Оқушылардың дене тәрбиесі белсенділігі мен қимыл - қозғалысты қалыптастырудың бүгінгі жағдайы және мүмкіндіктері
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттардың сілтемелері қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев " Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Жарлығы [1996 ж.],1997 жылы "Қазақстан-2030" бағдарламасын жолдады.
2. 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданды.
3. 2001 жылы "Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы.
АНЫҚТАМАЛАР
Дене тәрбиесі- (phisis, cultura) мәдениеттің ортақ бөлімі адамның денсаулығын жақсарту мен олардың дене биімділігін дамыту саласындағы жетістіктердің жиынтығы.
Дене шынықтыру- адам баласының күнделікті тіршіліктегі қозғалысының пайдасын анықтайды.
Дене шынықтыру жүйесі- қоршаған ортаны, табиғи денені дұрыс пайдалана білу.
Спорт - қоғамның мәдени өмірінен тысқары алынап қаралмайтын жан-жақты мәдени қоғамдық құбылыс.
Белсенділік - алдына мақсат қойып, оны орындауды өз ынтасымен ұйымдастыру және оған жетуге бағытталған адамның ерік күшінің сапасы.
Белсенді қимыл - (лат.Асti vus-әрекет): -1. дене қозғалысын қамтамасыз ететін немесе соған жағдай туғызатын адамның белсенділігі. 2. қимыл-қозғалыс жасау сәтіндегі адамның жағдайы.
Белсенді спортшы - жекпе-жек түрлерінде немесе командалық ойындар кезінде ширақ, қимылдап, белсенділік көрсететін спортшы.
Саяси белсенділік - жеке тұлғаның не әлеуметтік топтың саяси процеске араласу деңгейін білдіретін ұғым. Бұл белсенділік әлеуметтік топтың өзі көздеген мақсаттарына сай саяси жүйеге ықпал етіп, оны өзгертуге ұмтылуынан байқалады.
Әлеуметтік белсенділік - белгілі бір тарихи кезеңде әлеуметтік топтың, қауымның қоғам алдына қойылған міндетті саналы түрде шешуге бағытталған іс-әрекеттерінің жиынтығы. Әлеуметтік белсенділік қоғам өмірін әртүрлі аясында (саяси-қоғамдық істерде, еңбек,мәдениет және тұрмыс саласында) көрініс береді.
Психикалық белсенділік - субъектінің ұстанған бағдарын жүзеге асыру барысыңдағы іс-әрекетінің жігерленіп. Ол жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктеріне, яғни белгілі бір ахуалға сай әсерленуіне, мінез-құлқына, шешім қабылдау қабілетіне байланысты.
Тұлға белсенділігі - адамның шығармашылықтағы, іс-әрекеттегі, қоғамдағы, қарым-қатынастағы тегеуріңділігі.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде қандайда бір іс-әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады.
Ептілікті дененің белсенділігі ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті, иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады.
Жылдамдық деп - дене қасиеттерінің аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін жасай алу қабілетін айтады.
Қозғалыс дағдысы дегеніміз - әдіс қозғалысын игеруде қозғалысты көп қайталаудың нәтежесінде санның қатнасуынсыз автоматты түрде басқарылып, әдістің жоғары сапада орындалуы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
БЖСМ - балалар мен жас өспірімдер мектебі
ГТО - Еңбекпен Отанды қорғауға дайынмын
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
КТУ - Кәсіптік техникалық учелише
ҚҰО - Қазақтың ұлттық ойындары
ФТ - фактілерді талдау
ҰО - Ұлттық ойындар
Ғ - күш
Латынша
m - Сауалнама барысындағы эксперименттер саны;
n - спортшылар мен салыстырмалы нысандар саны;
p - маңыздылық дәрежесі, яғни қателік мүмкіндігі;
r - Пирсон корреляциясының коэффиценті;
S - таңдаулы жиынтықтардың стандартты ауытқуы;
t - Стьюдент критериі;
x- таңдаулы жиынтықтың орташа арифметикалылығы;
x[2] - хи - шаршы критериі;
v - нұсқалық коэффиценті;
w - сұралған эксперименттердің келісімін анықтауға арналған конкордация коэффиценті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі:Білім адам өмірінде маңызды мәселенің бірі болып табылады, ол кәсіби дағдылар мен білім алу саласында адам мүмкіндіктеріне жол ашады, өмір сүру жағдайын түбегейлі өзгертіп, экономикалық өсудің көзіне айналады. Қазіргі уақытта Қазақстанда әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған білім беру жүйесінің жаңаруы мен қалыптасуы жүріп жатыр. Оқу-тәрбие үдерісінің педагогикалық теориясы мен практикасында бұл үдеріс едәуір өзгерістермен жүргізіледі. Білім беру парадигмасының ауысуы жүріп жатыр: басқа жағынан келу, қарым-қатынас, мазмұн, мінез-құлық, педагогикалық менталитет ұсынылуда [1].
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулердің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену және жүйелеу, орта мектептерде оқушылардың дене тәрбиесін қалыптастыру үдерісіне оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай ақ дене тәрбиесін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді обьективті тұрғыдан талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалады [2].
Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев " Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Жарлығына қол қойса, 1997 жылы "Қазақстан-2030" бағдарламасын жолдады. Ал 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданса, 2001 жылы "Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы шықты. Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған статегиялық жоспарында Бұл бағдарламалар мен заңдардың негізгі мақсаты дене тәрбиесісаласын дамытуды әлеуметтік тұрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез-құлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене мәдениетінің бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз қажет [3].
Жоғарыда айтылып өтілген осындай қажеттіліктерді айқындап талдай түсу және түсіну үшін диссертациялық жұмысты орындауда алдымызға мынандай мақсат қойылды.
Зерттеудің мақсаты: Дене тәрбиесі үдерісіндегі жаөспірімдердің белсенділігі мен қимыл-қозғалысын қалыптастырудың теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
1.Дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігі мен қимыл-қозғалысын қалыптастырудың заңдылығы негіздерін айқындау.
2.Жасөспірімдік кезеңнің биологиялық-әлеуметтік нышандарының теориялық және практикалық табиғи шамасын негіздеу және белсенділік ұғымының мәнін анықтау.
3.Дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың сынамалық жолдарын ашып көрсету.
4.Жасөспірімдердің дене тәрбиесі құралын, бақылау жаттығуларын,олардың ақпарат беру,сенімділігі мен дұрыстығын таңдап алуды сынамалық тұрғыдан негіздеу,сауықтыру тиімділігінің ретімен дайындау.
Зерттеудің нысаны - оқушылардың дене мәдениетін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің пәні - жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің дене мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу базасы: Мағжан Жұмабаев атындағы №137 жалпы білім беретін метептің 5-7 сынып оқушылары.
Зерттеудің жаңалығы:
-дене тәрбиесі үдерісідегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері айқындалды.
-жасөспірімдік кезеңнің биологиялық-әлеуметтік нышандарының теориялық және практикалық табиғи шамасын негіздеу және белсенділік ұғымының мәні анықталады.
-дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың әдістемелік жолдарын ашып көрсетіледі.
-жасөспірімдердің дене тәрбиесінің құралын, бақылау жаттығуларын,олардың ақпарат беру,сенімділігі мен дұрыстығын таңдап алуды сараптамалық тұрғыдан негіздеу,сауықтыру тиімділігінің ретімен дайындалды.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Дипломдық жұмыс анықтамалардан, қысқартулардан, үш бөлімнен және әр бөлімнің жеке тарауларынан тұрады. Қортынды және қарастырылған әдебиеттер саны 60. Дипломдық жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімінсіз 74 баспа бет.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҮДЕРІСІНДЕГІ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ БЕЛСЕНДІЛІГІ МЕН ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың дене тәрбие үдерісіндегі белсенділігі, қимыл-қозғалысының қалыптасуы мен даму тарихының педагогикалық мәселелері
Заманның өзіне тән экономикалық, саяси-әлеуметтік және идеологиялық ерекшеліктері болатыны белгілі. Сол сияқты бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесінде деген қажеттілік, өз ерекшелігі бар. Оқушылардың дене белсенділігін жетілдіру мен эстетикалық тәрбие беруді дамыту. Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығын сақтау, дене шынықтыру мен спортты [4] жетілдіру міндеті қойылып отыр. Мұндай жан-жақты үйлесімді жетілген жасөспірімдерді тәрбиелеу, мектеп үлесіне тиеді және онда дене тәрбиесі ерекше орын алады. Олай болу себебі - әрбір бағыт жүргізілген дене қимылы, жаттығуы тәрбие жұмысының нақты көрінісі. Дене тәрбиесі барысында қимыл-қозғалыс пен жаттығулар жасөспірімдерді батылдыққа баптап, сымбатты етіп, ептілікке баулу сонымен қатар тазалақ, бой жазу, ой еңбегі барысында шаршағанын басу, сарпы еткен күш-қайратын қайта толтыра білу.
Еліміздің жасөспірімдері ең жас кезінен дене күштері мен рухани күштері сай жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді дене тәрбиесі саласының аса маңызды міндеттерінің бірі болып саналады. Жан-жақты үйлесімді дамыған азамат тәрбиелеудің негізі мектеп қабырғасында дене тәрбиесі ісін бір жүйеге келтіруден,маңызын халықтық тәрбиемен ұштастырудан қаланады.
Бүгінгі күнге дейін біз балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесінде олардың жеке қасиеттерін бөліп қарадық және де оның бір ғана қырын дамытуға күш салып келдік. Тәрбие барысында ақыл ой немесе дене күшін дамытуға бет бұрдық. Баланың дене тәрбиесінде бұл қасиеттердің бірінсіз-бірін дамытуға болмайтынын, олардың бірімен-бірі тығыз байланыста екені ескерілмеді. Соның нәтежесінде қазіргі қоғамда ақылынан қара күші басым азаматтар мен жасөспірімдер, ақылмен ойлағанын іс жүзінде іске асыра алмайтын толық емес адам тәрбиелеп келдік.
Жасөспірімдердің дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру арқылы, болашақ өрекниетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, адамгершілік,имандылық, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті, ұрпақ тәрбиелеу болу керек. Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен байланыстырады. Ол денені жетілдіру - денсаулыққы тіреледі егер денің сау болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса, оны табуға көмектесу керектігін көрсетті[5].
Дене тәрбиесіне үлкен үлес қосқан, Ресейде дене тәрбиесінің ірге тасын қалаушы Л.Ф.Лесгафт өз еңбегінде дене жаттығуларын орындау процесін және дене жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процес деп қарады[6]. Дененің әлсіздігіне қарамастан, ақыл-ой қабілетінің жетілгенін жақсы көруге болады.
Әрбір адам туғаннан бастап-ақ белгілі бір қозғалыс мүмкіндіктеріне ие болады, себебі қозғалыс арқылы күнделікті өмірде түрлі қимылдар іске асады. Мысалы, қозғалыс белгілі бір уақыт ішінде бірнеше метрге жүгіре алу, салмақты көтере алу т.б. сандық, сапалық сипаттамасы бар әрқилы қимыл-әрскеттерінен тұрады. Сондай-ақ, ұзақ қашықтыққа жүгіру адам ағзасына әртүрлі салалық талаптар қояды және олар әртүрлі дене қабілеттерінен көрінеді. Дененің қимыл қабілеттері деп - адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің әртүрлі қырларын айтамыз.
Әдебиеттерді талдау барысында балалық және жасөспірім кезеңдерде қозғалыс мүмкіндігін тәрбиелеу үшін қолайлы жағдайлар бар екендігіне көз жеткіздік. Қозғалыс мүмкіндіктерінің күшеюі мектеп жасындағы бала ағзасының жас ерекшелігіне сай келуі қозғалыс мөлшерлерінің іс-әрекетін реттеп отыратын иннервациялық механизмдердің жоғары қозғыштығына және зат алмасу процестерінің едәуір жеделдігіне байланысты болады. Бұл жастағы оқушыларға тән жүйке процестерінің өте қозғалмалылығы, қимылдың ең жоғары қарқыны, бұлшық ет босауының және жиырылуының тез ауысып өзгеріп отыруына байланысты. Біз талдаған зерттеулердің бірқатары спортпен жүйелі түрде айналыспайтын оқушылардағы жылдамдықтың жасқа байланысты даму динамикасын көрсетуге мүмкіндік береді. Еңбектерінде олардағы жылдамдықтың даму динамикасы көрінеді [7,8].
Күшті адамның дене қасиеті ретінде мынадай белгілер бойынша нақты анықталуы керек:
Күш, қозғалыстың механикалық сипаттамасы ретінде, денеге көлем салмағы - күш әсер етеді (Ғ).
Күш адамның қабілеті-қасиеті ретінде, мысалға, "күштің жаспен қатар дамуы; спортшылардың күші спортпен айналыспайтындарға қарағанда көп" және т.б.
Егербірінші мағынасында күшті қозғалыстың басқа да сипаттамаларымен бірге механизмді зерттеу объектісі ретінде көрсетсе, екінші мағынасында физиология, антропология дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу пәні ретінде сипатталады [9].
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде күш туралы айта келіп, әдетте Ньютонның екінші заңына, яғни күш дене жылдамдығына пропорционал, (Ғ=ш-а) деген заңына сүйенеді. Қуат күші деп, дененің жылдамдығы жағынан жылдамдатушыға әсер ететін күшті айтады. Инерция күшін бөлу, қарсы әрекетпен қозғалыс күшінің бөлінуі тәрізді шартты мәселе. Қарсы қимыл күші дененің ауырлығынан туған кезде, олар жеделдетуге байланысты болмайды, тек салмақпен ғана анықталады (қозғалмай тұрып жүкті ұстау). Резеңкені немесе эспандерді созған кезде күш жылдамдатуға байланысты болмайды, ең бастысы сәл зат тартылған ұзындықпен анықталады. Ең соңында, үйкелуден бір-біріне қарсы әрекет туған кезде, күштің көлемі жолдың ұзақтығына емес, жылдамдығына тәуелді болады. Қозғалыстардың көпшілігінде ауырлық, инерция, деформация, күшею және итерілу күштері (үйкеліс) бір уақытта іске қосылады. Сондықтан да күштің, қозғалыстың басқа сипаттамасына байланыстылығы (жылдамдық, шапшаңдату жолы) әдетте қиын. Түрдік үлгінің тәуелділігін (Ғ=ш-а), таза түрінде тек әдейі жасалған лабораториялық жағдайда ғана байқауға болады.
Қандайда бір ұғымды анықтаудың ең жақсы тәсілі - адамның күш мүмкіндіктерінің деңгейін және өлшеу жолдарын көрсету. Оны динамометрмен немесе механикалық өлшеулер арқылы анықтауға болады.
Бұл фактор күштің (қозғалыс қабілеті ретінде) бұлшық еттің жұмысы арқылы белгілі бір көлемін көрсете алу мүмкіндігі болып табылады (механикалық әсер өлшемдері). Мағынасы жағынан дұрыс болса да бұл фаза стилистикалық жағынан "күш" деген сөздің әртүрлі мағынада қолданылуына байланысты бір сөздің мәнін қайталай беру тәрізді көрінеді.
Осылайша, адамның күшін сыртқы қимылдарға қарсы тұра алу қабілеті немесе бұлшық ет күші арқылы қарсы тұруы деп анықтауға болады [10,11]. Қарсы қимыл-әрекет жұмысы процесінде, қарсы шығу күші деп - қимылға қарсы бағытталған күшті айтады да, кері шегіну кезінде - қозғалыс үстіндегі қимылды айтады.
Бұлшық еттер мынадай күштерді көрсете алатыны белгілі:
* өз ұзындығын өзгертпей (статистикалық, изометрлік тәртіп);
* ұзартылған жағдайда (плимометрикалық, жиырылу тәртібі).
Бұл кезеңдегі күштің ең жоғарғы мөлшерін әр түрлі, жоғарыда келтірілген бөлімдерді күш қабілетінің негізгі түрлерінің жіктелуі деп қабылдауға болады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесінде бұлшық ет күшін -- адамның бұлшық ет қысымы арқылы сыртқы қимылға қарсы тұра алу қабілетін тәрбиелеуге көп орын бөліну керек. Бұлшық ет күшінің көрінуі - бұлшық ет аппараттарының іс - әрекетін ретке келтіретін жүйке процесінің дамуы мен жинақталуына байланысты. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қызметін реттеуде, көлденең жолақты бұлшық еттердің физиологиялық жиырылу қабілеттері маңызды қызмет атқарады. Бұлшық еттер өзінің ұзындығын өзгертпей-ақ (статистикалық немесе изометрлік тәртіп), ұзындық қысқарғанда да (жиырылу немесе миометриялық тәртіп), ұзарған кезде де (жазылу нсмесе плиометрикалық тәртіп) күшті көрсете алады.
Зациорскийдің [12] жіктеулері бойынша күш қабілеттері келесі түрлерге бөлінеді: бойға біткен күштілік (жай қозғалыстағы статистикалық тәртіп), жылдамдықтың күштілігі (жылдам қозғалыста көрінетін динамикалық күш). Адамның жылдамдық күш қабілеті, жазылу және жиырылу (амортизациялық күш), сонымен бірге өте аз уақыт ішінде үлкен күш көлемін көрсете алу қабілетінен "жарылу күші" бөлінеді.
Бұлшық ет күштерін тәрбиелеуде маңызды мағынаның болуы - өсіп келе жатқан ағзаның жан-жақты дамуында, өндірістік еңбекке дайындауда және спорттық шеберлікті көтеруде маңызы зор.
Күш дайындығы мәселелерін зерттеудің өзектілігі спорттық практика сұраныстарынан келіп шығады. Күш дайындығының дұрыс жүйесін жасау арқылы спорттың көп түрінен спорттық нәтижелерді дамыту немесе жетілдіру шешуші факторлар болып саналатынын С.П.Летунов дұрыс атап өткен [13].
Күш адам ағзасының үйлесімді дамуына көмектесетін фактор екенін көптеген авторлар атап өтеді [14,15]. Олардың ойынша, күш дайындығы жасуша жүйелері мен тұтас ағзаның еңбекке жарамдылығын, тұлғаның дұрыс құрылуын және басқа да дене қасиеттерін қалыптастырады, сондай-ақ, қозғалыстың дұрыс үйлесімділігін жетілдіреді.
Күшті дамыту деңгейі жеткіліксіз болса, мектеп жасындағы балалардың тірек қимыл аппараттары дұрыс дамымай қалады. Бұл дене тәрбиесі және спорттық жаттығулардың міндеттерін дұрыс шешуге кедергі болады. Барлық бұлшық еттердің үйлесімді дамуын белгілі бір қозғалыс актісімен бұлшық ет күшін көрсете алу қабілетін дамытуымен сәйкестендіре алудың маңызы зор. Бұл кезде мектеп жасындағы балалардың бұлшық ет күші дамуының ерекшелігін ескеру керек.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде қандайда бір іс-әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады. Басқаша айтқанда, шаршауға қарсы тұра алу қабілетін айтады. Кейбір жағдайларда ең төзімді адамдардың өзінде де біраз уақыттан соң шаршаудың бірінші және екінші сатылары басталады. Күшею іс-әрекетті бұрынғы нәтижені жалғастыра алмауынан көрінеді. Бірнеше адам бір тапсырманы орындаған кезде шаршау олардың әрқайсысында әр мезгілде көрінеді. Бұның себебі, ең алдымен төзімділіктің әртүрлі деңгейлілігі. Басқаша айтқанда, төзімділік өлшеуіші уақыт болып табылады, белгілі бір уақыт ішінде адам іс- әрекеттің өнімділігін үзбей берілген жылдамдықта атқара алуға тиіс. Төзімділікті өлшеу үшін тікелей және жанама тәсілдерді қолданады. Тікелей тәсілде сыналушыға қандай да бір тапсырма беріп (мысалы, белгілі немесе басқа да жылдамдықпен жүгіру), осы өнімділік жылдамдығымен жұмыс істеудің уақыт шегін анықтайды (жылдамдықты төмендеткенге дейін). Төзімділікті өлшеудің тікелей тәсілі әрқашан қолайлы бола бермейді, сондықтан көбіне жанама тәсілі қолданылады. Мысалы, спорттық тәжірибедегі төзімділікті қандай да бір ұзын қашықтықты басып өтуге бөлінген уақыт арқылы анықтауға болады (мысалы, ұзақ қашықтыққа жүгіру). Кейде төзімділікті барлығына бірдей берілген уақытта орындалған, стандарттық жүктемелерді бергеннен кейін (мысалы, шерулік жүгіруден соң (марш-броска)), қимылдардың дәлдігі және жылдамдығы арқылы қандай да бір тапсырманы орындау барысында нәтиженің төмендігі арқылы өлшейді.
Көптеген зерттеулерде төзімділіктің төрт түрі анықталған:
oo Ақыл-ой (мысалы, математикалық тапсырмаларды шешуде);
oo Сенсорлық (талдағыштық бұлшық еттердің ширығып жұмыс атқару нәтижесінде);
oo Эмоциялық (толқуға қарқынды тез әсерленудің салдарынан);
Физикалық (бұлшық еттердің іс-әрекеттерінен).
Бұл жұмыста мектеп оқушыларының шыдамдылығы туралы айтылады.
Адамның төзімділігін шартты түрде екі топқа бөлуге болатынын көптеген факторлармен анықтауға болады:
Ағзаның әртүрлі жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктері (аэробтық және анаэробтық мүмкіндіктер, қозғалыс дағдысының жетілу деңгейі);
Тұрақтылық деңгейі, ішкі ортаның қолайсыз өзгерістеріне және жүйкенің жоғарғы импульсациясына байланысты.
Әйтсе де, бұлай болу толық қатаң болмаса да, дұрыс дәлелденген. Себебі, төзімділікті тәрбиелеу барысында осы аталған екі топтың бірінде бағытталған тәсіл қолданылады.
Сабақ кезіндегі тезімділік оқушылар белгілі бір деңгейде шаршай бастағанда ғана дамиды. Бұл кезеңде адам ағзасы осындай жағдайларға бейімделе бастайды, бұл төзімділіктің жоғарылауына байланысты. Бейімделе бастау өзгерістің көлемі мен бағытты жаттығу жүктемелерінің сипаты мен деңгейіне сай болады. Жүктеменің әр түріне байланысты шаршау да әртүрлі болады, мұнда шаршаудың табиғилығы маңызды мәселе болып табылады, сондықтан төзімділікті тәрбиелеуде шаршаудың деңгейін ғана емес, сипатын да ескеру керек.
Осыған орай, төзімділікті тәрбиелейтін жаттығу сабақтарының басты мақсаты, ағзада өзімізге қажетті өзгерістерге қол жеткізу.
Дененің төзімділік қасиетін тәрбиелеуге арналған әртүрлі дене жаттығуларын орындау кезінде берілген жүктемені мынадай бес құрылымдармен сипаттауға болады:
oo жаттығудың өнімділігі;
oo жаттығудың ұзақтығы;
oo демалыс аралығының ұзақтығы;
oo демалыс сипаты, үзілістерді әрекеттің басқа да түрлерімен толықтыру;
oo қайталаулар саны.
Осы құрылымдардың сәйкес келуіне байланысты ағзаның жауап беру
әсерініңкөлемі ғана емес, сипаты да әртүрлі болады.
Ептіліктідененің қасиеті ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін
орындауға бағығталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша жоғары секіру, допты ұстап алу, гирді көтеру, т.б. Мұндай тапсырмалар әр түрлі қиындықтарда болуы мүмкін.
Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі [16] көптеген себептермен анықталды. Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған қимылдардың сәйкес келуін талап етеді (қимылдардың үлесімділігі және талаптылығы), яғни қозғалыс қимылдарының үйлесімдік күрделілігі ептіліктің бірнеше өлшеуіші болып табылады.
Егер қозғалыс өзінің кеңістік, уақыт және күш сипттамасына орай оған сай келетін болса, яғни ол дәл орналасады, қозғалыс міндеттері орындалады. Қозғалыстың дәлдігі [17] ұғымы мынадай қабілеттерді біріктіреді:
1. Кеңістік дәлдігі.
2. Уақыт дәлдігі.
3. Күш қозғалысының дәлдік сипаттамасы.
Қозғалыстың дәлдігі, яғни оның қозғалыс міндеттінің талаптарына сай келу деңгейі ептіліктің екінші өлшеуіші болып табылады.
Қозғалыс дәлдігінің нәтежесі, жоғарғы үнемділікке жету болып табылады, яғни қозғалыстар бұлшық ет күші мен қуатын өте аз мөлшерде шығындау арқылы жасалады. Сондықтан да ептіліктің өлшеуіші ретінде қозғалыс үнемділігінің қандай да бір көрсеткіші қолданылады.
Ептілікті ғылыми зерттеулерде қозғалыстың дәлдігімен, барынша мұқият зерттеп, қозғалыстың барлық сипаттамасы бойынша жіберілген қателіктердің санын анықтауға тырысады. Дене тәрбиесі процесінде мұндай шектен тыс мұқият болу әрқашан қажет бола бермейді: бұл кезде көбіне қозғалыстың орындау фактісімен ғана шектеледі.
Күнделікті тұрмыста және дене тәрбиесі сабағында кездесетін барлық қозғалыстарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады.
Алғашқы қозғалысқа мысал болып: жеңіл атлетикалық жолдарда жүгіру, спорттық жүріс, лақтыру, секіру және гимнастикалық жаттығулардағы қозғалыс саналады. Екінші топқа: кросс, жекпе-жек және спорттық ойындардағы қозғалыстар, т.б. енеді.
Жеке орындалу уақыты немесе дәлдіктің қажетті деңгейін игеруге бөлінген уақыт немесе жағдайдың өзгеру сәтінен жауап қимылы басталғанға дейінгі қабылданған ең аз мөлшердегі уақыт (қозғалыстың, жете сипаттамасы алдын-ала белгісіз).
Ептілік - бағалау өлшемі бірдей бола бермейтін күрделі жиынтық қасиеті болып табылады, мысалы, спорттық ойындарда жақсы ептілік танытып, гимнастикада жеткіліксіз болуы мүмкін.
Ептілікті тәрбиелеу, біріншіден, үйлесімділік қозғалыс қимылдарын игере алу қабілетін тәрбиелеуден, екіншіден, қозғалыс әрекетін белгілі бір жағдайдық талаптарына байланысты өзгерте алу қабілетін тәрбиелеуден құралады [18]. Сондай-ақ өз қозғалыстарын кеңістік пен уақытта қабылдай алудың жоғарғы деңгейі маңызды болып табылады ("кеңістікті сезіну", "уақытты сезіну"). Ептілікті тәрбиелеудің негізгі жолы - әртүрлі жаңа қозғалыс дағдыларын және шеберліктерді қосымша игеру. Ептілікті тәрбиелеудің ең бір қолайлы әдісі - қозғалыс үйлесімділіктеріне түрткі болатын қимылдарды.
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті, иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады. Зерттеулерде оны шартты түрде бұрыштық градустармен белгілейді: тәжірибеде көбінесе аса дәл емес сызықтық өлшемдер қолданылады. Иілгіштікті өлшеу үшін ғалымдар көптеген тәсілдер мен құрал-жабдықтарды ұсынады [19,20].
Иілгіштіктің белсенді және енжарлы түрлерін көрсетуге болады. Белсенді иілгіштік белгілері - буын арқылы өтетін бұлшық ет топтарының белсенділігінің есебінен қозғалыстың үлкен амплитудасына жету қабілеті. Енжарлық иілгіштік қабілеті - сыртқы күштер арқылы ең жоғарғы амплитудаға жету. Белсенді иілгіштіктің көрсеткіштері енжар иілгіштіктің көрсеткіштерінен кем болады.
Иілгіштік бұлшық ет пен сіңірдің иілгіштік қасиетіне, сондай- ақ буындағы қозғалмалылыққа байланысты, қорғаныштық қызметі бар созылмалы бұлшық еттердің қозуы ерекше роль атқарады. Қозғалыстың үлкен амплитудасында иілгіштіктің өсуінен және бұлшық еттің тартылуынан қозу басталады да, олардың белсенділігі төмендейді. Иілгіштік дененің құрылыс ерекшелігіне, дене сигменттерінің ұзындығына байланысты болмайды.
Иілгіштік ортаның сыртқы температурасына байланысты болатыны белгілі; жоғары температурада ол күшейеді. Басқа дене қасиеттеріне қарағанда иілгіштік тәулік мерзімдерінде көп көрінеді. Мысалы, таңертеңгі уақытта иілгіштік елеулі түрде төмендейді. Әртүрлі жағдайда (температура, күн мезгілдері) оның тұрақсызданып, ауысып отыратынын дене тәрбие сабағын жүргізу барысында ескеру керек.
Иілгіштікті тәрбиелеу үшін қозғзалыстың амплитудасы жоғары жаттығуларда қолданылады. Олар - белсенді және енжар қозғалыстар тобы болып екіге бөлінеді.
Дене қабілеті түсінігіне профессор Зациорский В,М. өзінің ғылыми еңбектерінде адам моторикасының мынадай жақтарын біріктіреді:
Қозғалыстар бірдей параметрлерде көрсетіледі, сәйкес тәсілмен өлшенеді және оларға бірдей өлшеуіш қолданады. (мысалы, барынша көп жылдамдық);
Біріне-бірі ұқсас физиологиялық және биохимиялық механизмдері бар психиканың да ұқсас қасиеттерін талап етеді.
Осы материалдың нәтижесі ретінде, дене қабілеттерін тәрбиелеу, қозғалыстың нақты бір түріне тәуелсіз, жалпылама ортақ қасиеттерге ие болады. Мысалы, жүзудегі төзімділік, жүгірудегі қозғалыс қимылдары әртүрлі болғанмен, көбіне ұқсас жолдармен жасалынады.
Дене қабілеттері туралы алғашқы түсінік әдістемелік әдебиеттерде
зерттелді,ал кейін бірте-бірте басқа да ғылыми пәндерде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі спорт физиологиясы ретінде қарастырылды [21,22].
Дене қасиеттері туралы айтқанда қандайда бір дененің қасиетін тәрбиелеу және дамыту деген терминдердің айырмашылығын анықтау керек, себебі, біздіңше, мұның елеулі мәні бар. Денедегі қасиеттерді дамыту дегеніміз - адамның өмір барысындағы олардың өзгеру процесі. Мысалы, күшті дамытуда оның 20-25 жасқа қарай бірте-бірте жоғарылайтынын, одан соң тұрақтау кезеңі, біршама уақыт өткеннен кейін төмендеп отыратыны байқалады. Дене қасиеттерін тәрбиелеу - әдетте педагогикалық басқару процесі болып қалыптасқан. Дамуды өзіміз қалаған бағытта өзгерту үшін оған әсер ету; мысалы, жылдамдықты тәрбиелеу, мұнда дене жаттығуларын таңдау немесе жинақтау, оларды мөлшерлеу қарастырылады. Басқаша айтқанда, даму терминімен ағзада өтетін өзгерістер, ал тәрбиелеу терминімен осы өзгерістер тілімізде сәйкес қажетті іс-әрекеттер деп аталады.
Жоғарыда аталған ғылыми-әдістемелік жұмыстар, елімізде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік береді Алайда, бұл жұмыстарда, жалпы мектептерде нақты дене тәрбиесінің спорт түрлері арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі қарастырылған емес.
Жылдамдық деп - дене қасиеттерінің аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін жасай алу қабілетін айтады. Мұнда тапсырманы орындау аз ғана уақытта іске асып, шаршау болмайды деп түсініледі.
Жылдамдық саласын зерттеген ғалымдар [23] жылдамдықтың үш қарапайым түрін дәлелдейді, бұл:
oo қозғалыс әсерінің уақыты;
oo жеке қозғалыс жылдамдығы, бұл сыртқы қарсылықтар аз болған жағдайда;
oo қозғалыс жылдамдығы.
Бұған қоса [24] жылдамдықтың көрінуінің ең қарапайым түрлері бір-біріне тәуелсіз, бұл, әсіресе, қозғалыс әсерінің уақыт көрсеткіштеріне қатысты, олар көбіне қозғалыс шапшаңдығының көрсеткіштерімен тура келмейді, қозғалу баяу, жай бола тұрып, өте шапшаң қозғалыс әсеріне ие болуы мүмкін немесе керісінше де болады.
Көрсетілген жылдамдықтың үш түріндегі сәйкестігі осы қасиеттің барлық көріністерін бере алады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіргендегі нәтиже, сөреден шығу, қадам қарқыны мен жеке қозғалыстар шапшаңдығы қозғалыс әсерінің уақытына байланысты болады.
Басқа ғалымдардың пікірінше, жүйкенің қозғалыс процесі жылдамдықты көрсетуде маңызды роль атқарады. Есептеуінше, қозғалыстың ең жоғарғы жиілігі болып табылатын жылдамдықтың даму деңгейі қозғалыс аппаратының физиологиялық тұрақсыздығы, яғни белгілі уақыт бірлігінде саны өте жоғары импульстер тудыра алу қабілетіне ғана емес, қозғалыстың жүйке орталықтарының қозу жағдайынан тежелу жағдайына немесе керісінше өте алу қабілетіне де байланысты. Көрсетуінше, басқа қалыпқа көшу процесі қалай жиі өтетіндігі қозу және тежелу процестерінің жиілігінің біртіндеп жоғары ауысу кезінде антогонистік бұлшық еттердің қозғалыс орталықтары қаншалықты бір-бірімен сәйкестенуіне және осы субъектке тән ырғақтық қозғалыстардың жиілік шегіне байланысты болады.
Көптеген зерттеушілер жылдамдықты адамның кешенді қозғалыс қабілеті екенін дәлелдейді [25].
Адам жылдамдығы айқындалуының негізгі белгілері қозғалыс әсерінің уақыты, жеке бір қимылды аса жоғары шапшандықпен орындау уақыты, тұтас қозғалыс актісін орындау уақыты. [26] жылдамдық көрінуінің және бір түрін көрсетеді. "Жылдамдық сапасы - қозғалысты жылдам бастау, оны спорт тәжірибесінде "оқыс немесе бірдестен" деп атайды. Практикалық тұрғыдан ең маңыздысы - тұтас қозғалыс актілерінің жылдамдығы (жүзуде, жүгіруде және т.б.). Ал жылдамдық көрінуі ең қарапайым оңай болып табылады [27].
Дегенмен, тұтас қозғалу жылдамдығы адамның жылдамдығын тікелей емес, жанама түрде ғана сипаттайды.
Филин В.П. [28] жылдамдық көрсеткіштерінің өзара байланысын, сонымен бірге олардың сематометрикалық параметрлермен, қозғалыс амплитудасымен және мөлшерленген жүктемелермен байланыстылығын көрсетеді. Жаттығу деңгейі жоғарылаған сайын ең қарапайым қозғалыстардың жылдамдығына арналған сынамалардың аралығындағы корреляциялық байланыстардың төмендеу процестері кезінде анықталды. Автор оқушылардың жергілікті сипаттаған қозғалыстарға жаттығып, шыңдалуы локомоторлық қозғалыстар жылдамдығының көрсеткіштерінің елеулі түрде дамуына келмейтіні туралы маңызды қорытынды жасайды. Сондықтан да оқу процесінде мақсатты қолданылатын жылдамдықты дамытуға арналған арнаулы жаттығулар жинағын әртүрлі мақсаттағы бағыттарда жіктеу керек екендігін атап көрсетеді.
В.П.Филин: "Дененің ең үлкен өлшемдері және мектеп жасындағы балалар мен ересектердің табиғи қозғалыс жылдамдығы көрсеткіштері бір-біріне байланысты емес", - деп тұжырым жасайды [29].
Сөрелік және қашықтық шапшандықтар өзара бір-бірімен әлсіз байланысады деген пікірлер де бар. Бірақ, бұл көзқарасқа келіспейді, жылдамдықты дамыта алу қабілеті сөрелік жүгіруде, сонымен қатар жүгірушінің қашықтыққа жылдамдығын дамыту арасында байланыс бар екенін айтады, бұл пікірге қарсы болатындар да бар.
М.А.Годик, А.Ғ.Ширяев [30,31], В.М.Зациорский [32], В.П.Филин лабораториялық тәжірибелерде жылдамдықтың құрылымдық негізін факторлық талдауды іске асыра отырып, жылдамдық тұтастай бір дене қасиеті бола алмайтынын анықтады. Жылдамдықтың көрінуінің барлық түрлері өзінше бөлек және өзара байланысы болмайды. Осыған сүйене отырып, авторлар "қозғалыс жылдамдығы" терминін аса дұрыс емес деп тауып, "жылдамдық сапасы" деген жаңа бір анықтама ұсынды. А.Е.Валик осы жаңа термин мәселенің мәнін деп айқындайтынын айтады.
Б.И.Бутенко жылдамдықтың әртүрлі қырларының өзара байланысын
зерттей келе осы қозғалыс қабілетінің кейбір қырларының арасында байланыс бар екенін анықтады. Ал Ю.Н.Примаков [33] болса, жылдамдыққа берілген тапсырмалар мен 30 метрге жүгірудің нәтижелері арасында әлсіз болса да нақты бір байланыс бар екенін айтады (жүгірудегі қол қимылдарының жиілігі т.б.). Ал М.А. Тодик болса, үлкен және кіші амплитудадағы жылдамдықтың қозғалыстары арасында статистикалық елеулі байланыстың жоқтығын көрсетеді. Алайда қарапайым қозғалыстар жиілігі көрсеткіштерінің арасында біршама байланыс бар екені анықталған. Көптеген авторлар локомоцияларда көрінетін жылдамдық және қозғалыстың қарапайым түрлері арасындағы байланыс өте әлсіз немесе жоққа тән екенін айтады.
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесі белсенділігі мен қимыл-қозғалысты қалыптастырудың бүгінгі жағдайы және мүмкіндіктері
Қазақсатанда дене тәрбиесі және спорт бойынша білім беру мәселелерімен түрлі бағытта педагог ғалымдар айналысуда: оқушылардың дене тәрбиесінің педагогикалық негіздері және халықтық ойындары, педагогикалық элементтерді қолдану дайындықтары, формалары, құралдарыҚ.И.Адамбеков, Т.Ш.Қуанышев, Е.Мухиддинов, Ж.М.Төлегенов, Б.А.Тойлыбаев, және т.б.; жасөспірімдердің белсенділігін дамыту С.К.Ащепкова; дене тәрбиесінің даму факторларының теориясы мен практикасын зерттеу М.Тонкиев, А.Т.Дүйсембаев, С.В.Заболотная, В.В.Тифонов, Ж.К.Оңалбек, А.Қарақов, Б.Мухамеджанов, Ш.Оразов және т.б.; мектеп, жанұя және қоғам жүмыстарының бірігіп оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру шараларын қарастыру Л.С.Грюк, Ж.З.Торыбаева және тағы басқалары.
Спорт түрлері мен сабақтан тыс уақытта үйірмелерде қосымша айналысу оқушылардың тиімді демалыс құралы болып табылатын көптеген зерттеулерде баяндалады, бұл оқу-жаттығу нәтежесі негізінде оқушылардың дене белсенділігін қалыптастыруға жақсы әсер етеді. Аптасына екі рет дене тәрбиесі сабағы жүретін оқушыларға қарағанда дене жаттығуларымен бір аптада 4-5 сағат айналысатын оқушыларда дене сапаларының дамып, денесінде шынығу элементтерінің қалыптасуы жоғары екенін және оқушылардың оқу үлгерімінің жақсы дәрежеде болатынын ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетеді[34].
М.С.Полишкисаның мәліметтеріне қарағанда, дене тәрбиесі сабақтарына жүйелі түрде қатысатын мектеп оқушылары өздерінің дене тәрбиесімен айналыспайтын құрбы-құрдастарынан мынадай көрсеткіштер бойынша басып озады: тиімді әрі дұрыс ойлау жылдамдығы, көру аймағының шеті мен ортасындағы белгіні тыңдау әсерінің жылдамдығы, зейін көлемі, күші мен жылдамдығы, қарсылық көрсету дәлдігі.
Орта мектептерде дене тәрбиесінің табысты болуы - бала тәрбиесіне дене тәрбие түрлерін біріктіруде. Ол үшін мұғалім, ата-ана дене тәрбиесі түрлерімен таныс болу керек. Мектептегі дене тәрбиесі сабақтарының түрлері мынадай жүйеде өткізіледі.
Міне жасөспірімдердің денесін дамытуға арналған осындай тәрбие түрлері бар. Оқытушы осы дене тәрбиесіне арналған тәрбие түрін жинақтап ұйымдастыра білу керек.
Бұл тәсілдердің артықшылығы - олар жасөспірімдерге дене тәрбиесінің барлық түрлерін жүргізуге қолайлы. Егер бастауыш мектеп оқушылары 3-4 сыныпта әртүрлі қимыл-жаттығулардың, ойындардың элементтерін өздігінен меңгере алса, 5-7 сыныптарда жаттығуларды шеберлікпен орындай бастайды. Қозғалыс ойындарында дәл осылайша гимнастикада тепе-теңдікті үйреніп, аунау, өрмелеуді меңгереді. Ю.Н.Бабанский тек тәсілдерді көрсетіп қана қоймай, оны қолдану жолдарын, оны таңдау білу үшін мынадай талаптарға сүйену керек екеніндігін көрсетеді [35].
Біздің көзқарасымыз бойынша, орта мектеп оқушылары үшін тиімді
тәртіп жасап шығу негізгі физиологиялық көрсеткіштерді қайта қалпына келтірудің қысқа мерзімін цикл қамтамасыз етеді. Бұл мақсатқа спорттық
ойындар түріндегі қосымша сабақтарға бөлінген уақытты көбейту арқылы
оқушылардың қозғалу белсенділігін арттырудың ролі үлкен.
Осы мәселе бойынша қазіргі кезде үлкен нақты мәліметтер жинақталған. Көптеген ғалым педагогтар, атап айтқанда М.В.Антропов Оқушылардың жұмыс қабілеті және олардың оқу мен еңбек үдерісі кезіндегі қозғаламалылығы[36].
А.Г.Сухарев Оқушылардың қозғалыс белсенділігінің гегиеналық үдерісін ұйымдастыру [37] еңбектерінде оқушылардың жұмыс қабілетін қалпына келтіру және күшейту мақсатында тиімді демалыс ретінде дене жаттығу сабақтарын жүргізудің нақты практикалық мысалдарын ұсынады.
Ғылыми негізделген механизмдердің ары қарайғы ізденісі, төменгі сынып оқушыларының спорттық бағдарының детерминациясын қабілетті етуі, сонымен қатар физикалық дайындық, бізден қызығушылық пен мотивтердің проблемасын зерттеуді талап етуде. Бұл, бізге жетекші ғалымдардың айтқандарына құлақ асуға мүмкіндік берді, бізден қызығушылық пен мотивтердің проблемасын, оның есебі бізге бастауыш мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы физикалық дайындықтың міндеттерін шешуге объективті қарауға мүмкіндік береді.
Алға қойған міндеттішешуден алдынмынаны атап кеткен жөн,
денешынықтырушылық-спорттық қызығушылықтар негізгі механизмдердің бірі болып табылады, ол төменгі сынып оқушыларының спорттық ориентациясын детерминациялайды. Қызығушылық таныту және олардың жүзеге асуының дәрежесі оқушылардың спорттың нақтыбір түріне ориентациясынан және оны жүзеге асыру мүмкіндігіне байланысты болатындығы болжанды. Төменгі сынып оқушыларының бағытталуы және қызығушылықтың мазмұны субъективті алдын ала жоспарлауды, дене шынықтыру сабағының және спорттың таңдалған түрінің жүйелілігіне оқушылардың дайындығын сипаттайды.
Әдебиет көздерінің талдауы көрсеткендей, қызығушылық тұлғаның қасиеті ретінде әртүрлі аспектіде қарастырылады - философиялық, социологиялық, психологиялық, педагогикалық. Кейбір зерттеушілер қызығушылық түсінігінің астарында өзінің саналық мәні және эмоциялық көзтартушылығы күшіне әсер ететін мотиві деп түсінеді [38], басқалары тұлғаның шара мақсатын сезінуіне бағытталуын қамтамасыз ететін танымдық сұраныстың шығуының өзіндік қасиетінің формасы ретінде түсінеді, ал үшінші - мотивтің анағұрлым жоғары деңгейімен, ол даму процессінде сұранысқа өседі [39].
Біздің нақты зерттеуіміздің жоспарында, А.Г.Ковалевтың көзқарасы ерекше көңіл аударарлықтай, оның жазғаны: Қызығушылық - бұл тұлғаның, эмоциялық көзтартарлығының және оның тіршілік мәнінің күші мен объектіге деген өзіндік қатынасы. Өзіміздің көзқарасын айта отырғанды айта кетуді жөн дейміз, трактовкадағы айырмашылыққа және кездесетін қызығушылықтың салыстырмалы проблемаларына қарамастан, авторлардың барлығы дерлік олардың туындау көздерін адамның іс-шарасында және оның сұранысында көреді. Біздің зерттеуіміз үшін танымдық қызығушылық проблемасының ерекше маңызы бар. Танымдық қызығушылықтың туындауы мен құрылуын, оның оқушыларда және болашақ мұғалімдерде кезеңмен дамуы, педагогикалық ғылымда жетерліктей зерттеулер арналған. Оған Н.Г.Морозованың, Г.И.Щукинаның,А.С.Роботованың, В.А.Филиппованың, И.Г.Шапошникованың, Р.Г.Лембергтің, А.Д.Қайдарованың және т.б. зерттеулерін жатқызуға болады[40,41].
Бірінші кезең қызығушылықтың диффуздылығымен, уақыттылығымен, жағдайлары мен сипатталады. Екінші кезең өзінің мазмұнының ауқымдылығымен ерекшеленеді, айтарлықтай дәрежеде танымдық талаптарыменбайланысты. Ауқымды қызығушылықтың жағдайға қараушылығы осы кезеңде олардың тұрақсыздығымен үйлеседі. Өзектік, тұлғалық қызығушылықтардың туындауы белгілі бір облыстарда үшінші кезеңді құрайды - олардың тұрақтану және концентрациясының жолы бойынша даму кезеңі. Тұлғалақ қызығушылықтар тұрақтылықты ажыратады, олар бейімділіктің туындауының басталар жерімен қызмет етеді. Бейімділік туындаудың сыртқы белгілері, ең алдымен, тұрақты қызығушылықтың туындауы, тұлғаның нақты шараға ұзақ уақыт ұмтылысы (тапсырманы жетістікпен орындау, осы салада үнемі білімін жинақтау).
Біздің ерекше көңіліміз түскені дене шынықтыру мен спорттың сабақтарына тұрақты қызығушылық құрылу бойынша жұмыстар. Авторлардың есебінше, бастапқы мотивтерді зерттеу үйренушілерде қызығушылық құрылуына мүмкіндік береді. Қызығушылық туындаудың негізгі құралдары деп олардене шынықтырудың және спорттың кең насихатын жалпы ақпараттың құралы арқылы айтады, әртүрлі жұмыс формаларын әйгілі спортшылармен кездесу, жарысқа қатысу және жалпы білім беру мектептерінде және т.б. тәрізді пайдаланып дене шынықтыру сабақтарының білім беру құндылықтарын жоғарылату .
Мүмкін, бәрінен бұрын, оқушылардың қимыл-әрекетін ұйымдастыру арқылы, төменгі мектеп жасындағы балаларда дене шынықтыру және спорт сабағымен айналысуға деген қызығушылығын қалыптастыру. Сол арқылы олардағы сабаққа деген саналық қатынасын дамыту қажет, олардың дене шынықтыру сабағына деген қызығушылығын танымдық шараның белсенділігіне баулу, мектеп оқушыларын сабақ үстіндегі тапсырмаларды өз уақытында орындауын белсенді ету керек және сонымен қатар, олардың танымдық шарасының белсенділігіне дифференцирленген жолды жүзеге асыру маңызды [42].
1.3 Орта мектеп оқушыларының дене белсенділігін үйрету және қимыл-қозғалыс үдерісінің мазмұнын қалыптастыру
Профессор М.В.Прохорова [47] атап көрсеткендей, дамыта оқыту мен дене тәрбиесінен білім беру жүйесі, бұл салада зерттеулер жүргізілсе де, бүгінгі күнге дейін әлі де жеткіліксіз қарастырылған. Осы мәселе бойынша мақалалар өте аз. Дене шынықтыру қызметітің осы саладағы спорттық педагогикалық қарым-қатынас пен ынтымақтастық педагогикасының шамасын кеңейту үшін теориялық алғышарттар жоқ.
Отбасы өміріндегі әдеп пен психология курсына қатысты балалардың 50-70 пайызы сабаққа көңілі толмайды және оқу бағдарламысын Психогегиена, некелік гегиена, жыныстық физиология мәселелері сабақтарымен толықтыруды өтінеді. Сұрастырылған ата-аналардың 63,5 пайызы дене шынықтыру прцедураларын жүргізбейді. Ата-аналардың 20,7 пайызы ғана балалардың таңертеңгілік гинастикамен жүйелі айналысады. Тексерілген отбасыларда 100 баланың тек 51 ғана қолдың тазалығын сақтайды, 100 баланың 43-і ғана тістерін тазалап жүреді. Спорттық медицинаның оқушы жастардың көптеген милиондаған аудиториясын емдеу-сақтандыру шаралары мен қамтуға күші жетпейді.
Салауатты өмір салтының негіздері балалық шақтан қалыптасады, Қазақстанның төменгі сыныптарының мұғалімдері оқу-тәрбие үдерісіне салауатты өмір салтының негіздерін енгізуге әлі де дайын емес және оның қажеттілігіне сенбейді де. Бұл істі тең дәрежеде сынып жетекшілірі, пән мұғалімдері, мектеп әкімшілігі, отбасы мен ата-аналар жүзеге асыруы тиіс [48].
Дегенмен де жағымды мысалдар да бар. Мысалы В.К.Қожамқұлов және Г.И.Идрисова Қазақстандағы ата-аналардың жаппай педагогикалық білім алуын оқушылардың салауатты өмір салтын енгізудің бір түрі есебінде қарастырады.
Әлеуметтік тәжірибені тарихи жинақталған іс-әрекеттің және іс-қимылдың жекелеген актілерінің, оның мақсаттарының, құралдарының, тәсілдері мен тәжіріибелерінің жиынтығы есебінде қарастыра отырып, И.Я.Лернер әлеуметтік тәжіріибенің төрт элементі жөнінде түсінік қалыптастырады, олар оқыту, білім беру мазмұнының жүйесін құрайды және кіреді.
Үйрету мен білім берудің мазмұнын қалыптастырудың негізі ретінде әлеуметтік тәжірибенің төрт жеке құрамымен келісе отырып, В.В.Давыдов творчестволық қызмет тәжірибесін әлеуметтік тәжірибе жиынтығының төрт элементінің бірі есебінде емес, оны өзге бөліктерге (білім, іскерліктер мен қоршаған ортаға адамның көзқарасы) сүйенуге болатын негізгі және басты элемент есебіне қарастырады. Алдыңғы қатарлы педагогтар мен теоретиктердің еңбектерінде үйрету мен білім берудің мазмұнын қалыптастырумен олардың өзара байланысы көрсетілген. Бұл ретте үйрету мен білім берудің мақсатын В.М.Журавский үйренушінің жеке тұлғасын әлеуметтендіру жүріп жататын әлеуметтік тәжірибені игеру мен табыстау есебінде анықталған[49].
Қазақсатан Республиксының соңғы 30 жыл ішінде оқушы жастардың кәсіби дене шынықтыру білімі мен дене тәрбиесіне арналған жиырмадан астам диссертация дайындалды. Олардың ішінде 15 пайызы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру қозғалысы мен дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру жолдарын зерттеуге, 10 пайызы - қазіргі педагогикалық үдеріске қазақтың ұлттық дене тәрбиесінің түрлері мен құралдарын енгізуге; 20 пайызы - Қазақстан мектептеріндегі дене тәрбиесіне арналған. 20 жұмыстың арасынан тек екеуі ғана дене тәрбиесі факультеттеріндегі оқу үдерінсін жетілдіруге арналған. Ғылыми зерттеулердің 45 пайызы Қазақстанның ЖОО-дағы дене тәрбиесі мен спортты ұйымдастыру-педагогикалық негіздеріне арналған [50].
Г.Д.Ивановтың докторлық диссертациясында көлемді деректі материалдар негізінде ЖОО-дағы оқу тәрбие үдерісіндегі дене тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттардың сілтемелері қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев " Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Жарлығы [1996 ж.],1997 жылы "Қазақстан-2030" бағдарламасын жолдады.
2. 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданды.
3. 2001 жылы "Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы.
АНЫҚТАМАЛАР
Дене тәрбиесі- (phisis, cultura) мәдениеттің ортақ бөлімі адамның денсаулығын жақсарту мен олардың дене биімділігін дамыту саласындағы жетістіктердің жиынтығы.
Дене шынықтыру- адам баласының күнделікті тіршіліктегі қозғалысының пайдасын анықтайды.
Дене шынықтыру жүйесі- қоршаған ортаны, табиғи денені дұрыс пайдалана білу.
Спорт - қоғамның мәдени өмірінен тысқары алынап қаралмайтын жан-жақты мәдени қоғамдық құбылыс.
Белсенділік - алдына мақсат қойып, оны орындауды өз ынтасымен ұйымдастыру және оған жетуге бағытталған адамның ерік күшінің сапасы.
Белсенді қимыл - (лат.Асti vus-әрекет): -1. дене қозғалысын қамтамасыз ететін немесе соған жағдай туғызатын адамның белсенділігі. 2. қимыл-қозғалыс жасау сәтіндегі адамның жағдайы.
Белсенді спортшы - жекпе-жек түрлерінде немесе командалық ойындар кезінде ширақ, қимылдап, белсенділік көрсететін спортшы.
Саяси белсенділік - жеке тұлғаның не әлеуметтік топтың саяси процеске араласу деңгейін білдіретін ұғым. Бұл белсенділік әлеуметтік топтың өзі көздеген мақсаттарына сай саяси жүйеге ықпал етіп, оны өзгертуге ұмтылуынан байқалады.
Әлеуметтік белсенділік - белгілі бір тарихи кезеңде әлеуметтік топтың, қауымның қоғам алдына қойылған міндетті саналы түрде шешуге бағытталған іс-әрекеттерінің жиынтығы. Әлеуметтік белсенділік қоғам өмірін әртүрлі аясында (саяси-қоғамдық істерде, еңбек,мәдениет және тұрмыс саласында) көрініс береді.
Психикалық белсенділік - субъектінің ұстанған бағдарын жүзеге асыру барысыңдағы іс-әрекетінің жігерленіп. Ол жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктеріне, яғни белгілі бір ахуалға сай әсерленуіне, мінез-құлқына, шешім қабылдау қабілетіне байланысты.
Тұлға белсенділігі - адамның шығармашылықтағы, іс-әрекеттегі, қоғамдағы, қарым-қатынастағы тегеуріңділігі.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде қандайда бір іс-әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады.
Ептілікті дененің белсенділігі ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін орындауға бағытталған туынды қимыл деп атауға болады
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті, иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады.
Жылдамдық деп - дене қасиеттерінің аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін жасай алу қабілетін айтады.
Қозғалыс дағдысы дегеніміз - әдіс қозғалысын игеруде қозғалысты көп қайталаудың нәтежесінде санның қатнасуынсыз автоматты түрде басқарылып, әдістің жоғары сапада орындалуы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
БЖСМ - балалар мен жас өспірімдер мектебі
ГТО - Еңбекпен Отанды қорғауға дайынмын
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
КТУ - Кәсіптік техникалық учелише
ҚҰО - Қазақтың ұлттық ойындары
ФТ - фактілерді талдау
ҰО - Ұлттық ойындар
Ғ - күш
Латынша
m - Сауалнама барысындағы эксперименттер саны;
n - спортшылар мен салыстырмалы нысандар саны;
p - маңыздылық дәрежесі, яғни қателік мүмкіндігі;
r - Пирсон корреляциясының коэффиценті;
S - таңдаулы жиынтықтардың стандартты ауытқуы;
t - Стьюдент критериі;
x- таңдаулы жиынтықтың орташа арифметикалылығы;
x[2] - хи - шаршы критериі;
v - нұсқалық коэффиценті;
w - сұралған эксперименттердің келісімін анықтауға арналған конкордация коэффиценті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі:Білім адам өмірінде маңызды мәселенің бірі болып табылады, ол кәсіби дағдылар мен білім алу саласында адам мүмкіндіктеріне жол ашады, өмір сүру жағдайын түбегейлі өзгертіп, экономикалық өсудің көзіне айналады. Қазіргі уақытта Қазақстанда әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған білім беру жүйесінің жаңаруы мен қалыптасуы жүріп жатыр. Оқу-тәрбие үдерісінің педагогикалық теориясы мен практикасында бұл үдеріс едәуір өзгерістермен жүргізіледі. Білім беру парадигмасының ауысуы жүріп жатыр: басқа жағынан келу, қарым-қатынас, мазмұн, мінез-құлық, педагогикалық менталитет ұсынылуда [1].
Ғылым, техника, мәдениет, спорт және білім дамуының өзара байланыстылығы мен өзара сабақтастығы тарихи сипатта екендігін ескере отырып, жүргізген теориялық зерттеулердің қорытындылары, озат тәжірибелерді оқып үйрену және жүйелеу, орта мектептерде оқушылардың дене тәрбиесін қалыптастыру үдерісіне оқушыларды салауатты өмір сүру дағдыларына баулу, дене тәрбиесін жетілдіруді жүзеге асыру үрдісі, сондай ақ дене тәрбиесін қалыптастыру мәселесін теориялық сараптау мен дене тәрбиесіндегі тәжірибелерді обьективті тұрғыдан талдаудың маңыздылығы өте жоғары екендігі айқындалады [2].
Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев " Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдар аралығында жалпы бұқаралық спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы Жарлығына қол қойса, 1997 жылы "Қазақстан-2030" бағдарламасын жолдады. Ал 1999 жылы "Қазақстан Республикасының дене мәдениеті және спорт туралы" заңы қабылданса, 2001 жылы "Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдар аралығындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы" жарлығы шықты. Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009-2011 жылдарға арналған статегиялық жоспарында Бұл бағдарламалар мен заңдардың негізгі мақсаты дене тәрбиесісаласын дамытуды әлеуметтік тұрғыда анықтап, жеке тұлғаны дамытуды жаңаша көзқараспен қарап, оған әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде білім мен тәрбие беру. Сонымен қатар, жас ұрпақтан өркениетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын адамгершілік, имандылық, ізгілік мінез-құлқы қалыптасқан іскер, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті азамат тәрбиелеу. Сол себепті дене мәдениетінің бала тәрбиесіндегі әлеуметтік ықпалы зор деп есептеуіміз қажет [3].
Жоғарыда айтылып өтілген осындай қажеттіліктерді айқындап талдай түсу және түсіну үшін диссертациялық жұмысты орындауда алдымызға мынандай мақсат қойылды.
Зерттеудің мақсаты: Дене тәрбиесі үдерісіндегі жаөспірімдердің белсенділігі мен қимыл-қозғалысын қалыптастырудың теориялық тұрғыдан негіздеу.
Зерттеудің міндеті:
1.Дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігі мен қимыл-қозғалысын қалыптастырудың заңдылығы негіздерін айқындау.
2.Жасөспірімдік кезеңнің биологиялық-әлеуметтік нышандарының теориялық және практикалық табиғи шамасын негіздеу және белсенділік ұғымының мәнін анықтау.
3.Дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың сынамалық жолдарын ашып көрсету.
4.Жасөспірімдердің дене тәрбиесі құралын, бақылау жаттығуларын,олардың ақпарат беру,сенімділігі мен дұрыстығын таңдап алуды сынамалық тұрғыдан негіздеу,сауықтыру тиімділігінің ретімен дайындау.
Зерттеудің нысаны - оқушылардың дене мәдениетін
қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің пәні - жалпы орта мектептерде жасөспірімдердің дене мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу базасы: Мағжан Жұмабаев атындағы №137 жалпы білім беретін метептің 5-7 сынып оқушылары.
Зерттеудің жаңалығы:
-дене тәрбиесі үдерісідегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері айқындалды.
-жасөспірімдік кезеңнің биологиялық-әлеуметтік нышандарының теориялық және практикалық табиғи шамасын негіздеу және белсенділік ұғымының мәні анықталады.
-дене тәрбиесі үдерісіндегі жасөспірімдердің белсенділігін қалыптастырудың әдістемелік жолдарын ашып көрсетіледі.
-жасөспірімдердің дене тәрбиесінің құралын, бақылау жаттығуларын,олардың ақпарат беру,сенімділігі мен дұрыстығын таңдап алуды сараптамалық тұрғыдан негіздеу,сауықтыру тиімділігінің ретімен дайындалды.
Дипломдық жұмыстың құрлымы. Дипломдық жұмыс анықтамалардан, қысқартулардан, үш бөлімнен және әр бөлімнің жеке тарауларынан тұрады. Қортынды және қарастырылған әдебиеттер саны 60. Дипломдық жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімінсіз 74 баспа бет.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ ҮДЕРІСІНДЕГІ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ БЕЛСЕНДІЛІГІ МЕН ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың дене тәрбие үдерісіндегі белсенділігі, қимыл-қозғалысының қалыптасуы мен даму тарихының педагогикалық мәселелері
Заманның өзіне тән экономикалық, саяси-әлеуметтік және идеологиялық ерекшеліктері болатыны белгілі. Сол сияқты бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесінде деген қажеттілік, өз ерекшелігі бар. Оқушылардың дене белсенділігін жетілдіру мен эстетикалық тәрбие беруді дамыту. Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың денсаулығын сақтау, дене шынықтыру мен спортты [4] жетілдіру міндеті қойылып отыр. Мұндай жан-жақты үйлесімді жетілген жасөспірімдерді тәрбиелеу, мектеп үлесіне тиеді және онда дене тәрбиесі ерекше орын алады. Олай болу себебі - әрбір бағыт жүргізілген дене қимылы, жаттығуы тәрбие жұмысының нақты көрінісі. Дене тәрбиесі барысында қимыл-қозғалыс пен жаттығулар жасөспірімдерді батылдыққа баптап, сымбатты етіп, ептілікке баулу сонымен қатар тазалақ, бой жазу, ой еңбегі барысында шаршағанын басу, сарпы еткен күш-қайратын қайта толтыра білу.
Еліміздің жасөспірімдері ең жас кезінен дене күштері мен рухани күштері сай жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді дене тәрбиесі саласының аса маңызды міндеттерінің бірі болып саналады. Жан-жақты үйлесімді дамыған азамат тәрбиелеудің негізі мектеп қабырғасында дене тәрбиесі ісін бір жүйеге келтіруден,маңызын халықтық тәрбиемен ұштастырудан қаланады.
Бүгінгі күнге дейін біз балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесінде олардың жеке қасиеттерін бөліп қарадық және де оның бір ғана қырын дамытуға күш салып келдік. Тәрбие барысында ақыл ой немесе дене күшін дамытуға бет бұрдық. Баланың дене тәрбиесінде бұл қасиеттердің бірінсіз-бірін дамытуға болмайтынын, олардың бірімен-бірі тығыз байланыста екені ескерілмеді. Соның нәтежесінде қазіргі қоғамда ақылынан қара күші басым азаматтар мен жасөспірімдер, ақылмен ойлағанын іс жүзінде іске асыра алмайтын толық емес адам тәрбиелеп келдік.
Жасөспірімдердің дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру арқылы, болашақ өрекниетті қоғамның ерікті, өз бас бостандығын қорғай алатын, бүкіл адамзат құндылығын бағалайтын, адамгершілік,имандылық, дені сау, ой еңбегі мен дене еңбегіне бірдей қабілетті, ұрпақ тәрбиелеу болу керек. Денені жетілдіруді Әл-Фараби мінез-құлықты жетілдірумен байланыстырады. Ол денені жетілдіру - денсаулыққы тіреледі егер денің сау болса, оны сақта және нығайтуға жағдай жаса, оны табуға көмектесу керектігін көрсетті[5].
Дене тәрбиесіне үлкен үлес қосқан, Ресейде дене тәрбиесінің ірге тасын қалаушы Л.Ф.Лесгафт өз еңбегінде дене жаттығуларын орындау процесін және дене жетілуімен тұтас бір уақытта жүретін процес деп қарады[6]. Дененің әлсіздігіне қарамастан, ақыл-ой қабілетінің жетілгенін жақсы көруге болады.
Әрбір адам туғаннан бастап-ақ белгілі бір қозғалыс мүмкіндіктеріне ие болады, себебі қозғалыс арқылы күнделікті өмірде түрлі қимылдар іске асады. Мысалы, қозғалыс белгілі бір уақыт ішінде бірнеше метрге жүгіре алу, салмақты көтере алу т.б. сандық, сапалық сипаттамасы бар әрқилы қимыл-әрскеттерінен тұрады. Сондай-ақ, ұзақ қашықтыққа жүгіру адам ағзасына әртүрлі салалық талаптар қояды және олар әртүрлі дене қабілеттерінен көрінеді. Дененің қимыл қабілеттері деп - адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің әртүрлі қырларын айтамыз.
Әдебиеттерді талдау барысында балалық және жасөспірім кезеңдерде қозғалыс мүмкіндігін тәрбиелеу үшін қолайлы жағдайлар бар екендігіне көз жеткіздік. Қозғалыс мүмкіндіктерінің күшеюі мектеп жасындағы бала ағзасының жас ерекшелігіне сай келуі қозғалыс мөлшерлерінің іс-әрекетін реттеп отыратын иннервациялық механизмдердің жоғары қозғыштығына және зат алмасу процестерінің едәуір жеделдігіне байланысты болады. Бұл жастағы оқушыларға тән жүйке процестерінің өте қозғалмалылығы, қимылдың ең жоғары қарқыны, бұлшық ет босауының және жиырылуының тез ауысып өзгеріп отыруына байланысты. Біз талдаған зерттеулердің бірқатары спортпен жүйелі түрде айналыспайтын оқушылардағы жылдамдықтың жасқа байланысты даму динамикасын көрсетуге мүмкіндік береді. Еңбектерінде олардағы жылдамдықтың даму динамикасы көрінеді [7,8].
Күшті адамның дене қасиеті ретінде мынадай белгілер бойынша нақты анықталуы керек:
Күш, қозғалыстың механикалық сипаттамасы ретінде, денеге көлем салмағы - күш әсер етеді (Ғ).
Күш адамның қабілеті-қасиеті ретінде, мысалға, "күштің жаспен қатар дамуы; спортшылардың күші спортпен айналыспайтындарға қарағанда көп" және т.б.
Егербірінші мағынасында күшті қозғалыстың басқа да сипаттамаларымен бірге механизмді зерттеу объектісі ретінде көрсетсе, екінші мағынасында физиология, антропология дене тәрбиесі теориясындағы зерттеу пәні ретінде сипатталады [9].
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде күш туралы айта келіп, әдетте Ньютонның екінші заңына, яғни күш дене жылдамдығына пропорционал, (Ғ=ш-а) деген заңына сүйенеді. Қуат күші деп, дененің жылдамдығы жағынан жылдамдатушыға әсер ететін күшті айтады. Инерция күшін бөлу, қарсы әрекетпен қозғалыс күшінің бөлінуі тәрізді шартты мәселе. Қарсы қимыл күші дененің ауырлығынан туған кезде, олар жеделдетуге байланысты болмайды, тек салмақпен ғана анықталады (қозғалмай тұрып жүкті ұстау). Резеңкені немесе эспандерді созған кезде күш жылдамдатуға байланысты болмайды, ең бастысы сәл зат тартылған ұзындықпен анықталады. Ең соңында, үйкелуден бір-біріне қарсы әрекет туған кезде, күштің көлемі жолдың ұзақтығына емес, жылдамдығына тәуелді болады. Қозғалыстардың көпшілігінде ауырлық, инерция, деформация, күшею және итерілу күштері (үйкеліс) бір уақытта іске қосылады. Сондықтан да күштің, қозғалыстың басқа сипаттамасына байланыстылығы (жылдамдық, шапшаңдату жолы) әдетте қиын. Түрдік үлгінің тәуелділігін (Ғ=ш-а), таза түрінде тек әдейі жасалған лабораториялық жағдайда ғана байқауға болады.
Қандайда бір ұғымды анықтаудың ең жақсы тәсілі - адамның күш мүмкіндіктерінің деңгейін және өлшеу жолдарын көрсету. Оны динамометрмен немесе механикалық өлшеулер арқылы анықтауға болады.
Бұл фактор күштің (қозғалыс қабілеті ретінде) бұлшық еттің жұмысы арқылы белгілі бір көлемін көрсете алу мүмкіндігі болып табылады (механикалық әсер өлшемдері). Мағынасы жағынан дұрыс болса да бұл фаза стилистикалық жағынан "күш" деген сөздің әртүрлі мағынада қолданылуына байланысты бір сөздің мәнін қайталай беру тәрізді көрінеді.
Осылайша, адамның күшін сыртқы қимылдарға қарсы тұра алу қабілеті немесе бұлшық ет күші арқылы қарсы тұруы деп анықтауға болады [10,11]. Қарсы қимыл-әрекет жұмысы процесінде, қарсы шығу күші деп - қимылға қарсы бағытталған күшті айтады да, кері шегіну кезінде - қозғалыс үстіндегі қимылды айтады.
Бұлшық еттер мынадай күштерді көрсете алатыны белгілі:
* өз ұзындығын өзгертпей (статистикалық, изометрлік тәртіп);
* ұзартылған жағдайда (плимометрикалық, жиырылу тәртібі).
Бұл кезеңдегі күштің ең жоғарғы мөлшерін әр түрлі, жоғарыда келтірілген бөлімдерді күш қабілетінің негізгі түрлерінің жіктелуі деп қабылдауға болады.
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесі жүйесінде бұлшық ет күшін -- адамның бұлшық ет қысымы арқылы сыртқы қимылға қарсы тұра алу қабілетін тәрбиелеуге көп орын бөліну керек. Бұлшық ет күшінің көрінуі - бұлшық ет аппараттарының іс - әрекетін ретке келтіретін жүйке процесінің дамуы мен жинақталуына байланысты. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің қызметін реттеуде, көлденең жолақты бұлшық еттердің физиологиялық жиырылу қабілеттері маңызды қызмет атқарады. Бұлшық еттер өзінің ұзындығын өзгертпей-ақ (статистикалық немесе изометрлік тәртіп), ұзындық қысқарғанда да (жиырылу немесе миометриялық тәртіп), ұзарған кезде де (жазылу нсмесе плиометрикалық тәртіп) күшті көрсете алады.
Зациорскийдің [12] жіктеулері бойынша күш қабілеттері келесі түрлерге бөлінеді: бойға біткен күштілік (жай қозғалыстағы статистикалық тәртіп), жылдамдықтың күштілігі (жылдам қозғалыста көрінетін динамикалық күш). Адамның жылдамдық күш қабілеті, жазылу және жиырылу (амортизациялық күш), сонымен бірге өте аз уақыт ішінде үлкен күш көлемін көрсете алу қабілетінен "жарылу күші" бөлінеді.
Бұлшық ет күштерін тәрбиелеуде маңызды мағынаның болуы - өсіп келе жатқан ағзаның жан-жақты дамуында, өндірістік еңбекке дайындауда және спорттық шеберлікті көтеруде маңызы зор.
Күш дайындығы мәселелерін зерттеудің өзектілігі спорттық практика сұраныстарынан келіп шығады. Күш дайындығының дұрыс жүйесін жасау арқылы спорттың көп түрінен спорттық нәтижелерді дамыту немесе жетілдіру шешуші факторлар болып саналатынын С.П.Летунов дұрыс атап өткен [13].
Күш адам ағзасының үйлесімді дамуына көмектесетін фактор екенін көптеген авторлар атап өтеді [14,15]. Олардың ойынша, күш дайындығы жасуша жүйелері мен тұтас ағзаның еңбекке жарамдылығын, тұлғаның дұрыс құрылуын және басқа да дене қасиеттерін қалыптастырады, сондай-ақ, қозғалыстың дұрыс үйлесімділігін жетілдіреді.
Күшті дамыту деңгейі жеткіліксіз болса, мектеп жасындағы балалардың тірек қимыл аппараттары дұрыс дамымай қалады. Бұл дене тәрбиесі және спорттық жаттығулардың міндеттерін дұрыс шешуге кедергі болады. Барлық бұлшық еттердің үйлесімді дамуын белгілі бір қозғалыс актісімен бұлшық ет күшін көрсете алу қабілетін дамытуымен сәйкестендіре алудың маңызы зор. Бұл кезде мектеп жасындағы балалардың бұлшық ет күші дамуының ерекшелігін ескеру керек.
Төзімділік деп ағзаның белгілі бір уақыт ішінде қандайда бір іс-әрекеттің нәтижесін төмендетпей орындай алу қабілетін айтады. Басқаша айтқанда, шаршауға қарсы тұра алу қабілетін айтады. Кейбір жағдайларда ең төзімді адамдардың өзінде де біраз уақыттан соң шаршаудың бірінші және екінші сатылары басталады. Күшею іс-әрекетті бұрынғы нәтижені жалғастыра алмауынан көрінеді. Бірнеше адам бір тапсырманы орындаған кезде шаршау олардың әрқайсысында әр мезгілде көрінеді. Бұның себебі, ең алдымен төзімділіктің әртүрлі деңгейлілігі. Басқаша айтқанда, төзімділік өлшеуіші уақыт болып табылады, белгілі бір уақыт ішінде адам іс- әрекеттің өнімділігін үзбей берілген жылдамдықта атқара алуға тиіс. Төзімділікті өлшеу үшін тікелей және жанама тәсілдерді қолданады. Тікелей тәсілде сыналушыға қандай да бір тапсырма беріп (мысалы, белгілі немесе басқа да жылдамдықпен жүгіру), осы өнімділік жылдамдығымен жұмыс істеудің уақыт шегін анықтайды (жылдамдықты төмендеткенге дейін). Төзімділікті өлшеудің тікелей тәсілі әрқашан қолайлы бола бермейді, сондықтан көбіне жанама тәсілі қолданылады. Мысалы, спорттық тәжірибедегі төзімділікті қандай да бір ұзын қашықтықты басып өтуге бөлінген уақыт арқылы анықтауға болады (мысалы, ұзақ қашықтыққа жүгіру). Кейде төзімділікті барлығына бірдей берілген уақытта орындалған, стандарттық жүктемелерді бергеннен кейін (мысалы, шерулік жүгіруден соң (марш-броска)), қимылдардың дәлдігі және жылдамдығы арқылы қандай да бір тапсырманы орындау барысында нәтиженің төмендігі арқылы өлшейді.
Көптеген зерттеулерде төзімділіктің төрт түрі анықталған:
oo Ақыл-ой (мысалы, математикалық тапсырмаларды шешуде);
oo Сенсорлық (талдағыштық бұлшық еттердің ширығып жұмыс атқару нәтижесінде);
oo Эмоциялық (толқуға қарқынды тез әсерленудің салдарынан);
Физикалық (бұлшық еттердің іс-әрекеттерінен).
Бұл жұмыста мектеп оқушыларының шыдамдылығы туралы айтылады.
Адамның төзімділігін шартты түрде екі топқа бөлуге болатынын көптеген факторлармен анықтауға болады:
Ағзаның әртүрлі жүйелерінің функционалдық мүмкіндіктері (аэробтық және анаэробтық мүмкіндіктер, қозғалыс дағдысының жетілу деңгейі);
Тұрақтылық деңгейі, ішкі ортаның қолайсыз өзгерістеріне және жүйкенің жоғарғы импульсациясына байланысты.
Әйтсе де, бұлай болу толық қатаң болмаса да, дұрыс дәлелденген. Себебі, төзімділікті тәрбиелеу барысында осы аталған екі топтың бірінде бағытталған тәсіл қолданылады.
Сабақ кезіндегі тезімділік оқушылар белгілі бір деңгейде шаршай бастағанда ғана дамиды. Бұл кезеңде адам ағзасы осындай жағдайларға бейімделе бастайды, бұл төзімділіктің жоғарылауына байланысты. Бейімделе бастау өзгерістің көлемі мен бағытты жаттығу жүктемелерінің сипаты мен деңгейіне сай болады. Жүктеменің әр түріне байланысты шаршау да әртүрлі болады, мұнда шаршаудың табиғилығы маңызды мәселе болып табылады, сондықтан төзімділікті тәрбиелеуде шаршаудың деңгейін ғана емес, сипатын да ескеру керек.
Осыған орай, төзімділікті тәрбиелейтін жаттығу сабақтарының басты мақсаты, ағзада өзімізге қажетті өзгерістерге қол жеткізу.
Дененің төзімділік қасиетін тәрбиелеуге арналған әртүрлі дене жаттығуларын орындау кезінде берілген жүктемені мынадай бес құрылымдармен сипаттауға болады:
oo жаттығудың өнімділігі;
oo жаттығудың ұзақтығы;
oo демалыс аралығының ұзақтығы;
oo демалыс сипаты, үзілістерді әрекеттің басқа да түрлерімен толықтыру;
oo қайталаулар саны.
Осы құрылымдардың сәйкес келуіне байланысты ағзаның жауап беру
әсерініңкөлемі ғана емес, сипаты да әртүрлі болады.
Ептіліктідененің қасиеті ретінде қандайда бір нақты қозғалыс міндетін
орындауға бағығталған туынды қимыл деп атауға болады. Мысалы, барынша жоғары секіру, допты ұстап алу, гирді көтеру, т.б. Мұндай тапсырмалар әр түрлі қиындықтарда болуы мүмкін.
Қозғалыс міндеттерінің күрделілігі [16] көптеген себептермен анықталды. Көбіне бірдей уақытта бірінен соң бірі орындалған қимылдардың сәйкес келуін талап етеді (қимылдардың үлесімділігі және талаптылығы), яғни қозғалыс қимылдарының үйлесімдік күрделілігі ептіліктің бірнеше өлшеуіші болып табылады.
Егер қозғалыс өзінің кеңістік, уақыт және күш сипттамасына орай оған сай келетін болса, яғни ол дәл орналасады, қозғалыс міндеттері орындалады. Қозғалыстың дәлдігі [17] ұғымы мынадай қабілеттерді біріктіреді:
1. Кеңістік дәлдігі.
2. Уақыт дәлдігі.
3. Күш қозғалысының дәлдік сипаттамасы.
Қозғалыстың дәлдігі, яғни оның қозғалыс міндеттінің талаптарына сай келу деңгейі ептіліктің екінші өлшеуіші болып табылады.
Қозғалыс дәлдігінің нәтежесі, жоғарғы үнемділікке жету болып табылады, яғни қозғалыстар бұлшық ет күші мен қуатын өте аз мөлшерде шығындау арқылы жасалады. Сондықтан да ептіліктің өлшеуіші ретінде қозғалыс үнемділігінің қандай да бір көрсеткіші қолданылады.
Ептілікті ғылыми зерттеулерде қозғалыстың дәлдігімен, барынша мұқият зерттеп, қозғалыстың барлық сипаттамасы бойынша жіберілген қателіктердің санын анықтауға тырысады. Дене тәрбиесі процесінде мұндай шектен тыс мұқият болу әрқашан қажет бола бермейді: бұл кезде көбіне қозғалыстың орындау фактісімен ғана шектеледі.
Күнделікті тұрмыста және дене тәрбиесі сабағында кездесетін барлық қозғалыстарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады.
Алғашқы қозғалысқа мысал болып: жеңіл атлетикалық жолдарда жүгіру, спорттық жүріс, лақтыру, секіру және гимнастикалық жаттығулардағы қозғалыс саналады. Екінші топқа: кросс, жекпе-жек және спорттық ойындардағы қозғалыстар, т.б. енеді.
Жеке орындалу уақыты немесе дәлдіктің қажетті деңгейін игеруге бөлінген уақыт немесе жағдайдың өзгеру сәтінен жауап қимылы басталғанға дейінгі қабылданған ең аз мөлшердегі уақыт (қозғалыстың, жете сипаттамасы алдын-ала белгісіз).
Ептілік - бағалау өлшемі бірдей бола бермейтін күрделі жиынтық қасиеті болып табылады, мысалы, спорттық ойындарда жақсы ептілік танытып, гимнастикада жеткіліксіз болуы мүмкін.
Ептілікті тәрбиелеу, біріншіден, үйлесімділік қозғалыс қимылдарын игере алу қабілетін тәрбиелеуден, екіншіден, қозғалыс әрекетін белгілі бір жағдайдық талаптарына байланысты өзгерте алу қабілетін тәрбиелеуден құралады [18]. Сондай-ақ өз қозғалыстарын кеңістік пен уақытта қабылдай алудың жоғарғы деңгейі маңызды болып табылады ("кеңістікті сезіну", "уақытты сезіну"). Ептілікті тәрбиелеудің негізгі жолы - әртүрлі жаңа қозғалыс дағдыларын және шеберліктерді қосымша игеру. Ептілікті тәрбиелеудің ең бір қолайлы әдісі - қозғалыс үйлесімділіктеріне түрткі болатын қимылдарды.
Иілгіштік - қозғалысты үлкен амплитудада орындай алу қабілеті, иілгіштік өлшеуіші қозғалыстың үлкен амплитудасы болып табылады. Зерттеулерде оны шартты түрде бұрыштық градустармен белгілейді: тәжірибеде көбінесе аса дәл емес сызықтық өлшемдер қолданылады. Иілгіштікті өлшеу үшін ғалымдар көптеген тәсілдер мен құрал-жабдықтарды ұсынады [19,20].
Иілгіштіктің белсенді және енжарлы түрлерін көрсетуге болады. Белсенді иілгіштік белгілері - буын арқылы өтетін бұлшық ет топтарының белсенділігінің есебінен қозғалыстың үлкен амплитудасына жету қабілеті. Енжарлық иілгіштік қабілеті - сыртқы күштер арқылы ең жоғарғы амплитудаға жету. Белсенді иілгіштіктің көрсеткіштері енжар иілгіштіктің көрсеткіштерінен кем болады.
Иілгіштік бұлшық ет пен сіңірдің иілгіштік қасиетіне, сондай- ақ буындағы қозғалмалылыққа байланысты, қорғаныштық қызметі бар созылмалы бұлшық еттердің қозуы ерекше роль атқарады. Қозғалыстың үлкен амплитудасында иілгіштіктің өсуінен және бұлшық еттің тартылуынан қозу басталады да, олардың белсенділігі төмендейді. Иілгіштік дененің құрылыс ерекшелігіне, дене сигменттерінің ұзындығына байланысты болмайды.
Иілгіштік ортаның сыртқы температурасына байланысты болатыны белгілі; жоғары температурада ол күшейеді. Басқа дене қасиеттеріне қарағанда иілгіштік тәулік мерзімдерінде көп көрінеді. Мысалы, таңертеңгі уақытта иілгіштік елеулі түрде төмендейді. Әртүрлі жағдайда (температура, күн мезгілдері) оның тұрақсызданып, ауысып отыратынын дене тәрбие сабағын жүргізу барысында ескеру керек.
Иілгіштікті тәрбиелеу үшін қозғзалыстың амплитудасы жоғары жаттығуларда қолданылады. Олар - белсенді және енжар қозғалыстар тобы болып екіге бөлінеді.
Дене қабілеті түсінігіне профессор Зациорский В,М. өзінің ғылыми еңбектерінде адам моторикасының мынадай жақтарын біріктіреді:
Қозғалыстар бірдей параметрлерде көрсетіледі, сәйкес тәсілмен өлшенеді және оларға бірдей өлшеуіш қолданады. (мысалы, барынша көп жылдамдық);
Біріне-бірі ұқсас физиологиялық және биохимиялық механизмдері бар психиканың да ұқсас қасиеттерін талап етеді.
Осы материалдың нәтижесі ретінде, дене қабілеттерін тәрбиелеу, қозғалыстың нақты бір түріне тәуелсіз, жалпылама ортақ қасиеттерге ие болады. Мысалы, жүзудегі төзімділік, жүгірудегі қозғалыс қимылдары әртүрлі болғанмен, көбіне ұқсас жолдармен жасалынады.
Дене қабілеттері туралы алғашқы түсінік әдістемелік әдебиеттерде
зерттелді,ал кейін бірте-бірте басқа да ғылыми пәндерде дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі спорт физиологиясы ретінде қарастырылды [21,22].
Дене қасиеттері туралы айтқанда қандайда бір дененің қасиетін тәрбиелеу және дамыту деген терминдердің айырмашылығын анықтау керек, себебі, біздіңше, мұның елеулі мәні бар. Денедегі қасиеттерді дамыту дегеніміз - адамның өмір барысындағы олардың өзгеру процесі. Мысалы, күшті дамытуда оның 20-25 жасқа қарай бірте-бірте жоғарылайтынын, одан соң тұрақтау кезеңі, біршама уақыт өткеннен кейін төмендеп отыратыны байқалады. Дене қасиеттерін тәрбиелеу - әдетте педагогикалық басқару процесі болып қалыптасқан. Дамуды өзіміз қалаған бағытта өзгерту үшін оған әсер ету; мысалы, жылдамдықты тәрбиелеу, мұнда дене жаттығуларын таңдау немесе жинақтау, оларды мөлшерлеу қарастырылады. Басқаша айтқанда, даму терминімен ағзада өтетін өзгерістер, ал тәрбиелеу терминімен осы өзгерістер тілімізде сәйкес қажетті іс-әрекеттер деп аталады.
Жоғарыда аталған ғылыми-әдістемелік жұмыстар, елімізде жалпы орта мектептерде оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға мүмкіндік береді Алайда, бұл жұмыстарда, жалпы мектептерде нақты дене тәрбиесінің спорт түрлері арқылы оқушылардың дене мәдениетін қалыптастыру мәселесі қарастырылған емес.
Жылдамдық деп - дене қасиеттерінің аз уақыт арасында қозғалыс әрекетін жасай алу қабілетін айтады. Мұнда тапсырманы орындау аз ғана уақытта іске асып, шаршау болмайды деп түсініледі.
Жылдамдық саласын зерттеген ғалымдар [23] жылдамдықтың үш қарапайым түрін дәлелдейді, бұл:
oo қозғалыс әсерінің уақыты;
oo жеке қозғалыс жылдамдығы, бұл сыртқы қарсылықтар аз болған жағдайда;
oo қозғалыс жылдамдығы.
Бұған қоса [24] жылдамдықтың көрінуінің ең қарапайым түрлері бір-біріне тәуелсіз, бұл, әсіресе, қозғалыс әсерінің уақыт көрсеткіштеріне қатысты, олар көбіне қозғалыс шапшаңдығының көрсеткіштерімен тура келмейді, қозғалу баяу, жай бола тұрып, өте шапшаң қозғалыс әсеріне ие болуы мүмкін немесе керісінше де болады.
Көрсетілген жылдамдықтың үш түріндегі сәйкестігі осы қасиеттің барлық көріністерін бере алады. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіргендегі нәтиже, сөреден шығу, қадам қарқыны мен жеке қозғалыстар шапшаңдығы қозғалыс әсерінің уақытына байланысты болады.
Басқа ғалымдардың пікірінше, жүйкенің қозғалыс процесі жылдамдықты көрсетуде маңызды роль атқарады. Есептеуінше, қозғалыстың ең жоғарғы жиілігі болып табылатын жылдамдықтың даму деңгейі қозғалыс аппаратының физиологиялық тұрақсыздығы, яғни белгілі уақыт бірлігінде саны өте жоғары импульстер тудыра алу қабілетіне ғана емес, қозғалыстың жүйке орталықтарының қозу жағдайынан тежелу жағдайына немесе керісінше өте алу қабілетіне де байланысты. Көрсетуінше, басқа қалыпқа көшу процесі қалай жиі өтетіндігі қозу және тежелу процестерінің жиілігінің біртіндеп жоғары ауысу кезінде антогонистік бұлшық еттердің қозғалыс орталықтары қаншалықты бір-бірімен сәйкестенуіне және осы субъектке тән ырғақтық қозғалыстардың жиілік шегіне байланысты болады.
Көптеген зерттеушілер жылдамдықты адамның кешенді қозғалыс қабілеті екенін дәлелдейді [25].
Адам жылдамдығы айқындалуының негізгі белгілері қозғалыс әсерінің уақыты, жеке бір қимылды аса жоғары шапшандықпен орындау уақыты, тұтас қозғалыс актісін орындау уақыты. [26] жылдамдық көрінуінің және бір түрін көрсетеді. "Жылдамдық сапасы - қозғалысты жылдам бастау, оны спорт тәжірибесінде "оқыс немесе бірдестен" деп атайды. Практикалық тұрғыдан ең маңыздысы - тұтас қозғалыс актілерінің жылдамдығы (жүзуде, жүгіруде және т.б.). Ал жылдамдық көрінуі ең қарапайым оңай болып табылады [27].
Дегенмен, тұтас қозғалу жылдамдығы адамның жылдамдығын тікелей емес, жанама түрде ғана сипаттайды.
Филин В.П. [28] жылдамдық көрсеткіштерінің өзара байланысын, сонымен бірге олардың сематометрикалық параметрлермен, қозғалыс амплитудасымен және мөлшерленген жүктемелермен байланыстылығын көрсетеді. Жаттығу деңгейі жоғарылаған сайын ең қарапайым қозғалыстардың жылдамдығына арналған сынамалардың аралығындағы корреляциялық байланыстардың төмендеу процестері кезінде анықталды. Автор оқушылардың жергілікті сипаттаған қозғалыстарға жаттығып, шыңдалуы локомоторлық қозғалыстар жылдамдығының көрсеткіштерінің елеулі түрде дамуына келмейтіні туралы маңызды қорытынды жасайды. Сондықтан да оқу процесінде мақсатты қолданылатын жылдамдықты дамытуға арналған арнаулы жаттығулар жинағын әртүрлі мақсаттағы бағыттарда жіктеу керек екендігін атап көрсетеді.
В.П.Филин: "Дененің ең үлкен өлшемдері және мектеп жасындағы балалар мен ересектердің табиғи қозғалыс жылдамдығы көрсеткіштері бір-біріне байланысты емес", - деп тұжырым жасайды [29].
Сөрелік және қашықтық шапшандықтар өзара бір-бірімен әлсіз байланысады деген пікірлер де бар. Бірақ, бұл көзқарасқа келіспейді, жылдамдықты дамыта алу қабілеті сөрелік жүгіруде, сонымен қатар жүгірушінің қашықтыққа жылдамдығын дамыту арасында байланыс бар екенін айтады, бұл пікірге қарсы болатындар да бар.
М.А.Годик, А.Ғ.Ширяев [30,31], В.М.Зациорский [32], В.П.Филин лабораториялық тәжірибелерде жылдамдықтың құрылымдық негізін факторлық талдауды іске асыра отырып, жылдамдық тұтастай бір дене қасиеті бола алмайтынын анықтады. Жылдамдықтың көрінуінің барлық түрлері өзінше бөлек және өзара байланысы болмайды. Осыған сүйене отырып, авторлар "қозғалыс жылдамдығы" терминін аса дұрыс емес деп тауып, "жылдамдық сапасы" деген жаңа бір анықтама ұсынды. А.Е.Валик осы жаңа термин мәселенің мәнін деп айқындайтынын айтады.
Б.И.Бутенко жылдамдықтың әртүрлі қырларының өзара байланысын
зерттей келе осы қозғалыс қабілетінің кейбір қырларының арасында байланыс бар екенін анықтады. Ал Ю.Н.Примаков [33] болса, жылдамдыққа берілген тапсырмалар мен 30 метрге жүгірудің нәтижелері арасында әлсіз болса да нақты бір байланыс бар екенін айтады (жүгірудегі қол қимылдарының жиілігі т.б.). Ал М.А. Тодик болса, үлкен және кіші амплитудадағы жылдамдықтың қозғалыстары арасында статистикалық елеулі байланыстың жоқтығын көрсетеді. Алайда қарапайым қозғалыстар жиілігі көрсеткіштерінің арасында біршама байланыс бар екені анықталған. Көптеген авторлар локомоцияларда көрінетін жылдамдық және қозғалыстың қарапайым түрлері арасындағы байланыс өте әлсіз немесе жоққа тән екенін айтады.
1.2 Оқушылардың дене тәрбиесі белсенділігі мен қимыл-қозғалысты қалыптастырудың бүгінгі жағдайы және мүмкіндіктері
Қазақсатанда дене тәрбиесі және спорт бойынша білім беру мәселелерімен түрлі бағытта педагог ғалымдар айналысуда: оқушылардың дене тәрбиесінің педагогикалық негіздері және халықтық ойындары, педагогикалық элементтерді қолдану дайындықтары, формалары, құралдарыҚ.И.Адамбеков, Т.Ш.Қуанышев, Е.Мухиддинов, Ж.М.Төлегенов, Б.А.Тойлыбаев, және т.б.; жасөспірімдердің белсенділігін дамыту С.К.Ащепкова; дене тәрбиесінің даму факторларының теориясы мен практикасын зерттеу М.Тонкиев, А.Т.Дүйсембаев, С.В.Заболотная, В.В.Тифонов, Ж.К.Оңалбек, А.Қарақов, Б.Мухамеджанов, Ш.Оразов және т.б.; мектеп, жанұя және қоғам жүмыстарының бірігіп оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру шараларын қарастыру Л.С.Грюк, Ж.З.Торыбаева және тағы басқалары.
Спорт түрлері мен сабақтан тыс уақытта үйірмелерде қосымша айналысу оқушылардың тиімді демалыс құралы болып табылатын көптеген зерттеулерде баяндалады, бұл оқу-жаттығу нәтежесі негізінде оқушылардың дене белсенділігін қалыптастыруға жақсы әсер етеді. Аптасына екі рет дене тәрбиесі сабағы жүретін оқушыларға қарағанда дене жаттығуларымен бір аптада 4-5 сағат айналысатын оқушыларда дене сапаларының дамып, денесінде шынығу элементтерінің қалыптасуы жоғары екенін және оқушылардың оқу үлгерімінің жақсы дәрежеде болатынын ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетеді[34].
М.С.Полишкисаның мәліметтеріне қарағанда, дене тәрбиесі сабақтарына жүйелі түрде қатысатын мектеп оқушылары өздерінің дене тәрбиесімен айналыспайтын құрбы-құрдастарынан мынадай көрсеткіштер бойынша басып озады: тиімді әрі дұрыс ойлау жылдамдығы, көру аймағының шеті мен ортасындағы белгіні тыңдау әсерінің жылдамдығы, зейін көлемі, күші мен жылдамдығы, қарсылық көрсету дәлдігі.
Орта мектептерде дене тәрбиесінің табысты болуы - бала тәрбиесіне дене тәрбие түрлерін біріктіруде. Ол үшін мұғалім, ата-ана дене тәрбиесі түрлерімен таныс болу керек. Мектептегі дене тәрбиесі сабақтарының түрлері мынадай жүйеде өткізіледі.
Міне жасөспірімдердің денесін дамытуға арналған осындай тәрбие түрлері бар. Оқытушы осы дене тәрбиесіне арналған тәрбие түрін жинақтап ұйымдастыра білу керек.
Бұл тәсілдердің артықшылығы - олар жасөспірімдерге дене тәрбиесінің барлық түрлерін жүргізуге қолайлы. Егер бастауыш мектеп оқушылары 3-4 сыныпта әртүрлі қимыл-жаттығулардың, ойындардың элементтерін өздігінен меңгере алса, 5-7 сыныптарда жаттығуларды шеберлікпен орындай бастайды. Қозғалыс ойындарында дәл осылайша гимнастикада тепе-теңдікті үйреніп, аунау, өрмелеуді меңгереді. Ю.Н.Бабанский тек тәсілдерді көрсетіп қана қоймай, оны қолдану жолдарын, оны таңдау білу үшін мынадай талаптарға сүйену керек екеніндігін көрсетеді [35].
Біздің көзқарасымыз бойынша, орта мектеп оқушылары үшін тиімді
тәртіп жасап шығу негізгі физиологиялық көрсеткіштерді қайта қалпына келтірудің қысқа мерзімін цикл қамтамасыз етеді. Бұл мақсатқа спорттық
ойындар түріндегі қосымша сабақтарға бөлінген уақытты көбейту арқылы
оқушылардың қозғалу белсенділігін арттырудың ролі үлкен.
Осы мәселе бойынша қазіргі кезде үлкен нақты мәліметтер жинақталған. Көптеген ғалым педагогтар, атап айтқанда М.В.Антропов Оқушылардың жұмыс қабілеті және олардың оқу мен еңбек үдерісі кезіндегі қозғаламалылығы[36].
А.Г.Сухарев Оқушылардың қозғалыс белсенділігінің гегиеналық үдерісін ұйымдастыру [37] еңбектерінде оқушылардың жұмыс қабілетін қалпына келтіру және күшейту мақсатында тиімді демалыс ретінде дене жаттығу сабақтарын жүргізудің нақты практикалық мысалдарын ұсынады.
Ғылыми негізделген механизмдердің ары қарайғы ізденісі, төменгі сынып оқушыларының спорттық бағдарының детерминациясын қабілетті етуі, сонымен қатар физикалық дайындық, бізден қызығушылық пен мотивтердің проблемасын зерттеуді талап етуде. Бұл, бізге жетекші ғалымдардың айтқандарына құлақ асуға мүмкіндік берді, бізден қызығушылық пен мотивтердің проблемасын, оның есебі бізге бастауыш мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы физикалық дайындықтың міндеттерін шешуге объективті қарауға мүмкіндік береді.
Алға қойған міндеттішешуден алдынмынаны атап кеткен жөн,
денешынықтырушылық-спорттық қызығушылықтар негізгі механизмдердің бірі болып табылады, ол төменгі сынып оқушыларының спорттық ориентациясын детерминациялайды. Қызығушылық таныту және олардың жүзеге асуының дәрежесі оқушылардың спорттың нақтыбір түріне ориентациясынан және оны жүзеге асыру мүмкіндігіне байланысты болатындығы болжанды. Төменгі сынып оқушыларының бағытталуы және қызығушылықтың мазмұны субъективті алдын ала жоспарлауды, дене шынықтыру сабағының және спорттың таңдалған түрінің жүйелілігіне оқушылардың дайындығын сипаттайды.
Әдебиет көздерінің талдауы көрсеткендей, қызығушылық тұлғаның қасиеті ретінде әртүрлі аспектіде қарастырылады - философиялық, социологиялық, психологиялық, педагогикалық. Кейбір зерттеушілер қызығушылық түсінігінің астарында өзінің саналық мәні және эмоциялық көзтартушылығы күшіне әсер ететін мотиві деп түсінеді [38], басқалары тұлғаның шара мақсатын сезінуіне бағытталуын қамтамасыз ететін танымдық сұраныстың шығуының өзіндік қасиетінің формасы ретінде түсінеді, ал үшінші - мотивтің анағұрлым жоғары деңгейімен, ол даму процессінде сұранысқа өседі [39].
Біздің нақты зерттеуіміздің жоспарында, А.Г.Ковалевтың көзқарасы ерекше көңіл аударарлықтай, оның жазғаны: Қызығушылық - бұл тұлғаның, эмоциялық көзтартарлығының және оның тіршілік мәнінің күші мен объектіге деген өзіндік қатынасы. Өзіміздің көзқарасын айта отырғанды айта кетуді жөн дейміз, трактовкадағы айырмашылыққа және кездесетін қызығушылықтың салыстырмалы проблемаларына қарамастан, авторлардың барлығы дерлік олардың туындау көздерін адамның іс-шарасында және оның сұранысында көреді. Біздің зерттеуіміз үшін танымдық қызығушылық проблемасының ерекше маңызы бар. Танымдық қызығушылықтың туындауы мен құрылуын, оның оқушыларда және болашақ мұғалімдерде кезеңмен дамуы, педагогикалық ғылымда жетерліктей зерттеулер арналған. Оған Н.Г.Морозованың, Г.И.Щукинаның,А.С.Роботованың, В.А.Филиппованың, И.Г.Шапошникованың, Р.Г.Лембергтің, А.Д.Қайдарованың және т.б. зерттеулерін жатқызуға болады[40,41].
Бірінші кезең қызығушылықтың диффуздылығымен, уақыттылығымен, жағдайлары мен сипатталады. Екінші кезең өзінің мазмұнының ауқымдылығымен ерекшеленеді, айтарлықтай дәрежеде танымдық талаптарыменбайланысты. Ауқымды қызығушылықтың жағдайға қараушылығы осы кезеңде олардың тұрақсыздығымен үйлеседі. Өзектік, тұлғалық қызығушылықтардың туындауы белгілі бір облыстарда үшінші кезеңді құрайды - олардың тұрақтану және концентрациясының жолы бойынша даму кезеңі. Тұлғалақ қызығушылықтар тұрақтылықты ажыратады, олар бейімділіктің туындауының басталар жерімен қызмет етеді. Бейімділік туындаудың сыртқы белгілері, ең алдымен, тұрақты қызығушылықтың туындауы, тұлғаның нақты шараға ұзақ уақыт ұмтылысы (тапсырманы жетістікпен орындау, осы салада үнемі білімін жинақтау).
Біздің ерекше көңіліміз түскені дене шынықтыру мен спорттың сабақтарына тұрақты қызығушылық құрылу бойынша жұмыстар. Авторлардың есебінше, бастапқы мотивтерді зерттеу үйренушілерде қызығушылық құрылуына мүмкіндік береді. Қызығушылық туындаудың негізгі құралдары деп олардене шынықтырудың және спорттың кең насихатын жалпы ақпараттың құралы арқылы айтады, әртүрлі жұмыс формаларын әйгілі спортшылармен кездесу, жарысқа қатысу және жалпы білім беру мектептерінде және т.б. тәрізді пайдаланып дене шынықтыру сабақтарының білім беру құндылықтарын жоғарылату .
Мүмкін, бәрінен бұрын, оқушылардың қимыл-әрекетін ұйымдастыру арқылы, төменгі мектеп жасындағы балаларда дене шынықтыру және спорт сабағымен айналысуға деген қызығушылығын қалыптастыру. Сол арқылы олардағы сабаққа деген саналық қатынасын дамыту қажет, олардың дене шынықтыру сабағына деген қызығушылығын танымдық шараның белсенділігіне баулу, мектеп оқушыларын сабақ үстіндегі тапсырмаларды өз уақытында орындауын белсенді ету керек және сонымен қатар, олардың танымдық шарасының белсенділігіне дифференцирленген жолды жүзеге асыру маңызды [42].
1.3 Орта мектеп оқушыларының дене белсенділігін үйрету және қимыл-қозғалыс үдерісінің мазмұнын қалыптастыру
Профессор М.В.Прохорова [47] атап көрсеткендей, дамыта оқыту мен дене тәрбиесінен білім беру жүйесі, бұл салада зерттеулер жүргізілсе де, бүгінгі күнге дейін әлі де жеткіліксіз қарастырылған. Осы мәселе бойынша мақалалар өте аз. Дене шынықтыру қызметітің осы саладағы спорттық педагогикалық қарым-қатынас пен ынтымақтастық педагогикасының шамасын кеңейту үшін теориялық алғышарттар жоқ.
Отбасы өміріндегі әдеп пен психология курсына қатысты балалардың 50-70 пайызы сабаққа көңілі толмайды және оқу бағдарламысын Психогегиена, некелік гегиена, жыныстық физиология мәселелері сабақтарымен толықтыруды өтінеді. Сұрастырылған ата-аналардың 63,5 пайызы дене шынықтыру прцедураларын жүргізбейді. Ата-аналардың 20,7 пайызы ғана балалардың таңертеңгілік гинастикамен жүйелі айналысады. Тексерілген отбасыларда 100 баланың тек 51 ғана қолдың тазалығын сақтайды, 100 баланың 43-і ғана тістерін тазалап жүреді. Спорттық медицинаның оқушы жастардың көптеген милиондаған аудиториясын емдеу-сақтандыру шаралары мен қамтуға күші жетпейді.
Салауатты өмір салтының негіздері балалық шақтан қалыптасады, Қазақстанның төменгі сыныптарының мұғалімдері оқу-тәрбие үдерісіне салауатты өмір салтының негіздерін енгізуге әлі де дайын емес және оның қажеттілігіне сенбейді де. Бұл істі тең дәрежеде сынып жетекшілірі, пән мұғалімдері, мектеп әкімшілігі, отбасы мен ата-аналар жүзеге асыруы тиіс [48].
Дегенмен де жағымды мысалдар да бар. Мысалы В.К.Қожамқұлов және Г.И.Идрисова Қазақстандағы ата-аналардың жаппай педагогикалық білім алуын оқушылардың салауатты өмір салтын енгізудің бір түрі есебінде қарастырады.
Әлеуметтік тәжірибені тарихи жинақталған іс-әрекеттің және іс-қимылдың жекелеген актілерінің, оның мақсаттарының, құралдарының, тәсілдері мен тәжіріибелерінің жиынтығы есебінде қарастыра отырып, И.Я.Лернер әлеуметтік тәжіріибенің төрт элементі жөнінде түсінік қалыптастырады, олар оқыту, білім беру мазмұнының жүйесін құрайды және кіреді.
Үйрету мен білім берудің мазмұнын қалыптастырудың негізі ретінде әлеуметтік тәжірибенің төрт жеке құрамымен келісе отырып, В.В.Давыдов творчестволық қызмет тәжірибесін әлеуметтік тәжірибе жиынтығының төрт элементінің бірі есебінде емес, оны өзге бөліктерге (білім, іскерліктер мен қоршаған ортаға адамның көзқарасы) сүйенуге болатын негізгі және басты элемент есебіне қарастырады. Алдыңғы қатарлы педагогтар мен теоретиктердің еңбектерінде үйрету мен білім берудің мазмұнын қалыптастырумен олардың өзара байланысы көрсетілген. Бұл ретте үйрету мен білім берудің мақсатын В.М.Журавский үйренушінің жеке тұлғасын әлеуметтендіру жүріп жататын әлеуметтік тәжірибені игеру мен табыстау есебінде анықталған[49].
Қазақсатан Республиксының соңғы 30 жыл ішінде оқушы жастардың кәсіби дене шынықтыру білімі мен дене тәрбиесіне арналған жиырмадан астам диссертация дайындалды. Олардың ішінде 15 пайызы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру қозғалысы мен дене тәрбиесі жүйесін жетілдіру жолдарын зерттеуге, 10 пайызы - қазіргі педагогикалық үдеріске қазақтың ұлттық дене тәрбиесінің түрлері мен құралдарын енгізуге; 20 пайызы - Қазақстан мектептеріндегі дене тәрбиесіне арналған. 20 жұмыстың арасынан тек екеуі ғана дене тәрбиесі факультеттеріндегі оқу үдерінсін жетілдіруге арналған. Ғылыми зерттеулердің 45 пайызы Қазақстанның ЖОО-дағы дене тәрбиесі мен спортты ұйымдастыру-педагогикалық негіздеріне арналған [50].
Г.Д.Ивановтың докторлық диссертациясында көлемді деректі материалдар негізінде ЖОО-дағы оқу тәрбие үдерісіндегі дене тәрбиесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz