Батыс Қазақстан облысы жағдайында кеміргіштерге жасалған фитосанитарлық мониторингтар, саны, зияндылығы және олармен күресу шаралары
Қазақстан Республикасы ауылшаруашылығы министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Ғазез Әсемгүл Болатқызы
Батыс Қазақстан облысы жағдайында кеміргіштерге жасалған
фитосанитарлық мониторингтар, саны, зияндылығы және олармен
күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ ______________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны_________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. "____" _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау___________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 20__ ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы ___________________________________ _________________________________
___________________________________ ____________________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) _______________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ _____
Ұсынылатынегізгі әдебиеттер___________________________________ __________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент_____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
г - грамм;
кг - килограмм;
ц - центнер;
т - тонна;
кгга - 1 гектардағы килограмм;
цга - 1 гектардағы центнер;
тга - 1 гектардағы тонна;
мың га - мың гектар;
мм - миллиметр;
см - сантиметр;
м, м2м3- метр, шаршы метр, текше метр;
м3га - бір гектардағы текше метр;
ж., жж. - жыл, жылдар;
% - пайыз;
0С - градус Цельсия;
э.к. - эмульсия концентраты;
с..к. - суық концентрат;
с.ұ. - суланатын ұнтақ;
басқ. - басқалар;
т.б. - тағы басқалар;
мсек - 1 секунта метр;
Бт. - биологиялық тиімділік.
Реферат
Дипломдық жұмыс кіріспе, VI бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден турады. Жалпы бет саны 64, ол компьютермен терілген; жұмыстың құрамында 10 кесте, 5 cурет бар, пайдаланған әдебиеттер тізімі - 67. Батыс Қазақстан облысында саршұнақтың екі түрі: кіші және балпақ кең таралған, ал біріншінің практикалық маңызы өте зор және онымен жыл сайын үлкен жер көлемінде күресу шаралары өткізіледі. Тышқантәрізді кеміргіштердің ішінде доминанты болып кәдімгі тоқалтісті тышқан, орман және үй қаптесерлері таралған, соңымен бірге дала қаптесерлері, кіші және үлкен құмтышқандары, сұр егеуқұйрық және басқ. кеміргіштер кездеседі; бұл зиянды кеміргіштер жылына 2-3 ұрпақ беріп көбейеді. Родентицидтермен өңдеу жұмыстары жүргізгеннен 16 күн өткен соң кіші саршұнақтарға изоцин, м.к. (1,0 кгга) қолданған жерде олардың өлгені 93,8% болды, родент, 0,005% түйіршік пайдаланған участкелерде - 92,9%, ал сақталған күздік бидай өнімі - 1,05-1,15 цга. Күздік бидай егісіне 300м жақын орналасқан жайылым мен егістің өзінде қыстап шыққан ересек кіші саршұнаққа қарсы изоцин, м.к. ұланған еліктіргішті шашқанда өңдеуге кеткен шығын қайтарымы 1,9 есе болды.
МАЗМҰНЫ
Б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Батыс Қазақстан облысының топырақ- климаттық жағдайларына
қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Арнайы бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидайды өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Зерттеу жұмыстарының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
4.1 Батыс Қазақстан облысы жағдайында кіші саршұнаққа жасалған
фитосанитарлық мониторинг мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
4.2 Батыс Қазақстан облысы жағдайында тышқантәрізді кеміргіштердің саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38 4.3 Батыс Қазақстанда кіші саршұнаққа қолданған родентицидтердің тиімділіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.4 Тышқантәрізді кеміргіштерді ұландырған еліктіргіштермен жою ... ... 47
5 Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
6 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Елбасымыздың Қазақстан Халқына арнаған 2017 жылғы Жолдауында аграрлық саланы дамытуға ерекше көңіл бөліп, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты нақты тапсырма бергені белгілі. Нақты міндет пен ел экономикасының қазіргі таңдағы жаңаша дамуы мен бүкіл әлемде орын алған азық - түлік дағдарысы агроөнеркәсіп кешеніне де биік талаптар қоюда. Бұл орайда, жалпы, салаға көрсетілген мемлекеттік қолдаулар жылдан - жылға арта түсуде. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттырып, жұмысты әлемдік стандарттар негізінде жүргізу керек.
Қазақстан Республикасының БҰҰ мүше болудың ең маңызды міндеттерінің бірі-сапалы, бәсекеге қабілетті өнімді, соның ішінде астық дақылдар болып отыр. Осыған байланысты астық дақылдарын өсірудің өндірістік технологиясының жетістіктерін қолданып, оларды ауыл шаруашылық машиналар комплектісімен қамтамасыз етіп, технологиялық жұмыстарды сапалы жүргізу - еңбек өнімділігін арттырып және еңбек шығыны мен өнімдердің өзіндік құқығын төмендетеді. Астық дақылдарды өнімділікті және оның сапасын көтерудің бірден-бір жолы, дақылдың жергілікті жағдайға бейімді перспективті сорттарын өндіріске енгізу және олардың сорттық технологиясын жетілдіре отырып зиянкес, ауруларымен күресуіміз қажет. Батыс Қазақстан облысында өсіретін астық дақылда қауіпті зиянкестерден, зиянды кеміргіштердің маңызы өте зор.
Қазақстанда кеміргіштер тобының 15 тұқымдасына енетін 82 түрі кездеседі. Кеміргіштер дене тұрқы жағынан алғанда шағын сүтқоректілерге жататын жануарлар. Олардың күрек тістері жақсы дамыған, бірақта оның тамыры болмайды және үнемі өсіп отырады. Кеміргіштерде жыртқыш тістер болмайды. Күрек тістер мен азу тістер ортасындағы бос жерді диастема дейді.
Батыс Қазақстан аумағында зиянды кеміргіштердің ішінде саршұнақтар, тоқалтісті тышқандар, құмтышқандар және қаптесерлер кең таралған. Олармен үлкен жер көлемінде күресу шаралары өткізіледі және оған кететін қаражатта мол.
Негізі кеміргіштер өсімдік қоректі жануарлар. Олардың азықтық қорегінде бунақденелілердің, балықтардың, бауырымен жорғалаушылардың, құстардың және ұсақ сүтқоректілердің үлесі аз.
Кеміргіштердің көптеген түрлері ауылшаруашылығы дақылдарына, жеміс және орман ағаштарына, жайылымдықтарға және қоймадағы жем қоры мен азық-түліктерге үлкен зиян келтіреді. Ауылшаруашылығы өндірісіне ең қауіптілеріне аламан, тиіндер, қаптесерлер тұқымдастарына жататын кеміргіштер кіреді.
Батыс Қазақстанда егістік, әсіресе астық дақылдарға, пен жайылымдықтарға саршұнақтар үлкен зиян келтіреді, олардың санын реттеп отыру үшін кең көлемде химиялық препараттар қолданылады. Кейбір жылдары қаптесерлер, тоқал тісті тышқандар және құмтышқандар саны тым көп өсіп, оларға қарсы химиялық родентицидтерді қолдану арқылы күресу шаралар тиімді жүргізіліп келеді.
Жайылымдықтарда үлкен зиянды құмтышқандар келтіреді. 1 гектар жайылымдықта құмтышқандардың екі қонысы кездессе (бұл кеміргіштің 15-20 данасы), олар өсімдіктердің 13 жояды, ал бұл шөп қорымен бір қойды толық асырауға болады екен; ал алты-сегіз қоңыстары 1 гектарда кездессе - құнды жемдік өсімдіктердің барлығы жоғалады.
Неміс мамандарының мәліметтері бойынша, Германияның шошқа фермаларында егеүқұйрықтар жемнің 20% жояды. Америка ғалымдарының есебіне сәйкес, Нью-Йорк қаласында кейбір жылдары егеуқұйрықтар саны 10 млн жетіп, олар азық-түліктің 5-10% - ін құртады немесе жарамсыз етеді. Батыс Қазақстанда ірі қара бордақалаған фермаларда олар малдардың жемдерін жейді және оны ластайды.
Біз осы дипломдық жұмыста Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидай егісінде кездесетін ең қауіпті кеміргіштердің түрлеріне тоқталып, оларға фитосанитарлық мониторингтар өткізіп, биологиялық ерекшеліктерімен танысып, дақылға келтіретін зияндылығын біліп, жүргізілген күрес шаралардың тиімділіктері анықтау.
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
Дәнді астықтар ішінде күздік бидай өте құнды тағамдық дақылдардың бірі. Дәнінің сапасы бойынша ол барлық күздіктерден асып түседі. Бидай наны ақуыз (14%) бен көмірсулардың (80%) көптігімен ерекшеленеді. Дәнінде ақуыздың көп болуына ауа райы мен топырақтың, сондай-ақ берілетін тыңайтқыштардың әсері мол. Күздік бидай күздік және көктемдік ылғалдарды жақсы пайдаланады. Ол топыраққа терең енетін мықты тамыр жүйесін түзу арқасында қоректік заттарды жақсы сіңіреді және құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Құрғақшылық пен аңызақтан оның өте ерте пісуі де сақтап қалады. Күздік бидай өнімі жоғары агротехникада және аймақта дұрыс орналасса жаздық бидайдан жоғары, ал күздік қарабидайдан үнемі көп болады. Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола тұра, ұйымдастыру - шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және жаздық бидаймен салыстырғанда ерте жинау (7-10 күндей), ендіріс құралдары мен адам еңбегін толық және біркелкі пайдалануға мүмкіндік береді [1].
Күздік жұмсақ бидайдың тұқымы, жаздық бидай сияқты +1-2°С жылылықта өне бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15°С температурада жүреді. Бүл жағдайда егін көгі 6-9 тәулікте пайда болады. Мысалы, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің тәжірибелерінде күздік бидай көгі ауаның орташа тәуліктік температурасында 18,6°С жеті тәулікте, ал 15,9 және 12,8°С болғанда (себу мерзіміне байланысты) тиісінше он және он екі тәулікте пайда болады.
Өсімдіктің көмегімен өсуі 3-4°С жылылықта басталады, алайда өсіп-дамуына қолайлы жылылық 12-15°С. Қысқы, көктемгі төменгі температура мен оның күрт өзгеруіне күздік бидай өте сезімтал. Қар қабаты болмағанда температура -І6-18°С өсімдік опат болады, 20 см қар қабаты болса 15-20°С аязға төтеп береді [2].
Күздік жұмсақ бидай күзде және көктемде +2-4°С жылылықта түптене бастайды, бірақ қолайлы жылылық +12-14°С. Солтүстік Қазақстан аймағында қолайлы мерзімде себілгенде 9-20 күннен кейін негізгі сабаққа қоса 2-3 қосымша өркендер қалыптастырады және бүл кезек 30-35 күнге созылады. Жекелеген жағдайларда, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда, өсімдіктер түптеніп үлгермей, қысқы тыныштық күйге кетеді. Күздік жұмсақ бидайдың түптенуі мен оның ұзақтығы температураға ылғал мен қоректік заттар қорына, қыстап шықан өсімдік күйіне байланысты өзгереді. Оның ұзақтығы орта есеппен 30-35 күнге созылады [3].
Әр түрлі тіршілік жағдайларына бейімделгіш зиянкестер, аурулар мен арамшөптер ауыл шаруашылығына орасан зор шығын келтіреді. БҰҰ-ның (ФАО) келтірген мәліметтеріне сәйкес, әлем бойынша зиянды организмдердің ауыл шаруашылығы дақылдары өнімдеріне жыл сайын тигізетін зияны 35% құрайды. Тікелей зияндылықтан басқа, өнімнің сапасын кемітетіні тағы бар. Қазақстанда өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының көпқоректі және 100-ден астам түрі маманданған зиянкестер, 70-тен асатүрі зиян келтіреді. Көпқоректі зиянкестердің ішінде саршұақтарды, тоқалтісті тұшқандардың, қаптесерлердің және басқ. маызы үлкен [4].
1924 ж. Орунбур қал. ҚазОСР Халжеркомитеті Аймақты өсімдік қорғау стациясы құрды. Сонымен қатар осы кезеңде Орал, Ақтөбе, Петропал, Семей, Чимкент, Алматы облыстық өсімдік қорғау станциялары ашылды. Осы жылдан бастап Қазақстанда зиянды кеміргіштер зерттеле басталды [5].
Қазақстанда зиянды кеміргіштер 1924-1940 жылдан бастап Республикалық өсімдік қорғау станциясында істейтін ғалымдар зерттей бастады; мамандар олардың түр құрамына, таралуына және ішіндегі қауіптісының экономикалық маңызына көніл бөлді. Кеміргіштерге инвентаризация жүргізілді, республикада кездесетін кеміргіштердің алғашқы тізімі құрылды. Қазақстанның батысында кіші саршұнаққа және Жетісуда үлкен құмтышқанға күрес шаралары ұсынды. Осы жылдары біздің елде зоологияның дамуына үлкен үлесті А.М. Беляев, Е.А. Гришин, Е.А. Камбулин және басқ. ғалымдар қосты [6-10].
Cоғыс жылдардан кейін өндірісте арзан және болашақты фосфид мырышы шыға басталды, осы кезеңде Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-ның ауылшаруашылық зоология бөлімінің ғылыми қызметкерлері кеміргіштерге қарсы ұланған еліктіргіштерді қолдану және оны жетілдіру мақсатында үлкен жұмыстар жасады. Осы жылдары тың жерлерді көтергенге дейін далалық алақоржынның экологиясы, артынан астық дақылдарға және қоймадағы астыққа зиян келтіретін кеміргіштер жақсы зерттелді [11-16].
Даярлаған күресу шараларды өндіріске енгізуде жоғары экономикалық тиімділік көрсеткіштерге жетті, кейбір қауіпті зиянкестердің зияндылығы төмендеді. Бірақта тың және тыңайған жерлерді көтергенде, кеміргіштердің тіршілік ететін жағдайлары өзгеріске түсті, кейбір түрлерге қолайлы жағдайлар туғанан кейін (орман алқаптары, суғаратын жерлердің көлемі көбейді) маңыздары өсті. Соған байланысты кеміргіштерге қарсы күресу шараларды жетілдіріп отыру керек.
Өткен ғасырдың 50-шы жылдары қызылұрты саршұнақтың биологиясының негізгі ерекшеліктері және зиян келтіретін аймақтары анықталды. Алғашқы рет еліктіргіш қолдану тәсілі даярланды. Тың және тыңайған жерлерде оларға қарсы күресу шаралары кең еңгізілді [17, 18].
Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстар жағдайында кеміргіштерден қауіпті зиянкес болып кіші саршұнақ жатады. Далалық тың және тыңайған жерде және жою шаралардың әсерінен олардың саны және зияндылығы төмендеді. Бірақта далалық және шөлейіт аймақтарда, егістің көлемі жалпы ауылшаруашылығына пайдаланың жерлерінен 40-50% аспағанда саршұнақтың саны 1 га тың участкелерде 40-60 данаға жетті. Соған байланысты 60-шы жылдары Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-ның ауылшаруашылық зоология бөлімінің қызметкелері өңдіріске қажетті бірнеше ғылыми жобалар орындады. Оның ішінде мынаңдайына тоқталып кетеік.
Кіші саршұнақпен күресуде авиационды тәсілді жетілдіру. Ғылыми тақырыпты жүргізгенде авиациалық аппаратура жетілдірілді, глифтор еліктіргіштерді авиациямен шашу методикасы даярланды және басқа өндіріс ұсыныстар жасалынды. Айтылған ұсынысты 1966-1970 жж. өндіріске еңгізгенде 70 мың центнерге жуық астықты сақтап қалдық. Сонымен қатар Кіші саршұнақпен еліктіргіш пайдаланып жер үстіндегі жүргізетін күресуді жетілдіру тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ауылшаруашылық зоология мен механизация бөлімдерінің ғылыми қызметкерлері ұланған еліктіргіш шашатын РОП-1 тіркемелі шашқыш даярлады және сынады. Агрегат жоғары нәттіже көрсетті ( 8 сағат жұмыс кезеңінде 350 га дейін еліктіргішті шашуға болады) және өндеуден жақсы биологиялық және шаруашылық тиімділіктер алынды [19-21]. Өндіріс жағдайында 1966-1970 жж. механизацияланған тәсілмен кіші саршұнақтар мекендейтін Ақтобе облысының 150 мың га кіші саршұнаққа ұланған еліктіргіштер қолданды; жүргізген шарадан қосымша 50 мың центнерға жуық астық жиналды.
Жұмыс бабында жаңа родентицид - глифтор сынаудан өтті. Родентицид пен даярланған еліктіргіштің мөлшері және авиаөндеуде қолданатын еліктіргіш даярланатын тәлісі сынаудан өтті. Глифторды еліктіргіштің тиімдідігі фосфидтіке қарағанда жоғары болды.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының екінші бөлімінде Алматы жеміс аймағындағы орман қарасақ және онымен күресу шаралары тақырып бойынша ғылыми жұмыстар жүргізілді. Алғашқы рет осы кеміргіштің биологиясы мен зияндылығы зерттелді, оларға қарсы ұланған еліктіргіш пайдалану сынықтан өтті. Өндіріске ұсыныстар берілді, қарасақтың күресіне кеткен шығын 15 есе ақталынады [22].
В.Н. Мазин [23, 24] Қазақстанның оңтүстік-шығысында қосаяқтылардың экологиясы және шаруашылық маңызы тақырыбы бойынша ғылымы жұмыс өткізді. Автор қосаяқтың 7 түрінің биологиясың зерттеді және олардың шаруашылық маңызына тоқтады.
1972 ж. Солтүстік Қазақстанның орманды- далалық аймақта үлкен ғылыми жұмыс жасалынды. Автор тышқантәрізді кеміргіштердің шаруашылық маңызың зерттеген. Көпжылдық зерттеулердің нәтижесінде орман, дала және үй қаптесерлердің, Эверсман және жунгар атжалмандардың, қызыл және кәдімгі тоқалтісті тышқандардың саны тың және тыңайған жерлерді көтеруден кейін өсіп кеткені айтады. Типті кеміргіштердің саны орташа (100 қапқанға 10-12% жануарлар түскенде) астық дақылдардың өнімі 3-5% төмендеді. Тышқан тәрізді кеміргіштер бау-бақта, жабық жерлерде және көпжылдық шөптерде қатты зиян келтіреді [25, 26].
Тың және тыңайған жерлерді көтергенен кейін бұрында Солтүстік Қазақстанның орманды- далалық аймақта жаппай таралған далалық алақоржын мен сүйірбасты тоқалтіс сандары құрт төмен түсіп, тек локальды жерлерде көбеіп кетуі мүмкім.
Ғылыми зерттеу жұмысты негізденіп орманды-далалық аймақта тышқантәрізді кеміргіштерді жою үшін глифтор мен фосфид мырышың қосқан дән еліктіргішті пайдалануға болады. Даярлаған еліктіргіштерді кеміргіштер жиналатын стацияларда: орман алқаптары, көпжылдық шөптер, астық дақылдарға жақын орналасқан тың жерлерде шашып қолданады. Көкшетау мен Торғай облыстарда 1973 және 1975 жж. аралығында тышқантәрізді кеміргіштер сақталынатын 20,0 мың га стацияларда ұланған дәнді еліктіргіштер қолданды, оның нәтижесінен 135,0 мың га астық дақылдар зиянкестерден сақталынды.
Көпжылдық ғылыми жұмыстардың көрсеткіші бойынша Оңтүстік Балқаш аймағында, Қызылқұм мен Мойынқұм жайылымда шөптерге үлкен зияндылықты үлкен құмтышқан келтіреді. 1 га жайылымда 1,2-2,0 кеміргіштің қоныстары кездессе, бұл дегеніміз зиянкестің 12-15 данасы, олар мал жейтің шөптердің өнімі 25-33% азаяды. Бұл кеміргіш зор зияндылықты саксаул егістеріне келтіреді, олардың 30-40% жояды. Алматы облылысының кейбір аймақтарында жайылым мен көпжылдық шөптерге қызылқұрық құмтышқаны зиян тигізеды [27].
Оңтүстік-шығыс Қазақстанның тау бөктерінде кеміргіштердің биологиясы, зияндылығы зерттелді және оларға қарсы экологиялық және басқа аспектарды еске алып алдын ала мен жою шаралары ұсынды [28-29].
1970-шы жылдары Шығыс-Қазақстан мен Павлодар областарда зиянды кеміргіштерді зерттеуде үлкен жұмыстар атқарылды. Кеміргіштердің зиян келтіретін аймақтары анықталды және олардың санын азайтуда ұсыныстар берілді. Алтай цокорға қарсы еліктіргіш тәсілді пайдалануы зерттеуден өтті. Зиянкес Шығыс Қазақстан аймақтың егістік жерлерінде 250,0 мың га таралған. Шабынды мен жайылымнан басқа цокор техникалық дақылдар егістерінде, кең және ұзын ін қазып, өсімдіктердің тамырларына зиян келтіреді [30]. Шығыс және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда астық дақылдарға зияндылықты далалық, орман, үй қаптесерлері, сүр және жонгар атжалманы, кәдімгі тоқалтісті тышқан тигізеді. Осы кеміргіштерден келген астық дәндеріне кешенді шығын 4-5% [31, 32].
Алтайдың Қазақстан бөлігінде орман дақылдарына, олардың көшеттеріне және табиғи жас ағаштарға кеміргіштердің мынадай түрлері (тоқалтісті тышқандардан: кәдімгі, қара-қоңыр, экономды, қызыл, қызыл-қоңыр; қаптесерлерден: орман, азиялық, далалық, үй және малютка) зиян келтіреді. Аталған кеміргіштердің экологиясының негізгі жерлері (стациаларда таралуы, көректенуы, көбеюі, популяцияның жыныстық және жастық кұрамы) және зияндылығы зерттелді [33]. Отандық және шет мемлекеттердің родентицидтердің биологиялық тиімділіктері кешенді тышқантәрізді кеміргіштерге анықталды [34, 35].
Cексенінші жылдары саршұнақтардың зияндылығын төмендету үшін шаруашылықтарда кеміргіштердің қоңыстанғанына карта даярланды. Ғылыми жұмыстардың нәтижесінде Методические рекомендации по защите растений от вредных грызунов на западе Казахстана басымнан шықты [36]. Тышқантәрізді кеміргіштер мен кіші саршұнаққа қарсы бірнеше қанның антикоагулянты-родентицидтер сынаудан өтті және олардың биологиялық тиімділіктері анықталды [37, 38]. Осы кезеңде Батыс Қазақстанда зиянды кеміргіштердің санын анықтауда аэрокөзбен шолу тәсілі зерттеуден өтті.
Cексенінші жылдардың екінші жартысында Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлмен шөллейіт аймақтардағы мекендейтің кеміргіштердің популяциясының құрамына жайылымның әртүрлі пайдалануы зерттелді. Жүргізген зерттеу жұмыстардың нәтижесінде құмды жайылымда қосаяқтардың өсімдіктерге және жайылымның әртүрлі пайдалану жолдары қызылқұйрықты құмтышқанның орналасыуна әсері білінді [39, 40].
Қазақстанның оңтүстік - шығысында 2006-2008 жж. тышқан тәрізді кеміргіштердің түрлік құрамын, биотоптың орналастыруын анықтау үшін стационарлық бақылаулардан басқа әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарда маршрутты тексеру жұмыстар жүргізілді. Далалық жұмыстар кезінде аталған биотоптарда келесі кеміргіштер кездесті және олар ескерілді: үй қаптесері - Mus musculus, дала қаптесері - Apodemusagrarius, орман қаптесері - Apodemus sulvaticus, кәдімгі тоқалтіс - Microtus arvalis, сұр егеуқұйрық - Raftus norvegicus, жыңғыл құмтышқаны - Merionestamariscinus, орман қарақасы - Dyromus nitedula және кәдімгі соқыртышқан - Ellobius talpinus[41].
Тексерілген аймақта тышқан тәрізді кеміргіштердің саны табиғи және ауылшаруашылық дақылдарда маусым бойынша ауытқыды. Мысалы, көктемде (наурыз - мамыр) әр түрлі стацияларда 1 түнде 100 тұзаққа түскен тышқан тәрізді кеміргіштердің саны мынадай: ауылшаруашылық дақылдарының егістеріне түйісетін орман жолақтарында популяция тығыздығы 6-дан 24-ке дейін (орташа 13,3%), суару жүйксінің маңайындағы тоғай мен шағыр бұталарда 7-ден 24-ке дейін (орташа 16,7%) және шабындықтарда 7-ден 24-ке дейін (орташа 15,2%). Осы мерзімде II-IV жылдық жоңышқа егістерінде тышқан тәрізді кеміргіштердің тығыздығы 5-тен 14-ке дейін (орташа 10,8%), жеміс бақтарда-10-14 (орташа12,0%), дәнді дақылдарында (күздік бидай және арпа) -6-20 (орташа 9,8%).
Сөйтіп, дәнді, дәнді бұршақты, техникалық және көкөніс дақылдарының вегетация кезеңінде олардың егістерінде әрқашан үй, орман және дала қаптесерлері, кәдімгі тоқалтіс тышқан, сұр егеуқұйрық мекендеген. Олар Алматы обылысының агроценоздарының негізгі зиянкестері болып табылады [42].
Кеміргіштердің санын реттеуге арналған барлық агротехникалық шаралардың ішінде жерді жырту ең күшті әсер етеді. Осы шараны күндізгі уақытта құрғақ ауа - райында жүргізген тиімді келеді [43, 44]. А.Ағыбаев және басқ. [42] жазуы бойынша, күздік бидай егістерінде жерді жыртудан кейін кеміргіштердің 100 тұзаққа түсуі орташа 0,2-0,3%-ды, ал осы дақылдың балауызды және толық пісу кезеңінде 14,7%-ды құрады. Жерді жырту кезінде кеміргіштер жарақаттанаді, әрмен қарай азықтық қорын жоқ болуынан, күндізгі және түнгі жыртқыш құстардың әсерінен кеміргіштердің саны төмендейді, бұл процесс соңғы жылдары біршама белсенді өтеді.
Жақын және алыс шетел мемлеккеттерінде, әсіресе Ресейде далалық жағдайда зиянды кеміргіштермен күресуде бірқатар родентицидтер кеңінен қолданылады, олардың әсер ететін негізі ретінде бродифакум қызмет атқарады [45].
А. А. Яковлев және басқ. [46] кеміргіштердің санына байланысты Рессейде тоқал тісті тышқандарға қарсы родент пен клераттың гранулдарын 5г-нан барлық аудан бойынша орналастырылды: зиянкестің саны 100 тұзаққа 11-20 дана түскенде 1га дайын еліктіргішті 200 нүктелерге, 100 тұзаққа 21-30 дана болғанда - 400 нүктелерге және 100 қапқанға 30-данан артық болғанда 600 нүктелерге орналастыру туралы ұсыныс береді.
А.Ағыбаев [47] айтуы бойынша, осы ғасырдың басында Қазақстан Республикасының териториясында 2003-2012 жылдар аралығында қолдануға рұқсат берілген пестицидтер тізімі бойынша тек родентицид шторм, 0,005% балауызды брикет, қоймадағы синатропты кеміргіштерге қарсы пайдалануын ұсынған. Соған байланыты Батыс Қазақстан жағдайында далалық жерлерде саршұнақтар мен тышқан тәріздес кеміргіштерге қарсы шторм, 0,005% балауызды брикет сынаудан өтті.
Родент 0,005% пен клерат 0,005% гранулаларды тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы көктемде немесе күзде қыстық қоныстарында пайдалану керек. Уланған еліктіргіштердің алынатын мөлшері зиянды кеміргіштердің популяция тығыздығына (санына) байланысты болады. Мал жаю өңдеуден бастап бір-біржарым айдан кейін ғана рұқсат етіледі [48].
2 Батыс Қазақстан облысының топырақ- климаттық жағдайларына қысқаша
сипаттама
Батыс Қазақстан облысы Республикамыздың батысында Орал өзенінің орта ағысы бассейнында орналасқан және 150 мың км2, немесе 15 млн. га жерді алып жатыр. Облыстың солтүстіктен оңтүстікке дейінгі арақашықтығы 425 км, шығыстан батысқа дейін 585 км құрайды. Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау облыстарымен,батысындаРесейдің Астрахан, Волгоград,солтүстік-батысында Саратов, Самара, cолтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі. Әкімшілік жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік округтерге бөлінген.Аталған аймақтың 15,1 % егістік, 14,1% шабындықтар және 70,8 % жайылым жерлері.
Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий маңы ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар мен сор ойпаңдар алмасып жатқан жазық болып келеді. Бұл өңірдің абсолюттік биіктік 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абсолюттік биіктігі 45-65 м). Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөлігі -құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абсолюттік биіктігі 110-260 м, ең биік жері -- Ақтау (Бортау) тауы (263 м).
Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі далалық белдемде, қалған жері шөлейт және шөл белдемдерде жатыр. Облыс жерінің 15%-ін құмды алқап алады. Қиыр солтүстік, Сырт су айрықтарында қара, Сырт және Орал үстіртінің қыратты бөліктерінде қызыл қоңыр, өзен аңғарларында шалғынды сортаң, шөгінді (құмдақ-сазды) топырақ түрлері тараған. Облыстың оңтүстік бөлігін құмды алқаптар (Нарын, Көкөзенқұм, Аққұм, Қарағандықұм, т.б.) алып жатыр[49, 50].
Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы - 11- 14 °С, кейде - 40°С-қа дейін төмендейді, шілде айындағы температура 22- 25°С, кейде 40 °С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 190 мм (оңтүстікте) және 350 мм (солтүстікте). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстікте) 140 күнге (солтүстікте) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 мсекунтқа дейін) болып тұрады. Өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150- 170 тәулік [51].
Облыс аумағында ғасырлар бойы үстем болған табиғи құбылыстардың әсерінен тым континенттік климат басым қалыптасқан және бұл сипат солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай күшейе түседі. Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа райының шұғыл қарама-қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысады. Бүкіл облыс жері үшін атмосфералық жауын-шашынның тұрақты болмауы мен тапшылығы, қар жамылғысының жұқалығы мен ашық далада ұлпа қардың жел екпінімен ұйытқып ұшып кетуі, ауа мен топырақтың тым құрғақтығы, бүкіл вегетациялық (өніп-өсу) кезеңінің өн бойында жер бетіне тікелей күн жарығының өте көп түсуі және топырақтың қарқынды булануы тән.
Табиғи-экономикалық жағдайына қарай Батыс Қазақстан облысы үш аймаққа бөлінеді:
І-ші аймақ (шет) мал шаруашылығы. Бунде шет аймақтар орналасқан: Бөрлі, Теректі, Шыңғырлау ауыл шаруашылығымен, Зеленов шаруашылығының көп бөлігі және Сырым мен Ақжайық аудандарының бөліктері кіреді. Шаруашылықтың басты мақсаты - мал шаруашылығын жеткілікті дамыта отырып, егісті өсіреді.
Бұл аймақта қоңыр құба, құба және шалғынды топырақтар бар [49].
Зеленов, Сырым және Шыңғырлау аудандарындағы жерлерді құм жауып жатыр. Бұл аймақтың табиғи өсімдік жамылғысы шалғынды және өрт шалғындары (Жайық өзенінің алқабында), сондай-ақ шөп-жусанды далалар.
Бірінші аймақта орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 250-ден 300 мм-ге дейін жетеді.
ІІ-ші аймақ (алдыңғы шет) мал шаруашылығы. Бұл аймаққа Сырым ауданы, Жәнібектің солтүстік бөлігі сонымен қатар Зеленов, Тасқала мен Ақжайық аудандары да кіреді. Алдыңғы шет аймақта орналасқан шаруашылықтың басты бағыты - мал шаруашылығы. Жайылымдар ауыл шаруашылығы жерлерінің үлкен бөлігін құрайды. Бұл аймақтың топырақ жамылғысы, негізінен, саңырауқұлақтармен бірге сирек кездесетін құба, сазды және сазды топырақтан тұрады [49].Аймақтағы өсімдік жамылғысы гетерогенді болып табылады және ең өнімді жемшөпті жерлер - қышқыл өсімдіктері бар далалық эстуариялар.II-ші аймақтың орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 220-250 мм.
ІІІ-ші аймақ (каспий маңы ойпаты) мал шаруашылығы. Каспий ойпаты маңына Бөкейорда, Жаңақала, Казталов, Қаратөбе, Сырымның оңтүстік бөлігі, Ақжайық және Жәнібек аудандары кіреді. Бұл аймақта жабық және жартылай тіркелген құмдардың үлкен аумақтары бар.Топырағы - ашық құба, сортаңға салынған саздақтар, сондай-ақ қоңыр, жеңіл механикалық құрамнан тұрады [50]. Аймақта егістік жер 5-7 % алып жатыр. Аймақтың орташа жылдық жауын-шашын мөлшері шамамен 200 мм.
Қыс маусымы. Қысы суық, көбіне бұлтты, бұлыңғыр, бірақ қысқа, ал жаз ыстық және әжептәуір ұзақ болады. Бүкіл облыс аумағы үшін ауаның орташа жылдық температурасы 5,9°С жылы келеді. Қыс маусымы, әдетте, тәуліктік температураның 0°С-тан төмендеуінен басталады; бүл құбылыс облыстың солтүстігінде қазан айының соңғы күндерінде, оңтүстігінде 5-10 қарашада болады.
Тұрақты қар жамылғысы солтүстік аудандарда желтоқсанның алғашқы он күндігінде, ал оңтүстік аудандарда желтоқсанның екінші он күндігінің ақырында түзіледі. Қыс ерте түскен жылдары облыстың солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы қарашаның алғашқы күндерінде, ал кеш түскен
жылдары қаңтарда түзіледі. Оның қалындығы облыстың солтүстік бөлігінде
наурыздың алғашқы жартысында 25-30см-ге және оңтүстік бөлігінде 10-20
см-ге жетеді. Қар суының орташа жылдық қоры облыстың солтүстігінде 90 мм-ге, оңтүстігінде 30-55 мм- ге дейін жиналады; қар жұқа болган жылдары орташа көп жылдық қар мөлшері 1,5- 2 есеге дейін азаяды. Ең суық ай - қаңтар. Бұл айда температура облыс солтүстігінде - 14-11°С аяз болады, орташа температура - 12,9°С. Қысқы кезеңде облыс аспанына арктикалық ағын енген кезде ауаның суықтығы оқта-текте - 30-35°С- қа дейін төмендейді, өте суық күндерде абсолюттік ең төменгі температура - 40-44°С-қа дейін барады.
Кейде қаңтар мен ақпанда 1-3 күнге созылатын жылылық болуы мүмкін. Қыс айларында желдің қарқыны 4,5-5 мсек. жетеді. Әсіресе ақпан мен наурызда күшті жел соғып, қарлы боран мен бұрқасын үйтқиды. Көп жылдық қарлы боран күндерінің қыстағы орташа мөлшері облыстың солтүстігінде 30-35 күнге, оңтүстігінде 15-20 күнге жетеді. Ауа температурасының 0°С- тан жоғары тұрақты шамасы облыстың солтүстік жағында сәуірдің алғашқы бес күндігінде, оңтүстік батысында наурыздың үшінші он күндігінің басында байқалады. Бұл кезеңде қар жамылғысы сетінеп, жылғалардан су ағып, өзендер деңгейі көтеріле бастайды.
Көп жылдық бақылаулардың мәліметтері бойынша Орал қаласында 24 сәуірде ауаның орташа тәуліктік температурасы 10°С-тан жоғарылайды да, ауыл шаруашылық дақылдарының басым бөлігі белсенді өсіп-өну кезеңіне өтеді. Көктем облыста ерте және жаппай басталады, бірақ күннің жылынуы үнемі ауытқулы болады, оқтын-оқтын ызғырық байқалады. Жалпы, аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130 күнге, оңтүстігінде 170 күнге дейін жетеді. Кей жылдары аязсыз кезең бұл шамадан едәуір ауытқуы мүмкін [51].
Жаз айлары. Жаз айларына ыстық, қуаң өрі шаңқай ашық ауа райы тән. Бүкіл аумақтағы ауаның орташа температурасы шілдеде 23,6°С құрайды, абсолюттік максимум 41-45°С ыстыққа жетеді. Облыс жағдайында топырақтың жеткілікті ылғалданып, егіннен мол өнім жинау көрсеткіші
атмосфералық жауын-шашын түсіміне байланысты. Олардың жылдық мөлшері солтүстігінде 300 мм-ден және оңтүстігінде 140 мм-ге дейін
ауытқиды, бүкіл облыс аумағы үшін орташа шама 263 мм- ге сәйкес келеді.
Бірақ жауын-шашын әр жылда әркелкі мөлшерде болады. Агроклиматтық аудандарда 10°С-тан жоғары температуралық кезеңнің ішінде орташа алғанда солтүстікте 100-135 мм, оңтүстігінде 90-100 мм жауын-шашын түседі, Бұл жылдық жауын-шашынның 45-55%- ғана. Бұл кезендегі булану шамасы солтүстікте 850 мм- ден, оңтүстігінде 1300 мм-ге дейін шарықтайды. Вегетациялық кезең ішінде жауын-шашын мөлшері өсімдіктің қалыпты өсуі мен дамуы үшін жеткіліксіз болады, оның үстіне жылы кезендегі жауын-шашын жоғары температурамен үштасады да, іс жүзінде өсімдік үшін пайдасыз, қажетсіз болып қалады. Жылы кезеңдегі бұл ыңғыр күндердің саны айына 5-8 күннен аспайды, ал желдің орташа айлық жылдам дығы жазғы кезеңде 3,5-4,5 мсек болады.
Облыстың ауа райы көктемнің соңында және ерте күз айларында шаруашылыққа аса қолайсыз. Осы мезгілде ызғар соғып, атмосфера және топырақ құрғақшылығы артып, аңызақ тұрып, шандақ пен құм борататын екпіні 15 мсек-тан асатын күшті дауыл соғып, бұршақ жауып, көк мұз басып, т.б. табиғи құбылыстар жиіленеді.
Батыс Қазақстан облыстағы өзендер Каспий теңізі алабында жатыр. Ұзындығы 100 км-ден асатын 14 өзен бар. Басты су артериясы -- Жайықөзені солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарайағады. Оның облыс
жеріндегіұзындығы 500 км-дей. Осы облыстерриториясында Жайыққа Емболат, Шаған, Дерқұл, Елек, Шыңғырлау, Барбастау өзендеріқұйылады. Жалпыоблыстаүлкенді - кішілі 200 - денастамөзенбар. Олардың 65 жазда кеуіп құрғақ кетеді; ұзындығы 10 км - ден аспайтын шағын өзендер дебаршылық. Ұзындығы 200 км - ден асатын өзендер небәрі - 8.
БатысҚазақстаноблысында 140-танастамкөлдербар. Оның 9-ның су аудан көлемі 10 км²-ден асады. Суытұщымаңыздыкөлдері: ҚамыстыСамар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірітұздыкөлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Боткөл, т.б. Жербетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгеттер салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Қараөзен (Үлкенөзен) бойында (Бітік, Дөңгелек, Киров, Пятимар, Сарышаған, Айдархан) орналасқан.
Жануарлар.Батыс Қазақстан облысының тоғайлы-орманды өңірлерінде бұлан, елік; өзендер бойындағы қалың қамыс арасында қабан; оңтүстігіндегі құмды жағында ақбөкен, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, құндыз; кеміргіштерден сарышұнақ, құм тышқандар т.б. мекендейді.
Облыста құстардың көптеген түрлері (аққу, қоңырқаз, сұрқаз, тырна, бірқазан, балықшы, құр, ақиық, кезқұйрық, безгелдек, қаршыға, т.б.) кездеседі. Өзен-көлдері балыққа бай (сазан, көксерке, аққайраң, табан, жайын, шортан т.б.). Жайық өзенінде бекіретәріздестер (бекіре, шоқыр) кездеседі.
Облыс аумағында сүтқоректілердің 70 түрі, құстардың 310 - ға жуық, рептилияның 19, қос мекенділердің 7, балықтардың 51, әр алуан омыртқасыздардың мыңдаған және дөңгелек ауыздылар мекендейді.
Сүтқоректілерден өздерінің алуан түрлілігімен ерекшелінетін кеміргіштер де бар. Олардың ішінде әсіресе кіші сарышұнақ, әр түрлі қаптесерлер, тоқалтісті тышқандар, дала алақоржыны кеңінен таралған. Қамысты - қоғалы қалың нудың арасында, кейбір өзендер мен ірі көлдерде оңдатра (су тышқаны) мекендейді. Жайықтың ескі арналарында қайтадан құндыз кездесе басталды.
Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, аққұлақ, аққіс мекендейді; сондай - ақ қарсақ, дала мен борсықты, кейде шұбаркүзенді көруге болады; оңтүстік - батыстағы адырлы құмдарда жабайы мысық бар, кейде бұл ауданда жанат тәрізді ит кездеседі. Оқта - текте тоғай тауығы, кәмшат, еуропа қара күзені, тіпті сілеусінді ұшырастыруға болады.
Құстардың ішінде ең көбі торғай тектестер (120 - ға жуық түрі бар). Орман - тоғайда қызылторғай, мысықторғай, сарышымшық, қызылқұйрық, мақтанторғай, құрқылтай, барқылдақ торғай кездеседі. Орман алаңқайларында сұлусары, бақторғай, сұр мақтанторғай; өзен жағалауларын, ескі арналарды бойлай өскен бұталарда құрқылдақторғай, жасымықторғай мекендейді.
Өсімдіктер.Облыстың солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің өсімдік түрі басым. Өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей жерлерде қалың қамыс, құрақ өседі. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал, Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп кездеседі.
Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 1300 - ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты (139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар.
Облыстың өсімдік жамылғысында үш белдем (зона) элемент кездеседі. Шөптесін қорының басты түрі - жайылмалық шалғындар. Жайықтың төңірегінен биіктеу белесті - жады келетін жайылмаларында бидайық тектес және жусанды - бидайық аралас өскен шалғын көп кездеседі. Жайылмалық шалғындарда көбіне миямен араласа бидайық, сұлыбас өседі. Жайылмалардың ең төмен учаскелерін өлең шөбі басым батпақты шалғындар алып жатыр. Облыстың орман - тоғай өсімдіктерін зерттеген кезде дала тоғайларының негізінен қосымша ылғалды белдемдерге ұштасып келетіні анықталды. Облыстағы орман алқаптары - жайылмалық орман - тоғай, құмайт масивтердегі бұталы алқап және көлтабан ойпандарындағы массивтер түрінде өскен ; жайылмалық тоғай көбіне өзен аңғарларымен байланысты. Мұнда аралас өскен бұталы үйеңкі, қара және ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары ұзақ уақыт суда қалуға бейімделген[49].
3 Арнайы бөлім
3.1 Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
Күздік бидай - Triticum аestivum L. - бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Күздік бидай күз айында егіліп, өнімі келесі жылда жиналады. Вегетациялық кезеңі - 2 кезеңнен тұрады: күздік - (40-45 тәулік), бұл кезде олардың тамыр жүйелері төзімді, сонымен қатар жер үстіндегі вегатативтік мүшелері температураның төмендеуіне байланысты бейімделіп, шыныға түседі: көктемгі жазғы - (75-100 тәулік), бұл кезде олардың аталық-аналық мүшелері жетіле бастайды.
Күздік бидай күзгі және қысқы ылғалды, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал тапшылығына, топырақ ауа құрғақшылығына төзімді келеді. Күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады. Күздік бидайды өте ерте не кеш егу оның қыстап шығуына қолайсыз әсер етеді. Аса ерте егілген дақыл гүлдеу жағдайы (яровизация) сатысынан ерте өтіп, қаулап өсіп шығып, қыстағы суыққа үсіп кетеді, ал кеш егілсе өсімдік толық тамырланып, түптеніп үлгермейді, тиісті қоректік заттар қорын жинай алмайды да, үсікке ұшырайды [52].
Күздік бидай жаздық бидайдан 10-15 күн ерте піседі. Сондықтан ол ауылшаруашылық жұмыстарын қарбалассыз ұйымдастыруға үлкен жеңілдік туғызады. Қазақстанда өсірілетін барлық күздік бидай сорттары бидайдың жұмсақ түріне жатады.
Егістікте ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдана отырып, барлық қажетті агротехникалық шаралардың өте мұқият уақытысында қолданылуы интенсивті технологияның негізгі шарты болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында аудандастырылған күздік бидай сорттарының көпшілігі жергілікті селекция сорттары. Кең тараған сорт Безостая мен қатар, Қазақстан ғалымдары шығарған Богарная-56, Қарлығаш, Жетісу, Алматы, Стекловидная-24, Красноводопадская-210, Казахстанская-10 сияқты, тағы басқа сорттарды айтуға болады. Батыс Қазақстан аймағында тамыз және қыркүйек айларында жауын-шашын аз жауады. Сондықтан, күздік бидай себілгеннен кейін тұқым мен топырақ жанасу үшін танап катоктармен нығыздалады.
Күздік дақылдар, оның ішінде күздік бидай, негізінен Қазақстанда суармалы немесе ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген тәлімі егіншілігінде өсіріледі. Суармалы егіншілікте олар көбіне екпелі пардан кейін орнастырылады, ал тәлімі егіншілікте таза парға себіледі. Сонымен қатар күздік бидай пардан басқа алғы егістерден кейінде себіледі. Оларға сүрлемдік жүгері, екпелі көп жылдық шөптердің қыртысы және басқа отамалы дақылдар жатады. Пардан басқа алғы дақылдардан кейін күздік бидайға топырақ өңдеу жүйесі жергіліктің ауа райына, алғы дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, танаптың фитосанитарлық жағдайына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, күздік бидай бір танапта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Ғазез Әсемгүл Болатқызы
Батыс Қазақстан облысы жағдайында кеміргіштерге жасалған
фитосанитарлық мониторингтар, саны, зияндылығы және олармен
күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 5В081100 - Өсімдік қорғау және карантин
Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
___________________________________ ______________________ факультеті
___________________________________ ______________________ кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ ______________________
___________________________________ __________________________
___________________________________ __________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны_________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. "____" _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ ___________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау___________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы - 20__ ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
факультеті
мамандығы ___________________________________ _________________________________
___________________________________ ____________________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
(аты-жөні)
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс (жоба) тақырыбы ___________________________________ ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _______
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 20___ж __________________
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жобада жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ________________________________
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ___________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) _______________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ _____
Ұсынылатынегізгі әдебиеттер___________________________________ __________________
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Жұмыстың (жобаның) арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы)(аты, жөні)
Жұмыс (жоба) жетекшісі____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент_____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөні)
ШАРТТЫ ҚЫСҚАРТУЛАР, ТЕРМИНДЕР МЕН АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
г - грамм;
кг - килограмм;
ц - центнер;
т - тонна;
кгга - 1 гектардағы килограмм;
цга - 1 гектардағы центнер;
тга - 1 гектардағы тонна;
мың га - мың гектар;
мм - миллиметр;
см - сантиметр;
м, м2м3- метр, шаршы метр, текше метр;
м3га - бір гектардағы текше метр;
ж., жж. - жыл, жылдар;
% - пайыз;
0С - градус Цельсия;
э.к. - эмульсия концентраты;
с..к. - суық концентрат;
с.ұ. - суланатын ұнтақ;
басқ. - басқалар;
т.б. - тағы басқалар;
мсек - 1 секунта метр;
Бт. - биологиялық тиімділік.
Реферат
Дипломдық жұмыс кіріспе, VI бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден турады. Жалпы бет саны 64, ол компьютермен терілген; жұмыстың құрамында 10 кесте, 5 cурет бар, пайдаланған әдебиеттер тізімі - 67. Батыс Қазақстан облысында саршұнақтың екі түрі: кіші және балпақ кең таралған, ал біріншінің практикалық маңызы өте зор және онымен жыл сайын үлкен жер көлемінде күресу шаралары өткізіледі. Тышқантәрізді кеміргіштердің ішінде доминанты болып кәдімгі тоқалтісті тышқан, орман және үй қаптесерлері таралған, соңымен бірге дала қаптесерлері, кіші және үлкен құмтышқандары, сұр егеуқұйрық және басқ. кеміргіштер кездеседі; бұл зиянды кеміргіштер жылына 2-3 ұрпақ беріп көбейеді. Родентицидтермен өңдеу жұмыстары жүргізгеннен 16 күн өткен соң кіші саршұнақтарға изоцин, м.к. (1,0 кгга) қолданған жерде олардың өлгені 93,8% болды, родент, 0,005% түйіршік пайдаланған участкелерде - 92,9%, ал сақталған күздік бидай өнімі - 1,05-1,15 цга. Күздік бидай егісіне 300м жақын орналасқан жайылым мен егістің өзінде қыстап шыққан ересек кіші саршұнаққа қарсы изоцин, м.к. ұланған еліктіргішті шашқанда өңдеуге кеткен шығын қайтарымы 1,9 есе болды.
МАЗМҰНЫ
Б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Батыс Қазақстан облысының топырақ- климаттық жағдайларына
қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3 Арнайы бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидайды өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Зерттеу жұмыстарының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
4.1 Батыс Қазақстан облысы жағдайында кіші саршұнаққа жасалған
фитосанитарлық мониторинг мәліметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
4.2 Батыс Қазақстан облысы жағдайында тышқантәрізді кеміргіштердің саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38 4.3 Батыс Қазақстанда кіші саршұнаққа қолданған родентицидтердің тиімділіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.4 Тышқантәрізді кеміргіштерді ұландырған еліктіргіштермен жою ... ... 47
5 Тәжірибе қорытындыларын экономикалық негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
6 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Елбасымыздың Қазақстан Халқына арнаған 2017 жылғы Жолдауында аграрлық саланы дамытуға ерекше көңіл бөліп, еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты нақты тапсырма бергені белгілі. Нақты міндет пен ел экономикасының қазіргі таңдағы жаңаша дамуы мен бүкіл әлемде орын алған азық - түлік дағдарысы агроөнеркәсіп кешеніне де биік талаптар қоюда. Бұл орайда, жалпы, салаға көрсетілген мемлекеттік қолдаулар жылдан - жылға арта түсуде. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттырып, жұмысты әлемдік стандарттар негізінде жүргізу керек.
Қазақстан Республикасының БҰҰ мүше болудың ең маңызды міндеттерінің бірі-сапалы, бәсекеге қабілетті өнімді, соның ішінде астық дақылдар болып отыр. Осыған байланысты астық дақылдарын өсірудің өндірістік технологиясының жетістіктерін қолданып, оларды ауыл шаруашылық машиналар комплектісімен қамтамасыз етіп, технологиялық жұмыстарды сапалы жүргізу - еңбек өнімділігін арттырып және еңбек шығыны мен өнімдердің өзіндік құқығын төмендетеді. Астық дақылдарды өнімділікті және оның сапасын көтерудің бірден-бір жолы, дақылдың жергілікті жағдайға бейімді перспективті сорттарын өндіріске енгізу және олардың сорттық технологиясын жетілдіре отырып зиянкес, ауруларымен күресуіміз қажет. Батыс Қазақстан облысында өсіретін астық дақылда қауіпті зиянкестерден, зиянды кеміргіштердің маңызы өте зор.
Қазақстанда кеміргіштер тобының 15 тұқымдасына енетін 82 түрі кездеседі. Кеміргіштер дене тұрқы жағынан алғанда шағын сүтқоректілерге жататын жануарлар. Олардың күрек тістері жақсы дамыған, бірақта оның тамыры болмайды және үнемі өсіп отырады. Кеміргіштерде жыртқыш тістер болмайды. Күрек тістер мен азу тістер ортасындағы бос жерді диастема дейді.
Батыс Қазақстан аумағында зиянды кеміргіштердің ішінде саршұнақтар, тоқалтісті тышқандар, құмтышқандар және қаптесерлер кең таралған. Олармен үлкен жер көлемінде күресу шаралары өткізіледі және оған кететін қаражатта мол.
Негізі кеміргіштер өсімдік қоректі жануарлар. Олардың азықтық қорегінде бунақденелілердің, балықтардың, бауырымен жорғалаушылардың, құстардың және ұсақ сүтқоректілердің үлесі аз.
Кеміргіштердің көптеген түрлері ауылшаруашылығы дақылдарына, жеміс және орман ағаштарына, жайылымдықтарға және қоймадағы жем қоры мен азық-түліктерге үлкен зиян келтіреді. Ауылшаруашылығы өндірісіне ең қауіптілеріне аламан, тиіндер, қаптесерлер тұқымдастарына жататын кеміргіштер кіреді.
Батыс Қазақстанда егістік, әсіресе астық дақылдарға, пен жайылымдықтарға саршұнақтар үлкен зиян келтіреді, олардың санын реттеп отыру үшін кең көлемде химиялық препараттар қолданылады. Кейбір жылдары қаптесерлер, тоқал тісті тышқандар және құмтышқандар саны тым көп өсіп, оларға қарсы химиялық родентицидтерді қолдану арқылы күресу шаралар тиімді жүргізіліп келеді.
Жайылымдықтарда үлкен зиянды құмтышқандар келтіреді. 1 гектар жайылымдықта құмтышқандардың екі қонысы кездессе (бұл кеміргіштің 15-20 данасы), олар өсімдіктердің 13 жояды, ал бұл шөп қорымен бір қойды толық асырауға болады екен; ал алты-сегіз қоңыстары 1 гектарда кездессе - құнды жемдік өсімдіктердің барлығы жоғалады.
Неміс мамандарының мәліметтері бойынша, Германияның шошқа фермаларында егеүқұйрықтар жемнің 20% жояды. Америка ғалымдарының есебіне сәйкес, Нью-Йорк қаласында кейбір жылдары егеуқұйрықтар саны 10 млн жетіп, олар азық-түліктің 5-10% - ін құртады немесе жарамсыз етеді. Батыс Қазақстанда ірі қара бордақалаған фермаларда олар малдардың жемдерін жейді және оны ластайды.
Біз осы дипломдық жұмыста Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидай егісінде кездесетін ең қауіпті кеміргіштердің түрлеріне тоқталып, оларға фитосанитарлық мониторингтар өткізіп, биологиялық ерекшеліктерімен танысып, дақылға келтіретін зияндылығын біліп, жүргізілген күрес шаралардың тиімділіктері анықтау.
1 Таңдаған тақырып бойынша әдебиеттерге шолу
Дәнді астықтар ішінде күздік бидай өте құнды тағамдық дақылдардың бірі. Дәнінің сапасы бойынша ол барлық күздіктерден асып түседі. Бидай наны ақуыз (14%) бен көмірсулардың (80%) көптігімен ерекшеленеді. Дәнінде ақуыздың көп болуына ауа райы мен топырақтың, сондай-ақ берілетін тыңайтқыштардың әсері мол. Күздік бидай күздік және көктемдік ылғалдарды жақсы пайдаланады. Ол топыраққа терең енетін мықты тамыр жүйесін түзу арқасында қоректік заттарды жақсы сіңіреді және құрғақшылықтан аз зардап шегеді. Құрғақшылық пен аңызақтан оның өте ерте пісуі де сақтап қалады. Күздік бидай өнімі жоғары агротехникада және аймақта дұрыс орналасса жаздық бидайдан жоғары, ал күздік қарабидайдан үнемі көп болады. Күздік бидайдың жаздықпен азық-түліктік маңызы бірдей бола тұра, ұйымдастыру - шаруашылық құндылығы одан жоғары. Күздегі егіс және жаздық бидаймен салыстырғанда ерте жинау (7-10 күндей), ендіріс құралдары мен адам еңбегін толық және біркелкі пайдалануға мүмкіндік береді [1].
Күздік жұмсақ бидайдың тұқымы, жаздық бидай сияқты +1-2°С жылылықта өне бастайды, бірақ жаппай өнуі +12-15°С температурада жүреді. Бүл жағдайда егін көгі 6-9 тәулікте пайда болады. Мысалы, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің тәжірибелерінде күздік бидай көгі ауаның орташа тәуліктік температурасында 18,6°С жеті тәулікте, ал 15,9 және 12,8°С болғанда (себу мерзіміне байланысты) тиісінше он және он екі тәулікте пайда болады.
Өсімдіктің көмегімен өсуі 3-4°С жылылықта басталады, алайда өсіп-дамуына қолайлы жылылық 12-15°С. Қысқы, көктемгі төменгі температура мен оның күрт өзгеруіне күздік бидай өте сезімтал. Қар қабаты болмағанда температура -І6-18°С өсімдік опат болады, 20 см қар қабаты болса 15-20°С аязға төтеп береді [2].
Күздік жұмсақ бидай күзде және көктемде +2-4°С жылылықта түптене бастайды, бірақ қолайлы жылылық +12-14°С. Солтүстік Қазақстан аймағында қолайлы мерзімде себілгенде 9-20 күннен кейін негізгі сабаққа қоса 2-3 қосымша өркендер қалыптастырады және бүл кезек 30-35 күнге созылады. Жекелеген жағдайларда, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда, өсімдіктер түптеніп үлгермей, қысқы тыныштық күйге кетеді. Күздік жұмсақ бидайдың түптенуі мен оның ұзақтығы температураға ылғал мен қоректік заттар қорына, қыстап шықан өсімдік күйіне байланысты өзгереді. Оның ұзақтығы орта есеппен 30-35 күнге созылады [3].
Әр түрлі тіршілік жағдайларына бейімделгіш зиянкестер, аурулар мен арамшөптер ауыл шаруашылығына орасан зор шығын келтіреді. БҰҰ-ның (ФАО) келтірген мәліметтеріне сәйкес, әлем бойынша зиянды организмдердің ауыл шаруашылығы дақылдары өнімдеріне жыл сайын тигізетін зияны 35% құрайды. Тікелей зияндылықтан басқа, өнімнің сапасын кемітетіні тағы бар. Қазақстанда өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының көпқоректі және 100-ден астам түрі маманданған зиянкестер, 70-тен асатүрі зиян келтіреді. Көпқоректі зиянкестердің ішінде саршұақтарды, тоқалтісті тұшқандардың, қаптесерлердің және басқ. маызы үлкен [4].
1924 ж. Орунбур қал. ҚазОСР Халжеркомитеті Аймақты өсімдік қорғау стациясы құрды. Сонымен қатар осы кезеңде Орал, Ақтөбе, Петропал, Семей, Чимкент, Алматы облыстық өсімдік қорғау станциялары ашылды. Осы жылдан бастап Қазақстанда зиянды кеміргіштер зерттеле басталды [5].
Қазақстанда зиянды кеміргіштер 1924-1940 жылдан бастап Республикалық өсімдік қорғау станциясында істейтін ғалымдар зерттей бастады; мамандар олардың түр құрамына, таралуына және ішіндегі қауіптісының экономикалық маңызына көніл бөлді. Кеміргіштерге инвентаризация жүргізілді, республикада кездесетін кеміргіштердің алғашқы тізімі құрылды. Қазақстанның батысында кіші саршұнаққа және Жетісуда үлкен құмтышқанға күрес шаралары ұсынды. Осы жылдары біздің елде зоологияның дамуына үлкен үлесті А.М. Беляев, Е.А. Гришин, Е.А. Камбулин және басқ. ғалымдар қосты [6-10].
Cоғыс жылдардан кейін өндірісте арзан және болашақты фосфид мырышы шыға басталды, осы кезеңде Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-ның ауылшаруашылық зоология бөлімінің ғылыми қызметкерлері кеміргіштерге қарсы ұланған еліктіргіштерді қолдану және оны жетілдіру мақсатында үлкен жұмыстар жасады. Осы жылдары тың жерлерді көтергенге дейін далалық алақоржынның экологиясы, артынан астық дақылдарға және қоймадағы астыққа зиян келтіретін кеміргіштер жақсы зерттелді [11-16].
Даярлаған күресу шараларды өндіріске енгізуде жоғары экономикалық тиімділік көрсеткіштерге жетті, кейбір қауіпті зиянкестердің зияндылығы төмендеді. Бірақта тың және тыңайған жерлерді көтергенде, кеміргіштердің тіршілік ететін жағдайлары өзгеріске түсті, кейбір түрлерге қолайлы жағдайлар туғанан кейін (орман алқаптары, суғаратын жерлердің көлемі көбейді) маңыздары өсті. Соған байланысты кеміргіштерге қарсы күресу шараларды жетілдіріп отыру керек.
Өткен ғасырдың 50-шы жылдары қызылұрты саршұнақтың биологиясының негізгі ерекшеліктері және зиян келтіретін аймақтары анықталды. Алғашқы рет еліктіргіш қолдану тәсілі даярланды. Тың және тыңайған жерлерде оларға қарсы күресу шаралары кең еңгізілді [17, 18].
Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстар жағдайында кеміргіштерден қауіпті зиянкес болып кіші саршұнақ жатады. Далалық тың және тыңайған жерде және жою шаралардың әсерінен олардың саны және зияндылығы төмендеді. Бірақта далалық және шөлейіт аймақтарда, егістің көлемі жалпы ауылшаруашылығына пайдаланың жерлерінен 40-50% аспағанда саршұнақтың саны 1 га тың участкелерде 40-60 данаға жетті. Соған байланысты 60-шы жылдары Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-ның ауылшаруашылық зоология бөлімінің қызметкелері өңдіріске қажетті бірнеше ғылыми жобалар орындады. Оның ішінде мынаңдайына тоқталып кетеік.
Кіші саршұнақпен күресуде авиационды тәсілді жетілдіру. Ғылыми тақырыпты жүргізгенде авиациалық аппаратура жетілдірілді, глифтор еліктіргіштерді авиациямен шашу методикасы даярланды және басқа өндіріс ұсыныстар жасалынды. Айтылған ұсынысты 1966-1970 жж. өндіріске еңгізгенде 70 мың центнерге жуық астықты сақтап қалдық. Сонымен қатар Кіші саршұнақпен еліктіргіш пайдаланып жер үстіндегі жүргізетін күресуді жетілдіру тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ауылшаруашылық зоология мен механизация бөлімдерінің ғылыми қызметкерлері ұланған еліктіргіш шашатын РОП-1 тіркемелі шашқыш даярлады және сынады. Агрегат жоғары нәттіже көрсетті ( 8 сағат жұмыс кезеңінде 350 га дейін еліктіргішті шашуға болады) және өндеуден жақсы биологиялық және шаруашылық тиімділіктер алынды [19-21]. Өндіріс жағдайында 1966-1970 жж. механизацияланған тәсілмен кіші саршұнақтар мекендейтін Ақтобе облысының 150 мың га кіші саршұнаққа ұланған еліктіргіштер қолданды; жүргізген шарадан қосымша 50 мың центнерға жуық астық жиналды.
Жұмыс бабында жаңа родентицид - глифтор сынаудан өтті. Родентицид пен даярланған еліктіргіштің мөлшері және авиаөндеуде қолданатын еліктіргіш даярланатын тәлісі сынаудан өтті. Глифторды еліктіргіштің тиімдідігі фосфидтіке қарағанда жоғары болды.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдарының екінші бөлімінде Алматы жеміс аймағындағы орман қарасақ және онымен күресу шаралары тақырып бойынша ғылыми жұмыстар жүргізілді. Алғашқы рет осы кеміргіштің биологиясы мен зияндылығы зерттелді, оларға қарсы ұланған еліктіргіш пайдалану сынықтан өтті. Өндіріске ұсыныстар берілді, қарасақтың күресіне кеткен шығын 15 есе ақталынады [22].
В.Н. Мазин [23, 24] Қазақстанның оңтүстік-шығысында қосаяқтылардың экологиясы және шаруашылық маңызы тақырыбы бойынша ғылымы жұмыс өткізді. Автор қосаяқтың 7 түрінің биологиясың зерттеді және олардың шаруашылық маңызына тоқтады.
1972 ж. Солтүстік Қазақстанның орманды- далалық аймақта үлкен ғылыми жұмыс жасалынды. Автор тышқантәрізді кеміргіштердің шаруашылық маңызың зерттеген. Көпжылдық зерттеулердің нәтижесінде орман, дала және үй қаптесерлердің, Эверсман және жунгар атжалмандардың, қызыл және кәдімгі тоқалтісті тышқандардың саны тың және тыңайған жерлерді көтеруден кейін өсіп кеткені айтады. Типті кеміргіштердің саны орташа (100 қапқанға 10-12% жануарлар түскенде) астық дақылдардың өнімі 3-5% төмендеді. Тышқан тәрізді кеміргіштер бау-бақта, жабық жерлерде және көпжылдық шөптерде қатты зиян келтіреді [25, 26].
Тың және тыңайған жерлерді көтергенен кейін бұрында Солтүстік Қазақстанның орманды- далалық аймақта жаппай таралған далалық алақоржын мен сүйірбасты тоқалтіс сандары құрт төмен түсіп, тек локальды жерлерде көбеіп кетуі мүмкім.
Ғылыми зерттеу жұмысты негізденіп орманды-далалық аймақта тышқантәрізді кеміргіштерді жою үшін глифтор мен фосфид мырышың қосқан дән еліктіргішті пайдалануға болады. Даярлаған еліктіргіштерді кеміргіштер жиналатын стацияларда: орман алқаптары, көпжылдық шөптер, астық дақылдарға жақын орналасқан тың жерлерде шашып қолданады. Көкшетау мен Торғай облыстарда 1973 және 1975 жж. аралығында тышқантәрізді кеміргіштер сақталынатын 20,0 мың га стацияларда ұланған дәнді еліктіргіштер қолданды, оның нәтижесінен 135,0 мың га астық дақылдар зиянкестерден сақталынды.
Көпжылдық ғылыми жұмыстардың көрсеткіші бойынша Оңтүстік Балқаш аймағында, Қызылқұм мен Мойынқұм жайылымда шөптерге үлкен зияндылықты үлкен құмтышқан келтіреді. 1 га жайылымда 1,2-2,0 кеміргіштің қоныстары кездессе, бұл дегеніміз зиянкестің 12-15 данасы, олар мал жейтің шөптердің өнімі 25-33% азаяды. Бұл кеміргіш зор зияндылықты саксаул егістеріне келтіреді, олардың 30-40% жояды. Алматы облылысының кейбір аймақтарында жайылым мен көпжылдық шөптерге қызылқұрық құмтышқаны зиян тигізеды [27].
Оңтүстік-шығыс Қазақстанның тау бөктерінде кеміргіштердің биологиясы, зияндылығы зерттелді және оларға қарсы экологиялық және басқа аспектарды еске алып алдын ала мен жою шаралары ұсынды [28-29].
1970-шы жылдары Шығыс-Қазақстан мен Павлодар областарда зиянды кеміргіштерді зерттеуде үлкен жұмыстар атқарылды. Кеміргіштердің зиян келтіретін аймақтары анықталды және олардың санын азайтуда ұсыныстар берілді. Алтай цокорға қарсы еліктіргіш тәсілді пайдалануы зерттеуден өтті. Зиянкес Шығыс Қазақстан аймақтың егістік жерлерінде 250,0 мың га таралған. Шабынды мен жайылымнан басқа цокор техникалық дақылдар егістерінде, кең және ұзын ін қазып, өсімдіктердің тамырларына зиян келтіреді [30]. Шығыс және Солтүстік-Шығыс Қазақстанда астық дақылдарға зияндылықты далалық, орман, үй қаптесерлері, сүр және жонгар атжалманы, кәдімгі тоқалтісті тышқан тигізеді. Осы кеміргіштерден келген астық дәндеріне кешенді шығын 4-5% [31, 32].
Алтайдың Қазақстан бөлігінде орман дақылдарына, олардың көшеттеріне және табиғи жас ағаштарға кеміргіштердің мынадай түрлері (тоқалтісті тышқандардан: кәдімгі, қара-қоңыр, экономды, қызыл, қызыл-қоңыр; қаптесерлерден: орман, азиялық, далалық, үй және малютка) зиян келтіреді. Аталған кеміргіштердің экологиясының негізгі жерлері (стациаларда таралуы, көректенуы, көбеюі, популяцияның жыныстық және жастық кұрамы) және зияндылығы зерттелді [33]. Отандық және шет мемлекеттердің родентицидтердің биологиялық тиімділіктері кешенді тышқантәрізді кеміргіштерге анықталды [34, 35].
Cексенінші жылдары саршұнақтардың зияндылығын төмендету үшін шаруашылықтарда кеміргіштердің қоңыстанғанына карта даярланды. Ғылыми жұмыстардың нәтижесінде Методические рекомендации по защите растений от вредных грызунов на западе Казахстана басымнан шықты [36]. Тышқантәрізді кеміргіштер мен кіші саршұнаққа қарсы бірнеше қанның антикоагулянты-родентицидтер сынаудан өтті және олардың биологиялық тиімділіктері анықталды [37, 38]. Осы кезеңде Батыс Қазақстанда зиянды кеміргіштердің санын анықтауда аэрокөзбен шолу тәсілі зерттеуден өтті.
Cексенінші жылдардың екінші жартысында Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның шөлмен шөллейіт аймақтардағы мекендейтің кеміргіштердің популяциясының құрамына жайылымның әртүрлі пайдалануы зерттелді. Жүргізген зерттеу жұмыстардың нәтижесінде құмды жайылымда қосаяқтардың өсімдіктерге және жайылымның әртүрлі пайдалану жолдары қызылқұйрықты құмтышқанның орналасыуна әсері білінді [39, 40].
Қазақстанның оңтүстік - шығысында 2006-2008 жж. тышқан тәрізді кеміргіштердің түрлік құрамын, биотоптың орналастыруын анықтау үшін стационарлық бақылаулардан басқа әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарда маршрутты тексеру жұмыстар жүргізілді. Далалық жұмыстар кезінде аталған биотоптарда келесі кеміргіштер кездесті және олар ескерілді: үй қаптесері - Mus musculus, дала қаптесері - Apodemusagrarius, орман қаптесері - Apodemus sulvaticus, кәдімгі тоқалтіс - Microtus arvalis, сұр егеуқұйрық - Raftus norvegicus, жыңғыл құмтышқаны - Merionestamariscinus, орман қарақасы - Dyromus nitedula және кәдімгі соқыртышқан - Ellobius talpinus[41].
Тексерілген аймақта тышқан тәрізді кеміргіштердің саны табиғи және ауылшаруашылық дақылдарда маусым бойынша ауытқыды. Мысалы, көктемде (наурыз - мамыр) әр түрлі стацияларда 1 түнде 100 тұзаққа түскен тышқан тәрізді кеміргіштердің саны мынадай: ауылшаруашылық дақылдарының егістеріне түйісетін орман жолақтарында популяция тығыздығы 6-дан 24-ке дейін (орташа 13,3%), суару жүйксінің маңайындағы тоғай мен шағыр бұталарда 7-ден 24-ке дейін (орташа 16,7%) және шабындықтарда 7-ден 24-ке дейін (орташа 15,2%). Осы мерзімде II-IV жылдық жоңышқа егістерінде тышқан тәрізді кеміргіштердің тығыздығы 5-тен 14-ке дейін (орташа 10,8%), жеміс бақтарда-10-14 (орташа12,0%), дәнді дақылдарында (күздік бидай және арпа) -6-20 (орташа 9,8%).
Сөйтіп, дәнді, дәнді бұршақты, техникалық және көкөніс дақылдарының вегетация кезеңінде олардың егістерінде әрқашан үй, орман және дала қаптесерлері, кәдімгі тоқалтіс тышқан, сұр егеуқұйрық мекендеген. Олар Алматы обылысының агроценоздарының негізгі зиянкестері болып табылады [42].
Кеміргіштердің санын реттеуге арналған барлық агротехникалық шаралардың ішінде жерді жырту ең күшті әсер етеді. Осы шараны күндізгі уақытта құрғақ ауа - райында жүргізген тиімді келеді [43, 44]. А.Ағыбаев және басқ. [42] жазуы бойынша, күздік бидай егістерінде жерді жыртудан кейін кеміргіштердің 100 тұзаққа түсуі орташа 0,2-0,3%-ды, ал осы дақылдың балауызды және толық пісу кезеңінде 14,7%-ды құрады. Жерді жырту кезінде кеміргіштер жарақаттанаді, әрмен қарай азықтық қорын жоқ болуынан, күндізгі және түнгі жыртқыш құстардың әсерінен кеміргіштердің саны төмендейді, бұл процесс соңғы жылдары біршама белсенді өтеді.
Жақын және алыс шетел мемлеккеттерінде, әсіресе Ресейде далалық жағдайда зиянды кеміргіштермен күресуде бірқатар родентицидтер кеңінен қолданылады, олардың әсер ететін негізі ретінде бродифакум қызмет атқарады [45].
А. А. Яковлев және басқ. [46] кеміргіштердің санына байланысты Рессейде тоқал тісті тышқандарға қарсы родент пен клераттың гранулдарын 5г-нан барлық аудан бойынша орналастырылды: зиянкестің саны 100 тұзаққа 11-20 дана түскенде 1га дайын еліктіргішті 200 нүктелерге, 100 тұзаққа 21-30 дана болғанда - 400 нүктелерге және 100 қапқанға 30-данан артық болғанда 600 нүктелерге орналастыру туралы ұсыныс береді.
А.Ағыбаев [47] айтуы бойынша, осы ғасырдың басында Қазақстан Республикасының териториясында 2003-2012 жылдар аралығында қолдануға рұқсат берілген пестицидтер тізімі бойынша тек родентицид шторм, 0,005% балауызды брикет, қоймадағы синатропты кеміргіштерге қарсы пайдалануын ұсынған. Соған байланыты Батыс Қазақстан жағдайында далалық жерлерде саршұнақтар мен тышқан тәріздес кеміргіштерге қарсы шторм, 0,005% балауызды брикет сынаудан өтті.
Родент 0,005% пен клерат 0,005% гранулаларды тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы көктемде немесе күзде қыстық қоныстарында пайдалану керек. Уланған еліктіргіштердің алынатын мөлшері зиянды кеміргіштердің популяция тығыздығына (санына) байланысты болады. Мал жаю өңдеуден бастап бір-біржарым айдан кейін ғана рұқсат етіледі [48].
2 Батыс Қазақстан облысының топырақ- климаттық жағдайларына қысқаша
сипаттама
Батыс Қазақстан облысы Республикамыздың батысында Орал өзенінің орта ағысы бассейнында орналасқан және 150 мың км2, немесе 15 млн. га жерді алып жатыр. Облыстың солтүстіктен оңтүстікке дейінгі арақашықтығы 425 км, шығыстан батысқа дейін 585 км құрайды. Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау облыстарымен,батысындаРесейдің Астрахан, Волгоград,солтүстік-батысында Саратов, Самара, cолтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі. Әкімшілік жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік округтерге бөлінген.Аталған аймақтың 15,1 % егістік, 14,1% шабындықтар және 70,8 % жайылым жерлері.
Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий маңы ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар мен сор ойпаңдар алмасып жатқан жазық болып келеді. Бұл өңірдің абсолюттік биіктік 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абсолюттік биіктігі 45-65 м). Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөлігі -құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абсолюттік биіктігі 110-260 м, ең биік жері -- Ақтау (Бортау) тауы (263 м).
Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі далалық белдемде, қалған жері шөлейт және шөл белдемдерде жатыр. Облыс жерінің 15%-ін құмды алқап алады. Қиыр солтүстік, Сырт су айрықтарында қара, Сырт және Орал үстіртінің қыратты бөліктерінде қызыл қоңыр, өзен аңғарларында шалғынды сортаң, шөгінді (құмдақ-сазды) топырақ түрлері тараған. Облыстың оңтүстік бөлігін құмды алқаптар (Нарын, Көкөзенқұм, Аққұм, Қарағандықұм, т.б.) алып жатыр[49, 50].
Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы - 11- 14 °С, кейде - 40°С-қа дейін төмендейді, шілде айындағы температура 22- 25°С, кейде 40 °С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көп жылдық орташа мөлшері 190 мм (оңтүстікте) және 350 мм (солтүстікте). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстікте) 140 күнге (солтүстікте) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 мсекунтқа дейін) болып тұрады. Өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150- 170 тәулік [51].
Облыс аумағында ғасырлар бойы үстем болған табиғи құбылыстардың әсерінен тым континенттік климат басым қалыптасқан және бұл сипат солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай күшейе түседі. Континенттік климат нәтижесінде күн мен түн, қыс пен жаздағы ауа райының шұғыл қарама-қарсылығы байқалып, қыс маусымы жазға тез ауысады. Бүкіл облыс жері үшін атмосфералық жауын-шашынның тұрақты болмауы мен тапшылығы, қар жамылғысының жұқалығы мен ашық далада ұлпа қардың жел екпінімен ұйытқып ұшып кетуі, ауа мен топырақтың тым құрғақтығы, бүкіл вегетациялық (өніп-өсу) кезеңінің өн бойында жер бетіне тікелей күн жарығының өте көп түсуі және топырақтың қарқынды булануы тән.
Табиғи-экономикалық жағдайына қарай Батыс Қазақстан облысы үш аймаққа бөлінеді:
І-ші аймақ (шет) мал шаруашылығы. Бунде шет аймақтар орналасқан: Бөрлі, Теректі, Шыңғырлау ауыл шаруашылығымен, Зеленов шаруашылығының көп бөлігі және Сырым мен Ақжайық аудандарының бөліктері кіреді. Шаруашылықтың басты мақсаты - мал шаруашылығын жеткілікті дамыта отырып, егісті өсіреді.
Бұл аймақта қоңыр құба, құба және шалғынды топырақтар бар [49].
Зеленов, Сырым және Шыңғырлау аудандарындағы жерлерді құм жауып жатыр. Бұл аймақтың табиғи өсімдік жамылғысы шалғынды және өрт шалғындары (Жайық өзенінің алқабында), сондай-ақ шөп-жусанды далалар.
Бірінші аймақта орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 250-ден 300 мм-ге дейін жетеді.
ІІ-ші аймақ (алдыңғы шет) мал шаруашылығы. Бұл аймаққа Сырым ауданы, Жәнібектің солтүстік бөлігі сонымен қатар Зеленов, Тасқала мен Ақжайық аудандары да кіреді. Алдыңғы шет аймақта орналасқан шаруашылықтың басты бағыты - мал шаруашылығы. Жайылымдар ауыл шаруашылығы жерлерінің үлкен бөлігін құрайды. Бұл аймақтың топырақ жамылғысы, негізінен, саңырауқұлақтармен бірге сирек кездесетін құба, сазды және сазды топырақтан тұрады [49].Аймақтағы өсімдік жамылғысы гетерогенді болып табылады және ең өнімді жемшөпті жерлер - қышқыл өсімдіктері бар далалық эстуариялар.II-ші аймақтың орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 220-250 мм.
ІІІ-ші аймақ (каспий маңы ойпаты) мал шаруашылығы. Каспий ойпаты маңына Бөкейорда, Жаңақала, Казталов, Қаратөбе, Сырымның оңтүстік бөлігі, Ақжайық және Жәнібек аудандары кіреді. Бұл аймақта жабық және жартылай тіркелген құмдардың үлкен аумақтары бар.Топырағы - ашық құба, сортаңға салынған саздақтар, сондай-ақ қоңыр, жеңіл механикалық құрамнан тұрады [50]. Аймақта егістік жер 5-7 % алып жатыр. Аймақтың орташа жылдық жауын-шашын мөлшері шамамен 200 мм.
Қыс маусымы. Қысы суық, көбіне бұлтты, бұлыңғыр, бірақ қысқа, ал жаз ыстық және әжептәуір ұзақ болады. Бүкіл облыс аумағы үшін ауаның орташа жылдық температурасы 5,9°С жылы келеді. Қыс маусымы, әдетте, тәуліктік температураның 0°С-тан төмендеуінен басталады; бүл құбылыс облыстың солтүстігінде қазан айының соңғы күндерінде, оңтүстігінде 5-10 қарашада болады.
Тұрақты қар жамылғысы солтүстік аудандарда желтоқсанның алғашқы он күндігінде, ал оңтүстік аудандарда желтоқсанның екінші он күндігінің ақырында түзіледі. Қыс ерте түскен жылдары облыстың солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы қарашаның алғашқы күндерінде, ал кеш түскен
жылдары қаңтарда түзіледі. Оның қалындығы облыстың солтүстік бөлігінде
наурыздың алғашқы жартысында 25-30см-ге және оңтүстік бөлігінде 10-20
см-ге жетеді. Қар суының орташа жылдық қоры облыстың солтүстігінде 90 мм-ге, оңтүстігінде 30-55 мм- ге дейін жиналады; қар жұқа болган жылдары орташа көп жылдық қар мөлшері 1,5- 2 есеге дейін азаяды. Ең суық ай - қаңтар. Бұл айда температура облыс солтүстігінде - 14-11°С аяз болады, орташа температура - 12,9°С. Қысқы кезеңде облыс аспанына арктикалық ағын енген кезде ауаның суықтығы оқта-текте - 30-35°С- қа дейін төмендейді, өте суық күндерде абсолюттік ең төменгі температура - 40-44°С-қа дейін барады.
Кейде қаңтар мен ақпанда 1-3 күнге созылатын жылылық болуы мүмкін. Қыс айларында желдің қарқыны 4,5-5 мсек. жетеді. Әсіресе ақпан мен наурызда күшті жел соғып, қарлы боран мен бұрқасын үйтқиды. Көп жылдық қарлы боран күндерінің қыстағы орташа мөлшері облыстың солтүстігінде 30-35 күнге, оңтүстігінде 15-20 күнге жетеді. Ауа температурасының 0°С- тан жоғары тұрақты шамасы облыстың солтүстік жағында сәуірдің алғашқы бес күндігінде, оңтүстік батысында наурыздың үшінші он күндігінің басында байқалады. Бұл кезеңде қар жамылғысы сетінеп, жылғалардан су ағып, өзендер деңгейі көтеріле бастайды.
Көп жылдық бақылаулардың мәліметтері бойынша Орал қаласында 24 сәуірде ауаның орташа тәуліктік температурасы 10°С-тан жоғарылайды да, ауыл шаруашылық дақылдарының басым бөлігі белсенді өсіп-өну кезеңіне өтеді. Көктем облыста ерте және жаппай басталады, бірақ күннің жылынуы үнемі ауытқулы болады, оқтын-оқтын ызғырық байқалады. Жалпы, аязсыз кезең облыстың солтүстігінде 130 күнге, оңтүстігінде 170 күнге дейін жетеді. Кей жылдары аязсыз кезең бұл шамадан едәуір ауытқуы мүмкін [51].
Жаз айлары. Жаз айларына ыстық, қуаң өрі шаңқай ашық ауа райы тән. Бүкіл аумақтағы ауаның орташа температурасы шілдеде 23,6°С құрайды, абсолюттік максимум 41-45°С ыстыққа жетеді. Облыс жағдайында топырақтың жеткілікті ылғалданып, егіннен мол өнім жинау көрсеткіші
атмосфералық жауын-шашын түсіміне байланысты. Олардың жылдық мөлшері солтүстігінде 300 мм-ден және оңтүстігінде 140 мм-ге дейін
ауытқиды, бүкіл облыс аумағы үшін орташа шама 263 мм- ге сәйкес келеді.
Бірақ жауын-шашын әр жылда әркелкі мөлшерде болады. Агроклиматтық аудандарда 10°С-тан жоғары температуралық кезеңнің ішінде орташа алғанда солтүстікте 100-135 мм, оңтүстігінде 90-100 мм жауын-шашын түседі, Бұл жылдық жауын-шашынның 45-55%- ғана. Бұл кезендегі булану шамасы солтүстікте 850 мм- ден, оңтүстігінде 1300 мм-ге дейін шарықтайды. Вегетациялық кезең ішінде жауын-шашын мөлшері өсімдіктің қалыпты өсуі мен дамуы үшін жеткіліксіз болады, оның үстіне жылы кезендегі жауын-шашын жоғары температурамен үштасады да, іс жүзінде өсімдік үшін пайдасыз, қажетсіз болып қалады. Жылы кезеңдегі бұл ыңғыр күндердің саны айына 5-8 күннен аспайды, ал желдің орташа айлық жылдам дығы жазғы кезеңде 3,5-4,5 мсек болады.
Облыстың ауа райы көктемнің соңында және ерте күз айларында шаруашылыққа аса қолайсыз. Осы мезгілде ызғар соғып, атмосфера және топырақ құрғақшылығы артып, аңызақ тұрып, шандақ пен құм борататын екпіні 15 мсек-тан асатын күшті дауыл соғып, бұршақ жауып, көк мұз басып, т.б. табиғи құбылыстар жиіленеді.
Батыс Қазақстан облыстағы өзендер Каспий теңізі алабында жатыр. Ұзындығы 100 км-ден асатын 14 өзен бар. Басты су артериясы -- Жайықөзені солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарайағады. Оның облыс
жеріндегіұзындығы 500 км-дей. Осы облыстерриториясында Жайыққа Емболат, Шаған, Дерқұл, Елек, Шыңғырлау, Барбастау өзендеріқұйылады. Жалпыоблыстаүлкенді - кішілі 200 - денастамөзенбар. Олардың 65 жазда кеуіп құрғақ кетеді; ұзындығы 10 км - ден аспайтын шағын өзендер дебаршылық. Ұзындығы 200 км - ден асатын өзендер небәрі - 8.
БатысҚазақстаноблысында 140-танастамкөлдербар. Оның 9-ның су аудан көлемі 10 км²-ден асады. Суытұщымаңыздыкөлдері: ҚамыстыСамар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірітұздыкөлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Боткөл, т.б. Жербетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгеттер салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Қараөзен (Үлкенөзен) бойында (Бітік, Дөңгелек, Киров, Пятимар, Сарышаған, Айдархан) орналасқан.
Жануарлар.Батыс Қазақстан облысының тоғайлы-орманды өңірлерінде бұлан, елік; өзендер бойындағы қалың қамыс арасында қабан; оңтүстігіндегі құмды жағында ақбөкен, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, құндыз; кеміргіштерден сарышұнақ, құм тышқандар т.б. мекендейді.
Облыста құстардың көптеген түрлері (аққу, қоңырқаз, сұрқаз, тырна, бірқазан, балықшы, құр, ақиық, кезқұйрық, безгелдек, қаршыға, т.б.) кездеседі. Өзен-көлдері балыққа бай (сазан, көксерке, аққайраң, табан, жайын, шортан т.б.). Жайық өзенінде бекіретәріздестер (бекіре, шоқыр) кездеседі.
Облыс аумағында сүтқоректілердің 70 түрі, құстардың 310 - ға жуық, рептилияның 19, қос мекенділердің 7, балықтардың 51, әр алуан омыртқасыздардың мыңдаған және дөңгелек ауыздылар мекендейді.
Сүтқоректілерден өздерінің алуан түрлілігімен ерекшелінетін кеміргіштер де бар. Олардың ішінде әсіресе кіші сарышұнақ, әр түрлі қаптесерлер, тоқалтісті тышқандар, дала алақоржыны кеңінен таралған. Қамысты - қоғалы қалың нудың арасында, кейбір өзендер мен ірі көлдерде оңдатра (су тышқаны) мекендейді. Жайықтың ескі арналарында қайтадан құндыз кездесе басталды.
Жыртқыштардан қасқыр, түлкі, аққұлақ, аққіс мекендейді; сондай - ақ қарсақ, дала мен борсықты, кейде шұбаркүзенді көруге болады; оңтүстік - батыстағы адырлы құмдарда жабайы мысық бар, кейде бұл ауданда жанат тәрізді ит кездеседі. Оқта - текте тоғай тауығы, кәмшат, еуропа қара күзені, тіпті сілеусінді ұшырастыруға болады.
Құстардың ішінде ең көбі торғай тектестер (120 - ға жуық түрі бар). Орман - тоғайда қызылторғай, мысықторғай, сарышымшық, қызылқұйрық, мақтанторғай, құрқылтай, барқылдақ торғай кездеседі. Орман алаңқайларында сұлусары, бақторғай, сұр мақтанторғай; өзен жағалауларын, ескі арналарды бойлай өскен бұталарда құрқылдақторғай, жасымықторғай мекендейді.
Өсімдіктер.Облыстың солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің өсімдік түрі басым. Өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей жерлерде қалың қамыс, құрақ өседі. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал, Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп кездеседі.
Облыстың флорасында 106 тұқымдасқа жатқызылатын гүлді өсімдіктердің 1300 - ге жуық түрі, олардың ішінде күрделі гүлді (220), атбас бұршақты (139), астық тұқымдас (118), көкпек (113), зиягүл (104) түрлері бар.
Облыстың өсімдік жамылғысында үш белдем (зона) элемент кездеседі. Шөптесін қорының басты түрі - жайылмалық шалғындар. Жайықтың төңірегінен биіктеу белесті - жады келетін жайылмаларында бидайық тектес және жусанды - бидайық аралас өскен шалғын көп кездеседі. Жайылмалық шалғындарда көбіне миямен араласа бидайық, сұлыбас өседі. Жайылмалардың ең төмен учаскелерін өлең шөбі басым батпақты шалғындар алып жатыр. Облыстың орман - тоғай өсімдіктерін зерттеген кезде дала тоғайларының негізінен қосымша ылғалды белдемдерге ұштасып келетіні анықталды. Облыстағы орман алқаптары - жайылмалық орман - тоғай, құмайт масивтердегі бұталы алқап және көлтабан ойпандарындағы массивтер түрінде өскен ; жайылмалық тоғай көбіне өзен аңғарларымен байланысты. Мұнда аралас өскен бұталы үйеңкі, қара және ақтерек, шегіршін, көктерек, қайың, емен ағаштары ұзақ уақыт суда қалуға бейімделген[49].
3 Арнайы бөлім
3.1 Батыс Қазақстан облысы жағдайында күздік бидайды өсіру технологиясы
Күздік бидай - Triticum аestivum L. - бір жылдық астық тұқымдас өсімдік. Күздік бидай күз айында егіліп, өнімі келесі жылда жиналады. Вегетациялық кезеңі - 2 кезеңнен тұрады: күздік - (40-45 тәулік), бұл кезде олардың тамыр жүйелері төзімді, сонымен қатар жер үстіндегі вегатативтік мүшелері температураның төмендеуіне байланысты бейімделіп, шыныға түседі: көктемгі жазғы - (75-100 тәулік), бұл кезде олардың аталық-аналық мүшелері жетіле бастайды.
Күздік бидай күзгі және қысқы ылғалды, қоректік заттарды тиімді пайдаланып, жазғы ылғал тапшылығына, топырақ ауа құрғақшылығына төзімді келеді. Күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ерте масақтанып, бұрын піседі және егісінде арамшөп аз болады. Күздік бидайды өте ерте не кеш егу оның қыстап шығуына қолайсыз әсер етеді. Аса ерте егілген дақыл гүлдеу жағдайы (яровизация) сатысынан ерте өтіп, қаулап өсіп шығып, қыстағы суыққа үсіп кетеді, ал кеш егілсе өсімдік толық тамырланып, түптеніп үлгермейді, тиісті қоректік заттар қорын жинай алмайды да, үсікке ұшырайды [52].
Күздік бидай жаздық бидайдан 10-15 күн ерте піседі. Сондықтан ол ауылшаруашылық жұмыстарын қарбалассыз ұйымдастыруға үлкен жеңілдік туғызады. Қазақстанда өсірілетін барлық күздік бидай сорттары бидайдың жұмсақ түріне жатады.
Егістікте ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдана отырып, барлық қажетті агротехникалық шаралардың өте мұқият уақытысында қолданылуы интенсивті технологияның негізгі шарты болып есептеледі.
Қазақстан Республикасында аудандастырылған күздік бидай сорттарының көпшілігі жергілікті селекция сорттары. Кең тараған сорт Безостая мен қатар, Қазақстан ғалымдары шығарған Богарная-56, Қарлығаш, Жетісу, Алматы, Стекловидная-24, Красноводопадская-210, Казахстанская-10 сияқты, тағы басқа сорттарды айтуға болады. Батыс Қазақстан аймағында тамыз және қыркүйек айларында жауын-шашын аз жауады. Сондықтан, күздік бидай себілгеннен кейін тұқым мен топырақ жанасу үшін танап катоктармен нығыздалады.
Күздік дақылдар, оның ішінде күздік бидай, негізінен Қазақстанда суармалы немесе ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген тәлімі егіншілігінде өсіріледі. Суармалы егіншілікте олар көбіне екпелі пардан кейін орнастырылады, ал тәлімі егіншілікте таза парға себіледі. Сонымен қатар күздік бидай пардан басқа алғы егістерден кейінде себіледі. Оларға сүрлемдік жүгері, екпелі көп жылдық шөптердің қыртысы және басқа отамалы дақылдар жатады. Пардан басқа алғы дақылдардан кейін күздік бидайға топырақ өңдеу жүйесі жергіліктің ауа райына, алғы дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, танаптың фитосанитарлық жағдайына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, күздік бидай бір танапта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz