Алматы қаласының атмосфералық ауасының ластануы
2
3
4
Андатпа
Берілген дипломдық жобада Алматы қаласының эколгиясына ЖЭО-2
зиянды заттар тастандысының әсері қарастырылды. Қалаға бағытталған
қауіпті жел жылдамдығы және де максималды зиянды заттар концентрациясы
есептелді. Сонымен қатар зиянды заттар атмосфераға тастандысын азайту
барысында күл ұстағыш немесе электросүзгі қолданылды.
Аннотация
В данном дипломном проекте рассмотрен вопрос влеяние выбросов
вредных веществ с ТЭЦ-2 на экологию города Алматы. Расчитана
максимальная концентрация вредных веществ и скорость ветра по
напровлению к городу. Был использован электрический фильтр и всяческие
меры по снижению выбросов вредных веществ в атмосферу.
Annotation
An issue of harmful emissions from power station 2 effect on Almaty city's ecology
is discussed in this thesis project. The maximum concentration of harmful emission
and wind velocity towards the city were calculated. The electric filter and different
ways of declining harmful emissions in the atmosphere were used.
5
Мазмұны
Кіріспе
1 Тапсырманың қойылымы және экологиялық жағдайды талдауды
ғылыми зерттеу.
1.1 Физико-географиялық ерекшеліктер мен климаттық жағдайлардың
сипаттамасы.
1.2 Синоптикалық және орографи ялық жағдайлардың әсерінен қала
әуе.бассейнінің ластануы.
1.3 Негізгі ластайтын заттар концентрациясының уақытша өзгеруі.
1.4 Ауа ластануының интегралды көрсеткіш есебі - Р параметрі.
1.5 Р параметрінің критикалық мәнін анықтау.
2 Теориялық бөлім.
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауасының ластануы.
2.2 Суды қолдану,жер асты және жер үсті суларының сапасы.
2.3 Тұғындардың денсаулық жағдайы.
2.4 ЖЭС-2 жайлы жалпы мәлімет.
3 Тәжірибелік зерттеу негіздері және эколого-экономикалық бөлім.
Кәсіпорынның санитарлы-қорғау аймағының есебі ( СҚА).
3.1 Атмосфераға шығарылатын зиянды зат тастанды мөлшерінің есебі.
3.2 Атмосфераға шығатын тастанды бойынша кәсіпорынның
экологиялық қауіптілік категориясының есебі.
3.3 Кәсіпорында орналастыру ауданындағы экологиялық жағдайды
талдау.
3.4 ЖЭС-2 тастанды қуаты неғұрлым жоғары қазандық бөлімі үшін
зиянды заттардың есебі.
3.5 Қауіпті жел жылдамдығында зиянды заттардың максималды жерлік
концентрациясы жететін тастанды көзінен қашықтық.
3.6 Қауіпті жел жылдамдығымен салыстырғанда нақты жел
жылдамдығындағы зиянды заттардың максималды жерлік
концентрациясы ( СМИ).
3.7 СМИ жететін ХМИ қашықтығы.
3.8 Ластау көзінен Х қашықтықтағы зиянды заттардың СХ
концентрациясы.
4 Экономикалық бөлім
4.1 Инженерлі-техникалық іс-шаралар.
4.2 Экологиялық мониторингті дамыту.
4.3 Табиғатты қорғау іс-шараларын енгізуінен экологиялық шығын
бағасы.
4.4 Күл ұстағыш қондырғыны енгізген кездегі алдын алынған
экологиялық шығын есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
6
2
3
3
8
10
12
13
15
16
22
28
28
32
33
45
47
49
51
51
52
52
56
56
57
58
59
62
64
Кіріспе
Зерттеу мәліметтері бойынша шығу көзінің ауданында, ауадағы зиянды
қоспалар концентрациясын бағалау және бақылаумен қатар, теориялық
зерттеу негізіндегі концентрацияның есебі арқылы ауа ластануының қысқа
мерзімді болжамын іске асыру мен оларды өндірістік тастандыларды реттеу
үшін қолдану мүмкіншілігі пайда болды .
Соңғы жылдары табиғи ортаның ластануы Қазақстан Республикасы үшін
ең өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Ірі өндірістік қалалардың әуе
бассейнінің ластану проблемасы ерекше үрей тудырады.
Алматы қаласының экологиялық жағдайын ары қарай жақсарту ең
алдымен үкімет қабылдаған заңдар мен қаулыларды жүйелі және қатаң түрде
орындауды талап етеді.
Қазіргі уақытта, жаңа нарықтық қатынаста жерді қолдану эффективтілігін
жоғарылату мәселесі ерекше өзектілікке ие. Алматы қаласының дамуы,
негізгі қала құру факторы ретіндегі өндірістік кәсіпорындардың
концентрацияларының деңгейімен анықталады.Осы жағдайға байланысты
жаңа ірі өндірістік кәсіпорындардың құрылысын шектеу үлкен мәнге ие
болды және санитарлық қатынаста зиян, тастандыны радикалды төмендету
мен оларды ұстап қалу мүмкін емес кәсіпорындарды қаладан шығарып тастау
сұрағы да тұрды. Қазіргі уақытта өндірістің төмендеуімен байланысты іске
қосылған өндірістік аудандар мен бөлек кәсіпорын территорияларын реттеу,
бұл территорияларды көгалдандыру мен көркейту дәрежесін
жоғарылату;өндірістік, коммуналды-қоймалық және көліктік
территорияларды бұруын қайта қарап, қолданылмайтын жерлерді қаланың
дамуына алу мәселелері қаралуда.
Өндірістік территорияларда кәсіпорынның номенклатурасына, оның бір
өндірістік қалыптасуындағы экологиялық үйлесімділігі жағынан
кәсіпорынның номенклатурасына бақылауды іске асыру қажет.
Қала ортасын жақсарту жолының бірі- көгалдандыру. Жасыл көшеттер шаң
және улы газдарды сорады,атмосфераны адамға пайдалы фитонцид пен жеңіл
иондармен байтады,климатты жұмсартады.Алматының қуаңшылық
климатына жер суару аса маңызды болып табылады.Қаланың өндірістік
аудандарындағы ауа бассейнін жақсартудың негізгі әдістерінің бірі -
атмосфераға шығарылатын немесе пайда болатын тастандылар минимумға
шығатын немесе мүлдем жоқ болатын технологиялық үрдістерді
ұйымдастыру мен жүргізу болып табылады.
Қала ауасын автокөлік тастандыларымен ластану деңгейін төмендету
мәселесі комплексті болып табылады, себебі ол техникалық,қала салушылық
пен заң шығаратын іс-шаралардан тұрады.
Қоршаған ортада жағымсыз факторлардың шекті әсер ету дәрежесін
реттеумен қатар,қоршаған ортаны қорғау ісінде мониторинг жүйесін
сақтау,дамыту және жетілдіру маңызды роль ойнайды.
7
1. Тапсырманың қойылымы және экологиялық жағдайды талдауды
ғылыми зерттеу.
1.1 Физико-географиялық
ерекшеліктер
мен
климаттық
жағдайлардың сипаттамасы
Іле Алатауының табиғи факторлары Алматы қаласының көптеген физико-
географиялық ерекшеліктерін анықтайды. Іле Алатауының еңіс тау
бөктеріндегі жазығы рельеф сипаттамасы бойынша қарапайым.
Территорияның оңтүстік-батыс бөлігінің үсті ойпат эрозиясымен қатты
бүлінген, оған қоса эрозиялық қиықтардың тереңдігі 50-70 м жетеді.
Жазықтың солтүстік - батыс бөлігінде дөңесті-тізбекті құм дамыған(1 сурет).
Құмды массивтің солтүстігі үсті әлсіз бүлінген рельеф пен күмбез тәрізді
форма қалдығының болуымен сипатталатын Каро платосына түйіседі. Каро
платосының абсолюттік биіктігінің интервалы 618-ден 710 м дейін.
Тау бөктеріндегі шлейф Іле Алатауының солтүстік бөлігін көмкереді және
оның ені 20-25 м құрайды. Ол таулы өзендердің қосылған конустарды
шгығару нәтижесінде пайда болды және жазықтың еңісімен салыстырғанда
үстіңгі қабаттың неғұрлым тік еңісінің арқасында рельефте анық білінеді. Тау
бөктеріндегі гипсометриялық шлейфтер теңіз деңгейінен 600-1100м биіктік
интервалына кіреді.
Сурет 1 - Алматы қаласы рельефінің сызбасы
8
Интенсивті прогессі антропогенді кезеңге келетін, Іле Алатауының
тектоникасының 12 жыл ішінде динамикалық өзгерісі, таудан көп мөлшерде
сынық материалдарын шығарды және оларды тастанды конустары тәрізді өзен
сағасына тастады.
Іле Алатау жотасының солтүстік еңісінің тау
бөктерінде(біртіндеп оңтүстіктен солтүстікке қарай төмендейді) осы шығару
конустарының біреуінде Алматы қаласы орналасқан.
Тектоникалық үрдістер Алматы қаласының территориясында негізінен
батыстан шығысқа қарай орналасқан сынық сызықтарын қалдырды. Тау
түзілу үрдісі қазіргі уақытта жалғасып жатыр және таудың көтерілу
жылдамдығы шамамен жылына 5 мм құрайды. Алматы қаласының табиғи-
климаттық жағдайларының ерекшелігі беттік ағымның интенсивті
қалыптасуы мен гидрогеографиялық желінің болуына тәуелді.
Тау типіндегі ірі өзендердің ішінен Алматы территориясы бойынша Үлкен
Алматы және Кіші Алматы өзендері ағады. Кіші Алматы өзені бастауын
ауданы 13 км2 тең Тұйықсу мұздығынан алады. Басында өзен 6 км
қашықтықта шамамен 1000 м биіктікті жоғалта келе, эрозиялық сайға түседі .
Тау бөлігінде Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 18.5 км құрайды. Кіші Алматы
өзені Алматы қаласын шығыстан қоршай келе, шығару конусына түйіседі,
содан кейін тау бөктеріндегі жазықтыққа шығады. Тау бөктерінде Кіші
Алматыдан екі тармақ
бөлінеді: сол жағы- Есентай өзені және оң жағы-
Казачка өзені. Үлкен Алматы өзені екі дербес су каналының қосылу
нәтижесінде пайда болады. Сағаның оң жағы-Озерный өзені, сол жағы-
Проходной өзені. Бұл өзендер өзінің бастауын Іле Алатауының орталық
бөлігіндегі мұздықтардан алады.
Алматы облысы мен Алматы қаласының Бүкіләлемдік мұхиттардан алыс,
Евроазия материгінің түбінде орналасуы климаттың шұғыл континенттілігін
түсіндіреді: маңызды температура амплитудасы;метеорологиялық
элементтердің,олардың жылдық жүрісінде тез өзгеруі;жыл мезгілдерінің тез
ауысуы.Алматы қаласының территориясының орографиялық жағдайлардың
анализі оның елді мекендері,солтүстік бағытта жүздеген километрге ашық
екенін көрсетеді, ал оңтүстігінде- тау бөктеріне ауа массасының өтуіне
мүмкіндік беретін тау жоталары созылып жатыр.Бұл жерде,әсіресе қыста ауа
температурасының қуатты инверсиясы қалыптасады.Бұл жағдайда қалаға тән
әлсіз желдер, зиянды қоспалардың сейілуіне кері әсер ететін ауа массасының
тұрып қалуына жағдай жасайды. Оңтүстік Қазақстан ауданында қуатты
радиациялық режимнінң болуы, атмосфера циркулиясының дамуы мен климат
қалыптасуын түсіндіреді. Алматы қаласы үшін радиациялық баланс
шамасында неғұрлым аз айырмашылық жазда білінеді, ал неғұрлым көп
айырмашылық- ауыспалы кезеңде, яғни жер үстін төсеу айырмашылығымен
түсіндіріледі, мысалы оңтүстікте қар еріп немесе жаппаған болса,ал
солтүстікте ол әлі сол күйінде қалады. Өз кезегінде, жер үстінің бірқалыпсыз
жылуы, климат қалыптасуда маңызды роль ойнайтын ауа массасының
тасымалы мен атмосфера циркуляциясын тудырады.Континент ішінде
орналасқан Оңтүстік Қазақстан үстінен, біркелкі және субтропикалық
9
белдеулер шегінде күрделі және әр түрлі атмосфералық үрдістер жүреді.
Оның біреуіне таулы-жазықты циркуляция жатады.
Таулы-жазықты циркуляция географиялық сипаттамасы мен
метеорологиялық бақылау бойынша бұрыннан белгілі. Жердің маңызды еңісі
бар жерде жел тәуліктік мерзімділікке ие- күндіз ол еңіс бойынша жоғары
соғады(жазықты жел), ал түнде төмен қарай (таулы жел). Бұл желдер таулы
алқапта, таулы еңіс зонасында байқалады. Олар жер шарының барлық
аудандарында белгілі және тұрақты бұлтсыз ауа райында, әлсіз градиентті жел
кезінде байқалады. Тропикте олар мезгіл сайын байқалады, ал біртекті
белдеуде, негізінен жылдың жылы мезгілдерінде байқалады.
Анық білінетін жылдық жүрісте желдің күшеюі жаз айларында және
штиль мәніне дейін әлсіреуі қыста байқалады (1 сурет). Әрбір желдер
розасының ортасында жағдайдың жалпы санынан,пайызбен алынған
штильдердің қайталанғыштығы көрсетілген. Жылдың қыс мезгілінде баричтік
градиенттер атмосфераның жерлік қабатына тұрақтылық беретін,
орографиялық антициклогенез есебінен, солтүстіктен келетін ауа массасының
тұрып қалуы мен қысқы инверсияның тау бойымен даму нәтижесінен біршама
төмендеген. Жазда ауа жылдамдығының
жоғары болуы циклондық
үрдістердің орографиялық күшеюі мен таулы - алқапты циркуляцияның
активизациясымен түсіндіріледі. Қала төңірегінде жел жылдамдығы біршама
көтерілген, алайда жылына 2-3 мс аспайды. Жел режимінің неғұрлым толық
бағасын әр ай бойынша желдің әртүрлі жылдамдықта қайталануы береді.
Алматы қаласында жыл ішінде жылдамдығы 3 мс (88co) желдер басым. Егер
өте әлсіз желді(1 мс дейін) ескерсек, онда штильдер мен өте әлсіз желдердің
соммалық қайталануы 59co құрайды. Қатты желдер (15 мс жоғары) Алматыда
өте сирек кездеседі, орта шамамен жылына 15 тәулікке дейін.
Жер биіктігі теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын ауа температурасының
төмендеуі таулы аудандарға тән болып табылады. Ал қыс айлары жағдайдан
тыс болып табылады, себебі биіктікте температураны таратуға
радиационнографиялық инверсиялар әсер етеді.
Ауа температурасының басты сипаттамасы болып (тәуліктік және жылдық
кіріс) ,периодтық емес тербелістер мен мүмкін экстремалдық мәндер
табылады. Алматы қаласында максималды орташа айлық температура шілде
айында 23.30С құрайды, жазықтан біраз төмен,жылдық тербеліс амплитудасы
5-70 ○ С тең абсолюттік максималды температура 42○ С құрайды.
Әсіресе жазда білінетін таулы-алқапты циркуляцияның, күн жылуының
трансформациясын, сонымен қатар жазда солтүстік тау бөктеріндегі
аудандардың жылуын ескере отырып , ауа температурасына үлкен жылдық
және тәуліктік тербелістер тән солтүстік өңір және қала шетімен
салыстырғанда қаланың оңтүстік және орталық аудандарындағы
температуралық режим төмен континенталдығымен анықталатынын
көрсетуге болады. Орта шамамен солтүстік-шығыс өңір жыл бойы қаладан
қарағанда суығырақ болады,ал солтүстік-батыс бөлігі қарашадан наурызға
дейін суық болады. Наурыз-сәуір және қазан-қараша айларында ауа
10
температурасындағы айырмашылық жалпы циркуляциялық үрдіс пен
циклондық іс-әрекеттің шұғыл дамуымен басылады. Күндіз, жазда атмосфера
қозғалысының өсуі, термиялық конвекция үрдісінің максималды даму
есебінен реттеледі.
А) түнде ( І сағ)
Б) күндіз ( 13 сағ)
Сурет 2 - Алматы қаласындағы жел жылдамдығы мен тәуліктік жүрісінің
бағыты
А) қаңтар Б) шілде В) жыл
Сурет 3 - Жылдың әр мезгілінде жел бағыты мен штильдің қайталануы (co)
11
Суық енулер,оңтүстік-батыс циклондар және Қазақстанның оңтүстік-
шығысы бойынша толқындық іс-әрекет кезінде жауын-шашын пайда
болады.Ағымдардың вертикаль қозғалысы тропосфераның термобарикалық
өрісімен анықталады. Жауын-шаш ын пайда болғанға дейінгі тәулікте
температура градиенті ( dTdt) адв0 жағдайдың 88co. Оңтүстіқ Қазақстан тау
бөктерінде жауын-шашынның күшеюіне, жота еңісінде пайда болатын
қозғалыстар маңызды роль ойнайды. Бұл аудандардағы жауын-шашынның
негізгі мөлшері суық фронт өткен кезде түседі.Жылы фронттар маңызды
жауын-шашынды тудырмайды.Егер солтүстік жарты шардың бүкіләлемдік
жылыну гипотезасынан шығатын болсақ, онда келесі он жылда
ылғалдылықтың өзгеру тенденциясы Қазақстан климатын қалыптастыруда
маңызды роль ойнайтын болады.Атмосфералық жауын-шашын цикликалық
тербеліске душар болғандықтан, қарастырылатын территорияның
ылғалдылығын төмендету немесе жоғарылату жөніндегі сұрақ
метеорологтармен, осы тербелістерді бағалаудың әр түрлі әдістерімен
шешілуде.
Алматыда ауа ылғалдылығының ең жоғарғы мәні жылдың суық мезгілінде
болады. Бұл кезде орташа айлық мән (қараша-наурыз) 72-74 co құрайды.
Сәуірден қазанға дейінгі кезеңде мәні 59-56-дан 45-44co дейін төмендейді.
Ауа ылғалдылығының жоғарғы мәні таңертеңгі жеті арасында байқалады, ал
минимум мәні түске таяу байқалады. Тау жағдайында ылғалдылықтың
тәуліктік жүрісі таулы-алқапты желдің бағытына байланысты.
Алматы қаласы мен қала шетіндегі ылғалдылықтың жылдық және тәуліктік
жүрісінің сипаттамасы ландшафтық зоналардың әртүрлілігімен және біраз
қашықтықтағы
территорияның абсолюттік биіктігімен түсіндіріледі.
Жергілікті жердің биіктігі жоғарылаған сайын су буының парциалдық
қысымы азаяды. Әсіресе бұл жағдай жазда білінеді. Жылдың бұл мезгілінде
ГМО қалалық станциясынан шамамен 200 м төмен орналасқан аэропорт
ауданында су буының парциалдық қысымының мәні 1.8 гПа жоғары, ал
Медеу ауданындағы тауларда қалаға қатысты 1.7 гПа төмен. Жылдың суық
мезгілінде таулы аудандарда ауа ылғалдылығының инверсиясы байқалады.
Мысалы, Алматыда мамырдан қазанға дейін, орта шамамен булану жауын-
шашыннан 4 есе асады, ал тамызда 11 есе. Алматы үшін, жауын-шашынның
орта жылдық мөлшерінің булануға орта жылдық мөлшерінің қатынасы 0.45
құрайды.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер негізінде атмосфералық үрдістердің
күшеюі, температура градиентінің көбеюі,оған сәйкесінше Іле Алатауының
солтүстік еңісінде динамикалық конвекцияның активизациясы жауын-шашын
мөлшерінің шамамен 3-3.5 км биіктікке жоғарылауын түсіндіреді. Сондықтан
да егер қаланың солтүстік жазықты аудандарында (аэропорт) 465 мм жауын-
шашын түссе, орталық ауданда- 575 мм, ал оңтүстік және таулы ауданда- 890
мм жауын-шашын түседі.
12
Бұл әрбір 100 м биіктікке келетін ұзындығы 30 км қашықтықта жылына
орташа жауын-шашын мөлшері 50 мм дейін ұлғаятынын көрсетеді.
Атмосфералық жауын-шашынның уақтылы өзгергіштігі жоғары. Неғұрлым
жаңбырлы 2013 ж 923 жауын-шашын түсті, ал неғұрлым құрғақ 2014 ж небәрі
296 мм болды. Кейбір жылдары жауын-шашынның айлық мөлшері де өзгеше.
2013 ж шілде айында 102 мм түссе, 2014 ж тамызда 75 мм, яғни ұзақ жылы
кезең мен Алматыда жиі байқалатын еру әсерінен қысқа қыстың әсерінен 3-4
есе нормадан жоғары. Жалпы мөлшерден 65 co жаңбырлы жауын-шашын ға,
14 co қарлы жауын-шашынға, 21co аралас жауын-шашын күндеріне келеді.
Қаланың ішінде солтүстіктен оңтүстікке қарай , оның теңіз деңгейінен биік
жері болғандықтан бұл Алматыдағы қар қабатының уақыт бойынша
орналасуы мен жату сипаттамасына әсер етеді. Ең бірінші қар қаланың
оңтүстік аймағында тіркеледі( қазанның бірінші декадасы),ал үшінші декадада
- солтүстік аудандарға жауады. Қардың ерте түскен кезі 2013 ж 14қазан
тіркелген, ал кеш түсуі 2014 ж 21 қараша.Әдетте Алматыда 40 күн қарлы
болады. Сол уақыт ішінде қарлы жауын-шашын жалпы жылдық сомманың
14co құрайды. Қыс ішінде қар жамылғысының орташа биіктігігң өсуі қаланың
солтүстіктен оңтүстікке қарай 7-25 км дейін орографиялық ерекшеліктеріне
тәуелді. Аз қарлы қыстарда қар жамылғысының биіктігі қалад 10 см әрең
жетеді және 2-3 апта ғана ұсталады.
Сонымен, Алматы қаласына тән: әлсіз жел жылдамдығы,төмендеген
қатысты ылғалдылық және бұлттылық,жауын-шашынның тұрақсыз
түсуі,инверсияның болуы.Жауын-шашынның жылдық бөліну ерекшеліктері
құрғақшылық жағдайдың пайда болуымен сипатталады, дегенмен Алматы
қаласындағы жауын-шашын мөлшері ылғалдылығы жеткілікті зоналармен
салыстырғанда кем емес.Мұндай жағдай атмосфераның өндірістік аудандарда
жиналатын зиянды қосылыстарды жою мен сейілтуіне кері әсерін тигізеді.
1.2 Синоптикалық және орографиялық жағдайлардың әсерінен қала
әуе бассейнінің ластануы
Атмосфераға түсетін қоспалардың тасымалдануы мен таралуы турбулентті
диффузия заңы бойынша іске асады, ал атмосферада қоспалардың сақталу
уақыты көптеген факторларға, оның ішінде басым мәні метеорологиялық
жағдайларға байланысты. Жерлік қабатындағы ауаның ластануын анықтайтын
метеорологиялық жағдайлардың негізгі факторлары болып табылады:
1.әр түрлі ауа райы жағдайында ластауыштардың өзгеруі мен желдету
қабілеттілігі тәрізді синоптикалық үрдістердің жалпы дамуы;
2.термиялық және динамикалық турбуленттілікті сипаттайтын араластыру
қабатының қалыңдығы ( қуаты);
3.Араластыру қабатындағы желдің орташа жылдамдығы, ал бұл қабат жоқ
болғанда, Жер бетіндегі жел жылдамдығы ауа жаңару қарқындылығының
факторы ретінде болады;
13
Атмосфералық ауаның әр түрлі дәрежеде ластануын білдіретін
синоптикалық үрдістер жылдың суық және жылы мезгілдері үшін бөлек
жағдайларға талдап, қорытылған
Жылдың суық мезгілінде көтерілген және жоғары ластанушылық үшін тән
синоптикалық жағдай болып Қазақстанның оңтүстік-шығыс аудандарына
бағытталған , Шығыс Сібір мен Моңғолия үстінде сібір антициклонның болуы
табылады, сонымен қатар циклондардың жылы секторына байланысты, Қара
теңізден Каспийге ауысатын жылы,құрғақ ауаны Пәкістан-Иран
аудандарынан шығару табылады. Ластанудың көтерілген және жоғарғы
деңгейін тудыратын синоптикалық үрдістер бір бірінен аз айырмашылығы
болғандықтан, шекараны өткізу өте қиын.
Жылдың жылы мезгілінде ластанудың көтерілген және жоғарғы деңгейі
оңтүстік-шығыс Қазақстан үстінде көтеріңкі қысым өрісі болған кезде
байқалады.
Зиянды қоспалардың жиналуы немесе таралу жағдайын анықтайтын,
кейбір айырмашылықтар жергілікті жердің орография есебі немесе жабынды
қабатының әртүрлілігінен білінеді. Алматыда таулы-жазықты циркуляция
байқалады.Ол күндіз қаланың жоғарғы және төменгі бөліктерінің арасында
ауа алмасуға, түнде қала мен тау арасында ауа алмасуға жағдай жасайды.
Тіпті қала маңында кішігірім үстірттің болуы зиянды қоспалардың қала
территориясы бойынша таралуына әсер етуі мүмкін.
Сонымен, жерлік қабатындағы қалалық ауаның ластануының
метеорологиялық жағдайын болжау кезінде ауданның физико-географиялық
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің нәтижесінде құрылатын
циркулиция жағдайын ескеру қажет. Көрші өндірістік комплекстерден келетін
зиянды қоспалардың қосымша ағынын да ескеру тиіс. Климаттық факторларға
қарағанда орографиялық факторлар Алматы атмосферасының максималды
ластануына қолайлы жағдай жасайды, әсіресе қыста.
Қала атмосферасының түтін ұстау қабілеттілігі сонша үлкен болғандықтан,
атмосфераға тастандыны төмендететін кез келген инженерлі-техникалық
құралдар, оларды толық жою үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Жер бетіндегі әлсіз жел жылдамдығы, таулар, таулы-алқапты циркуляция
инверсияның пайда болуына жағдай жасайды. Температуралық инверсиялар,
вертикалды және конвективті қозғалыс дамуына кедергі бола тұра, ауаның
жерлік қабатына зиянды қоспалардың жиналуына жағдай жасайды. Тәулік
уақыты мен жыл мезгіліне байланысты инверсиялардың қайталануы, оның
қуаты мен қарқындылығы үлкен шектерде тербеледі.Алматы шартында,
жылдық жүрісте инверсиялар максимум қайталануы қаңтарда болатын, қыс
мезгілінде басым. Жерлік инверсиялар тәуліктік жүрісте маңызды өзгерістерге
ұшырап, шілде айының таңында максималды қайталануы 97 % жетеді.
Инверсиялардың қыста қуаты мен қарқындылығының жоғарылауының негізгі
себебі Моңғол антициколнының дамуы болып табылады. Ол атмосфералық
турбуленттіліктің дамуына, араласуы мен қаланың латнған ауа массасын
шығаруға кедергі жасайтын штильді ауа райы жағдайын қалыптастыруға
14
жағдай жасайды. Сонымен қатар ауа массасының бүкіл қалыңдыққа шөгуі
антициклондарға тән сипаттама болып табылады. Алматыда жел жылдамдығы
3 мс көп болатын жағдайлар өте сирек болатындықтан, ауа ластану
деңгейінің төмендеуі негізінен жауын-шашын есебінен байқалады.
Атмосфераның өзін-өзі тазартуында жауын-шашын маңызды роль
ойнайды.Ол бұлттарда, бұлт тамшылары шаңдарды,ыс пен түтін бөлшектерін
ұстаған кезде болады, сонымен қатар атмосфера қабаты арқылы жаңбыр
тамшылары мен қар бүршіктері өткен кезде іске асады. Қоспалардың жоғарғы
концентрациясы жаңбырдан кейін өтн сирек кездеседі. Бақылау нәтижелерінің
анализі шаң мен күкірт газының жоғарылаған концентрациясы жаңбырдан
кейін өте сирек кездесетінін көрсетеді, ал оларды атмосферадан толық жою,
көп жағдайда түсетін жауын-шашын мөлшері мен қарқындылығына
байланысты. Жауын-шашын түскеннен кейін атмосфераның өзін-өзі тазартуы
жоғарылайды. Жауын-шашын түскеннен кейін, бір сағат ішінде шаң мен
күкірті газдың концентрациясы 25-50% төмендейді. Күкіртті газ
концентрациясының төмендеу жылдамдығы жауын-шашын қарқынды болған
сайын жылдамдайды. Азот диокидінің концентрациясы да жауын-шашын
түскенде төмендейді.
1.3 Негізгі ластайтын заттар концентрациясының уақытша өзгеруі
Республикамыздың ең ірі қаласының бірі - Алматы қаласының әуе
бассейні ең ластанған болып табылады.Алматы қаласында өндірістік
кәсіпорындардың басты бөлігі орналасқан: металл өңдеу заводы, машина
жасау заводы, ет консервілі комбинаты және т.б. , сонымен қатар жыл сайын
автокөліктердің саны өсуде.
Зиянды қоспалардың құрамы уақыт және кеңістік бойынша өте тез өзгереді
және әр жерге бір уақытта тез таралады. Ауа сапасын бағалау атмосфераның
ластануын бақылайтын тұрақты бекеттерден келетін мәліметтер негізінде
жасалады. Ауаның қандай да бір затпен ластану деңгейін бағалау үшін ұзақ
бақылаулар жүргізу қажет. Алматы қаласындағы атмосфералық ауаның
ластану дәрежесі ТЗА- кестедегі мына мәліметтер бойынша 2013-2014 ж.
Шаң, күкірт қышқылы, көміртегі оксиді, азот диоксиді концентрацияларының
мәндері арқылы есептелді.
Концентрацияның жылдық жүрісі.Автокөліктің пайдаланылған газдары,
тіпті негізгі ластауыш көз болып табылмайтын көптеген кәсіпорындар
тастандыларының араласауы мен өзара қосылуы нәтижесінде қалада ауаның
ластануы қалаыптасады. Бұл ластану метеорологиялық жағдайдың әсерінен
өзгереді. Алайда Алматыда атмосфераға тасталатын зиянды қоспалардың
мөлшері қыcтан жазға қарай төмендегені байқалады ( 1- кесте). Бұл, ең
алдымен тастандылардың негізгі үлесі қыс айларына келетін қаланы жылыту
жүйесінің жұмысына байланысты. Бұдан басқа, қыс мезгілінде жерлік
инверсиялар жиі байқалады. Олар қоспалардың жиналуына жағдай туғызады
да, концентрацияны атмосфераның жоғарғы қабатына шығуына кедергі
жасайды. Соның нәтижесінде Алматы үстінде грязная шапка пайда болады.
15
Жалпы үш жылғы кезеңде,ластанудың әр түрлі дәрежесі анықталған
шамамен 2494 бақылаулар жүргізілген.
1 кесте - Алматыда атмосфераға тасталатын зиянды қоспалардың мөлшері
қыcтан жазға қарай өзгеруі
Зерттеу нәтижелері бойынша, жылдың суық және жылы мезгілдерінде
зиянды қоспалардың концентрациясы мынадай: жаз және қыс айларында
ластанудың жоғарғы дәрежесі орта шамамен 21-25 %,жоғарғы дәрежесі
17-22% құрайды.
Ластанудың төменгі дәрежесі жылы және суық кезеңдерде шамамен
53-62 % жағдайларда байқалады.
Концентрацияның тәуліктік жүрісі.Тәуліктік жүрісте, жылдың суық
кезінде концентрацияның максимумы жергілікті уақыт бойынша сағат 13 пен
19 (1 диаграмма) аралығында байқалады,ал жазда 7 мен 19 уақытында
қоспалардың бұлай орналасуы кәсіпорын мен автокөлік тастандыларынан
басқа, қаладағы синоптикалық жағдайлар мен оның орографиялық
жағдайларына байланысты.
Көптеген көздерден шығатын тастандылар араласуы мен өзара қосылуы
нәтижесінде қала бойынша ауаның ластануы қалыптасады.Осыған
байланысты, үлкен концентрациялар тікелей әсер ету зонасынан тыс желерде
байқалуы мүмкін. Ауаның ластануы метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
бір уақытта бүкіл қала территориясы бойынша өзгеруі мүмкін. Ол фактикалық
бақылау материалдары бойынша есептелетін, жалпыланған ( интегралды)
көрсеткішпен сипатталады.
Алматы қаласының территориясы бойынша ластану дәрежесі жөніндегі
соңғы жылдары алынған мәліметтер арқылы ластану дәрежесі жоғары екі
ошақ бар: екі негізгі автомагистраль Сейфуллин және Райымбек
қиылысындағы аудан ( № 12 бекет), сонымен қатар Ақсай 3 ( №25 бекет).
16 Жыл
кезеңі
Суық мезгіл
Жылы мезгіл
Ластану
дәрежесі
Төмен
Көтері
лген
жоғар
ы
Барлы
ғы
Төмен
Көтеріл
ген
жоға
ры
Барл
ығы
Жағдай
саны
570
281
263
1114
855
288
237
1380
Қайтала
нғышты
қ, %
51
25
24
100
62
21
17
100
0,08
0,07
0,06
0,05
0,04
бекет №1
0,03
0,02
0,01
2,3E-16
-0,01
0
бекет №12
бекет №25
1
7
13
19
1 диаграмма. 3.12.2014 ж бекеттердегі күкірт диоксиді концентрациясының
тәуліктік мөлшері
Жағымсыз метеорологиялық жағдай орнаған кейбір күндері жалпы ластану
фоны қала территориясы бойынша көтеріңкі болады, ал жоғарыда көрсетілген
аудандарда жоғары болады. Сондықтан да мұндай күндері атмосфераның
ластану деңгейін ұстап тұратын іс-шараларды қолдану керек, яғни ластанудың
жоғары көздері - кәсіпорындардан шығатын зиянды зат тастандыларын
азайту, төменгі көзі - автокөлік кәсіпорындарына жұмыстың басқа режиміне
көшу.
1.4 Ауа ластануының интегралды көрсеткіш есебі - Р параметрі
Жағымсыз метеорологиялық жағдайдың болжамы - Алматы қаласындағы
атмосфералық ауаның ластануының көтеріңкі және жоғарғы дәрежесін
ескерту мақсатында іске асырылады. Ескертуді жіберу негізі болып күтілетін
немесе болып кеткен жағымсыз метеорологиялық жағдай қызмет етеді, яғни
әрбір нақты қалаға сәйкес келетін ауа ластануының жоғарғы дәрежесі
байқалған кезде. Мұндай түрдегі ескертуді құру немесе жіберу Р
жалпыланған көрсеткіш шамасы мен күтілетін ЖМЖ қызмет етеді. Р
параметрінің үлкен мәні қаладағы атмосфералық ауаның жалпы жағымсыз
жағдайын білдіреді. Бұл жағдайда, метеожағдайдың әсерінен басқа,
өлшенбейтін, алайда қаланың атмосфералық аусында бар кейбір заттардың
жоғарғы концентрациясы байқалуы мүмкін.
Р параметрін есептеу үшін және оны қала бойынша әуе бассейнінің ластану
деңгейін сипаттайтын параметр ретінде қолдану үшін келесі шарттарды
сақтау қажет:
- қалада тұрақты бекеттердің саны үштен кем болмау керек. РД52.04.186-
89 сәйкес тұрғындар саны 1 млн астам ( Алматыда шамамен 1.5 млн) қалада
ластануды бақылайтын тұрақты және жылжымалы бекеттер 10-20 кем болмау
керек;
-бір күн ішінде, барлық бекеттерде ауадағы қоспалардың
концентрациясын бақылау саны 20 кем болмау керек.
Жұмыс келесі тәртіппен орындалады:
17
-бақылау санын іріктеу, ол болжамды схема алу үшін қолданылатын
болады;
-белгілі бір кезеңге алынған бөлек қоспалар бойынша күнделікті және
орташа мезгілдік концентрацияны есептеу;
-әрбір қоспаға бөлек Р параметрін есептеу және барлық қоспаларға жалпы;
-болжамды схемаларды жасау.
Бақылау санын іріктеу.
Бірнеше жылдар бойы жүргізілген үлгілердің анализі бір әдістеме бойынша
жүргізілуі қажет екенін естен шығармау керек.
Концентрацияының орта мезгілдік мәнінің есебі.
Ауаның қандай да бір қоспамен ластануының неғұрлым қарапайым
көрсеткіші болып концентрация табылады.
Жұмыс тәртібі:орташа айлық концентрацияның есебі:
q = 1N
N
i 1
q
(1)
мұнда q - бақылаудың і - мезгіліндегі концентрация, N - бір айдағы
бақылау саны;
-күнделікті оперативті болжау кезінде белгіленген кезеңге сәйкес ай
ішіндегі ауа ластануының орташа деңгейі ескеріледі. Мысалы 2014 ж наурыз
айы үшін :
q=
q II
q III q IV 2000 q II 2001
4
(2)
Р параметрінің есебі.
Толық Алматы қаласы бойынша ауа ластануын сипаттау үшін , ГГО
ұсынысы бойынша ауа ластануының фондық сипаттамасы ретінде Р
параметрі қолданады:
Р= mn
(3)
мұнда n - бір күн ішіндегі барлық стационарлы пункттерде қаладағы
қоспалардың концентрациясын бақылаудың жалпы саны,
m - орта мезгілдік мөлшерден 1.5 есе асатын, q концентрациясы бар сол
күн ішіндегі бақылаулар саны . Р параметрі өлшемсіз шама болып табылады
да, 0- ден ( ешбір концентрация 1.5 q орт.мез. аспаған кезде) 1-ге дейін
(барлық өлшенген концентрациялар 1.5 q орт.мез. артық болғанда) өзгеруі
мүмкін .
1.5 Р параметрінің критикалық мәнін анықтау
Алматы қаласының жағымсыз метеорологиялық жағдайын болжау үшін
қолданылатын,ауа ластануының интегралды көрсеткіші - Р параметрдің
критикалық мәнін анықтау үшін 2014 ж. басынан Алматы қаласы бойынша
2010-2014 ж.ж. қоспалар құрамы жөніндегі мәліметтер жинау жүргізілген.
18
Excel программасында негізігі қоспалар ( шаң, көміртегі оксиді, азот оксиді
және күкірт диоксиді) концентрациясының мәліметтер базасы құрылған. Олар
атмосфералық ауаның ластануын бақылайтын үш тұрақты бекеттерде
жүргізілді. Бұл мәліметтер бойынша ластану деңгейі мен тікелей Алматы
қаласына қатысты Р параметрінің критерияларын анықтау бойынша қауіптілік
класын анықтау үшін график есептелген. Өткен кезеңде қоспалардың
концентрациясы жөнідегі мәліметтер зерттеліп, өңделген болатын:
концентрацияның орта айлық және орта мезгілдік көрсеткіштері есептелген,
сонымен қатар орта мезгілдік мөлшерден 1.5 есе (1.5 q) асатын 2010-2014 ж.ж.
бақылаулар саны есептеліп; Р параметрі есептелген және бұл мәліметтер
бойынша Р параметрінің критерияларын анықтау үшін график құрылған.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0.10
0.20
0.30
0.40
0.50
0.60
0.70
0.80
0.90
1
2 диаграмма. Р параметрінің анықталған критикалық мәндері
Қаладағы ауа ластануын болжау бойынша әдістемелік кепілдемеге сәйкес,
жалпы қала бойынша атмосфераның ластануының болжамды схемасын өңдеу
үшін 3-5 ж. ішіндегі бақылау мәліметтері болу керек. Алматы қаласы үшін
схеманы жасау кезінде кейбір қиындықтар болды. Себебі бақылаулар 2014 ж
дейін жүргізілмеген болатын, сондықтан да 3 жылғы мәліметтер алынды және
де 2014 ж. наурыз айындағы мәліметтер жоқ.Бақылаулар саны - 10 әрбір
қоспа бойынша стандартқа сәйкес келмейді, себебі тәулігіне 20 бақылау
жүргізілуі қажет. Графикті есептеу кезінде жоғарғы және төменгі ластану
дәрежесінің арасындағы шекті критерийге сәйкес Р параметрін анықтау
үшін жеткілікті бақылаулар мөлшері жиналмады. Сондықтан да Р
параметрінің шекті мәні ГГО әдістемелік нұсқауында ұсынылған 0.20 тең деп
қалдырылған.
Соңғы үш жыл ішіндегі зерттеу мәліметтері бойынша қайталанғыштың
10,Р= 0.40 параметрі сәйкес келеді. 2014 ж. бастап ЖМЖ болжау үшін нақты
мәндер қолданылады.
19
Р критерийі
=0.20
0.21 - 0.40
0.40
Ластану деңгейі
Төмендеген
Көтерілген
Жоғары
2014 ж. мәліметтер бойынша ауа ластануын болжау схемасында пайыздық
қайталанғыштық неғұрлым тегіс. Р параметрінің критикалық мәнін анықтау
кезінде Р=0.50 параметріне сәйкес үлкен мән тіркелген, сонымен қатар төмен
қайталанғыштық Р=0.70-1.00 байқалады.Ол 2014 ж. болжау схемасында
байқалған жоқ. Бұл Алматы қаласында соңғы жылдар ішінде ауа ластану
деңгейінің жоғарылағанын білдіреді.
Ескерту, жалпы қала бойынша үш жағдайда құрылады:
1. бірінші жағдай, егер ауаның ластану деңгейі критикалық мәннен жоғары
болса, яғни қайталанғыштық деңгейі аз немесе 10% тең болса, Р параметрі
0.40 және одан жоғары мәнге ие;
2. екінші жағдай, егер қайталанғыштығы 2% тең немесе одан аз
болса,немесе бірінші жағдайдағы ескерту қолданған іс-шаралар ауа ластану
деңгейінің төмендеуін қамтамасыз ете алмайтынын көрсетсе;
3. үшінші жағдай, егер екінші жағдайдағы ескертуден кейін, бірнеше күн
ішінде ауа ластануының жоғарғы деңгейі сақталса ( параметр Р0.65).
2. Теориялық бөлім.
Қаланың экологиялық
проблемалары
және
оның
урбанизация
процесімен байланысы.
Қоғамның қазіргі замандағы даму этапында қалалардың қоршаған ортаға
әсері:оған өндірістік өнеркәсіп, көлік және т.б. байланысты әр түрлі
қалдықтардың бөлінуімен түсіндіріледі.
Кәсіпорынға жанасып жатқан
территорияларды толтырып тастаған бұл өндірістік қалдықтар атмосфераны
неғұрлым ластайтын өлшенген механикалық бөлшектер,қала кәсіпорнынан
келетін ағым және т.б. Алайда қалалардағы қоршаған ортаның ластануының
салдары тек қана өндірістің өсуімен байланысты деп есептеу қате болар еді.
Керісінше,соңғы кезде ғылыми-техникалық прогрестің жетістігінің
нәтижесінде өндірістің структурасы лас
сала деп аталатын үлестің
қысқаруына тез ауысуда.
Сонымен қатар, өзінің психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес қоршаған ортаның бөлек компоненттеріне жоғарғы
сапаны талап ететін өндіріс пен оның салаларының үлесі өсуде. Мысалы,
электрлік құралдар, компьютерлер және т.б. өндірісі мен эксплуатациясы ауа
сапасының жоғарғы стандарты кезінде ғана мүмкін екені белгілі.
Жоғарыда келтірілген жағдайлар негізінде мынадай тұжырым жасауға
болады:өндіріс таза күйінде ірі қалалардағы экологиялық кептелістің бірінші
себебі болып табылмайды,себебі қазіргі уақытта дәстүрлі салалардың
20
технологиясы өзгертілген,қалдықсыз өндіріс ұлғайтылған,тұйықталған
циклдер,материалды және энерогосақтаушы үрдістер енгізілген. Бүгінгі күнде
өзінің тым шектен шыққан қажеттілігімен және оны материалдық сфераның
әр түрі арқылы іске асырып отырған адам ең басты себепші болып отыр
(өндіріс, көлік,тұрмыс).
Енді қаланың кейбір экологиялық проблемаларына тоқталып және
олардың урбанизация үрдісімен байланысын көрсетейік.
Алматы қалсының тұрғындар санының өзгеруі жөнідегі мәліметтерді
келтірейік:
1998 ж. - 528.2 мың адам;
2000 ж. - 756.3 мың адам;
2002 ж. - 976.6 мың адам;
2004 ж. - 1160.5 мың адам;
2006 ж. - 1203.8 мың адам;
2008 ж. - 1300000 мың адам;
2010 ж. - 1308500 мың адам;
2012 ж. - 1348500 мың адам;
2014 ж. - шамамен 1500000 мың адам.
1500000
1450000
1400000
1350000
1300000
1250000
1200000
Халық саны
2008
2010
2012
2014
3 диаграмма. 2008-2014 ж.ж. халық санының өзгеруі жөнінде салыстырмалы
динамика
Бұл және басқа да мысалдар қаладағы тұрғындар санының өсуі мен
экологиялық жағдайдың нашарлауы арасындағы байланысты көрсетеді. Ол
мынадай тізбек құрады: адам- автомобиль - қоршаған орта.
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауасының ластануы
Қоршаған ортаның басқа компоненттеріне кері әсер ететін атмосфералық
ауаның ластануы әсіресе қазіргі кезде қаланың жағымсыз факторы болып
табылады. Ауа ластануының тура әсері өсімдіктерден көрінеді ( газдар
өсімдіктер ұлпаларын жейді,бітейді және газ алмасуды бұзады).
Атмосфераның ластану нәтижесінде топырақтың да сапасы бұзылады.
Жануарлар ластанған атмосферадан тікелкей зардап шегіп қана
21
қоймай,ластанған заттар желіген өсімдіктермен бірге ағзаға түскенде жанама
зардап шегеді.
Тұрақты температуралық инверсияның пайда болуына ыңғайлы қаланың
тау бөктеріндегі әлсіз желденетін территорияда орналасуы атмосфераның
ластануы мен стагнацияның жоғарғы деңгейін түсіндіреді.Әсіресе әуе
бассейнінің мөлшерлі ластануы жылдың суық мезгілінде байқалады. Бұл
кезде көліктік,өндірістік және
тұрмыстық тастандылар мөлшері тіпті
атмосфераның өзін-өзі тазарту қабілеттілігінен асып түседі.
Соңғы жылдары республика экономикасын өзгертумен байланысты
маңызды өзгерістер қаланың шаруашылық құрылысында да боды. Көптеген
ескі, оның ішінде ірі кәсіпорындар жұмысы тоқтады, біраз бөлігі профилін
ауыстырды.
Экономиканың қайта құрылуы өндірістің жалпы төмендеуімен бірге жүрді,
сәйкесінше атмосфераға тасталатын зиянды заттың төмендеуімен. Алматы
қалалық экология басқармасының мәліметтері бойынша 2010-2014 ж.ж.
стационарлы ластау көздерінен шығатын тастандының жалпы мөлшері 56.2 %
қысқарды және 1.01.2014 ж. 16.3 мың тн. құрады. Сол жылы автокөлік
тастандыларының мөлшері жоғарылады. 2013 ж. 168.2 мың тн. құрады, бұл
2010 ж. салыстырғанда 16.6 % көп.
2 кесте - Алматы қаласы атмосферасына шығарылатын зиянды заттардың
жалпы тастандыларының өзгеру динамикасы ( мың тж)
Сонымен, атмосфераға шығарылатын зиянды тастандылардың жалпы
мөлшері қарастырылатын кезеңде 3.1 мың тж немесе 1.7% өсті. Стационарлы
көздерден шығатын тастандылардың қысқару фонында 2014 ж. тастандының
жалпы мөлшерінің 91.2% құрайтын, ауаның жалпы ластануына бірден
автокөлік үлесі жоғарылады.2010 ж. салыстырғанда автокөлік үлесі 79.5%
құрады.Атмосфераны ластайтын стационарлы көздердің ішінен неғұрлым көп
үлесін ЖЭС-1 (4.1%),ЖЭС-2 (0.8% ), АҚ "Алматыжылукоммунэнерго" (0.8% )
құрайды. Стационарлық көздердің жалпы тастандыларындағы үлесі
сәйкесінше 46.5% , 8.9% , 8.6% бағаланады .
22 Ластау
Көздері
2008 ж.
2009 ж.
2010 ж.
2011 ж.
2012 ж.
2013
ж.
2014ж.
Тұрақты
37.2
32
31.5
26.8
19.2
18
16.3
Жылжыма
лы
144.2
149.2
149
148.4
15.3
159
168.2
Барлығы
181.4
181.2
180.5
175.2
172.8
177
184.5
3 кесте - 2014 ж Алматы қаласының атмосферасын жалпы ластайтын
неғұрлым ірі кәсіпорындардың салыстырмалы үлесі
Жыл бойынша жалпы тастанды мөлшерінің өзгеру динамикасы мен ондағы
көздердің белгіленген категориялардың қатысуы, атмосфералық ауаның бөлек
ингридиенттер бойынша ластану дәрежесін сипаттайтын мәліметтерде
расталады. 3-кестеден мынаны көруге болады: 2010-2014 ж.ж. кезеңде
атмосфераға түсуі негізінен стационарлы көздерге байланысты, ауадағы шаң
мөлшерінің төмендеуі байқалады және негізі шығу көзі автокөлік
тастандылары болып табылатын формальдегид құрамының жоғарылауы
байқалады. Ауаның фенол және азот диоксидімен ластануы аса маңызды
өзгермеген.
Қалада атмосфералық ауаның ластануын бақылау Казгидрометтің 6
тұрақты бекеттерінде іске асырылады.Өлшеулер атмосфера құрамындағы
шаң, күкірт оксиді, азот және көміртегі оксиді,формальдегид, сонымен қатар
ауыр металдар: қорғасын (Pb), цинк (Zn), мыс (Cu), марганец (Mn), никель
(Ni) және кадмий (Cd) жүргізіледі.
23 Негізгі кәсіпорын-
ластағыштар
Тастандылар,
мың тж
Атмосфераны
жалпы ластау
үлесі
Тұрақты
көздердің
жалпы
тастанды үлесі
ЖЭС -1
7,589
4,1
46,6
ҚЖТ( қалалық жылу
тораптары)
1,449
0,8
8,9
Алматыжылукомму
ноэнерго АҚ
1,407
0,8
8,6
Алматы темір жол
кәсіпорны ( ВЧО-26.ТЧ-
28)
0,923
0,5
5,7
Құрылыс АҚ
0,409
0,2
2,5
Алматы
Аэропорты АҚ
0,334
0,2
2
Геотекс АҚ
0,113
0,06
0,7
Поршень АҚ
0,113
0,06
0,7
АЗТМ АҚ
0,083
0,04
0,5
Жылуэнергожабдығ
ы АҚ
0,083
0,04
0,5
Асфальтбетон АҚ
0,067
0,04
0,4
Рысты АЭВРЗ АҚ
0,159
0,09
1
4 кесте - Атмосфералық ауаның бөлек ингридиенттермен ластану
деңгейінің орта жылдық өзгері динамикасы (ШРК үлесімен)
Ескерту: мж- мәліметтер жоқ, посттарда бақылаудың болмағанымен байланысты.
Бақылау нәтижелері мынаны көрсетеді: ауаның ластануы қалада
формальдегид, азот диоксиді, шаң және иісті газға(СО) байланысты.НСОН
концентрацияларының орташа айлық мәні әр түрлі аудандарда 2.47-5.33 ШРК
дейін, NO2 мәні 0.41-4.68 ШРК дейін, шаң мәні 0.4-2.15 ШРК дейін,СО мәні
0.46-1.8 ШРК дейін тербеледі.
Ауада күкірт газының мөлшері көп емес және 0.12-0.61 ШРК дейін орташа
айлық мәнімен бағаланады. Сонымен қатар ауадағы ауыл металдардың
құрамы да маңызды емес: никель концентрациясы - 0.1 ШРК аспайды,
марганец концентрациясы - 0.07 ШРК, кадмий концентрациясы - 0.067 ШРК,
мыс конценрациясы - 0.04 ШРК, мырыш концентрациясы - 0.0052 ШРК
аспайды.Ауаның қорғасынмен ластануы
неғұрлым маңызды болып
табылады.Оның орташа айлық концентрациясы 0.767 ШРК жетеді.
Орта шамамен жылына атмосфераның неғұрлым елеулі ластануы қаланың
оңтүстік бөлігінің орталық аудандарында( № 12 бақылау бекеті) байқалады.
Мұнда шаңның құрамының 1.15-1.45 ШРК дейін, СО - 1.11-1.51 ШРК дейін,
NО2 - 1.85-2.93 ШРК дейін, НСОН - 3.33-5.57 ШРК дейін тербеледі.
Қаланың орталық аудандарына АЛИ 6.88-ден 11.36 дейін құрайды,ал
периферилі аудандарға 2.29-дан 2.71 дейін болады.
5кесте-Алматы
қаласының атмосферасындағы
зиянды заттар
концентрациясының
орташа жылдық мәні (2014 ж. мәліметтері бойынша)
24 Зиянды
зат
Қауіптілік
класы
ШРК
(о.т.)
Тұрақты бақылаулар номері
№1
№5
№9
№12
№16
№19
шаң
3
0,15
0,1365
0,1121
0,1727
0,2178
0,1247
мж
SO2
3
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
4
Андатпа
Берілген дипломдық жобада Алматы қаласының эколгиясына ЖЭО-2
зиянды заттар тастандысының әсері қарастырылды. Қалаға бағытталған
қауіпті жел жылдамдығы және де максималды зиянды заттар концентрациясы
есептелді. Сонымен қатар зиянды заттар атмосфераға тастандысын азайту
барысында күл ұстағыш немесе электросүзгі қолданылды.
Аннотация
В данном дипломном проекте рассмотрен вопрос влеяние выбросов
вредных веществ с ТЭЦ-2 на экологию города Алматы. Расчитана
максимальная концентрация вредных веществ и скорость ветра по
напровлению к городу. Был использован электрический фильтр и всяческие
меры по снижению выбросов вредных веществ в атмосферу.
Annotation
An issue of harmful emissions from power station 2 effect on Almaty city's ecology
is discussed in this thesis project. The maximum concentration of harmful emission
and wind velocity towards the city were calculated. The electric filter and different
ways of declining harmful emissions in the atmosphere were used.
5
Мазмұны
Кіріспе
1 Тапсырманың қойылымы және экологиялық жағдайды талдауды
ғылыми зерттеу.
1.1 Физико-географиялық ерекшеліктер мен климаттық жағдайлардың
сипаттамасы.
1.2 Синоптикалық және орографи ялық жағдайлардың әсерінен қала
әуе.бассейнінің ластануы.
1.3 Негізгі ластайтын заттар концентрациясының уақытша өзгеруі.
1.4 Ауа ластануының интегралды көрсеткіш есебі - Р параметрі.
1.5 Р параметрінің критикалық мәнін анықтау.
2 Теориялық бөлім.
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауасының ластануы.
2.2 Суды қолдану,жер асты және жер үсті суларының сапасы.
2.3 Тұғындардың денсаулық жағдайы.
2.4 ЖЭС-2 жайлы жалпы мәлімет.
3 Тәжірибелік зерттеу негіздері және эколого-экономикалық бөлім.
Кәсіпорынның санитарлы-қорғау аймағының есебі ( СҚА).
3.1 Атмосфераға шығарылатын зиянды зат тастанды мөлшерінің есебі.
3.2 Атмосфераға шығатын тастанды бойынша кәсіпорынның
экологиялық қауіптілік категориясының есебі.
3.3 Кәсіпорында орналастыру ауданындағы экологиялық жағдайды
талдау.
3.4 ЖЭС-2 тастанды қуаты неғұрлым жоғары қазандық бөлімі үшін
зиянды заттардың есебі.
3.5 Қауіпті жел жылдамдығында зиянды заттардың максималды жерлік
концентрациясы жететін тастанды көзінен қашықтық.
3.6 Қауіпті жел жылдамдығымен салыстырғанда нақты жел
жылдамдығындағы зиянды заттардың максималды жерлік
концентрациясы ( СМИ).
3.7 СМИ жететін ХМИ қашықтығы.
3.8 Ластау көзінен Х қашықтықтағы зиянды заттардың СХ
концентрациясы.
4 Экономикалық бөлім
4.1 Инженерлі-техникалық іс-шаралар.
4.2 Экологиялық мониторингті дамыту.
4.3 Табиғатты қорғау іс-шараларын енгізуінен экологиялық шығын
бағасы.
4.4 Күл ұстағыш қондырғыны енгізген кездегі алдын алынған
экологиялық шығын есебі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
6
2
3
3
8
10
12
13
15
16
22
28
28
32
33
45
47
49
51
51
52
52
56
56
57
58
59
62
64
Кіріспе
Зерттеу мәліметтері бойынша шығу көзінің ауданында, ауадағы зиянды
қоспалар концентрациясын бағалау және бақылаумен қатар, теориялық
зерттеу негізіндегі концентрацияның есебі арқылы ауа ластануының қысқа
мерзімді болжамын іске асыру мен оларды өндірістік тастандыларды реттеу
үшін қолдану мүмкіншілігі пайда болды .
Соңғы жылдары табиғи ортаның ластануы Қазақстан Республикасы үшін
ең өзекті проблемалардың бірі болып табылады. Ірі өндірістік қалалардың әуе
бассейнінің ластану проблемасы ерекше үрей тудырады.
Алматы қаласының экологиялық жағдайын ары қарай жақсарту ең
алдымен үкімет қабылдаған заңдар мен қаулыларды жүйелі және қатаң түрде
орындауды талап етеді.
Қазіргі уақытта, жаңа нарықтық қатынаста жерді қолдану эффективтілігін
жоғарылату мәселесі ерекше өзектілікке ие. Алматы қаласының дамуы,
негізгі қала құру факторы ретіндегі өндірістік кәсіпорындардың
концентрацияларының деңгейімен анықталады.Осы жағдайға байланысты
жаңа ірі өндірістік кәсіпорындардың құрылысын шектеу үлкен мәнге ие
болды және санитарлық қатынаста зиян, тастандыны радикалды төмендету
мен оларды ұстап қалу мүмкін емес кәсіпорындарды қаладан шығарып тастау
сұрағы да тұрды. Қазіргі уақытта өндірістің төмендеуімен байланысты іске
қосылған өндірістік аудандар мен бөлек кәсіпорын территорияларын реттеу,
бұл территорияларды көгалдандыру мен көркейту дәрежесін
жоғарылату;өндірістік, коммуналды-қоймалық және көліктік
территорияларды бұруын қайта қарап, қолданылмайтын жерлерді қаланың
дамуына алу мәселелері қаралуда.
Өндірістік территорияларда кәсіпорынның номенклатурасына, оның бір
өндірістік қалыптасуындағы экологиялық үйлесімділігі жағынан
кәсіпорынның номенклатурасына бақылауды іске асыру қажет.
Қала ортасын жақсарту жолының бірі- көгалдандыру. Жасыл көшеттер шаң
және улы газдарды сорады,атмосфераны адамға пайдалы фитонцид пен жеңіл
иондармен байтады,климатты жұмсартады.Алматының қуаңшылық
климатына жер суару аса маңызды болып табылады.Қаланың өндірістік
аудандарындағы ауа бассейнін жақсартудың негізгі әдістерінің бірі -
атмосфераға шығарылатын немесе пайда болатын тастандылар минимумға
шығатын немесе мүлдем жоқ болатын технологиялық үрдістерді
ұйымдастыру мен жүргізу болып табылады.
Қала ауасын автокөлік тастандыларымен ластану деңгейін төмендету
мәселесі комплексті болып табылады, себебі ол техникалық,қала салушылық
пен заң шығаратын іс-шаралардан тұрады.
Қоршаған ортада жағымсыз факторлардың шекті әсер ету дәрежесін
реттеумен қатар,қоршаған ортаны қорғау ісінде мониторинг жүйесін
сақтау,дамыту және жетілдіру маңызды роль ойнайды.
7
1. Тапсырманың қойылымы және экологиялық жағдайды талдауды
ғылыми зерттеу.
1.1 Физико-географиялық
ерекшеліктер
мен
климаттық
жағдайлардың сипаттамасы
Іле Алатауының табиғи факторлары Алматы қаласының көптеген физико-
географиялық ерекшеліктерін анықтайды. Іле Алатауының еңіс тау
бөктеріндегі жазығы рельеф сипаттамасы бойынша қарапайым.
Территорияның оңтүстік-батыс бөлігінің үсті ойпат эрозиясымен қатты
бүлінген, оған қоса эрозиялық қиықтардың тереңдігі 50-70 м жетеді.
Жазықтың солтүстік - батыс бөлігінде дөңесті-тізбекті құм дамыған(1 сурет).
Құмды массивтің солтүстігі үсті әлсіз бүлінген рельеф пен күмбез тәрізді
форма қалдығының болуымен сипатталатын Каро платосына түйіседі. Каро
платосының абсолюттік биіктігінің интервалы 618-ден 710 м дейін.
Тау бөктеріндегі шлейф Іле Алатауының солтүстік бөлігін көмкереді және
оның ені 20-25 м құрайды. Ол таулы өзендердің қосылған конустарды
шгығару нәтижесінде пайда болды және жазықтың еңісімен салыстырғанда
үстіңгі қабаттың неғұрлым тік еңісінің арқасында рельефте анық білінеді. Тау
бөктеріндегі гипсометриялық шлейфтер теңіз деңгейінен 600-1100м биіктік
интервалына кіреді.
Сурет 1 - Алматы қаласы рельефінің сызбасы
8
Интенсивті прогессі антропогенді кезеңге келетін, Іле Алатауының
тектоникасының 12 жыл ішінде динамикалық өзгерісі, таудан көп мөлшерде
сынық материалдарын шығарды және оларды тастанды конустары тәрізді өзен
сағасына тастады.
Іле Алатау жотасының солтүстік еңісінің тау
бөктерінде(біртіндеп оңтүстіктен солтүстікке қарай төмендейді) осы шығару
конустарының біреуінде Алматы қаласы орналасқан.
Тектоникалық үрдістер Алматы қаласының территориясында негізінен
батыстан шығысқа қарай орналасқан сынық сызықтарын қалдырды. Тау
түзілу үрдісі қазіргі уақытта жалғасып жатыр және таудың көтерілу
жылдамдығы шамамен жылына 5 мм құрайды. Алматы қаласының табиғи-
климаттық жағдайларының ерекшелігі беттік ағымның интенсивті
қалыптасуы мен гидрогеографиялық желінің болуына тәуелді.
Тау типіндегі ірі өзендердің ішінен Алматы территориясы бойынша Үлкен
Алматы және Кіші Алматы өзендері ағады. Кіші Алматы өзені бастауын
ауданы 13 км2 тең Тұйықсу мұздығынан алады. Басында өзен 6 км
қашықтықта шамамен 1000 м биіктікті жоғалта келе, эрозиялық сайға түседі .
Тау бөлігінде Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 18.5 км құрайды. Кіші Алматы
өзені Алматы қаласын шығыстан қоршай келе, шығару конусына түйіседі,
содан кейін тау бөктеріндегі жазықтыққа шығады. Тау бөктерінде Кіші
Алматыдан екі тармақ
бөлінеді: сол жағы- Есентай өзені және оң жағы-
Казачка өзені. Үлкен Алматы өзені екі дербес су каналының қосылу
нәтижесінде пайда болады. Сағаның оң жағы-Озерный өзені, сол жағы-
Проходной өзені. Бұл өзендер өзінің бастауын Іле Алатауының орталық
бөлігіндегі мұздықтардан алады.
Алматы облысы мен Алматы қаласының Бүкіләлемдік мұхиттардан алыс,
Евроазия материгінің түбінде орналасуы климаттың шұғыл континенттілігін
түсіндіреді: маңызды температура амплитудасы;метеорологиялық
элементтердің,олардың жылдық жүрісінде тез өзгеруі;жыл мезгілдерінің тез
ауысуы.Алматы қаласының территориясының орографиялық жағдайлардың
анализі оның елді мекендері,солтүстік бағытта жүздеген километрге ашық
екенін көрсетеді, ал оңтүстігінде- тау бөктеріне ауа массасының өтуіне
мүмкіндік беретін тау жоталары созылып жатыр.Бұл жерде,әсіресе қыста ауа
температурасының қуатты инверсиясы қалыптасады.Бұл жағдайда қалаға тән
әлсіз желдер, зиянды қоспалардың сейілуіне кері әсер ететін ауа массасының
тұрып қалуына жағдай жасайды. Оңтүстік Қазақстан ауданында қуатты
радиациялық режимнінң болуы, атмосфера циркулиясының дамуы мен климат
қалыптасуын түсіндіреді. Алматы қаласы үшін радиациялық баланс
шамасында неғұрлым аз айырмашылық жазда білінеді, ал неғұрлым көп
айырмашылық- ауыспалы кезеңде, яғни жер үстін төсеу айырмашылығымен
түсіндіріледі, мысалы оңтүстікте қар еріп немесе жаппаған болса,ал
солтүстікте ол әлі сол күйінде қалады. Өз кезегінде, жер үстінің бірқалыпсыз
жылуы, климат қалыптасуда маңызды роль ойнайтын ауа массасының
тасымалы мен атмосфера циркуляциясын тудырады.Континент ішінде
орналасқан Оңтүстік Қазақстан үстінен, біркелкі және субтропикалық
9
белдеулер шегінде күрделі және әр түрлі атмосфералық үрдістер жүреді.
Оның біреуіне таулы-жазықты циркуляция жатады.
Таулы-жазықты циркуляция географиялық сипаттамасы мен
метеорологиялық бақылау бойынша бұрыннан белгілі. Жердің маңызды еңісі
бар жерде жел тәуліктік мерзімділікке ие- күндіз ол еңіс бойынша жоғары
соғады(жазықты жел), ал түнде төмен қарай (таулы жел). Бұл желдер таулы
алқапта, таулы еңіс зонасында байқалады. Олар жер шарының барлық
аудандарында белгілі және тұрақты бұлтсыз ауа райында, әлсіз градиентті жел
кезінде байқалады. Тропикте олар мезгіл сайын байқалады, ал біртекті
белдеуде, негізінен жылдың жылы мезгілдерінде байқалады.
Анық білінетін жылдық жүрісте желдің күшеюі жаз айларында және
штиль мәніне дейін әлсіреуі қыста байқалады (1 сурет). Әрбір желдер
розасының ортасында жағдайдың жалпы санынан,пайызбен алынған
штильдердің қайталанғыштығы көрсетілген. Жылдың қыс мезгілінде баричтік
градиенттер атмосфераның жерлік қабатына тұрақтылық беретін,
орографиялық антициклогенез есебінен, солтүстіктен келетін ауа массасының
тұрып қалуы мен қысқы инверсияның тау бойымен даму нәтижесінен біршама
төмендеген. Жазда ауа жылдамдығының
жоғары болуы циклондық
үрдістердің орографиялық күшеюі мен таулы - алқапты циркуляцияның
активизациясымен түсіндіріледі. Қала төңірегінде жел жылдамдығы біршама
көтерілген, алайда жылына 2-3 мс аспайды. Жел режимінің неғұрлым толық
бағасын әр ай бойынша желдің әртүрлі жылдамдықта қайталануы береді.
Алматы қаласында жыл ішінде жылдамдығы 3 мс (88co) желдер басым. Егер
өте әлсіз желді(1 мс дейін) ескерсек, онда штильдер мен өте әлсіз желдердің
соммалық қайталануы 59co құрайды. Қатты желдер (15 мс жоғары) Алматыда
өте сирек кездеседі, орта шамамен жылына 15 тәулікке дейін.
Жер биіктігі теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын ауа температурасының
төмендеуі таулы аудандарға тән болып табылады. Ал қыс айлары жағдайдан
тыс болып табылады, себебі биіктікте температураны таратуға
радиационнографиялық инверсиялар әсер етеді.
Ауа температурасының басты сипаттамасы болып (тәуліктік және жылдық
кіріс) ,периодтық емес тербелістер мен мүмкін экстремалдық мәндер
табылады. Алматы қаласында максималды орташа айлық температура шілде
айында 23.30С құрайды, жазықтан біраз төмен,жылдық тербеліс амплитудасы
5-70 ○ С тең абсолюттік максималды температура 42○ С құрайды.
Әсіресе жазда білінетін таулы-алқапты циркуляцияның, күн жылуының
трансформациясын, сонымен қатар жазда солтүстік тау бөктеріндегі
аудандардың жылуын ескере отырып , ауа температурасына үлкен жылдық
және тәуліктік тербелістер тән солтүстік өңір және қала шетімен
салыстырғанда қаланың оңтүстік және орталық аудандарындағы
температуралық режим төмен континенталдығымен анықталатынын
көрсетуге болады. Орта шамамен солтүстік-шығыс өңір жыл бойы қаладан
қарағанда суығырақ болады,ал солтүстік-батыс бөлігі қарашадан наурызға
дейін суық болады. Наурыз-сәуір және қазан-қараша айларында ауа
10
температурасындағы айырмашылық жалпы циркуляциялық үрдіс пен
циклондық іс-әрекеттің шұғыл дамуымен басылады. Күндіз, жазда атмосфера
қозғалысының өсуі, термиялық конвекция үрдісінің максималды даму
есебінен реттеледі.
А) түнде ( І сағ)
Б) күндіз ( 13 сағ)
Сурет 2 - Алматы қаласындағы жел жылдамдығы мен тәуліктік жүрісінің
бағыты
А) қаңтар Б) шілде В) жыл
Сурет 3 - Жылдың әр мезгілінде жел бағыты мен штильдің қайталануы (co)
11
Суық енулер,оңтүстік-батыс циклондар және Қазақстанның оңтүстік-
шығысы бойынша толқындық іс-әрекет кезінде жауын-шашын пайда
болады.Ағымдардың вертикаль қозғалысы тропосфераның термобарикалық
өрісімен анықталады. Жауын-шаш ын пайда болғанға дейінгі тәулікте
температура градиенті ( dTdt) адв0 жағдайдың 88co. Оңтүстіқ Қазақстан тау
бөктерінде жауын-шашынның күшеюіне, жота еңісінде пайда болатын
қозғалыстар маңызды роль ойнайды. Бұл аудандардағы жауын-шашынның
негізгі мөлшері суық фронт өткен кезде түседі.Жылы фронттар маңызды
жауын-шашынды тудырмайды.Егер солтүстік жарты шардың бүкіләлемдік
жылыну гипотезасынан шығатын болсақ, онда келесі он жылда
ылғалдылықтың өзгеру тенденциясы Қазақстан климатын қалыптастыруда
маңызды роль ойнайтын болады.Атмосфералық жауын-шашын цикликалық
тербеліске душар болғандықтан, қарастырылатын территорияның
ылғалдылығын төмендету немесе жоғарылату жөніндегі сұрақ
метеорологтармен, осы тербелістерді бағалаудың әр түрлі әдістерімен
шешілуде.
Алматыда ауа ылғалдылығының ең жоғарғы мәні жылдың суық мезгілінде
болады. Бұл кезде орташа айлық мән (қараша-наурыз) 72-74 co құрайды.
Сәуірден қазанға дейінгі кезеңде мәні 59-56-дан 45-44co дейін төмендейді.
Ауа ылғалдылығының жоғарғы мәні таңертеңгі жеті арасында байқалады, ал
минимум мәні түске таяу байқалады. Тау жағдайында ылғалдылықтың
тәуліктік жүрісі таулы-алқапты желдің бағытына байланысты.
Алматы қаласы мен қала шетіндегі ылғалдылықтың жылдық және тәуліктік
жүрісінің сипаттамасы ландшафтық зоналардың әртүрлілігімен және біраз
қашықтықтағы
территорияның абсолюттік биіктігімен түсіндіріледі.
Жергілікті жердің биіктігі жоғарылаған сайын су буының парциалдық
қысымы азаяды. Әсіресе бұл жағдай жазда білінеді. Жылдың бұл мезгілінде
ГМО қалалық станциясынан шамамен 200 м төмен орналасқан аэропорт
ауданында су буының парциалдық қысымының мәні 1.8 гПа жоғары, ал
Медеу ауданындағы тауларда қалаға қатысты 1.7 гПа төмен. Жылдың суық
мезгілінде таулы аудандарда ауа ылғалдылығының инверсиясы байқалады.
Мысалы, Алматыда мамырдан қазанға дейін, орта шамамен булану жауын-
шашыннан 4 есе асады, ал тамызда 11 есе. Алматы үшін, жауын-шашынның
орта жылдық мөлшерінің булануға орта жылдық мөлшерінің қатынасы 0.45
құрайды.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер негізінде атмосфералық үрдістердің
күшеюі, температура градиентінің көбеюі,оған сәйкесінше Іле Алатауының
солтүстік еңісінде динамикалық конвекцияның активизациясы жауын-шашын
мөлшерінің шамамен 3-3.5 км биіктікке жоғарылауын түсіндіреді. Сондықтан
да егер қаланың солтүстік жазықты аудандарында (аэропорт) 465 мм жауын-
шашын түссе, орталық ауданда- 575 мм, ал оңтүстік және таулы ауданда- 890
мм жауын-шашын түседі.
12
Бұл әрбір 100 м биіктікке келетін ұзындығы 30 км қашықтықта жылына
орташа жауын-шашын мөлшері 50 мм дейін ұлғаятынын көрсетеді.
Атмосфералық жауын-шашынның уақтылы өзгергіштігі жоғары. Неғұрлым
жаңбырлы 2013 ж 923 жауын-шашын түсті, ал неғұрлым құрғақ 2014 ж небәрі
296 мм болды. Кейбір жылдары жауын-шашынның айлық мөлшері де өзгеше.
2013 ж шілде айында 102 мм түссе, 2014 ж тамызда 75 мм, яғни ұзақ жылы
кезең мен Алматыда жиі байқалатын еру әсерінен қысқа қыстың әсерінен 3-4
есе нормадан жоғары. Жалпы мөлшерден 65 co жаңбырлы жауын-шашын ға,
14 co қарлы жауын-шашынға, 21co аралас жауын-шашын күндеріне келеді.
Қаланың ішінде солтүстіктен оңтүстікке қарай , оның теңіз деңгейінен биік
жері болғандықтан бұл Алматыдағы қар қабатының уақыт бойынша
орналасуы мен жату сипаттамасына әсер етеді. Ең бірінші қар қаланың
оңтүстік аймағында тіркеледі( қазанның бірінші декадасы),ал үшінші декадада
- солтүстік аудандарға жауады. Қардың ерте түскен кезі 2013 ж 14қазан
тіркелген, ал кеш түсуі 2014 ж 21 қараша.Әдетте Алматыда 40 күн қарлы
болады. Сол уақыт ішінде қарлы жауын-шашын жалпы жылдық сомманың
14co құрайды. Қыс ішінде қар жамылғысының орташа биіктігігң өсуі қаланың
солтүстіктен оңтүстікке қарай 7-25 км дейін орографиялық ерекшеліктеріне
тәуелді. Аз қарлы қыстарда қар жамылғысының биіктігі қалад 10 см әрең
жетеді және 2-3 апта ғана ұсталады.
Сонымен, Алматы қаласына тән: әлсіз жел жылдамдығы,төмендеген
қатысты ылғалдылық және бұлттылық,жауын-шашынның тұрақсыз
түсуі,инверсияның болуы.Жауын-шашынның жылдық бөліну ерекшеліктері
құрғақшылық жағдайдың пайда болуымен сипатталады, дегенмен Алматы
қаласындағы жауын-шашын мөлшері ылғалдылығы жеткілікті зоналармен
салыстырғанда кем емес.Мұндай жағдай атмосфераның өндірістік аудандарда
жиналатын зиянды қосылыстарды жою мен сейілтуіне кері әсерін тигізеді.
1.2 Синоптикалық және орографиялық жағдайлардың әсерінен қала
әуе бассейнінің ластануы
Атмосфераға түсетін қоспалардың тасымалдануы мен таралуы турбулентті
диффузия заңы бойынша іске асады, ал атмосферада қоспалардың сақталу
уақыты көптеген факторларға, оның ішінде басым мәні метеорологиялық
жағдайларға байланысты. Жерлік қабатындағы ауаның ластануын анықтайтын
метеорологиялық жағдайлардың негізгі факторлары болып табылады:
1.әр түрлі ауа райы жағдайында ластауыштардың өзгеруі мен желдету
қабілеттілігі тәрізді синоптикалық үрдістердің жалпы дамуы;
2.термиялық және динамикалық турбуленттілікті сипаттайтын араластыру
қабатының қалыңдығы ( қуаты);
3.Араластыру қабатындағы желдің орташа жылдамдығы, ал бұл қабат жоқ
болғанда, Жер бетіндегі жел жылдамдығы ауа жаңару қарқындылығының
факторы ретінде болады;
13
Атмосфералық ауаның әр түрлі дәрежеде ластануын білдіретін
синоптикалық үрдістер жылдың суық және жылы мезгілдері үшін бөлек
жағдайларға талдап, қорытылған
Жылдың суық мезгілінде көтерілген және жоғары ластанушылық үшін тән
синоптикалық жағдай болып Қазақстанның оңтүстік-шығыс аудандарына
бағытталған , Шығыс Сібір мен Моңғолия үстінде сібір антициклонның болуы
табылады, сонымен қатар циклондардың жылы секторына байланысты, Қара
теңізден Каспийге ауысатын жылы,құрғақ ауаны Пәкістан-Иран
аудандарынан шығару табылады. Ластанудың көтерілген және жоғарғы
деңгейін тудыратын синоптикалық үрдістер бір бірінен аз айырмашылығы
болғандықтан, шекараны өткізу өте қиын.
Жылдың жылы мезгілінде ластанудың көтерілген және жоғарғы деңгейі
оңтүстік-шығыс Қазақстан үстінде көтеріңкі қысым өрісі болған кезде
байқалады.
Зиянды қоспалардың жиналуы немесе таралу жағдайын анықтайтын,
кейбір айырмашылықтар жергілікті жердің орография есебі немесе жабынды
қабатының әртүрлілігінен білінеді. Алматыда таулы-жазықты циркуляция
байқалады.Ол күндіз қаланың жоғарғы және төменгі бөліктерінің арасында
ауа алмасуға, түнде қала мен тау арасында ауа алмасуға жағдай жасайды.
Тіпті қала маңында кішігірім үстірттің болуы зиянды қоспалардың қала
территориясы бойынша таралуына әсер етуі мүмкін.
Сонымен, жерлік қабатындағы қалалық ауаның ластануының
метеорологиялық жағдайын болжау кезінде ауданның физико-географиялық
ерекшеліктерін және бұл ерекшеліктердің нәтижесінде құрылатын
циркулиция жағдайын ескеру қажет. Көрші өндірістік комплекстерден келетін
зиянды қоспалардың қосымша ағынын да ескеру тиіс. Климаттық факторларға
қарағанда орографиялық факторлар Алматы атмосферасының максималды
ластануына қолайлы жағдай жасайды, әсіресе қыста.
Қала атмосферасының түтін ұстау қабілеттілігі сонша үлкен болғандықтан,
атмосфераға тастандыны төмендететін кез келген инженерлі-техникалық
құралдар, оларды толық жою үшін жеткіліксіз болуы мүмкін.
Жер бетіндегі әлсіз жел жылдамдығы, таулар, таулы-алқапты циркуляция
инверсияның пайда болуына жағдай жасайды. Температуралық инверсиялар,
вертикалды және конвективті қозғалыс дамуына кедергі бола тұра, ауаның
жерлік қабатына зиянды қоспалардың жиналуына жағдай жасайды. Тәулік
уақыты мен жыл мезгіліне байланысты инверсиялардың қайталануы, оның
қуаты мен қарқындылығы үлкен шектерде тербеледі.Алматы шартында,
жылдық жүрісте инверсиялар максимум қайталануы қаңтарда болатын, қыс
мезгілінде басым. Жерлік инверсиялар тәуліктік жүрісте маңызды өзгерістерге
ұшырап, шілде айының таңында максималды қайталануы 97 % жетеді.
Инверсиялардың қыста қуаты мен қарқындылығының жоғарылауының негізгі
себебі Моңғол антициколнының дамуы болып табылады. Ол атмосфералық
турбуленттіліктің дамуына, араласуы мен қаланың латнған ауа массасын
шығаруға кедергі жасайтын штильді ауа райы жағдайын қалыптастыруға
14
жағдай жасайды. Сонымен қатар ауа массасының бүкіл қалыңдыққа шөгуі
антициклондарға тән сипаттама болып табылады. Алматыда жел жылдамдығы
3 мс көп болатын жағдайлар өте сирек болатындықтан, ауа ластану
деңгейінің төмендеуі негізінен жауын-шашын есебінен байқалады.
Атмосфераның өзін-өзі тазартуында жауын-шашын маңызды роль
ойнайды.Ол бұлттарда, бұлт тамшылары шаңдарды,ыс пен түтін бөлшектерін
ұстаған кезде болады, сонымен қатар атмосфера қабаты арқылы жаңбыр
тамшылары мен қар бүршіктері өткен кезде іске асады. Қоспалардың жоғарғы
концентрациясы жаңбырдан кейін өтн сирек кездеседі. Бақылау нәтижелерінің
анализі шаң мен күкірт газының жоғарылаған концентрациясы жаңбырдан
кейін өте сирек кездесетінін көрсетеді, ал оларды атмосферадан толық жою,
көп жағдайда түсетін жауын-шашын мөлшері мен қарқындылығына
байланысты. Жауын-шашын түскеннен кейін атмосфераның өзін-өзі тазартуы
жоғарылайды. Жауын-шашын түскеннен кейін, бір сағат ішінде шаң мен
күкірті газдың концентрациясы 25-50% төмендейді. Күкіртті газ
концентрациясының төмендеу жылдамдығы жауын-шашын қарқынды болған
сайын жылдамдайды. Азот диокидінің концентрациясы да жауын-шашын
түскенде төмендейді.
1.3 Негізгі ластайтын заттар концентрациясының уақытша өзгеруі
Республикамыздың ең ірі қаласының бірі - Алматы қаласының әуе
бассейні ең ластанған болып табылады.Алматы қаласында өндірістік
кәсіпорындардың басты бөлігі орналасқан: металл өңдеу заводы, машина
жасау заводы, ет консервілі комбинаты және т.б. , сонымен қатар жыл сайын
автокөліктердің саны өсуде.
Зиянды қоспалардың құрамы уақыт және кеңістік бойынша өте тез өзгереді
және әр жерге бір уақытта тез таралады. Ауа сапасын бағалау атмосфераның
ластануын бақылайтын тұрақты бекеттерден келетін мәліметтер негізінде
жасалады. Ауаның қандай да бір затпен ластану деңгейін бағалау үшін ұзақ
бақылаулар жүргізу қажет. Алматы қаласындағы атмосфералық ауаның
ластану дәрежесі ТЗА- кестедегі мына мәліметтер бойынша 2013-2014 ж.
Шаң, күкірт қышқылы, көміртегі оксиді, азот диоксиді концентрацияларының
мәндері арқылы есептелді.
Концентрацияның жылдық жүрісі.Автокөліктің пайдаланылған газдары,
тіпті негізгі ластауыш көз болып табылмайтын көптеген кәсіпорындар
тастандыларының араласауы мен өзара қосылуы нәтижесінде қалада ауаның
ластануы қалаыптасады. Бұл ластану метеорологиялық жағдайдың әсерінен
өзгереді. Алайда Алматыда атмосфераға тасталатын зиянды қоспалардың
мөлшері қыcтан жазға қарай төмендегені байқалады ( 1- кесте). Бұл, ең
алдымен тастандылардың негізгі үлесі қыс айларына келетін қаланы жылыту
жүйесінің жұмысына байланысты. Бұдан басқа, қыс мезгілінде жерлік
инверсиялар жиі байқалады. Олар қоспалардың жиналуына жағдай туғызады
да, концентрацияны атмосфераның жоғарғы қабатына шығуына кедергі
жасайды. Соның нәтижесінде Алматы үстінде грязная шапка пайда болады.
15
Жалпы үш жылғы кезеңде,ластанудың әр түрлі дәрежесі анықталған
шамамен 2494 бақылаулар жүргізілген.
1 кесте - Алматыда атмосфераға тасталатын зиянды қоспалардың мөлшері
қыcтан жазға қарай өзгеруі
Зерттеу нәтижелері бойынша, жылдың суық және жылы мезгілдерінде
зиянды қоспалардың концентрациясы мынадай: жаз және қыс айларында
ластанудың жоғарғы дәрежесі орта шамамен 21-25 %,жоғарғы дәрежесі
17-22% құрайды.
Ластанудың төменгі дәрежесі жылы және суық кезеңдерде шамамен
53-62 % жағдайларда байқалады.
Концентрацияның тәуліктік жүрісі.Тәуліктік жүрісте, жылдың суық
кезінде концентрацияның максимумы жергілікті уақыт бойынша сағат 13 пен
19 (1 диаграмма) аралығында байқалады,ал жазда 7 мен 19 уақытында
қоспалардың бұлай орналасуы кәсіпорын мен автокөлік тастандыларынан
басқа, қаладағы синоптикалық жағдайлар мен оның орографиялық
жағдайларына байланысты.
Көптеген көздерден шығатын тастандылар араласуы мен өзара қосылуы
нәтижесінде қала бойынша ауаның ластануы қалыптасады.Осыған
байланысты, үлкен концентрациялар тікелей әсер ету зонасынан тыс желерде
байқалуы мүмкін. Ауаның ластануы метеорологиялық жағдайлардың әсерінен
бір уақытта бүкіл қала территориясы бойынша өзгеруі мүмкін. Ол фактикалық
бақылау материалдары бойынша есептелетін, жалпыланған ( интегралды)
көрсеткішпен сипатталады.
Алматы қаласының территориясы бойынша ластану дәрежесі жөніндегі
соңғы жылдары алынған мәліметтер арқылы ластану дәрежесі жоғары екі
ошақ бар: екі негізгі автомагистраль Сейфуллин және Райымбек
қиылысындағы аудан ( № 12 бекет), сонымен қатар Ақсай 3 ( №25 бекет).
16 Жыл
кезеңі
Суық мезгіл
Жылы мезгіл
Ластану
дәрежесі
Төмен
Көтері
лген
жоғар
ы
Барлы
ғы
Төмен
Көтеріл
ген
жоға
ры
Барл
ығы
Жағдай
саны
570
281
263
1114
855
288
237
1380
Қайтала
нғышты
қ, %
51
25
24
100
62
21
17
100
0,08
0,07
0,06
0,05
0,04
бекет №1
0,03
0,02
0,01
2,3E-16
-0,01
0
бекет №12
бекет №25
1
7
13
19
1 диаграмма. 3.12.2014 ж бекеттердегі күкірт диоксиді концентрациясының
тәуліктік мөлшері
Жағымсыз метеорологиялық жағдай орнаған кейбір күндері жалпы ластану
фоны қала территориясы бойынша көтеріңкі болады, ал жоғарыда көрсетілген
аудандарда жоғары болады. Сондықтан да мұндай күндері атмосфераның
ластану деңгейін ұстап тұратын іс-шараларды қолдану керек, яғни ластанудың
жоғары көздері - кәсіпорындардан шығатын зиянды зат тастандыларын
азайту, төменгі көзі - автокөлік кәсіпорындарына жұмыстың басқа режиміне
көшу.
1.4 Ауа ластануының интегралды көрсеткіш есебі - Р параметрі
Жағымсыз метеорологиялық жағдайдың болжамы - Алматы қаласындағы
атмосфералық ауаның ластануының көтеріңкі және жоғарғы дәрежесін
ескерту мақсатында іске асырылады. Ескертуді жіберу негізі болып күтілетін
немесе болып кеткен жағымсыз метеорологиялық жағдай қызмет етеді, яғни
әрбір нақты қалаға сәйкес келетін ауа ластануының жоғарғы дәрежесі
байқалған кезде. Мұндай түрдегі ескертуді құру немесе жіберу Р
жалпыланған көрсеткіш шамасы мен күтілетін ЖМЖ қызмет етеді. Р
параметрінің үлкен мәні қаладағы атмосфералық ауаның жалпы жағымсыз
жағдайын білдіреді. Бұл жағдайда, метеожағдайдың әсерінен басқа,
өлшенбейтін, алайда қаланың атмосфералық аусында бар кейбір заттардың
жоғарғы концентрациясы байқалуы мүмкін.
Р параметрін есептеу үшін және оны қала бойынша әуе бассейнінің ластану
деңгейін сипаттайтын параметр ретінде қолдану үшін келесі шарттарды
сақтау қажет:
- қалада тұрақты бекеттердің саны үштен кем болмау керек. РД52.04.186-
89 сәйкес тұрғындар саны 1 млн астам ( Алматыда шамамен 1.5 млн) қалада
ластануды бақылайтын тұрақты және жылжымалы бекеттер 10-20 кем болмау
керек;
-бір күн ішінде, барлық бекеттерде ауадағы қоспалардың
концентрациясын бақылау саны 20 кем болмау керек.
Жұмыс келесі тәртіппен орындалады:
17
-бақылау санын іріктеу, ол болжамды схема алу үшін қолданылатын
болады;
-белгілі бір кезеңге алынған бөлек қоспалар бойынша күнделікті және
орташа мезгілдік концентрацияны есептеу;
-әрбір қоспаға бөлек Р параметрін есептеу және барлық қоспаларға жалпы;
-болжамды схемаларды жасау.
Бақылау санын іріктеу.
Бірнеше жылдар бойы жүргізілген үлгілердің анализі бір әдістеме бойынша
жүргізілуі қажет екенін естен шығармау керек.
Концентрацияының орта мезгілдік мәнінің есебі.
Ауаның қандай да бір қоспамен ластануының неғұрлым қарапайым
көрсеткіші болып концентрация табылады.
Жұмыс тәртібі:орташа айлық концентрацияның есебі:
q = 1N
N
i 1
q
(1)
мұнда q - бақылаудың і - мезгіліндегі концентрация, N - бір айдағы
бақылау саны;
-күнделікті оперативті болжау кезінде белгіленген кезеңге сәйкес ай
ішіндегі ауа ластануының орташа деңгейі ескеріледі. Мысалы 2014 ж наурыз
айы үшін :
q=
q II
q III q IV 2000 q II 2001
4
(2)
Р параметрінің есебі.
Толық Алматы қаласы бойынша ауа ластануын сипаттау үшін , ГГО
ұсынысы бойынша ауа ластануының фондық сипаттамасы ретінде Р
параметрі қолданады:
Р= mn
(3)
мұнда n - бір күн ішіндегі барлық стационарлы пункттерде қаладағы
қоспалардың концентрациясын бақылаудың жалпы саны,
m - орта мезгілдік мөлшерден 1.5 есе асатын, q концентрациясы бар сол
күн ішіндегі бақылаулар саны . Р параметрі өлшемсіз шама болып табылады
да, 0- ден ( ешбір концентрация 1.5 q орт.мез. аспаған кезде) 1-ге дейін
(барлық өлшенген концентрациялар 1.5 q орт.мез. артық болғанда) өзгеруі
мүмкін .
1.5 Р параметрінің критикалық мәнін анықтау
Алматы қаласының жағымсыз метеорологиялық жағдайын болжау үшін
қолданылатын,ауа ластануының интегралды көрсеткіші - Р параметрдің
критикалық мәнін анықтау үшін 2014 ж. басынан Алматы қаласы бойынша
2010-2014 ж.ж. қоспалар құрамы жөніндегі мәліметтер жинау жүргізілген.
18
Excel программасында негізігі қоспалар ( шаң, көміртегі оксиді, азот оксиді
және күкірт диоксиді) концентрациясының мәліметтер базасы құрылған. Олар
атмосфералық ауаның ластануын бақылайтын үш тұрақты бекеттерде
жүргізілді. Бұл мәліметтер бойынша ластану деңгейі мен тікелей Алматы
қаласына қатысты Р параметрінің критерияларын анықтау бойынша қауіптілік
класын анықтау үшін график есептелген. Өткен кезеңде қоспалардың
концентрациясы жөнідегі мәліметтер зерттеліп, өңделген болатын:
концентрацияның орта айлық және орта мезгілдік көрсеткіштері есептелген,
сонымен қатар орта мезгілдік мөлшерден 1.5 есе (1.5 q) асатын 2010-2014 ж.ж.
бақылаулар саны есептеліп; Р параметрі есептелген және бұл мәліметтер
бойынша Р параметрінің критерияларын анықтау үшін график құрылған.
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0.10
0.20
0.30
0.40
0.50
0.60
0.70
0.80
0.90
1
2 диаграмма. Р параметрінің анықталған критикалық мәндері
Қаладағы ауа ластануын болжау бойынша әдістемелік кепілдемеге сәйкес,
жалпы қала бойынша атмосфераның ластануының болжамды схемасын өңдеу
үшін 3-5 ж. ішіндегі бақылау мәліметтері болу керек. Алматы қаласы үшін
схеманы жасау кезінде кейбір қиындықтар болды. Себебі бақылаулар 2014 ж
дейін жүргізілмеген болатын, сондықтан да 3 жылғы мәліметтер алынды және
де 2014 ж. наурыз айындағы мәліметтер жоқ.Бақылаулар саны - 10 әрбір
қоспа бойынша стандартқа сәйкес келмейді, себебі тәулігіне 20 бақылау
жүргізілуі қажет. Графикті есептеу кезінде жоғарғы және төменгі ластану
дәрежесінің арасындағы шекті критерийге сәйкес Р параметрін анықтау
үшін жеткілікті бақылаулар мөлшері жиналмады. Сондықтан да Р
параметрінің шекті мәні ГГО әдістемелік нұсқауында ұсынылған 0.20 тең деп
қалдырылған.
Соңғы үш жыл ішіндегі зерттеу мәліметтері бойынша қайталанғыштың
10,Р= 0.40 параметрі сәйкес келеді. 2014 ж. бастап ЖМЖ болжау үшін нақты
мәндер қолданылады.
19
Р критерийі
=0.20
0.21 - 0.40
0.40
Ластану деңгейі
Төмендеген
Көтерілген
Жоғары
2014 ж. мәліметтер бойынша ауа ластануын болжау схемасында пайыздық
қайталанғыштық неғұрлым тегіс. Р параметрінің критикалық мәнін анықтау
кезінде Р=0.50 параметріне сәйкес үлкен мән тіркелген, сонымен қатар төмен
қайталанғыштық Р=0.70-1.00 байқалады.Ол 2014 ж. болжау схемасында
байқалған жоқ. Бұл Алматы қаласында соңғы жылдар ішінде ауа ластану
деңгейінің жоғарылағанын білдіреді.
Ескерту, жалпы қала бойынша үш жағдайда құрылады:
1. бірінші жағдай, егер ауаның ластану деңгейі критикалық мәннен жоғары
болса, яғни қайталанғыштық деңгейі аз немесе 10% тең болса, Р параметрі
0.40 және одан жоғары мәнге ие;
2. екінші жағдай, егер қайталанғыштығы 2% тең немесе одан аз
болса,немесе бірінші жағдайдағы ескерту қолданған іс-шаралар ауа ластану
деңгейінің төмендеуін қамтамасыз ете алмайтынын көрсетсе;
3. үшінші жағдай, егер екінші жағдайдағы ескертуден кейін, бірнеше күн
ішінде ауа ластануының жоғарғы деңгейі сақталса ( параметр Р0.65).
2. Теориялық бөлім.
Қаланың экологиялық
проблемалары
және
оның
урбанизация
процесімен байланысы.
Қоғамның қазіргі замандағы даму этапында қалалардың қоршаған ортаға
әсері:оған өндірістік өнеркәсіп, көлік және т.б. байланысты әр түрлі
қалдықтардың бөлінуімен түсіндіріледі.
Кәсіпорынға жанасып жатқан
территорияларды толтырып тастаған бұл өндірістік қалдықтар атмосфераны
неғұрлым ластайтын өлшенген механикалық бөлшектер,қала кәсіпорнынан
келетін ағым және т.б. Алайда қалалардағы қоршаған ортаның ластануының
салдары тек қана өндірістің өсуімен байланысты деп есептеу қате болар еді.
Керісінше,соңғы кезде ғылыми-техникалық прогрестің жетістігінің
нәтижесінде өндірістің структурасы лас
сала деп аталатын үлестің
қысқаруына тез ауысуда.
Сонымен қатар, өзінің психологиялық
ерекшеліктеріне сәйкес қоршаған ортаның бөлек компоненттеріне жоғарғы
сапаны талап ететін өндіріс пен оның салаларының үлесі өсуде. Мысалы,
электрлік құралдар, компьютерлер және т.б. өндірісі мен эксплуатациясы ауа
сапасының жоғарғы стандарты кезінде ғана мүмкін екені белгілі.
Жоғарыда келтірілген жағдайлар негізінде мынадай тұжырым жасауға
болады:өндіріс таза күйінде ірі қалалардағы экологиялық кептелістің бірінші
себебі болып табылмайды,себебі қазіргі уақытта дәстүрлі салалардың
20
технологиясы өзгертілген,қалдықсыз өндіріс ұлғайтылған,тұйықталған
циклдер,материалды және энерогосақтаушы үрдістер енгізілген. Бүгінгі күнде
өзінің тым шектен шыққан қажеттілігімен және оны материалдық сфераның
әр түрі арқылы іске асырып отырған адам ең басты себепші болып отыр
(өндіріс, көлік,тұрмыс).
Енді қаланың кейбір экологиялық проблемаларына тоқталып және
олардың урбанизация үрдісімен байланысын көрсетейік.
Алматы қалсының тұрғындар санының өзгеруі жөнідегі мәліметтерді
келтірейік:
1998 ж. - 528.2 мың адам;
2000 ж. - 756.3 мың адам;
2002 ж. - 976.6 мың адам;
2004 ж. - 1160.5 мың адам;
2006 ж. - 1203.8 мың адам;
2008 ж. - 1300000 мың адам;
2010 ж. - 1308500 мың адам;
2012 ж. - 1348500 мың адам;
2014 ж. - шамамен 1500000 мың адам.
1500000
1450000
1400000
1350000
1300000
1250000
1200000
Халық саны
2008
2010
2012
2014
3 диаграмма. 2008-2014 ж.ж. халық санының өзгеруі жөнінде салыстырмалы
динамика
Бұл және басқа да мысалдар қаладағы тұрғындар санының өсуі мен
экологиялық жағдайдың нашарлауы арасындағы байланысты көрсетеді. Ол
мынадай тізбек құрады: адам- автомобиль - қоршаған орта.
2.1 Алматы қаласының атмосфералық ауасының ластануы
Қоршаған ортаның басқа компоненттеріне кері әсер ететін атмосфералық
ауаның ластануы әсіресе қазіргі кезде қаланың жағымсыз факторы болып
табылады. Ауа ластануының тура әсері өсімдіктерден көрінеді ( газдар
өсімдіктер ұлпаларын жейді,бітейді және газ алмасуды бұзады).
Атмосфераның ластану нәтижесінде топырақтың да сапасы бұзылады.
Жануарлар ластанған атмосферадан тікелкей зардап шегіп қана
21
қоймай,ластанған заттар желіген өсімдіктермен бірге ағзаға түскенде жанама
зардап шегеді.
Тұрақты температуралық инверсияның пайда болуына ыңғайлы қаланың
тау бөктеріндегі әлсіз желденетін территорияда орналасуы атмосфераның
ластануы мен стагнацияның жоғарғы деңгейін түсіндіреді.Әсіресе әуе
бассейнінің мөлшерлі ластануы жылдың суық мезгілінде байқалады. Бұл
кезде көліктік,өндірістік және
тұрмыстық тастандылар мөлшері тіпті
атмосфераның өзін-өзі тазарту қабілеттілігінен асып түседі.
Соңғы жылдары республика экономикасын өзгертумен байланысты
маңызды өзгерістер қаланың шаруашылық құрылысында да боды. Көптеген
ескі, оның ішінде ірі кәсіпорындар жұмысы тоқтады, біраз бөлігі профилін
ауыстырды.
Экономиканың қайта құрылуы өндірістің жалпы төмендеуімен бірге жүрді,
сәйкесінше атмосфераға тасталатын зиянды заттың төмендеуімен. Алматы
қалалық экология басқармасының мәліметтері бойынша 2010-2014 ж.ж.
стационарлы ластау көздерінен шығатын тастандының жалпы мөлшері 56.2 %
қысқарды және 1.01.2014 ж. 16.3 мың тн. құрады. Сол жылы автокөлік
тастандыларының мөлшері жоғарылады. 2013 ж. 168.2 мың тн. құрады, бұл
2010 ж. салыстырғанда 16.6 % көп.
2 кесте - Алматы қаласы атмосферасына шығарылатын зиянды заттардың
жалпы тастандыларының өзгеру динамикасы ( мың тж)
Сонымен, атмосфераға шығарылатын зиянды тастандылардың жалпы
мөлшері қарастырылатын кезеңде 3.1 мың тж немесе 1.7% өсті. Стационарлы
көздерден шығатын тастандылардың қысқару фонында 2014 ж. тастандының
жалпы мөлшерінің 91.2% құрайтын, ауаның жалпы ластануына бірден
автокөлік үлесі жоғарылады.2010 ж. салыстырғанда автокөлік үлесі 79.5%
құрады.Атмосфераны ластайтын стационарлы көздердің ішінен неғұрлым көп
үлесін ЖЭС-1 (4.1%),ЖЭС-2 (0.8% ), АҚ "Алматыжылукоммунэнерго" (0.8% )
құрайды. Стационарлық көздердің жалпы тастандыларындағы үлесі
сәйкесінше 46.5% , 8.9% , 8.6% бағаланады .
22 Ластау
Көздері
2008 ж.
2009 ж.
2010 ж.
2011 ж.
2012 ж.
2013
ж.
2014ж.
Тұрақты
37.2
32
31.5
26.8
19.2
18
16.3
Жылжыма
лы
144.2
149.2
149
148.4
15.3
159
168.2
Барлығы
181.4
181.2
180.5
175.2
172.8
177
184.5
3 кесте - 2014 ж Алматы қаласының атмосферасын жалпы ластайтын
неғұрлым ірі кәсіпорындардың салыстырмалы үлесі
Жыл бойынша жалпы тастанды мөлшерінің өзгеру динамикасы мен ондағы
көздердің белгіленген категориялардың қатысуы, атмосфералық ауаның бөлек
ингридиенттер бойынша ластану дәрежесін сипаттайтын мәліметтерде
расталады. 3-кестеден мынаны көруге болады: 2010-2014 ж.ж. кезеңде
атмосфераға түсуі негізінен стационарлы көздерге байланысты, ауадағы шаң
мөлшерінің төмендеуі байқалады және негізі шығу көзі автокөлік
тастандылары болып табылатын формальдегид құрамының жоғарылауы
байқалады. Ауаның фенол және азот диоксидімен ластануы аса маңызды
өзгермеген.
Қалада атмосфералық ауаның ластануын бақылау Казгидрометтің 6
тұрақты бекеттерінде іске асырылады.Өлшеулер атмосфера құрамындағы
шаң, күкірт оксиді, азот және көміртегі оксиді,формальдегид, сонымен қатар
ауыр металдар: қорғасын (Pb), цинк (Zn), мыс (Cu), марганец (Mn), никель
(Ni) және кадмий (Cd) жүргізіледі.
23 Негізгі кәсіпорын-
ластағыштар
Тастандылар,
мың тж
Атмосфераны
жалпы ластау
үлесі
Тұрақты
көздердің
жалпы
тастанды үлесі
ЖЭС -1
7,589
4,1
46,6
ҚЖТ( қалалық жылу
тораптары)
1,449
0,8
8,9
Алматыжылукомму
ноэнерго АҚ
1,407
0,8
8,6
Алматы темір жол
кәсіпорны ( ВЧО-26.ТЧ-
28)
0,923
0,5
5,7
Құрылыс АҚ
0,409
0,2
2,5
Алматы
Аэропорты АҚ
0,334
0,2
2
Геотекс АҚ
0,113
0,06
0,7
Поршень АҚ
0,113
0,06
0,7
АЗТМ АҚ
0,083
0,04
0,5
Жылуэнергожабдығ
ы АҚ
0,083
0,04
0,5
Асфальтбетон АҚ
0,067
0,04
0,4
Рысты АЭВРЗ АҚ
0,159
0,09
1
4 кесте - Атмосфералық ауаның бөлек ингридиенттермен ластану
деңгейінің орта жылдық өзгері динамикасы (ШРК үлесімен)
Ескерту: мж- мәліметтер жоқ, посттарда бақылаудың болмағанымен байланысты.
Бақылау нәтижелері мынаны көрсетеді: ауаның ластануы қалада
формальдегид, азот диоксиді, шаң және иісті газға(СО) байланысты.НСОН
концентрацияларының орташа айлық мәні әр түрлі аудандарда 2.47-5.33 ШРК
дейін, NO2 мәні 0.41-4.68 ШРК дейін, шаң мәні 0.4-2.15 ШРК дейін,СО мәні
0.46-1.8 ШРК дейін тербеледі.
Ауада күкірт газының мөлшері көп емес және 0.12-0.61 ШРК дейін орташа
айлық мәнімен бағаланады. Сонымен қатар ауадағы ауыл металдардың
құрамы да маңызды емес: никель концентрациясы - 0.1 ШРК аспайды,
марганец концентрациясы - 0.07 ШРК, кадмий концентрациясы - 0.067 ШРК,
мыс конценрациясы - 0.04 ШРК, мырыш концентрациясы - 0.0052 ШРК
аспайды.Ауаның қорғасынмен ластануы
неғұрлым маңызды болып
табылады.Оның орташа айлық концентрациясы 0.767 ШРК жетеді.
Орта шамамен жылына атмосфераның неғұрлым елеулі ластануы қаланың
оңтүстік бөлігінің орталық аудандарында( № 12 бақылау бекеті) байқалады.
Мұнда шаңның құрамының 1.15-1.45 ШРК дейін, СО - 1.11-1.51 ШРК дейін,
NО2 - 1.85-2.93 ШРК дейін, НСОН - 3.33-5.57 ШРК дейін тербеледі.
Қаланың орталық аудандарына АЛИ 6.88-ден 11.36 дейін құрайды,ал
периферилі аудандарға 2.29-дан 2.71 дейін болады.
5кесте-Алматы
қаласының атмосферасындағы
зиянды заттар
концентрациясының
орташа жылдық мәні (2014 ж. мәліметтері бойынша)
24 Зиянды
зат
Қауіптілік
класы
ШРК
(о.т.)
Тұрақты бақылаулар номері
№1
№5
№9
№12
№16
№19
шаң
3
0,15
0,1365
0,1121
0,1727
0,2178
0,1247
мж
SO2
3
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz