
184+-15
9,3+-3,1
Кейін
254+-12
754+-29
2,83+-0,13
231+-11
1,9+-1,0
T
1,79
2,97
3,53
2,53
2,27
P
0,05
0,05
0,01
0,05
0,05
Жұмыстарды оқығандағы көрсеткендей төрт негізгі физикалық қабілеттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің орнықтылығына нақты оң тәуелділік ол шыдамдылық, икемділік және күштің төзімділігі, ал шапшаңдық бұл қатарға кірмейді. С. М. Оплавин, Б. А. Наумов [12] жасалған тәжірибе негізінде мынандай қорытынды жасайды: шыдамдылыққа жаттығу қысылтаяң оқу кезінде оймен жұмыс жасау қабілетіне оң қозғау тек алғашында қажетті жоғарғы физикалық дайындығы бар студенттерге ғана әсер етуі мүмкін.
Оймен жұмыс істеу қабілетінің өзгеруі көп жағдайда 500, 800 және 1000 м және 1500 м аз аралық жүгіруде пайда болатын шыдамдылықтың даму дәрежесіне байланысты. Сонымен қатар 500-1000 м шыдамдылықтың дамуы көбінесе орталық жүйке жүйесінің ойдан шаршауына қарсы тұруға мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Б.К.Замаренов, түрлі бағыттағы жаттығулардың әсерін зерттей келе (шыдамдылыққа, жылдамдық, қүш, икемділік) нейродинамика көрсеткіштерінің түрлі әсерін көрсетті. Шыдамдылыққа жаттығу реакция уақытын ұзартуға, ал икемділік оның қысқаруына алып келеді.
Н.Б.Стамбулов, А.В.Стамбулов [13] кішкентай мектеп оқушыларының психикалық процестері мен қозғалыс қасиеттерінің дамуы қатынасын зерттей келе, балалардың психикалық дамуына көбірек әсер ететін нәрсе ой дамуының факторына оң байланысатын күрделі құрылымдастырылған әрекеттер мен олардың орындалу жылдамдығы екенін атап өтті.
Мамандардың айтып өткеніндей ойдың логикалылығы көп жағдайда спорттық гимнастикамен айналысу кезінде дамиды, ал жадының шапшаңдығы жеңіл атлетика мен самбомен айналысу кезінде дамиды. Мұндайды психофизиология функцияларымен дамытады және тайбокстың жүйелік сабағында оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсерін береді [14].
Жүзу жаттығулары зерттеуінде көрсеткендей кейбір психикалық процестерге жобаланады. Сонда, жүзу сабағынан кейін психикалық функция төмендейді. Мұндай қызық нәрсе бар: кең көлемдегі бағдарлама жіңішкесіне қарағанда аз зиянын тигізеді. В. Поповтың эксперименталды дәлелдеріне қарағанда таңғы уақыттағы жүргізілген 30 мин. көлеміндегі (100-400 м) жүзумен айналысу оймен жұмыс істеу қабілетін арттырады. Бұндай жаттығудан кейін күндізгі уақытта оймен жұмыс істеу қабілеті аздап өзгереді, бірақ жады функциялары нашарлайды.
Зерттеушілер жүгірудің орта және қартаң жастағы адамдардың оймен жұмыс істеу қабілетіне әсерін зерттей келе жүгіру (1-5 мин ұзақтық) ми қабықшасының функционалды жағдайына жағымды әсер етеді. 10 минуттық зерттеліп жатқан функцияға әсер етпейді. 15 минут бойы жүгіру ми қабықшасының функционалды жағдайына, яғни оймен жұмыс істеу қабілетінің жұмыстарына теріс әсер етеді.
Баскетбол ойыншыларының физикалық жаттығу кешенін орындауындағы әсерлер жайлы Б. К. Замаренов [15] көрсетіп кеткен. Оның зерттеуінше 10-13 минуттағы баскетбол айтарлықтай уақыт бойы (2-ден 4 сағатқа дейін) оймен жұмыс істеу қабілетіне жақсы әсер ететіні дәлеледенген, сондай-ақ ойын жуандықпен күресте әсерлі және қол жетімді, әрі ой жұмысы кезінде шыдамдылықтың деңгейін көтереді.
Г. А. Федосеев [16] жаттығу кезінде тапқаны: мінез күшінің салмағы салыстырмалы түрде басым келетін спорттық гимнастика мен ауыр атлетикада оймен жұмыс істеу қабілеті жағынан оң алға жылжулар бірден емес, жаттығу біткен соң 15-20 минуттан кейін байқалады. Басқа тәуелділік шаңғы мен жеңіл атлеттік кросста байқалады. Деректер көрсеткендей әдеттегідей биік, бірақ 20-30 минуттық кросста олар айтарлықтай төмендейді және оқу күнінің қалған бөліктерінде де төменгі қалпын сақтайды.
Футбол, баскетбол және су полосында қарқындылық пен зейінді іске қосу жаттығуларының әсері, сондай-ақ ұйымдасқан ойлау жайлы А. А. Крауклис, В. Н. Янсон [17] зерттеді.
Жеңіл атлеттер және күресшілередің интеллектуалдық қабілеттерін салыстыра отыры А.И Емец [18] түрлі спорт түрімен айналысатын студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне жаттығудың әсерін зерттеп, қызықты деректер тапты. Оның көрсеткеніндей спорттық ойынмен айналысатындар оймен жұмыс істеу қабілетіне жеткілікті ие болады екен. Бұл дәлелді автор спорттық ойын түрлері басқаларға қарағанда көп жағдайда ойлау процестерінің дамуына жағдай жасайтынымен дәлелдейді. Зерттеу нәтижелері спорттық ойын секциясын пайдаланатын жаттығу сабақтарында студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің көрсеткішіне оң әсер ететінін көрсетеді. Автор атап өткендей спорттық ойын бойынша жаттығу сабақтары эмоционалды жағдайдың көтерілуіне себеп болады, оймен жұмыс істеу қабілетінің көрсеткішінің көтерілуіне көмектесетін жарысушы топтардың жеңістің нәтижесіне үлкен қызығушылығын, қарқынды жүктеменің жалғаспалы және үзілісті динамикасына әсер етеді. Білікті атқыштар мен футболшылардың оймен жұмыс істеу қабілеті жаңадан келгендерге қарағанда жоғары болатыны белгілі, айтқандай, атқыштарда динамикалық және статистикалық көрсеткіштер азайғаны байқалған, ал білікті футболшылардың ойлау процесінің жылдамдығы жаңадан келгендерге қарағанда айтарлықтай жоғары [19].
Оймен жұмыс істеу қабілетіне жаттығулардың белсенді әсер ету аймағын анықтау мақсатында мамандар түрлі дозадағы бірқалыпты жүгіруді қолданған. Зерттеудің нәтижесінде спорттық шеберлер үшін оптимальді аймақтардағы жаттығу болып 5 пен 10 км. орындалатын жүгіру болып табылады, күш көбейту үшін 1 және 5 км, жаңадан кіріскенде 1 км.
А.Ф.Дмитриев [20] кешке оқитын студенттер мен спортшы студенттердің сабақтан бұрынғы және сабақтан кейінгі физикалық жүктеменің оймен жұмыс істеу қабілетіне әсерін зерттеді. Мұндай тәуелділікті көрсету үшін студенттерге 5 минут аралығында шешуі тиіс көбейту мен бөлу тестін ұсынды. Сонда дене тәрбиесі жүргізілмейтін кешкі факультеттің тобы спортшы студенттер тобымен салыстырғанда (30-45%) тапсырма шешімінің пайызы төмен (3%) болып шықты. Автор бұл құбылысты кешкі студенттердің шаршауын баспайтынымен түсіндіреді.
Физикалық жүктемеге дейінгі және кейінгі әйелдер мен ер адамдардың жады функциясын салыстыра отырып мынадай қорытындыға келді, ер адамдарға қарағанда әйелдер тітіркену сөзін толығырақ іске асырады. Басқа зерттеушілер үлкен физикалық жүктемелер жаңадан келгендердің де, жоғары білікті мамандардың да психикалық процестерінің ағысын нашарлататынын көрсетті. Жоғары білікті спортшы қыздар мен спортшы емес қыздардың интеллектуалды қызметінің өнімінде статистикалық сенімді ерекшеліктер бар, сыналушылардан оқу күнінің соңында зейін функциясының шектеулі қадағалануы талап етіледі. Спортшы қыздарда бұл көрсеткіштегі еңбек қабілеті жоғарырақ және олар шаршаған жағдайда тез жинала алады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып динамикалық құрылымына байланысты түрлі физикалық жаттығулар студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне әртүрлі дәрежеде әсер етеді. Физикалық жаттығулардың динамикалық құрылымының түрлі қолдануымен байланысты студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетінің қалыптасуы мен көтеру мақсаты жайлы зерттеушілердің де пікірі де әртүрлі.
Көптеген авторлар деректерді кезеңдік және ойын тәріздес физикалық жаттығулардың үлкен әсерлілігімен байланыстырады. Оймен жұмыс істеудің тұрақтылығына тікелей оң тәуелді болатын негізгі физикалық қасиеттер - шыдамдылық, сосын икемділік, күш шыдамдылығы, ал шапшаңдық мұндай байланысқа ие емес [21].
Оймен жұмыс істеу көрсеткіші 500, 800 және 1000 м аралық жүгіруде пайда болатын шадамдылықтың даму дәрежесімен көп байланысты.
Психикалық қасиеттің дамуына әртүрлі спорт түрлерімен айналысу әсерлері де әртүрлі. Бұл қасиеттердің дамуына біріншісі - ойлау процестерін дамуына көмектесетін, келесісі - құрамдастыру қабілетін, үшіншісі - қосалқы жадының дамуына бағытталған әсерін тудыруға мүмкіндік береді. Ойдың логикалылығы көп көлемде спорттық гимнастика сабағында, қосалқы жады - жеңіл атлетика мен күресте, ойлау процесінің жылдамдығы - спорттық ойын сабағында дамиды.
Спортшының біліктілігінің өсуімен оймен жұмыс істеу қабілеті мен ойлау процесінің жылдамдығының өнімділігі де артады.
1.2 Сынақ-емтихан кезеңіндегі студенттің қозғалғыш белсенділігі
Жоғарғы оқу орнында оқитындар үшін көбінесе күрделі және жауапты болып сессия кезеңі болып есептеледі, бұл кезде оймен жұмыс істеу және физикалық жұмыс істеу қабілеттеріне айтарлықтай функционалды өзгерістер алып келеді. Ойдың жүктемелілігі және сына-емтихан сессиясының ұзақтығы жүйке-эмоционалды шаршауға алып келеді, бұндай еңбек және демалыс режимінің белсенділігіне байланысты профилактикалық мерекені сақтамаған жағдайда, денсаулықтың бұзылуына әкеліп, бас миының қабықшасындағы қоздыру мен тоқтату процестерінің теңдігінің сақталмауына әкеліп соғады [22].
Студенттерде сессия кезеңіндегі уақытта оймен жұмыс істеу қабілеттері айтарлықтай төмендейді, сондай-ақ терең жылжулар көктемгі сессияда байқалады, бұл оқу жылы соңындағы шаршаумен түсіндіріледі. Бұндай жағдайларда дене мәдениет және спортпен айналысу жүйке қысымынан арылуға және психикалық саулықты сақтауға септігін тигізеді. Жоғарғы жүйке белсенділігінен арылу бұл жағдайда күзеттегі қозу рөлін атқарады
Жоғарғы әскери оқу орнындағы студенттердің емтихан кезіндегі күн тәртібіне күнделікті бір сағаттық физикалық жаттығуды қосу олардың өзіндік көңіл-күйлері мен үлгеріміне оң әсерін тигізежі. Емтихан кезіндегі дене тәрбиесі сабағын таза ауада өткізу қажет.
Мамандар физикалық жаттығулардың емтихандық сессия жағдайында, семестр бойы мен демалыс кезінде оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсер беретінін аса басып көрсетеді. Бірақ В. Г. Крыжановский [23] тәжірибелерінде сессия кезінде қозу процесін айқын көрінетін студенттерде физикалық жаттығу түріндегі белсенді демалыс мақсатына жетпейтінін дәлелдеген, емтихандық сессияда физикалық жүктеме ЧСС-да 150-150 соғмин аспауы тиіс деп келтіреді.
30 минуттық таңғы жаттығу, таза ауада 500-600 м ақырын жүгірісті қоса алғанда, таңғы және кешкі уақытта 30 минуттан 1 сағатқа дейінгі жаяу жүру семестр кезінде де, сессия кезінде де оқу жүктемелері жоғарылаған жағдайда студенттердің шаршауға қарсылығын тұрақтандырады. Емтихан кезіндегі экстремалды жағдайда да белсенді бұлшықет жүктемесі жоғарғы оймен жұмыс істеу және физикалық жұмыс істеу қабілеттерінің сақталуына әсерлі құрал болып табылады. Сонымен қатар аптасына студенттер арасында 4 сағат көлемінде физикалық жаттығу мен айналысуды жалғастырғандар сабақты тоқтатқандарға қарағанда орташа емтихан бағасына жоғары көрсеткен.
И. И. Баринов [24,25] зерттеулерінде жоғарғы физикалық дайындық дәрежесінде ағзаның шыдамдылығы емтихандық кезеңде сессиядан сессияға жоғарылайды. Физикалық дайындықтың төмен деңгейінде емтихандар кезінде жылдам тқмендейді және демалыс кезінде толықтай қалыпқа келе алмайды.
Зерттеуші емтихан кезінде жарыстың жүктемелер спортшы студенттің жүйке-эмоционалды жағдайына кері әсерін тигізетінін анықтаған. Автор емтихан кезіндегі оқу-жаттығу сабақтарын спортшы студенттердің жаттығуында жетістік деңгейін демеуші, тексеру ретінде өткізуіне кеңес береді. Бұл кезеңде жаңа жаттығу техникасымен және оның дамуына жаңа тапсырма бермегені абзал. Жаттығудың негізгі бағыты ертеректе оқыған жаттығуларды жоғарғы емес қарқындылықта қайталау болып табылады.
Емтихан кезіндегі циклдік жаттығуларды аса қарқындылықпен орындау мидың геморегуяция жүйесін қалпына келтіруді тездетіп, ми қан тамырларының тонусын төмендетіп, оның жұмыс істеу қабілетін арттырады. Сонымен бірге, бұл уақытта қозғалыс құрылымы жағынан қарқынды және күрделі жаттығуларды пайдалану орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайын нашарлатады, оқу сұрақтарын шешуді және қозғалыс техникасын дамытуды қиындатады. Бұл жағдай да Ю.И.Башрыков [24,25] жүргізген зерттеу нәтижелерінен де көрінеді, емтихандық сессия сияқты оймен жұмыстың қысымды кезеңдерінде студенттерде қозғалыс дәлдігі нашарлап, күрделі қозғалыс әрекеттерін орындауда нақтылық бұзылады.
Сессия кезінде жаттығу сабақтарында бір реттік, сол сияқты көп реттік субмаксималды көлемде физикалық жүктемелерді мақсатсын қолданбау тиіс. Спортпен дұрыс айналысу емтиханға тыңғылықты дайындалуға мүмкіндік береді.
Тоқтаусыз спорт жаттығуларымен айналысып және жарыстарға қатысып тұратын студенттерде дайындық және емтихан тапсыру кезінде оймен жұмыс істеу қабілеті мен соматикалық, сондай-ақ вегетативті жүйе тұрғысынан да жағымды физикалық реакцияның жоғарғы көрсеткішін көрсетеді.
Студенттердің түрлі контингентпен емтихан тапсырудағы әсерлі көрсеткіштердің теңестірілуі спортпен айналысу сәтті оқуға мүмкіндік беріп қана қоймай, емтихан тапсыру кезінде де толықтай дайындалып, тиімді тапсыру үшін қажетті және сенімді құрал болып табылады.
С. Л. Оплавин мен Л. И. Хлупинаның [26,27] жүргізген зерттеулерінде дене тәрбиесінде жақсы баға алған студенттер нашар бағасы барлардан басып озды, көрсеткіш бойынша өз уақытында тапсырылған сынақ (0,4-11,1%) және емтихан (6,2-14,6%). Физикалық дайындығы жоғары деңгейдегі студенттердің оқудағы көрсеткіштері жоғары (4-14 %) және емтихан кезінде үлгілі баға жағынан таң қаларлықтай (2-15%) болды.
Жазғы емтихандық сессия кезінде физикалық жаттығуларды қосу студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетіне және де емтиханды сәтті тапсыруына оғ әсер етті. Ой жұмысының физикалық жұмыспен кезектесуі емтихандық сессияның экстремалды кезеңінде студенттердің жоғарғы жұмыс істеу қабілетін демейтін қажетті құрал болып табылады.
Емтихан сессиясының кезінде физикалық жұмыс істеу қабілетін жоғары деңгейде ұстап тұру үшін орташа қарқындағы жылдам-күшті жаттыңулардың көлемін үлкейту керек. Күш пен шыдамдылықты дамытуды емтихан алдындағы кезеңде де жасалуы тиіс. осындай қорытындыға басқа авторлар да қосылды.
Эксперименттік деректерге [28] сәйкес сына-емтихан сессиясы кезінде спортшы студенттердің жалпы және арнайы жылдам-күшті дайындығы айтарлықтай төмендеуі байқалады. Дәл осы уақытта зерттеушілер дайындық жүктемелерінің қарқындылығын төмендетуге кеңес береді.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: физикалық жаттығу түріндегі белсенді демалыс студенттердің сынақ-емтихан сессиясы кезеңінде жүйке қысымынан арылып, психикалық саулықты сақтауға тиімді көмектеседі. Алайда, бұл кезеңде қозу процесінде айқын көрінетіндер үшін белсенді бұлшықет жүктемелерін қолданылу ұсынылмайды. Жалпы алғанда шаршатпайтын физикалық жүктеме оймен жұмыс істеу қабілетін арттырады, емтихандық кезеңдегі тоқтатушы факторларға ағза шыдамдылығын, көңіл-күйді жақсартады.
Оқу-жаттығу сабақтарын өткізу жайлы мамандардың көзқарастары да әртүрлі. Бір авторлар сессия кезеңінде спорт жаттығуларын тоқтатпай, жарысқа қатысу керек десе, кейбіреуі бұл кезеңде жарыстық жүктеме мақсатқа жеткізбейді дейді. Спортшы студенттердің сабағы жеткен дәрежедегі жаттығуды демеуші күш ретінде өткізілген дұрыс. Жаңа жаттығу техникаларын үрену және оны дамытуда тапсырмалар берілуі ұсынылмайды. Жаттығудың негізгі бағыты: орташа қарқындылықтағы ертеректе үйренген жаттығуларды қайталау [29,30].
1.3 Дене мәдениеті мен спортпен айналысудың студенттің академиялық үлгеріміне әсері
Жоғарғы оқу орнының оқу үрдісінде студенттердің үлгеріміне спорт және дене мәдениеті жүйелі сабақтарының әсерін зерттеу маңызды теориялық және практикалық мәні бар, өйткені ол студент тұлғасына жан жақты және кеңінен жобаланады. Көптеген жұмыстарда спорт және дене мәдениетімен жүйелі айналысатын студенттер спортпен айналыспайтын студенттермен салыстырғанда аса жоғары академиялық үлгерім көрсеткен.
Б. А. Наумов, С. Л. Оплавин айтқандай спортпен айналысуды дұрыс ұйымдастыру оқуда жетістікке жетуге кедергі келтірмейді, сондай-ақ емтихан тапсыру және аса тиімді дайыдықты қамтамассыз ететін терең және мықты білім алуына әсер ететін маңызды фактор болып табылады.
Спортсмен студенттердің және спортсмен емес студенттердің 4 жылдық қысқы және көктемгі сессияларының нәтижелерін, мемлекеттік емтихандарда алған бағаларын зерттей келе, Р. И. Бананов спортпен жүйелі түрде айналысу, бүкіл ағзаның жаттығуы, физикалық сапа тәрбиесіне оң әсерін тигізеді, орталық жүйке жүйесінің функционалды ахуалын оның икемділігін жақсартады, студенттердің ойлау қызметіне ынталы әсерін тигізеді сол себепті жақсы оқуға мүмкіндік тудырады деген қорытындыға келген.
В. И. Сергеев студенттердің физикалық дамуы мен үлгеруі көрсеткіштерінін арасалмағын зерттей келе, негізгі медициналық топтарда оқитын студенттер контингенті, арнайы және дайындық топтар мен салыстырғанда төрт сессияларында көбінесе жақсы және өте жақсы деген бағалар ал қанағаттанарлық және қайта тапсыру аз мөлшерде болғанын анықтаған. Р. Изок та университетте сол секілді зерттеулер жүргізе отырып спортпен айналыспайтын студенттердің үлгерімінің орташа көрсеткішін анықтады.Спортпен айналыспайтындар - 4,05 балл, дене шынықтыру сабағынан босатылғандар - 3,94 балл, үнемі спортпен айналысатын студенттер, - 4,12 балл.
1600 студенттің үлгерімін зерттеу негізінде В.М.Ковригин, А.П.Гемба спортшыларда спортшы еместерге қарағанда үздік және жақсы бағалары 11,9% көп, ал қанағаттанарлық баға аз екендігін анықтаған, тиісінше К.В.Волков жүргізген зерттеу жүйелі түрде спортпен айналысатын студентердің, спортпен айналыспайтын студенттерден физикалық даму және академиялық үлгерімдері басым екендігін көрсетеді. Спортшы студенттерде аса жоғары оймен жұмыс істеу қабілеті болады, әсіресе емтихандық сессия кезінде [31,32].
Мамандарды дайындау сапасының өлшемі студенттердің үлгерімі болып табылады. Тиісінше оқуда үздік көрсеткіштерге ие спортшы - студенттер едәуір дайын мамандар тобын құрайды. С.А.Сидоров жұмысында спортпен шұғылданатын студенттер шұғылданбайтындарға қарағанда жоғары академиялық үлгерімге ие екендігі анықталған. Академиялық үлгерімнің студенттің физикалық дамуына тікелей байланысын, жұмыс нәтижесін математикалық әдістермен өңдеу және академиялық қабілетті арнайы әзірленген анықтау әдістемесі, заманауи әдістерді пайдалана отырып жүргізілген зерттеулер көрсетеді.
2 кесте - Студенттердің физикалық дамуы мен академиялық үлгерімінің өзара байланысының көрсеткіші
№
Физикалық даму индексі
Академиялық үлгерім индексі
21
85
94
84
84 - тен кем
85-89
100-114
114- тен аса
1,51
1,84
1,94
2,01
Спортшылардың орташа үлгерім көрсеткіштері спортпен шұғылданбайтындар мен салыстырғанда 0,4-0,7, баллға артық. Көптеген студенттер жақсы үлгерімді жүйелі жаттығулармен үйлестіре біледі, бұл олардың өз жұмысын жоспарлай білетінін, уақыт факторын бағалай білетінін дәлелдейді [33,34].
С.М. Оплавин, Л.И. Хлупин 252 студентке жүргізген сауалнама спортпен шұғылдану жоғарғы оқу орны тіршілігі мен жұмыстың жаңа жағдайларына жылдам бейімделу құралы болып келетінін анықтаған. Спортшыларда спортпен шұғылданбайтындарға қарағанда жігер, жұмыста жинақталу ептілігі сияқты қасиеттер 10% артық. 1200 студентті зерттеу деректері бойынша, аса жоғары физикалық жұмыс қабілеті бар студенттер, физикалық жұмыс қабілеті төмен студенттерден емтиханды едәуір жақсы тапсыратыны анықталған. Сондай ақ институттың оқу күнінің тәртібінде спортшы студенттердің жұмыс қабілеті спортсмен емес студенттерден едәуір жоғары екендігі анықталған. Оқушылар мен студенттер контингентін зерттеу, спортпен шұғылданатын оқушылар мен студенттердің үлгерімі шұғылданбайтындармен салыстырғанда едәуір жоғары болған. Дегенмен жоғарыда айтылғандарға қарамастан, оқу мен спортты ұтымды үйлестіру үшін студенттерді даярлау барысында спорттың рөлін үстем етуге болмайтынын ұмытпаған жөн. Сондай ақ спортшы - студенттермен спортпен айналыспайтын студенттердің үлгерімінің айтарлықтай өзгешелігі жоқтығы туралы өзіміздің де шетел мамандарын айтқан. Қозғалыс белсенділігі мен оймен жұмыс істеу қабілетінің өзара байланысы туралы бірқатар мамандар айтып өткен [35,36].
Мектеп ұжымдарында көптеген зерттеулер өткізілген. Зерттеу барысында оқу сабақтарын дене жаттығуларымен ұтымды үйлестіру оқушылардың қажуына қарсы тұрақтылығын қамтамасыз ететіндігін, жүйке үрдістерін жақсартатынын, назарын арттыратынын, жүрек тамыр және тыныс жүйелеріне пайдалы әсер ететіні, денсаулықтың нығайуына ықпал ететіні анықталған. Е.С.Гецольд мектепте бала спортшыларды үлгерімі, спортпен айналыспайтын балалардың үлгерімінен жоғары екендігін айтады.
Ж. Л. Дириу жасаған тәжірибе, дене тәрбиесі сабақтары жүйелі өткізіліп отырған сыныптарда оқушылардың үлгерімі жоғары болғандығын көрсеткен. АҚШ та бірқатар зерттеулер жоғарғы сынып оқушылары мен колледж студенттерінің спортпен шұғылдануы академиялық үлгерімге әсер етуіне арналған. Онда спортшылар спортшы еместерден орташа академиялық үлгерімі бойынша да ой қабілеті бойынша да жоғары екендігі айтылған. Акрона (Огайо штаты) мектеп басқармасы қызықты деректерге тап болған, онда статистикалық мәліметтер бойынша екі жылдың ішінде дене мәдениеті және спорт арқылы оқушылардың жұмыс қабілетін 28% арттыра білген [37].
Спортшылар мен спортшы еместердің арасындағы психологиялық айырмашылықты зерттеуге арналған жұмыстарында американдық зерттеушілер, орта мектептің жоғарғы сынып спортшы- оқушылары спортшы еместерден көшбасшы және қоғамдық жағдайы, өктемшілік және адамдарға деген әлеуметтік сүйіспеншілік көрсеткіштері тұрғысынан жоғары, бірақ эстетикалық және теориялық дайындығы бойынша нашар екендігін атаған.
Ж. Меримман, қозғалыс қабілеті жоғары дамыған бозбалалар, қозғалыс қабілеті аз дамыған бозбалалардан салмақтылық, өз өзіне сенушілік, өктемділік, зияткерлік ерекшелігі және қызығушылық бағыты бойынша жақсы көрсеткіштерге ие екендігін атайды. Спортпен шұғылданатын студенттердің артықшылығы қоғамдық жұмыстардағы белсенділігінде де байқалады. Спортшы студенттер 4 семестр бойы әдетте тапсырманы көп орындаған және тұрақты тапсырмалары едәуір көп болған.
Сондай ақ спортшы-студенттердің жалпы сырқаттануы спортпен айналыспайтындардан екі есеге, ал ұзақтығы бойынша үш есеге кем екендігін атайды. Спортшы-студенттер мен спортпен шұғылданбайтын студенттердің сырқатануын зерттеу барысында осындай қорытындыны М. Я. Виленский, Б. Н. Минаев та алған. Н. В. Зимкин, А. Б. Коробов бұл деректі, дене мәдениеті және спортпен шұғылдану ағзаның қолайсыз жағдайларға салқындау, қызу, сәулелену, инфекцияға өзгеше қарсылығының артуымен түсіндіреді. Н.П.Фетискин зертханасында спортшылардың бірқалыптылыққа жоғары беріктілік дерегі анықталған, мұны да олардың өзгеше беріктілігімен түсіндіруге болады. М.Я.Виленский спортшы-студенттер өздерінің жалпы жүктемесін орынды реттейтінін атайды. Осының барысында олардың зияткерлік және физикалық жүктемелерінің тербеліс пәрмен шамалы болғандықтан, ағза оған жақсы бейімделеді. Спортшыларда жалпы жүктеме компоненттерінің шұғыл қарама қарсы тербелістері байқалады, ол ағза қызметіне аса қолайлы емес.
Спортшы - студенттердің іс тәжірибесі мен оқу қорытындысының талдауы, бұл контингенттің оқуды жүйелі жаттығулармен, жарыстарға қатысу, сонымен қатар денсаулықтарына зиян келтірмей оқуда жақсы көрсеткіштермен үйлестіре білгендігін көрсеткен. Дене мәдениеті жоғарғы оқу орны студенттерінің спорттық мамандану түріне байланысты жетістігінің кейбір жұмыстары бар [38].
Әр түрлі спорт түрлерімен шұғылданатын оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін анықталған. Спортышылармен спортшы еместердің ең төменгі үлгерім көрсеткіштерін салыстыра отырып зерттеуші, суға жүзушілер бейсболшы, баскетболшы, футболшы және ауыр атлетшілерден үстем болғанын анықтаған. Автор сондай ақ жеке, командалық және жеке-командалық спорт түрлері спортшыларының арасында психологиялық өзгешілік болатынын айтады, дегенмен олардың қандай екендігін айтпайды.
Студенттердің әр түрлі көлемдегі қозғалыс белсенділігі үлгерімге әсер етуі өзекті мәселесі және зерттеуді қажет етеді. Е. П. Гук, В. В. Пономарева жақсы және өте жақсы оқитын студенттердің қозғалыс белсенділігі жоғары екендігін анықтаған. Ең тиімді,жаттығу жүктеме көлемінің кестесі аптасына 6 сағаттық және одан жоғары тәртіп дейді авторлар. Г. И. Мызан педагогика институты студенттерінің үлгерімін арттыруға ықпал ететін қозғалыс белсенділігінің аса тиімді тәртібін жұмасына 2-3 жаттығу көлемінде өткізу керек деп жобалайды.
В. М. Сергеевтің фактіге негізделген материалы, әр түрлі курс студенттерінің академиялық үлгерімі, апталық оқу топтамасының қозғалыс белсенділігіне жұмсалатын уақыт көлеміне байланысты екендігін көрсеткен (3 кесте).
3 кесте - Студенттердің спорттық біліктілігі мен курсына байланысты (4 емтихандық сессия нәтижесі бойынша-орташа балл) академиялық үлгерімдерінің салыстырмалы көрсеткіштері
Спорттық біліктілік
Сабақ тәртібі сағ
3-2
kурс
3-5
курс
Жалпыбалл
Жоғарғы курстарда баллдың артуы
І дәреже, СШҮ
8-12
3,92
4,16
4,04
+0,25
ІІ и ІІІ дәрежелері
6-8
3,98
4,22
4,1
+0,24
Спортшы еместер
2-4
3,915
4,145
4,03
+0,23
3 кестеде студенттердің үлгерімін арттырудың маңызды факторы, жоғары оқу орнының оқу үрдісінің апталық топтамасында жаттығу сабақтарының көп көлемі екендігі көрсетілген. ІІ-ІІІ дәрежелі спортшы-студенттер ой және физикалық жұмыстарды ұтымды үйлестіре білу шеберлігін көрсетеді.
Осындай тұжырымға өзге де зерттеушілер келген, олар қозғалыс белсенділігінің көлемі студенттердің академиялық үлгеріміне әр түрлі әсер ету ойын құптайды.
Негізінде олар, спортпен шұғылданбайтын студенттермен спортшы студенттердің (ІІІ дәрежеден КСРО СШ дейін) үлгерімін салыстыру барысында аса жақсы үлгерім ІІІ дәрежелі студенттерде екендігі анықталғанын айтады. Үлгерімі бойынша екінші орында ІІ спорттық дәрежесі бар студенттер шыққан. Бірінші дәрежелі және спорт шеберлері сәл төмен орналасқан. Спортпен шұғылданбайтын студенттердің үлгерімі ең төменгі сатыда болған. В.М.Выдриннің көзқарасы өзге, ол біліктілігі жоғары студент қыздардың үлгерім көрсеткіші үшінші дәрежелі спортшылардан және спортпен айналыспайтындардан едәуір жоғары екендігін анықтаған. Осындай көзқарасты өзге де бірқатар авторлар ұстанады.
Сонымен қатар ең жоғары үлгерім көрсеткіші спорттық дәрежесі І дәрежеге сай келетін студенттеде. Мақалада, оқу курсы жоғарылаған сайын жоғары қозғалыс тәртібіндегі студенттерінің саны ақырындап 20-45% төмендейтіні және оның деңгейі бірінші дәрежелі спортшылар көрсеткіші деңгейінде тұрақталатыны айтылады.
И. П. Перепелкин өзінің зерттеуін спорттық шеберліктің өсуін студенттердің үлгеріміне әсер етуіне арнаған. Ол, І спорттық дәрежесі мен КСРО спорт шебері нормасын орындаумен үлгерім сапасының нақты байланысы. Автор мұндай байланысты студенттердің институтта 2 және 3 оқу жылдарында, әсіресе жаттығу жүктемелері барынша шегіне жететін 5 семестрде, үлгерім сапасы шамалы төмендейтінін анықтаған. Келесі семестрлерде студенттердің үлгерім сапасы әжептеуір артады да мемлекеттік емтиханда аса жоғары көрсеткіштерге жетеді. Мұны, көлемді, қарқынды жаттығу жүктемелері микроцикл, мезодикл және мащикл жаттығу сабақтары (сағ) есебінен емес, тікелей жаттығу процесі кезінде пайда болатын қиындықты жеңудегі жұмылдыру дайындығын тәрбиелеу жене дамыту есебінен жүргізілгенімен түсіндіріледі. Зерттеуші КСРО спорт шебері нормативін орындаған студенттер кейін де өз нәтижелерін түсірмеген және олардың үлгерім сапасының артуын оларға спорт шебері атағы берілуімен түсіндіреді, ол олардың жауапкершілігін арттырған деп айтады.
Оймен жұмыс істеу және академиялық үлгерімнің спорт және дене мәдениетінің байланысын зерттеуші авторлары жұмысының талдауынан туындайтыны :
- оймен жұмыс істеу қабілеті қозғалыс белсенділігі лимитінің барысында төмендейді;
- спортшы студентермен спортшы еместердің академиялық үлгерімі көрсеткіштерін салыстыру бір мағыналы емес, дегенмен алғашқыларының басымдылығы мол. Мұның өзінде студенттің жасы спорт түрі және спорттіқ біліктілік маңызды.
- спортпен шұғылданудың оймен жұмыс істеу қабілетіне оң әсер еуі туралы толық нақтылықпен айтуға болмайды, өткені спорттың тікелей ықпалы оқу үрдісінің нашар ұйымдастырылу, студенттердің демалыс және тіршілік жағдайлары, олардың үстемдігі және еңбекқорлығы, жүйке-эмоциялық ширақтық, оқытушылардың бағалауының субъективтілігі сияқты факторларымен бұрмалануы мүмкін. Сондықтан бұл мәселеге кешенді көзқарас қажет.
Жоғарыда талданған барлық зерттеулер, физикалық жүктемелер оймен жұмыс істеу қабілетіне елеулі әсер ететіні туралы айтады, бұл персептивті, анемиялық, ойлау процесстерімен анықталады. Қозғалыс белсендігігін шектеу, жоғары физикалық жүктеме пайдалану секілді оймен жұмыс істеу қабілетін төмендетеді. Орта физикалық, сондай ақ жоғары бірақ, күндізгі және кешкі кездерде төтеп беретін дағдылы жаттығулар оймен жұмыс істеу қабілетінің жүру барысына оң әсерін тигізіп психикалық процесстерді едәуір белсендендіреді. Азын аулақ физикалық жүктемелер оймен жұмыс істеу қабілетіне елеулі әсер етпейді. Ағза бейімделген физикалық жүктемелер тек қана жады процессіне ғана қолайсыз әсер етеді. Сынақтан өтушіге жат жүктемелер әр текті әсер етеді: қысқа - уақытша, оң әсер - ойлау процессіне, теріс әсер - персентивті және анемиялық процесстер. Қысқа мерзімді қарқындылығы шекті физикалық жүктемелер психикалық үрдістің жүруіне оң әсерін тигізеді. Осылайша, физикалық жүктемесі әсерінен болатын оймен жұмыс істеу қабілетінің деңгейімен сипаты келесі себептермен түсіндіріледі:
1) орындалатын жаттығулардың өзіндік ерекшеліктерімен: оларың бағыты, көлемі және қарқындылығы, жүктемеден өткен мерзімнен соң тәулік уақыты және т.б.
2) студенттің жеке дара ерекшелігімен: ұсынылған физикалық жаттығулар түрінде шынығуымен, жеке дара типтік сипатымен және т.б.
Сынақ-емтихандық кезеңде студенттердің қозғалыс тәртібі мәселесі қаралатын жұмыстар үлкен қызығушылық тудырады, студенттердің жады мен назарын оңтайландыру үшін спортпен дене мәдениетін пайдалануға кеңес беріледі, әртүрлі қозғалыс тәртібі әсерінен олардың психофизиологиялық өзгерістері талданады.
Дзюдомен шұғылданатын студенттер жоғары шеберлікке жету үшін қажетті, ой мен физикалық жүктемені үйлестірудің тиімді жолдарын ашатын терең зерттеу жұмыстары әлі күнге дейін жүргізілмегенін айта кету керек. Дзюдо жоғары физикалық жүктемесіз, жылдамдықтың шегі, қозғалыстың күші мен амплитудасынсыз елестетуге болмайды, бұл көбіне қажуға әкеп соғады және спортшы студенттердің оймен жұмыс істеу қабілетін біршама төмендетеді. Дәл осы мәселе,спортшы студенттердің бағдарлама материалын аса сапалы ұғынуына ықпал етіп қана қоймай, олардың физикалық мүмкіндіктерін арттыратын тиімді жолын іздеу және зерттеу қажеттілігін тудырады.
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеудің әдістемесі
Қойылған мақсатты шешу үшін жұмыс барысында келесі әдістер пайдаланды: әдебиет көздерін талдау және қорытындылау, академиялық үлгерімдерді талдау, оймен жұмыс істеу қабілетін анықтау әдістері, оймен жұмыс істеуді зерттеудің құрал әдістері, динамометрия, педагогикалық бақылаулар, статистикалық әдістер.
Әдебиет көздерін талдау және қорытындылау: атаулы жұмыстың жүргізілуінің көкейкесілігін анықтауға; тәжірибелік зерттеулерді жүргізу үшін әдістемелік негізді таңдауға; физикалық және оймен жұмыс істеу қабілетін зерттеуге барлық жолдарды анықтауға мүмкіндік туғызды.
Әдебиет көздерін зерттеу, арнайы отандық және шетелдік әдебиеттерде жарық көрген жұмыста қозғалған мәселелерді талдау және қорытындылау болатын.
Қызықтырған мәселе бойынша аса толық түсінікті қалыптастыру үшін физиолог, психолог, және педагогтардың жұмыстары талданды, олар зерттеудің нақты міндеттерін қоюға ықпал етті.
Студенттердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz