Антропогенді әсерлердің негізгі көзі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Майемгенов Талгат Келсимович
Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Майемгенов Талгат Келсимович
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы __________ Есжанов Б.Е.
Нормаконтроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Майемгенов Талгат Келсимович
Жұмыс тақырыбы: Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
2. Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
3. Қабыршақсыз көкбас балығы
4. Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
5. Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1 Кирпичников В.С. Генетика и селекция рыб. Л.: Наука. -1987. - 520 с.
2 Захаров В.М., Кларк Д.М. Биотест : интегральная оценка здоровья экосистем и отдельных видов. М.: Моск. отд. междунар. фонда Биотест. - 1993. - 68 с.
3 Савваитова К.А., Чеботарева Ю.В., Пичугин М.Ю., Максимов С.В. Аномалии в строении рыб как показатели состояния природной среды.Вопросы ихтиологии. - 1995. Т. 35. №2. С. 182-188.
4 Мелехова О. П., Егорова Е. И., Евсеева Т. И. и др. Биологический контроль окружающей среды; биоиндикация и биотестирование : учеб. Пособие для студ. высш.учеб.заведений. М. : Издательский центр ‹‹Академия››, - 2007. - С. 288.
5 Израель О.А., Филлипова Л.М., Семевский Ф.Н. и др. Проблемы экологического мониторинга и моделирования экосистем. Л., - 1979. - Т 2, - С.7-27.
6 Камшилов М.М. Теоретические проблемы водной токсикологии. Норма и патология, М.,- 1983. - С. 22-25.
7 Федоров В.Д. Изучение загрязнения окружающей природной среды и его влияния на биосферу. - Л., - 1979. - С. 8-13.
8 Абакумов В.А., Сущеня Л.М. Экологические модификации и критерии экологического нормирования. - Л., - 1991. - С. 41-51.
9 Брагинский Л.П. Принципы классификации и некоторые механизмы структурны - функциональных перестроек пресноводных экосистем в условиях антропогенного пресса Гидробиологический журнал. - 1998. - Т.34. - №6. - С.72-94.
10 Строганов Н.С., Гидробиологический журнал. - М., - 1967. - №5.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Майемгенов Т.К.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Қабыршақсыз көкбас балығы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Майемгенов Т.К.
МАЗМҰНЫ
бет
АНЫҚТАМАЛАР
7
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
8
КІРІСПЕ
9
1.1
Гидробионттардың (балықтардың) антропогенді жүктемелерге әсері
11
1.2
Балқаш су алабының физико-географиялық сипаттамасы
18
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
23
2.1
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
23
2.2 Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
23
2.3
Балықтарды аулау жолдары, жиналған нысандардың жалпы саны
24
2.4 Зерттеу әдістері
Зерттеу әдістері
26
3
Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау
31
3.1
Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
31
3.2
Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
34
3.3
Қабыршақсыз көкбас балығы
45
3.3.1
Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
45
3.3.2
Популяцияның жастық құрамы
49
3.3.3
Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
50
3.3.4
Қолайсыз жағдай индексі және морфопатология
68
ҚОРЫТЫНДЫ
70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А
74
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылады:
Адаптация - бассейіндегі балықтардың өмір тіршілігін бақылау.
Биоиндикация - тірі организмдердің тіршілік ортасында олардың реациясы арқылы экологиялық жағынан маңызды табиғи және антропогенді жүктемелерді анықтау мен табу.
Ихтиомониторинг - қандай да бір аумаққа, су бассейніне, су қоймаға, белгілі бір балық түріне мониторинг жүргізу.
Мониторинг - үздіксіз бақылау шараларын жүргізу мен қоршаған орта жағдайына баға беру.
Су токсикологиясы гидробионттар үшін су ортасының токсикалық қаситетін зерттейтін ғылым саласы. Ол ластанған су қойма жағдайында биоценотикалық қарымқатынасты, ластаушы заттардың су қоймалардың өзінөзі тазарту процессіне әсерін, улы заттардың су қоймаға түсуін, токсикоздардың диагностикалық әдістерін және т.б. сұрақтарды зерттейді.
Фенон - фенетикалық компоненттердің қатынасының тез арада өзгеріске ұшырауы.
Фенодевианттар - гомеостаздық даму кезінде, популяция генофондына поллютанттардың әсерінен пайда болған морфологиялық ауытқулар мен кемтарлықтар.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер қолданылды:
ҚЖИ - қолайсыз жағдай индексі.
As - асимметрия.
A - аналь қанатындағы сәулелердің саны.
aD - антедорсальді ара қашықтық.
aA - тұмсығынан аналь қанатына дейінгі арақашықтық.
aV - тұмсығынан бастап құрсақ қанатының негізіне дейінгі арақашықтық.
ao - тұмсығының ұзындығы.
a және P - тұмсығынан бастап кеуде қанатының негізіне дейнгі ара қашықтық.
D - арқа қанатындағы сәулелердің саны.
Dl - арқа қанатының негізінің ұзындығы.
hc - басының биіктігі.
Hc - денесінің ең жуан бөлімі.
hc - денесінің ең жіңішке бөлімі.
Hl - денесінің ең биік жері.
hl - денесінің ең төменгі бөлімі.
hD - арқа қанатының биіктігі.
hA - аналь қанатының биіктігі.
io - көздерінің аралығы.
L - балықтың толық ұзындығы.
l - балықтың құйрық қанатынсыз ұзындығы.
lA- аналь қанатының ұзындығы.
lc - басының ұзындығы бүйір жағынан тұмсығының жоғарғы бөлігінен соңына дейін.
lP - lV кеуде және құрсақ қанаттарының ұзындығы.
lCi - құйрық қанатының төменгі қалақшасының ұзындығы.
lCs - құйрық қанатының жоғарғы қалақшасының ұзындығы.
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы.
lmd - төменгі жағының ұзындығы.
o - көзінің диаметрі.
op - көз айналасы бөлімі
P- кеуде қанатындағы сәулелердің саны.
pD - постдорсальді ара қашықтық.
P және V - кеуде және құрсақ қанаттарының арақашықтығы.
Q - дене салмағы.
q - ішкі мүшелерінсіз дене салмағы.
V- құрсақ қанатындағы сәулелердің саны.
Vert - омыртқалардың саны.
V және A - құрақ және аналь қанаттарының арақашықтығы.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Суды тұрмыстық, өндірістік және ауыл шаруашылық қажеттіліктер үшін пайдалану, су қоймалардың ластануы, су жинайтын бассейндерде гидрологиялық режимнің бұзылуы әсерінен қазіргі уақытта Дүние жүзі бойынша тұщы су экожүйелері антропогендік әсерлердің алдында тұр. Популяциялардың кішкене оқшауланған экожүйеде тіршілік етуі қоршаған ортаның кездейсоқ факторларына тікелей байланысты. Антропогенді әсерлердің жоғарылауына байланысты көптеген су қоймалардың экожүйелері тасымалдануда. Қазіргі кезде поллютанттардың саны көбейіп, өсуде. Әртүрлі түрлердің тіршілік ортасына және олардың құрамына кумулятивті тиімділік жағдайын қиындатады. Су табиғи ортасына балықтарды тест нысаны ретінде пайдалану бақылаудың қарапайым және қол жетімді жүйесін қалыпқа келтіреді.
Бұл бағыттағы зерттеу нәтижелері бойынша, поллютанттардың өте аз дережесінің әсері балықтардың әртүрлі физиологиялық жүйесінің компенсаторлық өзгерудің дамуына алып келеді, ол дегеніміз метаболизм дәрежесінің жоғарылауымен байланысқан қанының қоюлануы, маңызды мүшелерінің салмағының жоғарылауымен сипатталады. Поллютанттардың популяция генофондына әсеріне куә болатын, дамудың гомеостазы кезінде пайда болған, сонымен қатар тұқым қуалаушылық бұзылулардан пайда болған морфологиялық ауытқулар мен кемтарлықтар фенодевианттарды зерттеу қызығушылық тудыруда [1, 2, 3].
Балқаш су алабы жағдайында изоляттарды сақтап қалу халықтың тығыз орналасуы мен ауылшаруашылығына белсенді кірісу жұмыстары қиындатуда. Ол суды көп пайдалану, су жинайтын су алаптарының өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен ластануы, агрокультулардың ықпалы арқылы түскен химикаттар, гидроқұрылымдар, жерсіндіру жұмыстары ихтиофаунаға кері әсерін тигізуде. Бұл қиын жағдай балықтардың орнытолмас алуантүрлілігін сақтап қалу мақсатында аборигенді ихтиофауна жағдайына үнемі мониторинг жүргізіуді талап етеді. Балықтар су экожүйесінде қоректік тізбектің жоғарғы жағында болғандықтан, биомониторингтің маңызды нысаны болып табылады.
Жаңалығы. Зерттеу жүргізу процессі кезінде автор келесідей жаңа жаңалықтарды тапты:
1) Зерттелген Балқаш су алабының кіші су қоймалары әртүрлі антропогенді әсерлерді бастан кешуде. Жүктеме көбіне Алматы қаласы арқылы ағатын өзендерге түседі.
2) Қазіргі кезде Балқаш су алабының кіші су қоймаларының ихтиофаунасында 10 аборигендік және 13 бөгде балық түрлері кездеседі.
3) Қабыршақсыз көкбас және теңбіл талма балығы кең таралған аборигенді балық түрі болып табылады, сондықтан оларды Балқаш су алабының кіші су қоймаларының экожүйе жағдайына ұзақ уақыттар бойы мониторинг жүргізу нысаны ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмыстың мақсаты. Балқаш су алабындағы әртүрлі антропогенді жүктемелер жағдайында әртүрлі балықтардың популяциялар жағдайын бағалау мен әртүрлі балық түрлерін биоиндикатор ретінде пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
1) Балқаш су алабының кіші су қоймаларындағы антропогенді әсерлердің дәрежесі бойынша ерекшеленетін балықтар тобының алуантүрлілігін зерттеу;
2) Билатеральді көрсеткіштердің флуктуируялық асимметриясын, фенодевианттарды зерттеу мен балықтарға морфопатологиялық, морфологиялық талдау жүргізу;
3) Балқаш су алабының кіші су қоймаларындағы әртүрлі антропогенді жүктемелерді бастан кешкен балықтардың биологиялық, пластикалық және санау көрсеткіштерінің өзгергіштігін зерттеу.
0.1 Гидробионттардың (балықтардың) антропогенді жүктемелерге әсері
Табиғи экожүйелер ұзақ эволюция нәтижесі болып табылады және ол адамдарды тұрақты, қолайлы биосферамен қамтамасыз етеді. Экожүйенің тіршілігі мен қызметі көбінесе оның қауымдастығын құрайтын құрылымдық және түрлердің алуан түрлілігіне байланысты. Биосферадағы барлық компоненттердің өзара байланысты болуына орай аймақтық өзгерістер ғаламдық масштабта көрінеді. Сондықтан биологиялық алуантүрлілікті зерттеу қазіргі кезде ғылыми зерттеудің басты бағыты болып отыр. 1994 жылғы биологиялық алуан түрлілік Конвенциясын талдап Қазақстан Республикасы оның орындауға міндеттеме алды. Ғылыми инвентаризация, түрлер мен қауымдастықтардың жағдайын бағалау, олардың динамикасын бақылау оларды сақтау мен табиғи биологиялық қорларды тиімді пайдалану үшін негіз болып табылады.
Балқаш су алабының су қорын тұрақты пайдалану мен сақтап қалу Іле өзенінің Қытай Халық Республикасындағы бөлігінде жобаланған қоршауларға байланысты күшеюде. Сондықтан Балқаш көлінің су алабында болашақта экожүйенің және ауылшаруашылығының тұрақты қалыптасуы Республика территориясында кіші өзендерді, су жинайтын бассейндерді рационалды қолдануға байланысты анықталады. Кіші өзендер аймақтың барлық экожүйесін қалыптастыратын негізгі түйіні болып табылады. Бірақ, Балқаш көлінің кіші өзендерінің биологиялық құрамының жағдайы, оның антропогенді жағдайда қалыптасу мүмкіншіліктері өте аз зерттелген.
Адамдардың алуан түрлі заттарды пайдалану әсерінен ХХ ғасырдың соңғы жартысында су қоймалардың ластануы техникалық жағынан өте қиынға соғуда - ол үшін ондаған әртүрлі химиялық және физикалық көрсеткіштердің талдауы қажет. Сондықтан негізінен экожүйенің нағыз биологиялық құрамы жағдайына мониторинг жүргізіуге көп көңіл бөлініп отыр.
Қоршаған ортаға биологиялық бақылау жүргізудің екі негізгі әдістер топтары бар олар: биоиндикация және биологиялық тест жүргізу [4].
Биоиндикация (bioindiocation) - тірі организмдерге жанама әсер ететін реакцияларды және олардың тіршілік ортасына әсер ететін экологиялық маңызы бар табиғи және антропогенді жүктемелерді анықтау мен табу.
Биологиялық индикаторлар жүйеге немесе процеске тән, өзгерістерге сандық және сапалық бағалау жүргізуге болатын, экологиялық жүйе жағдайын бағалау классификациясын ұйымдастыру мен бағалау. Соның ішінде балықтарды да қолдануда, балықтар ортаның жағдайын анықтауда келесідей ерекшеліктеріне байланысты маңызды объект болып табылады: 1) олар консумент ретінде экожүйеде әртүрлі трофикалық деңгейде болып қоректік тізбек арқылы ластаушы заттарды бойына сіңіреді; 2) балықтарда зат алмасу процесі белсенді түрде жүреді, ол организмге ортаның негативті факторлардың әсерінің тез көрінуіне себеп болады; 3) балықтардың ұлпалары мен мүшелері жақсы дифференсацияланған, ол ұлпа, мүше деңгейінде зерттеу жүргізуге қолайлы.
Биологиялық тест жүргізу (bioassay) - ортаның токсикологиялық жағдайын тест объектері арқылы бағалау, яғни тест объектілерінің тіршілігі үшін маңызды мүшелеріне қауіпті заттардың әсері.
Биоиндикаторлар - тіршілік ету ортасының антропогенді өзгерістерінде сандық немесе даму ерекшеліктері табиғи процесстер көрсеткіштері болып табылатын организмдер. Олардың индикаторлық маңызы биологиялық жүйенің экологиялық тұрақтылығы болып табылады.
Ортаның сапасына баға беру қандай да болмасын экология мен рационалды табиғатты пайдаланушылардың маңызды міндеті болып табылады. Мониторинг терминінің өзі қоршаған орта жағдайына баға беру мен өлшеу, үздіксіз бақылау шараларын жүргізу дегенді білдіреді.
Биологиялық мониторингтің негізгі міндеті экожүйе жағдайын бағалау, бақылау, антропогенді әсерлерге реакциясы, қызметтерін анықтау және оның табиғи жағдайдан әртүрлі дәрежеде ауытқуы, сонымен қатар антропогенді ластанудың экологиялық салдарына болжау.
Адамдардың қоршаған ортаға әсері (АҚОӘ) тұрпаты, күші бойынша әртүрлі және кем дегенде үш салдардың себебі болыр табылады: 1) деградацияға дейін өзгеру; 2) мониторингті жүзеге асыру мен ұйымдастыру; 3) табиғат заңына сүйене отырып жүйенің құрылысы мен қалыптасуын реттеу. АҚОӘ мониторингі дегеніміз таңдап алынған бағдарламаға сай бақылаудың ұзақ уақыт жүйелі түрде немесе кезең бойынша бақылануы. Мониторингтің соңғы нәтижесі - қоршаған орта жағдайының өте аз уақытта және ұзақ уақытта өзгеруін болжау [5, 6].
АҚОӘ мониторингі түсінігі қолданбалы түрде хорологиялық бірлікте (аймақтық, бассейндік, ландшафттық мониторинг), сонымен қатар АҚОӘ әртүрлі дәрежесінде - қандай да бір түрдің популяциясынан, биосферадағы организмге дейін пайдаланылады. Су мониторингі гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық және су жүйесінің мониторингі болып бөлінеді. Балықтарға байланысты мониторингтің бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады: балық толығымен (ихтиомониторинг), қандай да бір аймақ мониторингі, су бассейні мен су қойма мониторингі, нақты бір балық түріне, ихтиоценозға, бір түрдің бір су қоймадағы популяциясына мониторинг жүргізу [7,8].
Су экожүйесіне әсер ететін антропогенді факторларды антропогенді өзгеріске ұшыраған экожүйенің дәрежесіне байланысты алты негізгі топқа бөлуге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Антропогенді өзгеріске ұшыраған экожүйенің және антропогенді әсерлердің жіктелуі
Факторлар
Алғашқы әсерлер мен өлшем бірліктері
Антропогенді әсерлердің негізгі көзі
Факторлар әсерінің негізгі салдары
Экожүйе статусы және оның белгілері
Ацидификация
pH
1. Қышқыл жаңбырлар
2. қышқыл тұрақты сулар
а) pH 6,0 2,0
б) планктонда десмидиялық балдырлардың басым болып кетуі
в) зоопланктонның аз болуы
г) балықтардың жоқ болып кетуі
Ацидті (А)
Ефтрофикация
Азот, фосфор (мгдм³ N,P)
1) қаланың тұрып қалған сулары
(урбогенді Е)
2) мал өсіретін фермалар мен дәрілер сепкен полялардан ағып келген қалдық сулар
(агрогенді Е)
3) атмосфералық жаңбырлар
4) өзен қалдықтарын реттеу кезінде су қойма ішілік процесстер
а) судың гүлдеуі
б) макрофиттер мне жіпшелі балдырладың көптеп дамуы
Ефтрофты(Е)
Нуклидизация
Радионуклидтер, иондаушы радиация (беккерели, кюри, Греи және т.б.)
1) Ядролық бұзылыстар
2) АЭС қалдық сулары
3) ғаламдық жауын шашын
а) су флорасының белсенді фотосинтезі
б) судағы бос радикалдар
в) гидробионттардағы КН жоғары болуы
Радионуклидті (R)
Сапробизация
Органикалық ластаушы заттар (мгO дм³, БПК, мгO дм³)
1) қаланың қалдық сулары
2) мал өсіретін фермалардың қалдық сулары
а) БПК жоғары тотығуы, О жетіспеушілігі
б)сапробты биоценоздардың дамуы
Сапробты(S)
Кесте 1 жалғасы
Термофикация
Су температурасы (тоннокалория)
1) ТЭС, АЭС, ТЭЦ, ГРЭС қалдық сулары
2) өндірістердің жылы сулары
а)су температурасының 28-32ºC жіне одан да жоғары болуы
б) фито және зоопланктондардың өте көп мөлшерде дамуы, судың гүлденуі, балықтардың өсу темпінің жоғарылауы
Термальды(t)
Токсификация
Әртүрлі химиялық табиғаты бойынша (мг дм³, мкг дм³, нг дм³, интегралды улы заттар балы)
1) қалдық сулар
2) ауылшаруашылық қалдықтар
3) авиациялық қалдықтар
4) тасымалданушы заттар
5) су қоймаға белгілі бағыт бойынша келген заттар
6) балдырлар токсиндері
а) гидробионттар саны, биомассасы мен алуантүрлілігінің төмендеуі
б)биоценоздар құрылысының құрылымы
в) балықтарда токсиканттардың жиналуы
г)жануарлар өндірісі
д) балықтардың массалап
қырылуы
е) экожүйенің деградациясы
и) сулардың ішуге жарамсыз болып қалуы
Улы(У)
Әрбір фактордың әсері кеңістікте, сонымен қатар уақыт бойынша да өзгеруі мүмкін, оларды салыстырмалы түрде бағалау үшін тұтас түрде шкала енгізу қажет. Бұл үшін гидробиологияда кеңінен қолданылатын схеманы қодануға болады: олиго (балл 1), бета-мезо (балл 2), альфа-мезо (балл 3), поли (балл 4) и гипер (балл 5). Таза суды 0 деп белгілейміз [9].
Су экожүйесіндегі тізбек реакциясы. Тізбек реакциясы экожүйеде әртүрлі абиотикалық, сонымен қатар биотикалық, гидрохимиялық блоктардың түйінді қозғайды. Бұл реакцяның негізгі бөлігі зақымдалған агентті бейтараптандыру немесе оларды жүйеден жоғалтуға негізделген. Тізбектік реакция әртүрлі жылдамдықпен экожүйе масштабына байланысты бірнеше сағат, бірнеше ай, жылдап та созылуы да мүмкін [9].
Су токсикологиясы - гидробионттар үшін су ортасының токсикалық қасиеті туралы ғылым, ол ластанған су қоймаларда биоценологиялық қарым қатынасты, ластаушы заттардың су қоймаларды өзін өзі тазарту процессіне әсерін, су қоймаларға улы заттардың түсу мөлшерін, токсикоз диагностикасын және т.б. сұрақтарды зерттейді. Су токсикологиясы терминін ММУнің профессоры Н. С. Строганов ұсынған [10,11].
Е.А. Веселовтың ойынша балықшаруашылықтық токсикологияның негізгі міндеті балық өсіруде тұрақты су қоймалардағы зиянды заттарды іздеу болып табылады. Осы сұрақты шешу үшін қазіргі кезде негізінен үш әдіс қолданылады: 1) кешенді, 2) тәжірибелік, 3) биологиялық және физиологиялық тесттер әдісі [12].
Балықтардың әлсіреген бөлігінің тірі қалуы бір жағынан олардың тұқымдылығының жоғары болуына байланысты болса, екінші жағынан - организм тұрақтылығына (гомеостаз) байланысты [1316].
Балықтар популяциясына адамдар әсерінің тікелей және жанама әсерлері әртүрлі. Балықтар популяциясына антропогенді әсерлердің салдарын үш категорияға бөледі:
1. популяцияаралық генетикалық байланыс жүйесінің өзгеруімен ере жүретін тіршілік ортасының өзгеруінен туындаған және арнайы жолмен немесе кездейсоқ жағдайда балықтар популяциясы санының қысқаруынан туындаған;
2. популяция аралық генетикалық жүйенің өзгерісінен туындаған;
3. популяция санының арнайы жолмен немесе кездейсоқ жағдайда санының қысқаруынан туындаған.
Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша тіршілік ету орта жағдайының фенетикалық салдарынан өзгеруі даралардың өсу темпіне, олардың шектік көлемі мен пластикалық белгілерінің өзгеруіне әсерін тигізеді [17,18].
Тіршілік ету ортасының өзгеруі фенетикалық компоненттердің (фенон) ара қатынасының тез арада өзгеруімен анықталады. Табиғатта белсенді антропогенді әсерлерге ұшыраған популяцияны зерттеу, эволюциялық өтіп кеткен озін өзі өндіру жағдайына шын масштабта тәжірибе арқылы бақылауға мүмкіншілік береді [19].
Қоршаған ортаның ластануын екі топқа бөлуге болады: катастрофалық жағдай және өте жиі және көп кездесетін - сублетальді ластану. Мониторинг бағдарламасын өңдеу бірнеше этаптардан тұрады: алдын ала талдау, аймақта градиенттік принцип бойынша табиғи популяцияларды толық зерттеу; тест нысандарын таңдау; мониторинг бағдарламасын өңдеу (сынама алатын нүктені анықтау, сынама алу әдісі, олардың талдауы). Мониторингті ұйымдастыруда негізгі принцип - оның кешенді болуы. Биологиялық жүйенің құрылымының бір деңгейінде жағдайды сипаттаушы көрсеткіштердің өзінің арнайы жетістіктері мен кемшіліктері болады. Сондықтан бақыланатын көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады: 1 - қол жетімді аздаған көрсеткіштер саны. Оған талдау көп жиілікпен жасалады (мезгіл, жыл бойынша); 2 - талдаудың қымбат және қиын түрін талап ететін арнайы көрсеткіштер (биохимиялық, физиологиялық, гистологиялық және т.б.). Ихтиологиялық мониторингтің бірыңғай жүйесін құру - ол әртүрлі зерттеушілердің, әртүрлі су нысандарынан алынған нәтижесі. Бақыланушы су қоймалар арнайы талаптарға жауап беруі қажет [20].
Ортаның сублетальды токсикалық дәрежесі әсерінің ұзақ болуы балықтарда өміріне қажет мүшелерін зақымдап, олардың өмір сүру жасын қысқартады, ересек жастағы балық топтарының өте көп мөлшерде қырылуына байланысты жасаруына, өсу темпінің азаюына, жағынан белгілі түрдің өзіне тән көлемінен жыныстық жағынан ерте жетілуіне, уылдырық шашу кезеңінен өтіп кеткен ересек балық түрлерінің көбеюіне алып келеді [21].
Әсер ету уақыты жоғарылаған сайын және балық шаруашылықтық су қоймаларға улы заттардың санының артуы салдарынан зоопланктон мен зообентостың қоректік сапасы төмендейді, омыртқасыздардың тұрақты түрлері зоопланктоннан циклоп пен коловраткалар, зообентоста хирономидтер, инелік дернәсілдері, моллюскалар жоғалады. Тек қоректік арақатынаста сапасы төмен нематодтар мен олигохеттер ғана қалады, ал егер ластану жалғаса беретін болса гидробионттардың бұл төзімді түрлері де өліп кетеді де, су қойманың балық шаруашылықтық маңызы толығымен жоқ болып кетеді [22].
Биологиялық мониторингтің міндеті экожүйе жағдайына баға беру, бақылау, антропогенді әсерлерге реакция, гидробионттар организмінің табиғи қалыптан әртүрлі дәрежеде ауытқуын, сонымен қатар антропогенді ластаушы заттардың экологиялық зардабын болжау болып табылады [23, 24].
Ортаны зерттеудің биоиндикациялық әдістері - бұл ол табиғи қоршаған ортаның өзгерістерін анықтайды, территорияда тірі организмдер жағдайын бағалауға араналған мамандандырылған зерттеу.
Су қойма категориясы:
І. Экологиялық апат зонасы ‹ 2
ІІ. Экологиялық кризис зонасы 2-3
ІІІ. Салыстырмалы жайлы экологиялық зона ›3
[25].
Табиғи су ортасына балықтар арқылы биологиялық тест жүргізу бақылаудың салыстырмалы түрде қол жетімді және қарапайым жүйесін қалыптастырады. Бұл бағыттағы зерттеу нәтижелері бойынша, поллютанттардың әсері салдарынан балықтардың әртүрлі физиологиялық жүйесінде компенсаторлық өзгерістің дамуына алып келеді, қанның қоюлануы, маңызды мүшелерінің салмағының өсуімен сипатталады, ол метаболизм деңгейінің жоғарылауымен байланысты. Интоксикация үнемі және ұзақ болған аймақтарда зат алмасу майдың жиналуына алып келеді де, балықтардың қоңдылығы мен майлылығы жоғарылайды. Балықтарда адаптациялық мүмкіншіліктердің жоғары болуы мүшелер мен ұлпалардың әртүрлі дәрежеде деградациясын тудырады, гомеостаздың бұзылуына алып келеді [26].
Фенодевианттарды зерттеу даму гомеостазының бұзылуының нәтижесінде пайда болған морфологялық ауытқулар мен уродствалар, сонымен қатар поллютанттардың популяция генофондына әсері [1,2].
Балықтарда фенодевиаттарға қабыршағының аралас болуы, жүзу қанаттарының уродствасы мен кейбіреуінің жоқ болуы, желбезек қақпағының редукцияға ұшырауы, желбезек сәулелерінің жетілмей қалуы, жақ сүйектерінің аномалиясы, басының формасының өзгеруі, омыртқасының түрінің өзгеруі, көзінің редукцияға ұшырауы немесе оның жоқ болуы жатады [27,28,1,2,3].
Дамудың тұрақтылығын зерттеудің қарапайым және қол жетімді әдісі морфологиялық белгілердің билатералды флуктуируюялық асимметриясын анықтау болып табылады. Ол арнайы қиын құралжабдықтарды талап етпейді, бірақ сонымен бірге организм жағдайына мүмкін болатын әсерлердің барлық кешенінде интегралды бағалауға мүмкіншілік береді [29].
Антропогенді әсерлердің салдарын бағалау антропогенді әсерлердің әртүрлі дәрежедегі белгіленген территорияда моделді аудандарды салыстыруға, немесе организмнің жағдайынң нашарлауы мен жақсаруын біліп отыру үшін әртүрлі уақытта бір ауданнан жиналған материалдарды салыстыруға мүмкіншілік береді. Баллдық шкаланы қолдану арқылы антропогенді жүктемелерге байланысты организм жағдайының қалыптан ауытқу дәрежесі бойынша территорияларды бөліп көрсетуге болады. Уақыт бойынша мониторингте организм жағдайының антропогенді әсерлердің жоғарылауы мен төмендеуіне байланысты қалыптан ауытқу дәрежесіне бағыт жасауға мүмкіншілік береді [30].
Балықтардың тіршілік ортасының өзгеруі. Балықтарға әсер ететін факторлар. Жылумен ластану мәселесі атомдық (АЭС) және жылу (ЖЭС) станцияларының көбеюіне байланысты туындады, ол ішкі су қоймаларға, сонымен қатар теңіздердің жағалауындағы зоналарға өңделген сулардың көптеп жиналуына алып келді. АЭС және ЖЭС төгілген жылы сулардың мөлшері жылдан жылға бірнеше ондаған есе артуда, сонымен бірге өзен бассейндеріне жылына бірнеше жүздеген миллиартар килокалория жылы су келіп отырады. Көптеген өзендерде су температурасы орташа есеппен 4-5 ºC көтеріледі, ол балықтардың және басқа да су гидробионттарының тіршілік ортасның өзгеруіне алып келеді.
Су температурасының жасанды түрде көтеріліуі су қоймалардың физико-химиялық, гидробиологиялық режиміне әртүрлі кері әсерін тигізеді. Судағы оттегі мөлшері төмендейді, көмірқышқыл газы мен күкір қышқылы көбейеді, суда тұздың, темірдің, азоттың, аммонидің құрамы жоғарылайды, өзендерде су температурасының жоғарылауы оттегіні пайдаланатын бактериялардың санының өсуіне алып келеді.
Балықтар өміріне температура факторының әсері, негізінен балықтардың пойкилотермді жануарларға жататындығымен анқталады, яғни балықтардың дене температурасы тұрақсыз болып келеді.
Температураның балықтар өміріне әсері:
біріншіден температура зат алмасу процесінің белсенділігін және негізгі физиологиялық функцияларды: қоректену, тыныс алу, көбею, мінезқұлықты анықтауда жанама рөл атқарады;
екіншіден балықтарда температура факторларына тұрақты экологиялық валенттілік анық байқалады, яғни стенотермді және эвритермді түрлер арасында ерекшеліктер, сонымен қатар әртүрлі температура диапазонына бейімделу қасиеттеріде айқын байқалады;
үшіншіден температураның жылдам төмендеуі, табиғи су қоймаларда тез жылынудың, судың тез салқындауы су қоймаларда балықтар қорына қауіп тудырады.
Оттегі. Судың оттегімен қанығуы негізгі екі жолмен жүреді: фотосинтездеуші су өсімдіктердің оттегіні шығаруы мен оның атмосферадан келуі. Оттегі гидробионттардың тіршілік етуін қамтамасыз етуге және органикалық заттардың тотығу процесіне жұмсалады. Су қоймаға әсер ететін қандай да болмасын факторлар оттегі өнімін төмендетеді, су қоймалардың оттегі режимін бұзады, оның қысқа мерзімді немесе ұзақ уақыт бойы жетіспеушілігін тудырады, сол себепті су қойманың экологиясы жылдам өзгеріп, балықтар мен басқа да гидробионттардың тіршілік ету ортасының жағдайын қиындатады. Оттегінің жетіспеушілігі балықтардың жаппай қырылуына алып келеді. Замор негізінен жаз мезгілінде, негізінен түнде су өсімдіктерінің оттегіні пайдалануына байланысты немесе балдырлардың массалап өлуіне байланысты туады [19].
Су қойманың оттегі режимінің әсер етуші, ол өндірістік, ауылшаруашылық және тұрмыстық қалдықтардың тұрақты су қоймаларға түсуі. Балықтардың оттегіне шыдамдылығы су температурасына, оның химиялық құрамына, сонымен қатар балықтардың түрлеріне және жастық ерекшеліктеріне де байланысты анықталады.
Көмірқышқыл газы. Көмірқышқыл газының суға түсуінің негізгі көзі гидробионттар, олар органикалық тұнбаның өнімдері мен ашу процесі, кейбір байланыстардың шығуы. Органикалық құрамның су қоймаға түсуі көмірқышқыл газының жоғарылауына алып келеді. Көмірқышқыл газының жоғарылауы балықтардың тіршілігіне кері әсерін тигізеді, сонымен қатар ол балықтардың өліміне алып келеді.
Балықтардың көмірқышқыл газына төзімділігі көпетеген факторлармен анықталады, соның ішінде ең маңыздысы су температурасы, pH көлемі, балықтардың түрлік, экологиялық ерекшеліктері [19].
Химиялық, жылу, қышқылдық және биогенді ластаушы заттар су қоймалардың гидробиологиялық режиміне әсерін тигізеді. Бұл әсер етуші заттар су қоймалардың биологиялық өнімділігін, санитарнобиологиялық жағдайынбалықтардың қоректік базасына, балықтардың абиотикалық, биотикалық факторлармен қарымқатынасына кері әсерін тигізеді [20].
3.1 Балқаш су алабының физико-географиялық сипаттамасы
Әрбір көл бұл ең алдымен құрлықта шұңқырда судың жиналуы болғандықтан, әрбір көлдің пайда болуы оның шұңқырларының қалыптасуынан басталады. Балқаш шұңқырының пайда болуын қазіргі кезде әртүрлі ғалымдар әртүрлі болжайды. В.Г. Бондарчук [31]оның пайда болуын Жерде зоналық жарылыстардың пайда болуымен байланыстырады. Басқалардың ойынша балқаш депрессиясы ол Орталық Қазақстан үшін қарапайым ескі эрозиялық аудан десе [32,33], үшіншілері тектоникалық қалыптасуды жақтайды [34,35]. Русаков өзінің жақтастарымен бірге Балқаш шұңқырының қалыптасуын эрозиондық және эоловтық агенттері деп есептейді [36,37].
Балқаш Алакөл бассейнінің тарихы туралы геологтар толық зерттемеген. Балқаштың деңгейінің бірнеше рет тербелісі Алакөл көлінің барлық жүйесін қамтитын өте үлкен көлден [38], толығымен құрғап кетуі оның бұрынғы ихтиофаунасының толық жойылуына алып келді. А.М. Никольский [39]. Балқашты ертедегі Ханхай су қоймасының қалдығы деп есептейді және оны пайда болуын үшінші дәуірге жатқызады. Бұл сұрақты В.А. Обручевта [40] сол тәрізді дәлелдейді. Ол үшінші дәуірдің басы мен соңында қазіргі Балқаш, Алакөл, ЭбиНұр, ТеліНұр көлдерін біріктіретін, үлкен тұтас көл болған дейді [40].
Төртінші дәуірде Балқаш құрғап кеткен, көптеген зеттеушілердің ойы бойынша ортаңғы және жоғарғы плейстоценде және голоценде Балқаш пен Алакөл арасында ешқандай байланыс болмаған деп есептейді [41-43], Балқаш Алакөлмен байланысын мұз дәуірінен кейін жоғалтқан. К.В. Курдюков [44] Алакөлден солтүстікке қарай көл деңгейінен шамамен 400 м биіктікте көл жолының бар болуын көрсетеді. Ол осыған сүйене отырып Балқаштың Алакөлмен байланысы бар екенін дәлелдейді, бірақ Эби - Нұр бассейнімен тұтас болғанын шетке шығарады [44]. Л.С.Берг [45] Балқаш салыстырмалы жақын уақытта құрғаған деп есептейді. Ол Балқаш салыстырмалы жас көл; оның шұңқыры бұрын құрғақ болған дейді. Л.С.Берг бұл жайды мұз дәуірінен кейін деп байланыстырады. Балқаштың қазіргі ихтиофаунасы Қазақстанда ең жас болып саналу керек [46].
Балқаш су алабы Азияның орталық бөлігінде орналасқан. Қарастырып отырған территорияның батысындағы шекарасы Шу өзенінен Тоқмақ, Ильинский ауылына дейін, шығысындағы шекарасы Қытай Республикасы. Оңтүстігінде ауданның шекарасы Іле, Күнгей, Теріскей Алатауынан өтеді. Ауданның Солтүстіктегі шекарасы Іле өзенінің Балқаш көлінен басталған жерінен бастап, Шолақ тауына дейін [47].
Қарастырылып отырған барлық ауданның айдыны алуан түрлі. Солтүстік батысында оған Балқаш маңы және Шу өзенінің төменгі ағысы кіреді. Ең төменгі нүктесі теңіз деңгейінен 300-400 м биіктікте орналасқан [47].
Ауданның солтүстікбатыс ауданы ШуІле тауы мен Балқаш көлі аралығы және Шу өңірінен Бетпақ далаға дейін. Солтүстікшығысқа қарай Іле өзеніне көшеді де Жетісу Алатауымен қосылады. Таудың соңғы жүйесінің солтүстік шекарасы Шолақ, Суаттау, Борохоро, Көкжота жотасымен берілген. Бұл таулар шығысқа қарай біртіндеп жоғарылайды да Қытай шекарасына жақын жерде теңіз деңгейінен 4000-5000 м биіктікке дейін жетеді. Оңтүстік бөктері 600-700м биіктікте кең көлемді Іле өңіріне түседі. Бұл Жетісу Алатауының бөктерлерінің барлығын көптеген өзендер кесіп өтеді, олардң ішіндегі ірісі Хоргос, Шыжын, Тышқан, Бұрқан, Өсек және Борохудзир өзендері болып табылады [47].
Оңтүстігінде барлық Алматы ауданы биіктігі теңіз деңгейінен 3000-4000 метрге жететін биік таулы жотасымен шектелген. Оның солтүстік тізбегі Іле Алатауы болып табылады. Батысқа қарай оның биіктігі Қастек асуынан 2000 мге дейін төмендейді. Шығысына қарай Талғар шыңынан ауданның шекарасы суды бөліп тұратын Күнгей Алатау деп аталатын оңтүстік жотаға қарай ауысады. Күнгей алатау 4000 м биіктіктен орталық бөліктен шығысқа қарай төмендей түседі де біртіндеп Атмен тауы (шамамен 9000м) биік тау жүйесіне және Шалкүдесу, Қарқара және Текес (шамамен 1700-2000 м) өңірлеріне ауысады. Қазақстанның шекарасы осы жерде оңтүстікке қарай жылжи бастайды және Қарқара арқылы Санташ ( 2200м) арқылы биік Теріскей Алатауына жалғасады. Шығысқа қарай өтіп, ол Қазақстанның табиғи шекаралық бағанына, Қырғызстанға, Қытайға теңіз деңгейінен 7000 м биіктікке дейін көтерілетін ХанТәңірі шыңына тіреледі [47].
Оңтүстігінде Алматы өңірімен шектелетін барлық таулы елдер, Іле өзенінің көптеген бөлігінен және аз мөлшерде Шу өзенінен су алатын өзінің қарымен және мұздарымен көптеген өзендердің жүйесін қоректендіреді. Осы өзендердің ішінде маңызды әрі суы мол: Текес, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Ақсай, Қаскелең, Қопа, Қарақұлыз және Ырғайты өзендері болып табылады [47].
Айдынның құрылымының жоғарыда сипатталып кеткен қиындықтары және теңіз деңгейі бойынша үлкен айырмашылықтары, барлық қарастырылып отырған ауданның климаттық жағдайының алуан түрлілігімен сипатталады. Алуан түрлілік бұл температуралық режим, сонымен қатар атмосфералық жауыншашынның түсуінен көрінеді. Биіктікте ең төменгі температура жаз айларында байқалады. Барлық қолда бар материалдарға сүйене отырып, Орталық Азияның таулы бөліктерінде жаз айының барлық үш айларында: маусым, шілде, тамыз айларында орташа температура әр 100м. 0,6ға, 3000 м. ол 6ға жетеді, 4500метрден биіктікте 18ге жетеді [47].
Температурадан кейінгі екінші маңызды климаттық факторларлың бірі атмосфералық жауыншашын болып табылады. Теңіз деңгейі жоғарылаған сайын жауынның мөлшері жоғарылайды деп есептейді. Бірақ көрсетілген мәліметтер мұндай қатал тәуелділікті жоққа шығарады. Ауданның ең төменгі бөлігі болып саналатын Шу өңірі мен Балқаш маңының төменгі бөлігіне жауыншашын мөлшері көптеп түседі [47].
Балқаш көлінің ауданы 501000 км² құрайды, оның белсенді су жинайтын қоры таудың ылғалды көлденең бөлігіне тән, оның көлемі [48] бойынша шамамен 176500км², ал Д.Г. бойынша [49] 152985км² құрайды.
Балқаш көлінің белсенді түрде су жинайтын бөлігі оңтүстік және оңтүстік - шығыс Қазақстанда орналасқан. Су алабының солтүстігі және солтүстікбатысы тегіс, шамалы шөлді жерлер [37].
Балқаш су алабы азия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан ішкі континенталды шұңқырдан батысқа қарай Жетісу қақпасынан, оңтүстігінде Жетісу Алатауымен шектеседі, шығысында және солтүстікшығысында Шыңғыс Тау және Тарбағатаймен, солтүстікте АралЕртіс суайрығымен, оңтүстікбатыста Шу Іле жотасы суайрығымен тұйықталған [37].
Балқаш шұңқырының климаты үш фактордың әсерінен құрылады:
1) күн сәулесінің түсу бұрышын және күн сәулесінің радиациясын анықтайтын географиялық ереже;
2) жылу мен ылғал бір орыннан екінші орынға тасымалдауды қамтамасыз ететін атмосфераның жалпы циркуляция механизмі;
3) локалді циркуляция механизмі [37].
Жылдың жылы мезгілінде оңтүстіктен ешқандай әсер болмайды. Күзден сәуір айына дейін Балқаш Жетісу қақпасында атақты Эбе деп аталатын оңтүстікшығыс пен құрғақ желдің ықпалында болады. Жіңішке Жетісу Алатауы мен Барин өңіріарқылы шығып, бұл жел қарды Жетісу Қақапасынан Алакөлдің соңына дейін үрлейді, кейде құм мен қарды көтеріп кететін мықты дауылға айналады. Балқашта қыс айында қар аз болатындықтан көктем айы қысқа болады [37].
Балқаш шұңқырында жауыншашын мөлшері анық байқалатын климаттың қуаңшылығын сипаттайды, оның дәрежесі жер бедеріне байланысты заңды түрде өзгеріп отырады. Балқаштың батыс шұңқырында бір жылда жауыншашын мөлшері 90-95 мм, шығыста - 142 мм, солтүстік беткейде су алабының оңтүстік тауында 300 350 мм. Іле су алабына жауыншашын ең аз жауады [37].
Балқаш негізінен оңтүстіктен ағатын су сағаларымен қоректенеді. Оларға жататындары өзеннің негізгі артериялары Қаратал, Ақсу, Лепсі, Іле, Аягөз, соныен қатар азонды сағалары Эспе, Текрещ, Моиынты, Баканас және т.б. солтүстігінде Балқашқа ешқандай өзен құймайды. Солтүстік Балқаштың негізгі су жинайтын бассейні Тоқырау өзені болған, қазіргі кезде суы Көлге жетпейді. Батысында Балқашқа Жартынын, Қарасу, Наузал өзендері құяды. Оңтүстік су сағаларының көлдің өмірі үшін маңызы аса зор, соның ішінде ерекше маңыздысы Іле өзені [37].
Іле. Іле өзенінің су жинайтын орны Жетісу Алатауы мен ТяньШань жотасы аралығында орналасқан. Бассейннің ауданы 430.091. 3 км², ол жалпы Балқаш су жинайтын орнының 26 % қамтиды. Балқашқа Іле өзені үш негізгі өзендермен - Топар, Көкөзек, Жиделі және сонымен қатар ондаған майда өзендермен бірге құяды [37].
Іле өзенінде еріген иондар құрамы келесідей (мгл): HCO' - 75,0, SO" - 45,0, Cl' - 13,7, Ca" - 48,0, Mg" - 9,2, Na' - 18,9, K' - 5,0, SiO - 10,9, N O - 0,78 [37].
Іле өзені желтоқсан айының басында қата бастайды. Мұз қату кезінде қалыңдығы 1 мге дейін жететін мұздың мықты кептелісі болады, бұл кептеліс көктемдегі мұз көшуіне дейін сақталады. Кейде көктемдік мұз көшуі салыстырмалы түрде жоғары дәрежеде өтеді. Оның аз деңгейі өзенде наурыз және қараша айларында байқалады, ал тамыз айында көлемі жоғары болады. Өзен деңгейінің абсолютті амплитудасы - 3,45 м, - 3,45 м [47].
Қаратал. Іледен кейінгі маңызды өзеннің бірі ол Қаратал өзені болып табылады. Ол Балқашқа батыстан үш өзенмен құяды. Ол өзінің бастауын Жетісу Алатауының батыс бөктерінен алады. Өзеннің ұзындығы шамамен - 350 км. Суы тұщы, минарализациясы Іле өзеніне қарағанда төменірек, судағы иондардың мөлшері (мгл) келесідей: HCO' - 20,4, SO" - 5,6, Cl' - 3,5, Ca" - 13,2, Mg" - 1,3, Na' - 2,5, K' - 0,5, SiO - 5,0, N O - 0,1, NO - 0,08, P O - 0,01 [37].
Балқаш су алабы Қазақстанның оңтүстікшығысында орналасқан. Су алабы аудынының шамамен 15 % Қытай Халық Республикасының территориясында орналасқан [50]. Дәл сол жерде су алабының негізгі су сақтағыш бөлігі Іле өзені орналасқан [51]. Балқаш көлі су алабының айдын суының қазақстандағы бөлігі орташа есеппен шамамен бір жылда 13. 0 км3 құрайды, оның ішінде 6,72 км3 Іле өзені су алабына келеді. Алматы облысы территориясында 800 өзендер мен су ағыны ағып өтеді. Бірақ қолда бар су ресурстары үнемді түрде қолданылмайды. Суды жерді суаруға пайдалану кезінде 1980-ші жылдары бір жылда 4,7 км3 жетті, соның ішінде 90% айдын сулары құрайды [52]. Алматы облысының су нысандарының ластану көздері өндірістер мен ұйымдар, егістіктен аққан қалдық сулар, суға лақтырылатын заттар болып табылады [53-55].
Алматы территориясының физикогеографиялық және табиғиклиматтық жағдайы бойынша ерекшеленеді, оның экологиялық жағдайын қиындататын басым табиғи факторлар көп. Техногенді қалдықтардың шамамен 70% қаланың территориясында. Сонымен, Алматы қаласы әртүрлі поллютанттармен ластушы көзі болып табылады, соның ішінде ауыр металдардың маңызы ерекше.
Балықтардың тіршілігі үшін маңызды судың электролиттік диссоциациясы болып табылады. 1960-шы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Майемгенов Талгат Келсимович
Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Майемгенов Талгат Келсимович
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Мустафин Е.Г.
Сарапшы __________ Есжанов Б.Е.
Нормаконтроль ___________ Токсабаева Б.С. - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Майемгенов Талгат Келсимович
Жұмыс тақырыбы: Балхаш су алыбы ихтиофаунасының қазіргі жағдайын бағалау
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
2. Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
3. Қабыршақсыз көкбас балығы
4. Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
5. Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1 Кирпичников В.С. Генетика и селекция рыб. Л.: Наука. -1987. - 520 с.
2 Захаров В.М., Кларк Д.М. Биотест : интегральная оценка здоровья экосистем и отдельных видов. М.: Моск. отд. междунар. фонда Биотест. - 1993. - 68 с.
3 Савваитова К.А., Чеботарева Ю.В., Пичугин М.Ю., Максимов С.В. Аномалии в строении рыб как показатели состояния природной среды.Вопросы ихтиологии. - 1995. Т. 35. №2. С. 182-188.
4 Мелехова О. П., Егорова Е. И., Евсеева Т. И. и др. Биологический контроль окружающей среды; биоиндикация и биотестирование : учеб. Пособие для студ. высш.учеб.заведений. М. : Издательский центр ‹‹Академия››, - 2007. - С. 288.
5 Израель О.А., Филлипова Л.М., Семевский Ф.Н. и др. Проблемы экологического мониторинга и моделирования экосистем. Л., - 1979. - Т 2, - С.7-27.
6 Камшилов М.М. Теоретические проблемы водной токсикологии. Норма и патология, М.,- 1983. - С. 22-25.
7 Федоров В.Д. Изучение загрязнения окружающей природной среды и его влияния на биосферу. - Л., - 1979. - С. 8-13.
8 Абакумов В.А., Сущеня Л.М. Экологические модификации и критерии экологического нормирования. - Л., - 1991. - С. 41-51.
9 Брагинский Л.П. Принципы классификации и некоторые механизмы структурны - функциональных перестроек пресноводных экосистем в условиях антропогенного пресса Гидробиологический журнал. - 1998. - Т.34. - №6. - С.72-94.
10 Строганов Н.С., Гидробиологический журнал. - М., - 1967. - №5.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Мустафин Е.Г.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Мустафин Е.Г.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Мустафин Е.Г.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Майемгенов Т.К.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Қабыршақсыз көкбас балығы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
Желтоқсан, 2017 ж
Орындалды
8
Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
9
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
10
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Мустафин Е.Г.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Майемгенов Т.К.
МАЗМҰНЫ
бет
АНЫҚТАМАЛАР
7
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
8
КІРІСПЕ
9
1.1
Гидробионттардың (балықтардың) антропогенді жүктемелерге әсері
11
1.2
Балқаш су алабының физико-географиялық сипаттамасы
18
2
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
23
2.1
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
23
2.2 Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
Зерттеу жүргізетін аудандардың физико-химиялық сипаттамасы
23
2.3
Балықтарды аулау жолдары, жиналған нысандардың жалпы саны
24
2.4 Зерттеу әдістері
Зерттеу әдістері
26
3
Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау
31
3.1
Антропогенді әсерлерге жалпы баға беру
31
3.2
Балқаш су алабындағы балықтар тобының құрылымы
және зерттеу жүргізетін балық түрлерінің таралуы
34
3.3
Қабыршақсыз көкбас балығы
45
3.3.1
Қабыршақсыз көкбас балығының биологиялық көрсеткіштері
45
3.3.2
Популяцияның жастық құрамы
49
3.3.3
Балқаш су алабындағы қабыршақсыз көкбас балығының морфологиялық өзгергіштігі
50
3.3.4
Қолайсыз жағдай индексі және морфопатология
68
ҚОРЫТЫНДЫ
70
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А
74
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесідей анықтамалар қолданылады:
Адаптация - бассейіндегі балықтардың өмір тіршілігін бақылау.
Биоиндикация - тірі организмдердің тіршілік ортасында олардың реациясы арқылы экологиялық жағынан маңызды табиғи және антропогенді жүктемелерді анықтау мен табу.
Ихтиомониторинг - қандай да бір аумаққа, су бассейніне, су қоймаға, белгілі бір балық түріне мониторинг жүргізу.
Мониторинг - үздіксіз бақылау шараларын жүргізу мен қоршаған орта жағдайына баға беру.
Су токсикологиясы гидробионттар үшін су ортасының токсикалық қаситетін зерттейтін ғылым саласы. Ол ластанған су қойма жағдайында биоценотикалық қарымқатынасты, ластаушы заттардың су қоймалардың өзінөзі тазарту процессіне әсерін, улы заттардың су қоймаға түсуін, токсикоздардың диагностикалық әдістерін және т.б. сұрақтарды зерттейді.
Фенон - фенетикалық компоненттердің қатынасының тез арада өзгеріске ұшырауы.
Фенодевианттар - гомеостаздық даму кезінде, популяция генофондына поллютанттардың әсерінен пайда болған морфологиялық ауытқулар мен кемтарлықтар.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен белгілер қолданылды:
ҚЖИ - қолайсыз жағдай индексі.
As - асимметрия.
A - аналь қанатындағы сәулелердің саны.
aD - антедорсальді ара қашықтық.
aA - тұмсығынан аналь қанатына дейінгі арақашықтық.
aV - тұмсығынан бастап құрсақ қанатының негізіне дейінгі арақашықтық.
ao - тұмсығының ұзындығы.
a және P - тұмсығынан бастап кеуде қанатының негізіне дейнгі ара қашықтық.
D - арқа қанатындағы сәулелердің саны.
Dl - арқа қанатының негізінің ұзындығы.
hc - басының биіктігі.
Hc - денесінің ең жуан бөлімі.
hc - денесінің ең жіңішке бөлімі.
Hl - денесінің ең биік жері.
hl - денесінің ең төменгі бөлімі.
hD - арқа қанатының биіктігі.
hA - аналь қанатының биіктігі.
io - көздерінің аралығы.
L - балықтың толық ұзындығы.
l - балықтың құйрық қанатынсыз ұзындығы.
lA- аналь қанатының ұзындығы.
lc - басының ұзындығы бүйір жағынан тұмсығының жоғарғы бөлігінен соңына дейін.
lP - lV кеуде және құрсақ қанаттарының ұзындығы.
lCi - құйрық қанатының төменгі қалақшасының ұзындығы.
lCs - құйрық қанатының жоғарғы қалақшасының ұзындығы.
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы.
lmd - төменгі жағының ұзындығы.
o - көзінің диаметрі.
op - көз айналасы бөлімі
P- кеуде қанатындағы сәулелердің саны.
pD - постдорсальді ара қашықтық.
P және V - кеуде және құрсақ қанаттарының арақашықтығы.
Q - дене салмағы.
q - ішкі мүшелерінсіз дене салмағы.
V- құрсақ қанатындағы сәулелердің саны.
Vert - омыртқалардың саны.
V және A - құрақ және аналь қанаттарының арақашықтығы.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Суды тұрмыстық, өндірістік және ауыл шаруашылық қажеттіліктер үшін пайдалану, су қоймалардың ластануы, су жинайтын бассейндерде гидрологиялық режимнің бұзылуы әсерінен қазіргі уақытта Дүние жүзі бойынша тұщы су экожүйелері антропогендік әсерлердің алдында тұр. Популяциялардың кішкене оқшауланған экожүйеде тіршілік етуі қоршаған ортаның кездейсоқ факторларына тікелей байланысты. Антропогенді әсерлердің жоғарылауына байланысты көптеген су қоймалардың экожүйелері тасымалдануда. Қазіргі кезде поллютанттардың саны көбейіп, өсуде. Әртүрлі түрлердің тіршілік ортасына және олардың құрамына кумулятивті тиімділік жағдайын қиындатады. Су табиғи ортасына балықтарды тест нысаны ретінде пайдалану бақылаудың қарапайым және қол жетімді жүйесін қалыпқа келтіреді.
Бұл бағыттағы зерттеу нәтижелері бойынша, поллютанттардың өте аз дережесінің әсері балықтардың әртүрлі физиологиялық жүйесінің компенсаторлық өзгерудің дамуына алып келеді, ол дегеніміз метаболизм дәрежесінің жоғарылауымен байланысқан қанының қоюлануы, маңызды мүшелерінің салмағының жоғарылауымен сипатталады. Поллютанттардың популяция генофондына әсеріне куә болатын, дамудың гомеостазы кезінде пайда болған, сонымен қатар тұқым қуалаушылық бұзылулардан пайда болған морфологиялық ауытқулар мен кемтарлықтар фенодевианттарды зерттеу қызығушылық тудыруда [1, 2, 3].
Балқаш су алабы жағдайында изоляттарды сақтап қалу халықтың тығыз орналасуы мен ауылшаруашылығына белсенді кірісу жұмыстары қиындатуда. Ол суды көп пайдалану, су жинайтын су алаптарының өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен ластануы, агрокультулардың ықпалы арқылы түскен химикаттар, гидроқұрылымдар, жерсіндіру жұмыстары ихтиофаунаға кері әсерін тигізуде. Бұл қиын жағдай балықтардың орнытолмас алуантүрлілігін сақтап қалу мақсатында аборигенді ихтиофауна жағдайына үнемі мониторинг жүргізіуді талап етеді. Балықтар су экожүйесінде қоректік тізбектің жоғарғы жағында болғандықтан, биомониторингтің маңызды нысаны болып табылады.
Жаңалығы. Зерттеу жүргізу процессі кезінде автор келесідей жаңа жаңалықтарды тапты:
1) Зерттелген Балқаш су алабының кіші су қоймалары әртүрлі антропогенді әсерлерді бастан кешуде. Жүктеме көбіне Алматы қаласы арқылы ағатын өзендерге түседі.
2) Қазіргі кезде Балқаш су алабының кіші су қоймаларының ихтиофаунасында 10 аборигендік және 13 бөгде балық түрлері кездеседі.
3) Қабыршақсыз көкбас және теңбіл талма балығы кең таралған аборигенді балық түрі болып табылады, сондықтан оларды Балқаш су алабының кіші су қоймаларының экожүйе жағдайына ұзақ уақыттар бойы мониторинг жүргізу нысаны ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмыстың мақсаты. Балқаш су алабындағы әртүрлі антропогенді жүктемелер жағдайында әртүрлі балықтардың популяциялар жағдайын бағалау мен әртүрлі балық түрлерін биоиндикатор ретінде пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
1) Балқаш су алабының кіші су қоймаларындағы антропогенді әсерлердің дәрежесі бойынша ерекшеленетін балықтар тобының алуантүрлілігін зерттеу;
2) Билатеральді көрсеткіштердің флуктуируялық асимметриясын, фенодевианттарды зерттеу мен балықтарға морфопатологиялық, морфологиялық талдау жүргізу;
3) Балқаш су алабының кіші су қоймаларындағы әртүрлі антропогенді жүктемелерді бастан кешкен балықтардың биологиялық, пластикалық және санау көрсеткіштерінің өзгергіштігін зерттеу.
0.1 Гидробионттардың (балықтардың) антропогенді жүктемелерге әсері
Табиғи экожүйелер ұзақ эволюция нәтижесі болып табылады және ол адамдарды тұрақты, қолайлы биосферамен қамтамасыз етеді. Экожүйенің тіршілігі мен қызметі көбінесе оның қауымдастығын құрайтын құрылымдық және түрлердің алуан түрлілігіне байланысты. Биосферадағы барлық компоненттердің өзара байланысты болуына орай аймақтық өзгерістер ғаламдық масштабта көрінеді. Сондықтан биологиялық алуантүрлілікті зерттеу қазіргі кезде ғылыми зерттеудің басты бағыты болып отыр. 1994 жылғы биологиялық алуан түрлілік Конвенциясын талдап Қазақстан Республикасы оның орындауға міндеттеме алды. Ғылыми инвентаризация, түрлер мен қауымдастықтардың жағдайын бағалау, олардың динамикасын бақылау оларды сақтау мен табиғи биологиялық қорларды тиімді пайдалану үшін негіз болып табылады.
Балқаш су алабының су қорын тұрақты пайдалану мен сақтап қалу Іле өзенінің Қытай Халық Республикасындағы бөлігінде жобаланған қоршауларға байланысты күшеюде. Сондықтан Балқаш көлінің су алабында болашақта экожүйенің және ауылшаруашылығының тұрақты қалыптасуы Республика территориясында кіші өзендерді, су жинайтын бассейндерді рационалды қолдануға байланысты анықталады. Кіші өзендер аймақтың барлық экожүйесін қалыптастыратын негізгі түйіні болып табылады. Бірақ, Балқаш көлінің кіші өзендерінің биологиялық құрамының жағдайы, оның антропогенді жағдайда қалыптасу мүмкіншіліктері өте аз зерттелген.
Адамдардың алуан түрлі заттарды пайдалану әсерінен ХХ ғасырдың соңғы жартысында су қоймалардың ластануы техникалық жағынан өте қиынға соғуда - ол үшін ондаған әртүрлі химиялық және физикалық көрсеткіштердің талдауы қажет. Сондықтан негізінен экожүйенің нағыз биологиялық құрамы жағдайына мониторинг жүргізіуге көп көңіл бөлініп отыр.
Қоршаған ортаға биологиялық бақылау жүргізудің екі негізгі әдістер топтары бар олар: биоиндикация және биологиялық тест жүргізу [4].
Биоиндикация (bioindiocation) - тірі организмдерге жанама әсер ететін реакцияларды және олардың тіршілік ортасына әсер ететін экологиялық маңызы бар табиғи және антропогенді жүктемелерді анықтау мен табу.
Биологиялық индикаторлар жүйеге немесе процеске тән, өзгерістерге сандық және сапалық бағалау жүргізуге болатын, экологиялық жүйе жағдайын бағалау классификациясын ұйымдастыру мен бағалау. Соның ішінде балықтарды да қолдануда, балықтар ортаның жағдайын анықтауда келесідей ерекшеліктеріне байланысты маңызды объект болып табылады: 1) олар консумент ретінде экожүйеде әртүрлі трофикалық деңгейде болып қоректік тізбек арқылы ластаушы заттарды бойына сіңіреді; 2) балықтарда зат алмасу процесі белсенді түрде жүреді, ол организмге ортаның негативті факторлардың әсерінің тез көрінуіне себеп болады; 3) балықтардың ұлпалары мен мүшелері жақсы дифференсацияланған, ол ұлпа, мүше деңгейінде зерттеу жүргізуге қолайлы.
Биологиялық тест жүргізу (bioassay) - ортаның токсикологиялық жағдайын тест объектері арқылы бағалау, яғни тест объектілерінің тіршілігі үшін маңызды мүшелеріне қауіпті заттардың әсері.
Биоиндикаторлар - тіршілік ету ортасының антропогенді өзгерістерінде сандық немесе даму ерекшеліктері табиғи процесстер көрсеткіштері болып табылатын организмдер. Олардың индикаторлық маңызы биологиялық жүйенің экологиялық тұрақтылығы болып табылады.
Ортаның сапасына баға беру қандай да болмасын экология мен рационалды табиғатты пайдаланушылардың маңызды міндеті болып табылады. Мониторинг терминінің өзі қоршаған орта жағдайына баға беру мен өлшеу, үздіксіз бақылау шараларын жүргізу дегенді білдіреді.
Биологиялық мониторингтің негізгі міндеті экожүйе жағдайын бағалау, бақылау, антропогенді әсерлерге реакциясы, қызметтерін анықтау және оның табиғи жағдайдан әртүрлі дәрежеде ауытқуы, сонымен қатар антропогенді ластанудың экологиялық салдарына болжау.
Адамдардың қоршаған ортаға әсері (АҚОӘ) тұрпаты, күші бойынша әртүрлі және кем дегенде үш салдардың себебі болыр табылады: 1) деградацияға дейін өзгеру; 2) мониторингті жүзеге асыру мен ұйымдастыру; 3) табиғат заңына сүйене отырып жүйенің құрылысы мен қалыптасуын реттеу. АҚОӘ мониторингі дегеніміз таңдап алынған бағдарламаға сай бақылаудың ұзақ уақыт жүйелі түрде немесе кезең бойынша бақылануы. Мониторингтің соңғы нәтижесі - қоршаған орта жағдайының өте аз уақытта және ұзақ уақытта өзгеруін болжау [5, 6].
АҚОӘ мониторингі түсінігі қолданбалы түрде хорологиялық бірлікте (аймақтық, бассейндік, ландшафттық мониторинг), сонымен қатар АҚОӘ әртүрлі дәрежесінде - қандай да бір түрдің популяциясынан, биосферадағы организмге дейін пайдаланылады. Су мониторингі гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық және су жүйесінің мониторингі болып бөлінеді. Балықтарға байланысты мониторингтің бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады: балық толығымен (ихтиомониторинг), қандай да бір аймақ мониторингі, су бассейні мен су қойма мониторингі, нақты бір балық түріне, ихтиоценозға, бір түрдің бір су қоймадағы популяциясына мониторинг жүргізу [7,8].
Су экожүйесіне әсер ететін антропогенді факторларды антропогенді өзгеріске ұшыраған экожүйенің дәрежесіне байланысты алты негізгі топқа бөлуге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Антропогенді өзгеріске ұшыраған экожүйенің және антропогенді әсерлердің жіктелуі
Факторлар
Алғашқы әсерлер мен өлшем бірліктері
Антропогенді әсерлердің негізгі көзі
Факторлар әсерінің негізгі салдары
Экожүйе статусы және оның белгілері
Ацидификация
pH
1. Қышқыл жаңбырлар
2. қышқыл тұрақты сулар
а) pH 6,0 2,0
б) планктонда десмидиялық балдырлардың басым болып кетуі
в) зоопланктонның аз болуы
г) балықтардың жоқ болып кетуі
Ацидті (А)
Ефтрофикация
Азот, фосфор (мгдм³ N,P)
1) қаланың тұрып қалған сулары
(урбогенді Е)
2) мал өсіретін фермалар мен дәрілер сепкен полялардан ағып келген қалдық сулар
(агрогенді Е)
3) атмосфералық жаңбырлар
4) өзен қалдықтарын реттеу кезінде су қойма ішілік процесстер
а) судың гүлдеуі
б) макрофиттер мне жіпшелі балдырладың көптеп дамуы
Ефтрофты(Е)
Нуклидизация
Радионуклидтер, иондаушы радиация (беккерели, кюри, Греи және т.б.)
1) Ядролық бұзылыстар
2) АЭС қалдық сулары
3) ғаламдық жауын шашын
а) су флорасының белсенді фотосинтезі
б) судағы бос радикалдар
в) гидробионттардағы КН жоғары болуы
Радионуклидті (R)
Сапробизация
Органикалық ластаушы заттар (мгO дм³, БПК, мгO дм³)
1) қаланың қалдық сулары
2) мал өсіретін фермалардың қалдық сулары
а) БПК жоғары тотығуы, О жетіспеушілігі
б)сапробты биоценоздардың дамуы
Сапробты(S)
Кесте 1 жалғасы
Термофикация
Су температурасы (тоннокалория)
1) ТЭС, АЭС, ТЭЦ, ГРЭС қалдық сулары
2) өндірістердің жылы сулары
а)су температурасының 28-32ºC жіне одан да жоғары болуы
б) фито және зоопланктондардың өте көп мөлшерде дамуы, судың гүлденуі, балықтардың өсу темпінің жоғарылауы
Термальды(t)
Токсификация
Әртүрлі химиялық табиғаты бойынша (мг дм³, мкг дм³, нг дм³, интегралды улы заттар балы)
1) қалдық сулар
2) ауылшаруашылық қалдықтар
3) авиациялық қалдықтар
4) тасымалданушы заттар
5) су қоймаға белгілі бағыт бойынша келген заттар
6) балдырлар токсиндері
а) гидробионттар саны, биомассасы мен алуантүрлілігінің төмендеуі
б)биоценоздар құрылысының құрылымы
в) балықтарда токсиканттардың жиналуы
г)жануарлар өндірісі
д) балықтардың массалап
қырылуы
е) экожүйенің деградациясы
и) сулардың ішуге жарамсыз болып қалуы
Улы(У)
Әрбір фактордың әсері кеңістікте, сонымен қатар уақыт бойынша да өзгеруі мүмкін, оларды салыстырмалы түрде бағалау үшін тұтас түрде шкала енгізу қажет. Бұл үшін гидробиологияда кеңінен қолданылатын схеманы қодануға болады: олиго (балл 1), бета-мезо (балл 2), альфа-мезо (балл 3), поли (балл 4) и гипер (балл 5). Таза суды 0 деп белгілейміз [9].
Су экожүйесіндегі тізбек реакциясы. Тізбек реакциясы экожүйеде әртүрлі абиотикалық, сонымен қатар биотикалық, гидрохимиялық блоктардың түйінді қозғайды. Бұл реакцяның негізгі бөлігі зақымдалған агентті бейтараптандыру немесе оларды жүйеден жоғалтуға негізделген. Тізбектік реакция әртүрлі жылдамдықпен экожүйе масштабына байланысты бірнеше сағат, бірнеше ай, жылдап та созылуы да мүмкін [9].
Су токсикологиясы - гидробионттар үшін су ортасының токсикалық қасиеті туралы ғылым, ол ластанған су қоймаларда биоценологиялық қарым қатынасты, ластаушы заттардың су қоймаларды өзін өзі тазарту процессіне әсерін, су қоймаларға улы заттардың түсу мөлшерін, токсикоз диагностикасын және т.б. сұрақтарды зерттейді. Су токсикологиясы терминін ММУнің профессоры Н. С. Строганов ұсынған [10,11].
Е.А. Веселовтың ойынша балықшаруашылықтық токсикологияның негізгі міндеті балық өсіруде тұрақты су қоймалардағы зиянды заттарды іздеу болып табылады. Осы сұрақты шешу үшін қазіргі кезде негізінен үш әдіс қолданылады: 1) кешенді, 2) тәжірибелік, 3) биологиялық және физиологиялық тесттер әдісі [12].
Балықтардың әлсіреген бөлігінің тірі қалуы бір жағынан олардың тұқымдылығының жоғары болуына байланысты болса, екінші жағынан - организм тұрақтылығына (гомеостаз) байланысты [1316].
Балықтар популяциясына адамдар әсерінің тікелей және жанама әсерлері әртүрлі. Балықтар популяциясына антропогенді әсерлердің салдарын үш категорияға бөледі:
1. популяцияаралық генетикалық байланыс жүйесінің өзгеруімен ере жүретін тіршілік ортасының өзгеруінен туындаған және арнайы жолмен немесе кездейсоқ жағдайда балықтар популяциясы санының қысқаруынан туындаған;
2. популяция аралық генетикалық жүйенің өзгерісінен туындаған;
3. популяция санының арнайы жолмен немесе кездейсоқ жағдайда санының қысқаруынан туындаған.
Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша тіршілік ету орта жағдайының фенетикалық салдарынан өзгеруі даралардың өсу темпіне, олардың шектік көлемі мен пластикалық белгілерінің өзгеруіне әсерін тигізеді [17,18].
Тіршілік ету ортасының өзгеруі фенетикалық компоненттердің (фенон) ара қатынасының тез арада өзгеруімен анықталады. Табиғатта белсенді антропогенді әсерлерге ұшыраған популяцияны зерттеу, эволюциялық өтіп кеткен озін өзі өндіру жағдайына шын масштабта тәжірибе арқылы бақылауға мүмкіншілік береді [19].
Қоршаған ортаның ластануын екі топқа бөлуге болады: катастрофалық жағдай және өте жиі және көп кездесетін - сублетальді ластану. Мониторинг бағдарламасын өңдеу бірнеше этаптардан тұрады: алдын ала талдау, аймақта градиенттік принцип бойынша табиғи популяцияларды толық зерттеу; тест нысандарын таңдау; мониторинг бағдарламасын өңдеу (сынама алатын нүктені анықтау, сынама алу әдісі, олардың талдауы). Мониторингті ұйымдастыруда негізгі принцип - оның кешенді болуы. Биологиялық жүйенің құрылымының бір деңгейінде жағдайды сипаттаушы көрсеткіштердің өзінің арнайы жетістіктері мен кемшіліктері болады. Сондықтан бақыланатын көрсеткіштерді екі топқа бөлуге болады: 1 - қол жетімді аздаған көрсеткіштер саны. Оған талдау көп жиілікпен жасалады (мезгіл, жыл бойынша); 2 - талдаудың қымбат және қиын түрін талап ететін арнайы көрсеткіштер (биохимиялық, физиологиялық, гистологиялық және т.б.). Ихтиологиялық мониторингтің бірыңғай жүйесін құру - ол әртүрлі зерттеушілердің, әртүрлі су нысандарынан алынған нәтижесі. Бақыланушы су қоймалар арнайы талаптарға жауап беруі қажет [20].
Ортаның сублетальды токсикалық дәрежесі әсерінің ұзақ болуы балықтарда өміріне қажет мүшелерін зақымдап, олардың өмір сүру жасын қысқартады, ересек жастағы балық топтарының өте көп мөлшерде қырылуына байланысты жасаруына, өсу темпінің азаюына, жағынан белгілі түрдің өзіне тән көлемінен жыныстық жағынан ерте жетілуіне, уылдырық шашу кезеңінен өтіп кеткен ересек балық түрлерінің көбеюіне алып келеді [21].
Әсер ету уақыты жоғарылаған сайын және балық шаруашылықтық су қоймаларға улы заттардың санының артуы салдарынан зоопланктон мен зообентостың қоректік сапасы төмендейді, омыртқасыздардың тұрақты түрлері зоопланктоннан циклоп пен коловраткалар, зообентоста хирономидтер, инелік дернәсілдері, моллюскалар жоғалады. Тек қоректік арақатынаста сапасы төмен нематодтар мен олигохеттер ғана қалады, ал егер ластану жалғаса беретін болса гидробионттардың бұл төзімді түрлері де өліп кетеді де, су қойманың балық шаруашылықтық маңызы толығымен жоқ болып кетеді [22].
Биологиялық мониторингтің міндеті экожүйе жағдайына баға беру, бақылау, антропогенді әсерлерге реакция, гидробионттар организмінің табиғи қалыптан әртүрлі дәрежеде ауытқуын, сонымен қатар антропогенді ластаушы заттардың экологиялық зардабын болжау болып табылады [23, 24].
Ортаны зерттеудің биоиндикациялық әдістері - бұл ол табиғи қоршаған ортаның өзгерістерін анықтайды, территорияда тірі организмдер жағдайын бағалауға араналған мамандандырылған зерттеу.
Су қойма категориясы:
І. Экологиялық апат зонасы ‹ 2
ІІ. Экологиялық кризис зонасы 2-3
ІІІ. Салыстырмалы жайлы экологиялық зона ›3
[25].
Табиғи су ортасына балықтар арқылы биологиялық тест жүргізу бақылаудың салыстырмалы түрде қол жетімді және қарапайым жүйесін қалыптастырады. Бұл бағыттағы зерттеу нәтижелері бойынша, поллютанттардың әсері салдарынан балықтардың әртүрлі физиологиялық жүйесінде компенсаторлық өзгерістің дамуына алып келеді, қанның қоюлануы, маңызды мүшелерінің салмағының өсуімен сипатталады, ол метаболизм деңгейінің жоғарылауымен байланысты. Интоксикация үнемі және ұзақ болған аймақтарда зат алмасу майдың жиналуына алып келеді де, балықтардың қоңдылығы мен майлылығы жоғарылайды. Балықтарда адаптациялық мүмкіншіліктердің жоғары болуы мүшелер мен ұлпалардың әртүрлі дәрежеде деградациясын тудырады, гомеостаздың бұзылуына алып келеді [26].
Фенодевианттарды зерттеу даму гомеостазының бұзылуының нәтижесінде пайда болған морфологялық ауытқулар мен уродствалар, сонымен қатар поллютанттардың популяция генофондына әсері [1,2].
Балықтарда фенодевиаттарға қабыршағының аралас болуы, жүзу қанаттарының уродствасы мен кейбіреуінің жоқ болуы, желбезек қақпағының редукцияға ұшырауы, желбезек сәулелерінің жетілмей қалуы, жақ сүйектерінің аномалиясы, басының формасының өзгеруі, омыртқасының түрінің өзгеруі, көзінің редукцияға ұшырауы немесе оның жоқ болуы жатады [27,28,1,2,3].
Дамудың тұрақтылығын зерттеудің қарапайым және қол жетімді әдісі морфологиялық белгілердің билатералды флуктуируюялық асимметриясын анықтау болып табылады. Ол арнайы қиын құралжабдықтарды талап етпейді, бірақ сонымен бірге организм жағдайына мүмкін болатын әсерлердің барлық кешенінде интегралды бағалауға мүмкіншілік береді [29].
Антропогенді әсерлердің салдарын бағалау антропогенді әсерлердің әртүрлі дәрежедегі белгіленген территорияда моделді аудандарды салыстыруға, немесе организмнің жағдайынң нашарлауы мен жақсаруын біліп отыру үшін әртүрлі уақытта бір ауданнан жиналған материалдарды салыстыруға мүмкіншілік береді. Баллдық шкаланы қолдану арқылы антропогенді жүктемелерге байланысты организм жағдайының қалыптан ауытқу дәрежесі бойынша территорияларды бөліп көрсетуге болады. Уақыт бойынша мониторингте организм жағдайының антропогенді әсерлердің жоғарылауы мен төмендеуіне байланысты қалыптан ауытқу дәрежесіне бағыт жасауға мүмкіншілік береді [30].
Балықтардың тіршілік ортасының өзгеруі. Балықтарға әсер ететін факторлар. Жылумен ластану мәселесі атомдық (АЭС) және жылу (ЖЭС) станцияларының көбеюіне байланысты туындады, ол ішкі су қоймаларға, сонымен қатар теңіздердің жағалауындағы зоналарға өңделген сулардың көптеп жиналуына алып келді. АЭС және ЖЭС төгілген жылы сулардың мөлшері жылдан жылға бірнеше ондаған есе артуда, сонымен бірге өзен бассейндеріне жылына бірнеше жүздеген миллиартар килокалория жылы су келіп отырады. Көптеген өзендерде су температурасы орташа есеппен 4-5 ºC көтеріледі, ол балықтардың және басқа да су гидробионттарының тіршілік ортасның өзгеруіне алып келеді.
Су температурасының жасанды түрде көтеріліуі су қоймалардың физико-химиялық, гидробиологиялық режиміне әртүрлі кері әсерін тигізеді. Судағы оттегі мөлшері төмендейді, көмірқышқыл газы мен күкір қышқылы көбейеді, суда тұздың, темірдің, азоттың, аммонидің құрамы жоғарылайды, өзендерде су температурасының жоғарылауы оттегіні пайдаланатын бактериялардың санының өсуіне алып келеді.
Балықтар өміріне температура факторының әсері, негізінен балықтардың пойкилотермді жануарларға жататындығымен анқталады, яғни балықтардың дене температурасы тұрақсыз болып келеді.
Температураның балықтар өміріне әсері:
біріншіден температура зат алмасу процесінің белсенділігін және негізгі физиологиялық функцияларды: қоректену, тыныс алу, көбею, мінезқұлықты анықтауда жанама рөл атқарады;
екіншіден балықтарда температура факторларына тұрақты экологиялық валенттілік анық байқалады, яғни стенотермді және эвритермді түрлер арасында ерекшеліктер, сонымен қатар әртүрлі температура диапазонына бейімделу қасиеттеріде айқын байқалады;
үшіншіден температураның жылдам төмендеуі, табиғи су қоймаларда тез жылынудың, судың тез салқындауы су қоймаларда балықтар қорына қауіп тудырады.
Оттегі. Судың оттегімен қанығуы негізгі екі жолмен жүреді: фотосинтездеуші су өсімдіктердің оттегіні шығаруы мен оның атмосферадан келуі. Оттегі гидробионттардың тіршілік етуін қамтамасыз етуге және органикалық заттардың тотығу процесіне жұмсалады. Су қоймаға әсер ететін қандай да болмасын факторлар оттегі өнімін төмендетеді, су қоймалардың оттегі режимін бұзады, оның қысқа мерзімді немесе ұзақ уақыт бойы жетіспеушілігін тудырады, сол себепті су қойманың экологиясы жылдам өзгеріп, балықтар мен басқа да гидробионттардың тіршілік ету ортасының жағдайын қиындатады. Оттегінің жетіспеушілігі балықтардың жаппай қырылуына алып келеді. Замор негізінен жаз мезгілінде, негізінен түнде су өсімдіктерінің оттегіні пайдалануына байланысты немесе балдырлардың массалап өлуіне байланысты туады [19].
Су қойманың оттегі режимінің әсер етуші, ол өндірістік, ауылшаруашылық және тұрмыстық қалдықтардың тұрақты су қоймаларға түсуі. Балықтардың оттегіне шыдамдылығы су температурасына, оның химиялық құрамына, сонымен қатар балықтардың түрлеріне және жастық ерекшеліктеріне де байланысты анықталады.
Көмірқышқыл газы. Көмірқышқыл газының суға түсуінің негізгі көзі гидробионттар, олар органикалық тұнбаның өнімдері мен ашу процесі, кейбір байланыстардың шығуы. Органикалық құрамның су қоймаға түсуі көмірқышқыл газының жоғарылауына алып келеді. Көмірқышқыл газының жоғарылауы балықтардың тіршілігіне кері әсерін тигізеді, сонымен қатар ол балықтардың өліміне алып келеді.
Балықтардың көмірқышқыл газына төзімділігі көпетеген факторлармен анықталады, соның ішінде ең маңыздысы су температурасы, pH көлемі, балықтардың түрлік, экологиялық ерекшеліктері [19].
Химиялық, жылу, қышқылдық және биогенді ластаушы заттар су қоймалардың гидробиологиялық режиміне әсерін тигізеді. Бұл әсер етуші заттар су қоймалардың биологиялық өнімділігін, санитарнобиологиялық жағдайынбалықтардың қоректік базасына, балықтардың абиотикалық, биотикалық факторлармен қарымқатынасына кері әсерін тигізеді [20].
3.1 Балқаш су алабының физико-географиялық сипаттамасы
Әрбір көл бұл ең алдымен құрлықта шұңқырда судың жиналуы болғандықтан, әрбір көлдің пайда болуы оның шұңқырларының қалыптасуынан басталады. Балқаш шұңқырының пайда болуын қазіргі кезде әртүрлі ғалымдар әртүрлі болжайды. В.Г. Бондарчук [31]оның пайда болуын Жерде зоналық жарылыстардың пайда болуымен байланыстырады. Басқалардың ойынша балқаш депрессиясы ол Орталық Қазақстан үшін қарапайым ескі эрозиялық аудан десе [32,33], үшіншілері тектоникалық қалыптасуды жақтайды [34,35]. Русаков өзінің жақтастарымен бірге Балқаш шұңқырының қалыптасуын эрозиондық және эоловтық агенттері деп есептейді [36,37].
Балқаш Алакөл бассейнінің тарихы туралы геологтар толық зерттемеген. Балқаштың деңгейінің бірнеше рет тербелісі Алакөл көлінің барлық жүйесін қамтитын өте үлкен көлден [38], толығымен құрғап кетуі оның бұрынғы ихтиофаунасының толық жойылуына алып келді. А.М. Никольский [39]. Балқашты ертедегі Ханхай су қоймасының қалдығы деп есептейді және оны пайда болуын үшінші дәуірге жатқызады. Бұл сұрақты В.А. Обручевта [40] сол тәрізді дәлелдейді. Ол үшінші дәуірдің басы мен соңында қазіргі Балқаш, Алакөл, ЭбиНұр, ТеліНұр көлдерін біріктіретін, үлкен тұтас көл болған дейді [40].
Төртінші дәуірде Балқаш құрғап кеткен, көптеген зеттеушілердің ойы бойынша ортаңғы және жоғарғы плейстоценде және голоценде Балқаш пен Алакөл арасында ешқандай байланыс болмаған деп есептейді [41-43], Балқаш Алакөлмен байланысын мұз дәуірінен кейін жоғалтқан. К.В. Курдюков [44] Алакөлден солтүстікке қарай көл деңгейінен шамамен 400 м биіктікте көл жолының бар болуын көрсетеді. Ол осыған сүйене отырып Балқаштың Алакөлмен байланысы бар екенін дәлелдейді, бірақ Эби - Нұр бассейнімен тұтас болғанын шетке шығарады [44]. Л.С.Берг [45] Балқаш салыстырмалы жақын уақытта құрғаған деп есептейді. Ол Балқаш салыстырмалы жас көл; оның шұңқыры бұрын құрғақ болған дейді. Л.С.Берг бұл жайды мұз дәуірінен кейін деп байланыстырады. Балқаштың қазіргі ихтиофаунасы Қазақстанда ең жас болып саналу керек [46].
Балқаш су алабы Азияның орталық бөлігінде орналасқан. Қарастырып отырған территорияның батысындағы шекарасы Шу өзенінен Тоқмақ, Ильинский ауылына дейін, шығысындағы шекарасы Қытай Республикасы. Оңтүстігінде ауданның шекарасы Іле, Күнгей, Теріскей Алатауынан өтеді. Ауданның Солтүстіктегі шекарасы Іле өзенінің Балқаш көлінен басталған жерінен бастап, Шолақ тауына дейін [47].
Қарастырылып отырған барлық ауданның айдыны алуан түрлі. Солтүстік батысында оған Балқаш маңы және Шу өзенінің төменгі ағысы кіреді. Ең төменгі нүктесі теңіз деңгейінен 300-400 м биіктікте орналасқан [47].
Ауданның солтүстікбатыс ауданы ШуІле тауы мен Балқаш көлі аралығы және Шу өңірінен Бетпақ далаға дейін. Солтүстікшығысқа қарай Іле өзеніне көшеді де Жетісу Алатауымен қосылады. Таудың соңғы жүйесінің солтүстік шекарасы Шолақ, Суаттау, Борохоро, Көкжота жотасымен берілген. Бұл таулар шығысқа қарай біртіндеп жоғарылайды да Қытай шекарасына жақын жерде теңіз деңгейінен 4000-5000 м биіктікке дейін жетеді. Оңтүстік бөктері 600-700м биіктікте кең көлемді Іле өңіріне түседі. Бұл Жетісу Алатауының бөктерлерінің барлығын көптеген өзендер кесіп өтеді, олардң ішіндегі ірісі Хоргос, Шыжын, Тышқан, Бұрқан, Өсек және Борохудзир өзендері болып табылады [47].
Оңтүстігінде барлық Алматы ауданы биіктігі теңіз деңгейінен 3000-4000 метрге жететін биік таулы жотасымен шектелген. Оның солтүстік тізбегі Іле Алатауы болып табылады. Батысқа қарай оның биіктігі Қастек асуынан 2000 мге дейін төмендейді. Шығысына қарай Талғар шыңынан ауданның шекарасы суды бөліп тұратын Күнгей Алатау деп аталатын оңтүстік жотаға қарай ауысады. Күнгей алатау 4000 м биіктіктен орталық бөліктен шығысқа қарай төмендей түседі де біртіндеп Атмен тауы (шамамен 9000м) биік тау жүйесіне және Шалкүдесу, Қарқара және Текес (шамамен 1700-2000 м) өңірлеріне ауысады. Қазақстанның шекарасы осы жерде оңтүстікке қарай жылжи бастайды және Қарқара арқылы Санташ ( 2200м) арқылы биік Теріскей Алатауына жалғасады. Шығысқа қарай өтіп, ол Қазақстанның табиғи шекаралық бағанына, Қырғызстанға, Қытайға теңіз деңгейінен 7000 м биіктікке дейін көтерілетін ХанТәңірі шыңына тіреледі [47].
Оңтүстігінде Алматы өңірімен шектелетін барлық таулы елдер, Іле өзенінің көптеген бөлігінен және аз мөлшерде Шу өзенінен су алатын өзінің қарымен және мұздарымен көптеген өзендердің жүйесін қоректендіреді. Осы өзендердің ішінде маңызды әрі суы мол: Текес, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Ақсай, Қаскелең, Қопа, Қарақұлыз және Ырғайты өзендері болып табылады [47].
Айдынның құрылымының жоғарыда сипатталып кеткен қиындықтары және теңіз деңгейі бойынша үлкен айырмашылықтары, барлық қарастырылып отырған ауданның климаттық жағдайының алуан түрлілігімен сипатталады. Алуан түрлілік бұл температуралық режим, сонымен қатар атмосфералық жауыншашынның түсуінен көрінеді. Биіктікте ең төменгі температура жаз айларында байқалады. Барлық қолда бар материалдарға сүйене отырып, Орталық Азияның таулы бөліктерінде жаз айының барлық үш айларында: маусым, шілде, тамыз айларында орташа температура әр 100м. 0,6ға, 3000 м. ол 6ға жетеді, 4500метрден биіктікте 18ге жетеді [47].
Температурадан кейінгі екінші маңызды климаттық факторларлың бірі атмосфералық жауыншашын болып табылады. Теңіз деңгейі жоғарылаған сайын жауынның мөлшері жоғарылайды деп есептейді. Бірақ көрсетілген мәліметтер мұндай қатал тәуелділікті жоққа шығарады. Ауданның ең төменгі бөлігі болып саналатын Шу өңірі мен Балқаш маңының төменгі бөлігіне жауыншашын мөлшері көптеп түседі [47].
Балқаш көлінің ауданы 501000 км² құрайды, оның белсенді су жинайтын қоры таудың ылғалды көлденең бөлігіне тән, оның көлемі [48] бойынша шамамен 176500км², ал Д.Г. бойынша [49] 152985км² құрайды.
Балқаш көлінің белсенді түрде су жинайтын бөлігі оңтүстік және оңтүстік - шығыс Қазақстанда орналасқан. Су алабының солтүстігі және солтүстікбатысы тегіс, шамалы шөлді жерлер [37].
Балқаш су алабы азия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан ішкі континенталды шұңқырдан батысқа қарай Жетісу қақпасынан, оңтүстігінде Жетісу Алатауымен шектеседі, шығысында және солтүстікшығысында Шыңғыс Тау және Тарбағатаймен, солтүстікте АралЕртіс суайрығымен, оңтүстікбатыста Шу Іле жотасы суайрығымен тұйықталған [37].
Балқаш шұңқырының климаты үш фактордың әсерінен құрылады:
1) күн сәулесінің түсу бұрышын және күн сәулесінің радиациясын анықтайтын географиялық ереже;
2) жылу мен ылғал бір орыннан екінші орынға тасымалдауды қамтамасыз ететін атмосфераның жалпы циркуляция механизмі;
3) локалді циркуляция механизмі [37].
Жылдың жылы мезгілінде оңтүстіктен ешқандай әсер болмайды. Күзден сәуір айына дейін Балқаш Жетісу қақпасында атақты Эбе деп аталатын оңтүстікшығыс пен құрғақ желдің ықпалында болады. Жіңішке Жетісу Алатауы мен Барин өңіріарқылы шығып, бұл жел қарды Жетісу Қақапасынан Алакөлдің соңына дейін үрлейді, кейде құм мен қарды көтеріп кететін мықты дауылға айналады. Балқашта қыс айында қар аз болатындықтан көктем айы қысқа болады [37].
Балқаш шұңқырында жауыншашын мөлшері анық байқалатын климаттың қуаңшылығын сипаттайды, оның дәрежесі жер бедеріне байланысты заңды түрде өзгеріп отырады. Балқаштың батыс шұңқырында бір жылда жауыншашын мөлшері 90-95 мм, шығыста - 142 мм, солтүстік беткейде су алабының оңтүстік тауында 300 350 мм. Іле су алабына жауыншашын ең аз жауады [37].
Балқаш негізінен оңтүстіктен ағатын су сағаларымен қоректенеді. Оларға жататындары өзеннің негізгі артериялары Қаратал, Ақсу, Лепсі, Іле, Аягөз, соныен қатар азонды сағалары Эспе, Текрещ, Моиынты, Баканас және т.б. солтүстігінде Балқашқа ешқандай өзен құймайды. Солтүстік Балқаштың негізгі су жинайтын бассейні Тоқырау өзені болған, қазіргі кезде суы Көлге жетпейді. Батысында Балқашқа Жартынын, Қарасу, Наузал өзендері құяды. Оңтүстік су сағаларының көлдің өмірі үшін маңызы аса зор, соның ішінде ерекше маңыздысы Іле өзені [37].
Іле. Іле өзенінің су жинайтын орны Жетісу Алатауы мен ТяньШань жотасы аралығында орналасқан. Бассейннің ауданы 430.091. 3 км², ол жалпы Балқаш су жинайтын орнының 26 % қамтиды. Балқашқа Іле өзені үш негізгі өзендермен - Топар, Көкөзек, Жиделі және сонымен қатар ондаған майда өзендермен бірге құяды [37].
Іле өзенінде еріген иондар құрамы келесідей (мгл): HCO' - 75,0, SO" - 45,0, Cl' - 13,7, Ca" - 48,0, Mg" - 9,2, Na' - 18,9, K' - 5,0, SiO - 10,9, N O - 0,78 [37].
Іле өзені желтоқсан айының басында қата бастайды. Мұз қату кезінде қалыңдығы 1 мге дейін жететін мұздың мықты кептелісі болады, бұл кептеліс көктемдегі мұз көшуіне дейін сақталады. Кейде көктемдік мұз көшуі салыстырмалы түрде жоғары дәрежеде өтеді. Оның аз деңгейі өзенде наурыз және қараша айларында байқалады, ал тамыз айында көлемі жоғары болады. Өзен деңгейінің абсолютті амплитудасы - 3,45 м, - 3,45 м [47].
Қаратал. Іледен кейінгі маңызды өзеннің бірі ол Қаратал өзені болып табылады. Ол Балқашқа батыстан үш өзенмен құяды. Ол өзінің бастауын Жетісу Алатауының батыс бөктерінен алады. Өзеннің ұзындығы шамамен - 350 км. Суы тұщы, минарализациясы Іле өзеніне қарағанда төменірек, судағы иондардың мөлшері (мгл) келесідей: HCO' - 20,4, SO" - 5,6, Cl' - 3,5, Ca" - 13,2, Mg" - 1,3, Na' - 2,5, K' - 0,5, SiO - 5,0, N O - 0,1, NO - 0,08, P O - 0,01 [37].
Балқаш су алабы Қазақстанның оңтүстікшығысында орналасқан. Су алабы аудынының шамамен 15 % Қытай Халық Республикасының территориясында орналасқан [50]. Дәл сол жерде су алабының негізгі су сақтағыш бөлігі Іле өзені орналасқан [51]. Балқаш көлі су алабының айдын суының қазақстандағы бөлігі орташа есеппен шамамен бір жылда 13. 0 км3 құрайды, оның ішінде 6,72 км3 Іле өзені су алабына келеді. Алматы облысы территориясында 800 өзендер мен су ағыны ағып өтеді. Бірақ қолда бар су ресурстары үнемді түрде қолданылмайды. Суды жерді суаруға пайдалану кезінде 1980-ші жылдары бір жылда 4,7 км3 жетті, соның ішінде 90% айдын сулары құрайды [52]. Алматы облысының су нысандарының ластану көздері өндірістер мен ұйымдар, егістіктен аққан қалдық сулар, суға лақтырылатын заттар болып табылады [53-55].
Алматы территориясының физикогеографиялық және табиғиклиматтық жағдайы бойынша ерекшеленеді, оның экологиялық жағдайын қиындататын басым табиғи факторлар көп. Техногенді қалдықтардың шамамен 70% қаланың территориясында. Сонымен, Алматы қаласы әртүрлі поллютанттармен ластушы көзі болып табылады, соның ішінде ауыр металдардың маңызы ерекше.
Балықтардың тіршілігі үшін маңызды судың электролиттік диссоциациясы болып табылады. 1960-шы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz