Спортшымен жаттығуды бағалау
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар негізге алынды.
МББС (ГОСТ) 7.32 - 2001. Ғылыми - зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеу құрылымы мен ережелері. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
МББС (ГОСТ) 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастыруға қойылатын жалпы талаптар мен ережелер.
Қазақстан Республикасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы № 319-IІІ. (01.01.2017 ж. Өзгерістермен және толықтырулармен) заңы.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дене дайындығы - бұл дене қабілеттерді тәрбиелеу,денсаулықты нығайту,жан-жақты дене дамуысонымен қатар организмнің жалпы функционалдық деңгейін көтерумен тығыз байланысты процесс.
Техникалық дайындық - спортшының таңдаған спорт түрінің ерекшеліктеріне сәйкес келетін қозғалыстар жүйесін меңгеріп,жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізетін,дамытатын дәрежесімен сипатталады.
Функционалдық дайындықты басқару - педагогикалық техналогия тұрғысында организмнің физиологиялық қорларын іске асырып және жұмылдырып,қажетті деңгейге жеткізу үшін дене дайындық қорларын әртүрлі биоэнергетикалық бағдарда қолдана түзету процесі.
Жұмыс қабілеттілік - берілген уақыт ішінде адамның әлеуетті қабілеттілігімен,белгілі тиімділікпен жұмыстың барынша мүмкін көлемін орындау.
Спорттық жаттығу - бұл спортшының негізгі дайындық үлгісі,оның жоғарғы спорттық нәтижелерге жетуін дайындайтын,белгілі білім қабілеттерін жетілдіруге және тәрбиелеуге бағытталған мамандандырылған педагогикалық процесс.
Бақылау - бұл спортшының дайындық деңгейін анықтау мақсатындағы жаттығу кезеңдеріндегі әртүрлі көрсеткіштердің өлшемі мен бағасы.
Күш - ағзаның бұлшық еттері ширығуы арқасында сыртқы кедергілерді жеңе білу қабілеті.
Шапшаңдық - нақты бір жаттығуды қысқа уақыт ішінде немесе берілген уақыт арасында орындай алу қабілеті.
Төзімділік - бұл адам ағзасының ұзақ уақыт бойы жұмыс қарқынын төмендетпей орындай алу қабілеті.
Икемділік - жаттығудың аяқ астынан өзгертілген жағдайдағы адамның буындарының қимылдау дәрежесін талапқа сай өзгерте алу қабілеті.
Иілгіштік - бұл берілген жаттығуды үлкен амплитудада орындай алу қабілеті.
Антропометриялық стандарттар - адамдардың бірыңғай құрамы контингентінің өлшемі, үлкен санының статистикалық өңдеу арқылы алынған даму, ол орта есеппен белгілері (Жынысы, жасы, кәсібі, спорт, оқыту).
Антропометрия - адамның морфологиялық және функционалдық көрсеткіштерін өлшеу:дене салмағы,бойы,кеуде шеңберін өлшеу т.б.
Дененің даму көрсеткіштері - барлық мүшелерге бірдей:мүшенің ұзындығы,ені,тереңдігі,көлемі,аумағ ы,салмағы,алып жатқан орыны.
ОЖЖ - оқыту-жаттығулық жиыны
БҚҚ - бәсекеге қабілетті қызметі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ТД - техникалық дайындық
Минсоғ - минутына соғысы
ӨӨС - өкпенің өмірлік сыйымдылығы
КҚ - кеуде қаңқасы
КҚШ - кеуде қуысының шеңбері
ТИ - тіршілік индексі
КИ - күштемелі индекс
РУ - реакциялық уақыт
ҚУ - қозғалыс уақыты
Минсоғ - минутына соғысы
Минлит - литр минутына
Ккал - килокаллория
ОЕКҚ - оттектің ең көп қолдануы
ТЖ - тыныс алу жиілігі
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында 8136 жалпы білім беретін мектептер жұмыс істесе соның ішінде 3 млн. 200 мыңға жуық оқушылар білім алып жатыр. Олардың ішінде 14 жасқа дейінгі оқушы саны 2377,6 мың. Оқушылар халықтың ең көп әлеуметтік стратумы болып табылады. Қазақстандағы әр бесінші тұрғын - оқушы. Соңғы 5 жыл ішінде оқушылардың аурушаңдығы 22 %-ға арта түсті. Елімізде жас ұрпақты дене тәрбиесіне баулу үшін дене тәрбиесіне негізделген ғылыми жүйе пайда болды.Бұл жүйенің негізіне мемлекеттік программа бойынша бекітілген дене шынықтыру курсы міндетті болып енгізілген. Мектеп жасындағы дене шынықтыру маңыздылығын бағалау кезінде ол дене дамуы, білім беру және оқыту мәселелерін шешуде, атап айтқанда, қажеттілігін және ең тиімді қарастыру маңызды болып табылады
Дене тәрбиесі оқушылардың денсаулығын қалыптаструда маңызды рөл атқарады және өмірде қажетті қозғалыстарды үйрену үшін біліктілігін арттыруға, түрлі жағдайларда қозғалыс белсенділігін практикада қолдануға қажет [1]. Мектептегі дене тәрбиесінің міндетті формасы - дене шынықтыру сабақтары, әдебиет деректеріне сәйкес, оқушылардың қозғалыс қажеттіліктер тапшылығын болдырмау үшін. Дене шынықтырудың үш сабағы 15-17% апта бойындағы дене белсенділігінің көлемін көретсе, екі сабағы тіпті 10-12%-ға төмендейді. [2].
Жалпы білім беретін мектеперде дене шынықтыру сабағы оқушылардың дене және ішкі жан дүниесінің саулығының негізін қалаумен қатар, тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіндік береді [3].
Оқушылардың организміне теріс әсер ететін факторлар болып мына жағдайлар табылады:баланың жас ерекшелігіне және функционалдық мүмкіншіліктеріне методиканың және технологиялық оқытудың сәйкес келмеуі, оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылмауы және жеке бас гигиенасының сақталмауы. Осы
факторлардың маңыздылығы баланың организміне ұзақтығына, жүйелілік және
сабақтастық арқылы әсер етумен анықталады.
Нәтижесінде балалар мен жасөспірімдердың аурулары көбейіп, оқушылардың үйлесімді даму пайызы төмендей түседі. Алайда, қабылданған саясат құжаттары практика жүзінде іске асыруда оқушылардың физикалық деңгейін жақсартуға мүмкіндік бермейді. Соңғы он жыл ішінде Павлодар қаласының экологиялық жағдайының нашар шарттарынан балалар мен жасөспірімдер денсаулығының деңгейі күрт төмендей түсті. Бұл аймақта тыныс алу, қанайналым, несеп-жыныс, тірек-қимыл және нерв жүйкелерінің аурулары кеңінен таралған [4]. Эксперименттік деректерге сенетін болсақ оқушылардың 40%-да бастапқы остеохондроз белгілері байқалған [5].
Балалардың денсаулығының қорқынышты жағдайы экологиялық проблемалар мен экономика жағдайымен, Семейдегі ядролық полигонмен, оқу мен тұрмыс жағдайымен ғана емес еліміздің әлеуметтік қоғамының дене тәрбиесінің рөлін дұрыс елемеуімен тығыз байланысты [6].
Өсіп келе жатқан организмнің және оны жоғарғы дәрежеде жаттықтырылуын дене тәрбиесәнде мүмкіндігінше кеңінен қолдану керек, себебі, балалар мен жасөспірімдердің икемділіктерін арттырып, жоғарғы нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді [7]. Дене тәрбиесінің қажетті тізімінде спорттық ойындар да бар, соның ішінде волейбол [8].
Балаларға арналған ұтымды қозғаушы режимін негіздеу, дене белсенділігін реттеу қазіргі заманғы жас ерешеліктер спорт физиологиясының ең күрделі мәселелерінің бірі болып табылады. Гипокенезия феноменологияның функционалдық қарама-қарсы жағдайы сияқты гиперкинездің де шығындары болады. Сондықтан, жасы мен жынысы, сондай-ақ оқушылардың физикалық даму деңгейіне байланысты жүктеменің қатаң саралау қажеттілігі, сондай-ақ оқушының дене деңгейінің даму деңгейі жеке жүктемеге де байланысты түсініктемемен негізлеген. Дене қасиеттерінің дамуына ең жақсы әсер ететін жағдай жоғарғы деңгейдегі дене белсенділігі.Осындай қозғалыс режимі жағдайында организмнің қоршаған ортадағы жағымсыз факторларға қарсы тұру қабілеті пайда болады (салқынға, ыстыққа, шамадан тыс жүктемеге, шапшаңдыққа). Бұл жағдайда дене дамуы табиғатына үйлесімді болып табылады және орташа жасы нормаларына сәйкес келеді
Жұмыстың өзектілігі: бұл қозғалыс қажеттілігі жаттығу кезінде тек 15-17 % ғана жұмсалады, сондықтан оқушылар қосымша спорттық үйірмелерге барады. Әртүрлі спорттық ойындармен шұғылдану үшін таңдап алу, жоспарлау мен жаттығу процесінің өткізілуі оқушылардың әлеуеттік мүмкіншіліктерімен әрқашан сәйкес келе бермейді.
Оқу сабақтарының мазмұны көбінесе жас спортшылардың дене қасиеттерін дамытуда тактикалық ерешеліктерін көрсетпейді.
Зерттеудің проблемасы: волейболшы қыздардың жаттығу әдісінде сараланған тәсілдің жоқтығы. Әдебиеттерге сенетін болсақ [9] спорттық ойындармен (волейболмен) айналысатын спортшыларға 12-13 жас кезеңі күш-жылдамдық қасиеттерді дамыту үшін ең тиімді кезең болып есептелінеді. Сондай-ақ іріктеу кезеңінде жоғарғы жүйке жүйесінің қызметін де ескеру керек.
Введенский Н.Е. айтуынша: Әрбір ағза қалыпты жағдайда өзінде күш пен төзімділіктің үлкен қорын сақтайды. Әдетте шын мәніне келетін болсақ бұл күш пен төзімділіктің бір ғана бөлігі адамның кейінгі өмірінде жүзеге асырылып, қолданылады, көп жағдайда аз ғана бөлігі. Сол организмдегі толы қуат көзін мүмкіндігінше тиімді пайдалана білу бүгінгі таңда өзекті сұраққа айналып отыр. Мектептің міндеті осы сұрақты практика жүзінде шешу болып табылады. Организмдегі қажетті табиғи қорларды дамытып, іске асыру үшін жаттығулар арқасында организмде белгілі бір әдеттер мен дағдыларды қалыптастыру керек. Бұл дене қасиеттерін, дене дайындығын, оқушылардың функционалдық жай-күйін толық медециналық және педагогикалық бақылаудан өткізіп, дамыту, саралау негізінде тренингтер жүргізіп, сондай-ақ
жоспарлы, мазмұны бар жағдайда ғана жаттығулар өткізіп дене
белсенділігінің шыңына қол жеткізуге болады дегенді білдіреді.
Жұмыс гипотезасы - сарапталған тәсіл волейболшы қыздардың әдістемелік жаттығуында дене қасиеттерінің дамуына әсер етеді.
Зерттеу нысаны: 12-13 жастағы волейболмен айналысатын және спортпен айналыспайтын қыздардың жаттығу процесі.
Зерттеудің мақсаты: волейболмен айналысатын 12-13 жастағы қыздардың оқыту әдістемесі үшін сараланған тәсілді ғылыми тұрғыда енгізу керек.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу топтарындағы қыздардың апталық дене белсенділігінің көлемі мен мазмұнын анықтау.
2. 12-13 жастағы қыздардың дене даму деңгейі мен функционалдық жағдайын ашу, жетілдіру.
3. Зерттеу топтарындағы қыздардың дене дайындық көрсеткіштеріне сараптама жасау.
4. Спортшылардың жаттығу жүктемесіне сараланған тәсілді қолдану үшін практикалық ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу негізі: 12-13 жастағы қыздардың дамуы мен дене жағдайы.
Ғылыми жаңалығы: волейболшы қыздардың жаттығулық әдісіне сараланған тәсілдің қолданылуы болып табылады.
Практикалық маңыздылығы: спорттық ойындармен айналысатын 12-13 жастағы қыздардың дене қасиеттерін дамыту үшін зерттеу арқылы әдістемелік ұсыныстар әзірленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыcы кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeт тiзiмiнeн тұpaды.
1 12-13 ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ КҮЙІ (АХУАЛЫ).
4.1 Дене ахуалы (күйі) туралы ұғым.
Адам организмі туылғаннан бастап өлгенге дейін бүкіл өмір аралығында дамып, өзгеріп тұрады. Жеткіншек ересек адамнан организм құрылымы және функциясымен ерекшеленеді, олар өмірдің түрлі кезеңінде айтарлықтай өзгереді. Г.Л Апанасенко және Л.А Попованың [10,11] айтуы бойынша ауаның физикалық күйі немесе физикалық жұмысты жасау қабілеттілігі, көбінесе оның денсаулығына байланысты. Дене ахуалы дегеніміз морфофункциялы көрсеткіштер кешені, олар тексеру кезіндегі индивидумның дененің жұмыс қабілеттілігі және жас ерекшелік биологиялық даму деңгейін анықтайды. Дене ахуалы постнатальды онтогенезді белгілі бір кезеңінде организмнің өсу және даму процесстерін көрсетеді, сол кездегепотиптің фенотипке өзгеруі жүреді.[12]
Генотип ата-аналарынан берілген организмнің морфофункционалды ерекшеліктерін сипаттайды. Сыртқы ортаның факторлар әсерінен генотип фенотипке өзгереді. Фенотип бүкіл өмір кезеңінде өзгере отырып, дененің ахуалдық жастық динамикасын көрсетеді. Генетикалық бағдарламамен сыртқы орта факторлар әсері дененің дамуында түрлі жас кезеңдерінде біркелкі емес. Өмір сүрудің әлеуметтік - экономикалық жағдайлары және басқа сыртқы ортаның басқа факторлары сенситивті (сезімдік) жас ерекшелік кезеңінде айқын көрінеді, ол кезде өсу және даму (кеуделік, жеткіншектік жасы) немесе инволюция - қарттық жас процесстері жүреді. В.И Воробьёвтің [1994] айтуы бойынша адамның дене күйі және дене бітімінің ерекшеліктері оның конституциясымен байланысты[13].. Конституция - тұқым қуалаушылық және алынған қасиеттер негізінде қалыптасқан организмнің функционалды және морфологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы, олар сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге организмнің жауап берудің өзгешелігін анықтайды. Сыртқы ортаның факторлар әсерінен конституциялық ерекшеліктер қалыптасады (әлеуметтік - экономикалық жағдай, қоректену, басынан өткен ауырулар), олар дене шынықтыру сабақтарына айтарлықтай маңызды, әсіресе балалық жаста. Адамның физикалық ахуалының ерекшеліктері қозғалыс белсенділігінің режиміне байланысты дене шынықтыру мұғалімдері мен спортшылардың физикалық ахуалдық кейбір көрсеткіштері дене шынықтыру немесе спортпен айналыспайтын адамдарға қарағанда едәуір жоғары.
1.2 12-13 жастағы қыздардың дене дамуы.
Балалармен жеткіншектердің дене дамуын зерттеу үлкен практикалық мәнге ие, өйткені онтогенезді соматоскопиялық, соматометриялық және физиометриялық көрсеткіштердің өзгеруі туралы мәліметтер белгілі бір балалар және жеткіншектер өсуі және дамуы туралы жорамалдауға және денеге жүктеменің көлемі қарқындық сипатын реттеуге мүмкіндік береді.
Адамның дене дамуы туралы ілімді жасаушылар В.В. Бунак және П.Н Башкиров [14] физикалық дамуды физикалық күш қорын анықтайтын организмнің морфорфофунциялық қасиеттер кешені ретінде түсіндіреді. Дене дамуы термині ретінде әдетте организмнің денелік күш қорын анықтайтын функционалды көрсеткіштер кешені ретінде түсінеді. Балаларға байланысты дене дамуы туралы түсінік организмнің өсу және даму процесстерін бағалау есебінен кеңейтілуі керек.
А.Г. Дембо [15] бойынша дене дамуы дегеніміз биологиялық дамудың жас ерекшелік деңгейін сипаттайтын морфофункционалды қасиеттер кешені. Физикалық даму индивидуал дамуының бір жағы болып табылып қоршаған орта және генетикалық факторлардан туындайтын биологиялық процесс түрінде көрінеді.
Басқаларға қатысты дене дамуы өсіп келе жатқан организмнің
құрылымдық - функционалды қалыптастыру процессі ретінде анықталады [15].
В.Г. Властовскогоның [16] айтуы бойынша дененің дамуы - баланың биологиялық дамуының жас ерекшелік деңгейін сипаттайтын
морфофункционалық қасиеттер кешені.
Г.И Куценко және Ю.В. Новиков [17] бойынша дене дамуы - белсенді қозғалыс іс-әрекетін жүзеге асыруға дене дайындығын көрсететін, адамның әлеуметтік, биологиялық және психикалық қасиеттер жиынтығы.
А.Д.Соколова және З.С, Абишева З.С. бойынша дене дамуы дененің ұзындығы және массасының өсуінің, дененің жеке бөлігінің дамуы баланың биологиялық пісіп жетілуі және статикалық және қимылдық функцияларының қалыптасуының динамикалық процессі ретінде сипатталады.
Оқушылардың дене дамуы денсаулықтың ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Ересектерден өзгеше балалардың дене дамуы, дененің бітімі және көлемінің морфологиялық ерекшеліктерімен шектелмейді, сонымен қатар организмнің функционалды мүмкіндіктері де кіреді яғни дененің күш қоры да белгі ретінде болады. Басқаларда дамудың дұрыстық критерийлері өсу және даму болып табылады [18 ].
Зерттеу жұмысында біз жеткіншек жасын зерттейміз, ол кез бүкіл организм және оның жеке бөліктерінің қарқынды өсуімен сипатталмайды, сонымен қатар тотығу процесстерінің күшеюі организмнің функционалды қорының көбеюі белсенді ассимиляторлы процесстер, айқын көрінетін эндокринді ауысулар, бас миы және ішкі органдардың функционалды және морфологиялық дифференция процесстерінде жүреді.
Қыздардың дене дамуы балалардан айтарлықтай ерекшеленеді. Қыздардың жыныстық пісіп жетілу процесстері балаларға қарағанда 1-2 жыл ерте басталады. Осы кезде эндокринді жүйеде терең қайта құру жүреді, жыныстық бездердің қарқынды өсуі басталады, қарқынды бездер жәнебүйрек үсті органдардың белсенділігі артады.
Екінші кезекте жыныс белгілерінің дамуы жүреді. Организмдегі симпатикалық эротроптық әсерлердің айтарлықтай айтарлықтай күшеюі, бас ми қабының қозуының арту және нерв жүйесінің жалпы жауап қайтаруының өсуімен бірге жүретін жыныстық пісіп жетілу сезімталдылықтың артуына, қан қысымының, жүрек жұмысының ритмінің өзгеруіне және дененің күштер және мүмкіндіктердің ескерусіз қатты тез әрекеттердің пайда болуына алып келеді.
Эндокринді бездер жұмысының іске көшуі бас миының өсуі, дамуы және физиологиялық белсенділігіне әсер етеді. Осы іс-әрекетте қабының үлкен шарты шарының, барлық организм және оның жеке органдары және жүйелердің рөлдері артады.
Екінші белгі беру жүйесі тез дамиды. Олардың маңыздылығы жаңа шартты рефлекстер мен дағдылардың құрамында артады. Қозу және тежелу процесстерінің концентрациясы күшейеді. Функционалдық тұрғыда организм едәуір тұрақсыз аурулар және бұзылуға ұшырағын. 12-13 жасқа қарай қозғалғыш анализатордың қабық бөлігінің толық жетілуі болады.
Организм бөліктерінің өсуінің біркелкілік еместігінің белгілері айқын көрінеді. Жеткіншек жастағы дененің дамуы алдыңғы кезеңдегі дамудан айтарлықтай ерекшеленеді. Дененің барлық көлемдерінің қарқынды өсуімен артуы көрінеді. Дене ұзындығының жылдық өсімі 4-7,5 см, негізінен аяқтардың ұзару есебінен. Дене массасы жылына 3-6кг [19].
Аяқ-қолдардың өсу дене өсуінен артық болады, аяқ және қолдардың өсуінің біркелкі еместігі байқалады, бұл дене пропорциясының өзгеруіне алып келеді. Көкірек қуысының алдыңғы-артқы әсіресе көлденең көлемі айтарлықтай өседі, бірақ кеуде қаңқасының сүйектерінің өсуі жалпы дене өсуінен қалып тұрады. Басқаларға қарағанда, қыздарда салыстырмалы түрде ұзын дене және қысқа аяқ болады.
Жеткіншектердің сүйек жүйесі қарқынды өсу жағдайында болады. Әсіресе
аяқ-қолдардың ұзын құбыр тәрізді сүйектері тез өседі, жұлындардың биіктігінің өсу үдете түседі. Сүйектердің көлденең өсу онша емес, қаңқаның сүйектену процессі 21 жасқа дейін жалғасады.
Бұлшық ет тінінің дамуының сүйек қаңқасының өсуінен қалып қалуы жағымсыз жағдайда, әсіресе қозғалыстың жетіспеуінде келбеттің түрлі бұзылуына немесе жұлын деформациясына алып келуі мүмкін. Ал шектен тыс бұлшық ет жүктемесі сүйектенудің үдеу процесінде құбыр тәрізді сүйектердің өсуін баяулатады [20].
Көптеген авторлардың айтуы бойынша дене дамуының негізгі көрсеткіштері дене ұзындығымен массасы болып табылады. 12-13 жастағы оқушылар организмнің дамуы толқын тәрізді болады. Дене ұзындығы өмір бойындағы өзгеріп тұратын және жеке сүйектердің өсуімен дамуына байланысты интегралды көрсеткіш болып табылады.
Өсу жылдамдығының артуының екі кезеңі мәлім: өсу жылдамдығындағы бірінші секіріс 4-7 жас кезеңінде, екіншісі қыздарда 11 жаста. Еркек және әйел жыныстарындағы адамдардағы дене ұзындығының өзгеруі 11 жастан кейін қыз балалар ер балалардан өсуде озып тұрады. 3-4 жаста салыстырғанда қызбалалар ұл баладан жоғары болады[21].
12-13 жастағы қыз балаларда бойының өсуі орташа 7,22 см қыздарда үдемелі өсу балаларға қарағанда ерте басталғандықтан, қыздар 11-13 жас аралығында үлкен көлемді денеде болады. Осы кезеңдегі аяқтарұзындығының өсуі дене ұзындығының өсуіне қатысты қисық түрінде болады. 10-14 жас аралығында қыз баланың аяқ ұзындығы ұл баладан ұзынырақболады, орташа 2 см, ал қыз балалардың салыстырмалы ұзын аяғына алып келеді.
Қазіргі заманғы балаларда акселерацияға байланысты дене ұзындығынан сипаттайтын қисықтар қиылысы бұрынғыларға қарағанда ерте болады. 14 жастан
кейін қыз балалар өсуі баяулап, ұл балалар оларды тағы да оза бастайды.
14 жаста буынды - байлау аппарат, бұлшық ет және сіңірлер дамуы және қаңқалы бұлшық еттегі тіндік дифференциясы жоғары деңгейге жетеді. Осылайша 12 жастағы жеткіншектің бұлшық еті барлық дене массасының 29% құрайды, ал қыздарда бұлшық ет массасы әсіресе қарқынды түрде 11-13 жастаөседі .
Дене массасы түрлі экзо және эндогенді факторлар әсерлеріне тез жауап
беретін айтарлықтай құбылмалы көрсеткіш болып табылады. Қыз балалардағы дене массасының айтарлықтай өсуі жыныстық жетілу кезеңінде байқалады. Бұл кезеңде қыздардың дене массасы ұлдарға қарағанда артық болады.
С.В. Хрущевтың айтуы бойынша дене массасының қарқынды өсуі 12-13 жас аралығында болып ұл балаларға қарағанда белсенді болады. 13 жастағы масса бойынша айырмашылық 3,3 кг, бой - 1,8 см, кеуде қаңқасының құлашы - 2см.
Онтогенез барысында кеуде қаңқасының көлемімен формасы едәуір өзгерістерге ұшырайды. Қыздарда маңдай алды диаметрдің өсуі біртіндеп жүреді. Кеуде торы алдыңғы - артқы бағытта баяу өседі. Енімен салыстырғанда, сонан соң осы бағытта оның өнімі үдей түседі: қыздарда 13-жасқа дейін. Қыз балалардағы кеуде торының шеңберінің өсуі 13 жастан кейін баяулайды. Кеуде торының құрылысы мен формасы балалардың өсу және дамудың жеке ерекшеліктеріне байланысты едәуір өзгеруі мүмкін [22].
Жыныстық жетілу кезеңінде тез қарқынды бұлшық ет жүйесі дамиды. 13-14 жаста буынды - байланыс аппараты, бұлшық ет және сіңір дамуы және бұлшық ет қаңқасындағы тін дифференциясы жоғары деңгейге дейін жетеді. Осы кезеңде бұлшық еттер өте қарқынды өседі, 13 жаста бұлшық еттердің жалпы массасының өсуінде өзгеріс пайда болады [23].
11-13 жаста қыздарда бұлшық ет массасы өте қарқынды өседі. 14-15 жаста бұлшық ет өз белгілері бойына ересек адамдардың бұлшық етінен айырмашылығы
болмайды.
Осы жаста жүрек - қан тамырлар жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Дамудың осы кезеңінде жүрекке айқын көрінетін және тез өсетін өзгерістер тән [24].
12-13 жастағы жүрек көлемінің жылдық өсуі қыздарда ең көп жүрек массасының өсуінде жыныстық ерекшеліктерде де көрінеді. 13 жасқа дейін қыз балаларда жүрек массасы жоғары, ал 14-15 жастарда - керісінше ұл
балаларда.
Осылайша баланың сызықты және салмақтық өсу сипаттамалары ең күрделі процесстің тек сыртқы көрінісі болып табылады - осы даму процесі өзінің заңдылықтар және қасиеттеріне ие [9]. Сонымен қатар балалар мен жеткіншектердің дене даму динамикасы өсу процесстеріне дене жаттығулар, дене бітім ерекшеліктері және тірек - қимыл құрылғысының күйінің әсерін көрсетеді.
1.3 12-13 жастағы қыз балалардың дене дамуын анықтау және бағалау әдістері.
Дене пропорциясының өсуі және өзгеру ерекшеліктер білімі балаларды, спорт түрлеріне бағдар беру мен таңдау мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Балалар мен жеткіншектердің дене динамикасы, процесстерге дене жаттығулар әсерін, дене бітімінің ерекшеліктері және тірек қимыл аппаратының күйін көрсетеді [24].
Дене даму деңгейін анықтау үшін келесі әдістерді қолданады: анамнезді жинау (сұрау), соматоскопия (сыртқы бақылау) және антропометрия.
Анамнез немесе сұрау - медициналық зерттеудің басты әдістерінің бірі. Сау және ауру адамды медициналық зерттеу және организмнің әр жүйесін зерттеу анамнезден басталады. Белгілі бір жоспармен жиналған анамнез адаммен жақсы танысуға, оның денсаулығының ахуалы туралы алдын ала қорытынды, организмнің функционалды ахуалының бейнесін жасауға және кейінгі зерттеу жоспарын құруға мүмкіндік береді, бұлар тек дәрігер үшін ғана маңызды емес сонымен қатар жаттықтырушыда керек.
Анамнез бақылаушымен танысуға және ол туралы бірінші көріністі құруға мүмкіндік береді. Ең маңыздысы организмнің ахуалымен дамуын анықтайтын адамның жасы болып табылады. Дене жаттығуларын және педагогикалық тәсілдерді таңдауда жасты әрқашан ескеру қажет [25].
Жас жылға дейін дәлдікпен анықталады, толық жылдан кем 6-ай алынып
тасталады, ал алты айдан асқан алты айды қосады.
П.И. Готовцева және В.И. Дубровскийдің айтуы бойынша өмір анамнезіне көшуден бұрын екі мәселені білу керек: өзін өзі сезіну, шағымдар.
Өзін-өзі сезіну.
Ол белгілі бір тұрғыда жақсы, қанағаттанарлық немесе жаман болуы мүмкін. Оны адамның психикалық ахуалын анықтайтын көңіл күймен шатастырмау керек.
Шағымдарды анықтап және тізіп қоюмен шектелмеу керек, сонымен қатар қашан пайда болғанын жазып, олардың пайда болуын немесе байланысы бар екені сұрау және осы бойынша дәрігерге барды ма немесе емделді ме деп сұрау керек.
Өмір анамезіне келесілер кіреді: 1) туылған жерімен уақыты; 2) басынан өткен аурулар; 3) тұқым қуалаушылық; 4) әлеуметтік тұрмыстық жағдай; 5) зияндыәдеттер [25].
Басынан өткізген аурулар.
Ең алдымен қаншалықты жиі ауырғанын анықтау керек, өйткені ол огранизмнің жалпы қарсылық қабілеттілігін сипатайды. Сонымен қатар кейбір аурулар салдары түрлі органдардың органикалық өзгерістер түрінде өмір бойы
қалады. Басынан өткізген аурулар адамның дене мүмкіндіктерін шектеп кейбір жағдайда спортпен айналысуға кедергі келтіреді.
Дене жаттығуларымен және спортпен айналысумен байланысты ауруларды аса мұқияттылықпен табу керек. Оларға келесілері жатады: шектен тыс жаттығулық, түрлі органдар және жүйелердің шектен тыс күштенуі; тірек - қимыл құрылысының өткір және созылмалы аурулары және периметриялық жүйке жүйесіндегі бұзылулар (неврит, радикулит).
Қандай жағдайдаспортшы ауырып қалды, ауыру қанша уақытқа созылады, қалай немен емделеді, қанша мерзім спортпен айналыспады, аурудан кейін жаттығу жүктемесін орындау қалай болғанын анықтап жазу қажет. Соңғысы аса маңызды, өйткені аурудан кейін спортшының функционалды ахуалын ескерусіз жаттығу сабақтары оның денсаулығына айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.
Спортшы қашан және немен соңғы рет ауырды, қандай формада (жеңіл, орта, ауыр) ауру белгілері қашан жоғалғаны туралы жеке ескеру керек. Бұл мәліметтер жаттығу процесстері бойынша ұсыныстардағы қорытындыларды міндетті түрде атап өту керек [25].
Спорттық жарақаттар.
Спорттық жарақаттар оқшауланып, олардың жүруінің ауырлығын, спорттық жұмыс қабілеттілігін жоғалту мерзімін жүргізілген ем, жарақаттан кейін жаттығулардың салдары және сипатын қысқаша атап өту: соңғысында кейбір жаттығулар немесе қарқындату алып тастау мен біртіндеп жасау алынған жарақатты ескеру. Жарақаттан кейінгі белгілі бір салдарларды көрсету қажет [26].
Тұқымқуалаушылық.
Тұқымқуалайтын жанұядағы аурулар болғандығын анықтау немесе олардың пайда болуында тұқымқуалаушылық бейімділік үлкен рөл ойнайды. Мысалы біріншісіне гемофилию (қан ұйығыштығын төмендетеді), кейбір психикалық аурулар (шизофрения) жатқызуға болады, екіншілерге гипертониялық аурулар, зат алмасудың кейбір бұзылулары. Тұқымқуалаушылық ерекшеліктерін табу үшін қаралып жатқан баланың ата-анасы және басқа жақын туыстардың денсаулығы туралы сұрау керек: олар немен ауырады, егер қайтыс болса қай жаста және өлу себебін сұрау.
А.П. Лаптев және С.А Голиевскийдің айтуы бойынша өткен және қазіргі уақыттағы өмір жағдайын ескеру қажет. Өткен шақта балалық және жасөспірім кездегі тұрмыстық және материалды жағдайы айқындалады. Өйткені өмірдің жағымсыз жағдайлары бола дамуына жаман әсер етіп оның организмнің қарсылық көрсету қабілеттілігін төмендетеді.
Қазіргі уақыттағы өмір жағдайы.
Спортшының материалды - тұрмыстық жағдайы, өмірінің, жұмысының
және оқуының генетикалық жағдайы, сонымен қатар әлеуметтік жағдайы дәрігерге, оқытушыға және жаттықтырушыға таныс болу керек.
Зиянды әдеттер.
Оларға шылым шегу және алкогольді ішімдіктерді ішу жатады. Олар физикалық жаттығулармен спортпен айналысумен үйлеспейді. Бақыланатын темекі шеге ме және күніне неше рет жаттығу және жарыстарда темекіні қоятыны соны білу керек. Сонымен қатар алькоголді ішімдіктерді іше ме немесе ішпей ме, жүйелі түрде ме әлде сирек пе, қаншалықты жиі, қандай түрде және қанша екенін білу қажет [26].
Спорттық анамнез бақыланатынының дене жаттығуларға және спортқа қатынасы оның дене дайындығы спорттық шеберлік дамуының деңгейі туралы толық түсінік беру керек. Бірқатар авторлардың айтуы бойынша спорттық анамнез келесі сұрақтарды анықтау қажет дейді:
1. Мектептегі дене шынықтыу сабағы - бақылаушыны негізгі топ сабақтарына енгізілді ме? Дайындық немесе арнайы топта болды ма? Немесе сабақтан толық босатылды ма? Спорттық секцияларға (дене шынықтырудан
басқа) қатысты ма? Қай сыныптан бастық? Қандай секцияларға? Қандай
жарыстарға қатысты? Қандай деңгейдегі жарыстарға? Қандай жетістіктерге жетті?
2. Қай жастан бастап спортпен жүйелі түрде айналысуды бастады? Спорттың қандай түрлерімен қазіргі күні айналысады? Спорттың қандай түрлерімен бақыланатын айналысады және негізгісін атап өту керек. Негізгі спорт түрімен аналысқанда үзіліс болды ма және болса қандай себептермен (ауру, жарақат) болғанын ескеру қажет.
3. Спорттық квалификация дене дайындылығын және арнайы жаттыққандықтың деңгейін білуге көмектеседі. Қандай атақ, қандай спорт түрінен және қай жылы алғанын білу қажет
4. Спорттық жетістіктердің өсу динамикасы спортшының басты сипаттамасы. Спорттық разрядтар өзгерісін және спорттық жетістіктерде
4. жеткен жылдарын ескеру қажет.
5. Қазіргі уақыттағы жаттығулар сипатын мұқият анықтау керек. Жаттығулар ерекшеліктерін, кезеңін, қашан басталғанын және сол кезеңдегі шешілген мәселелерді білу (белгілі бір дене қасиеттерді шыңдау, техникамен тактикалық мақсаттар бойыншажұмыс жасау) қолданатын құрал және тәсілдерді, күніне және аптадағы жаттығулар санын, көлемін және олардың қрғындығы соңғы уақыттағы жарыстарға қатысуы және көрсеткен нәтижелерін білу керек. Сонымен қатар демалыс күндер санын және қалыпқа келу құралдарын білу қажет. Спортшы өз бетінше немесе жаттықтырушымен жаттығатыны ескерілуі тиіс.
6. Спортшымен жаттығуды бағалау. Спортшы жаттығуды қалай бағалайтынын білу керек. Оның мүмкіндіктерінің көлемімен қарқындығына сәйкес келе ме, көп бе немесе аз ба? Ол өзінің дене қасиеттерінің дамуын техникалық, тактикалық және моральды - еріктік дайындығын қашан бағалайды. Осы кезеңде қойылған мақсаттарға қалай жетеді? Жауаптар зерттеушіге спортшының жаттығуға қаншалықты шындап қарайтыны және оның мазмұнын қаншалықты бағалайтынын білуге мүмкіндік береді.
7. Жаттығу және демалу күндер режимінің жалпы сипаттамасы. Спортшының белгілі бір режимі күнін ұстайтыны анықталады, немесе қанша сағатжұмыс жасайды, оқиды, жаттығады, демалады.
8. Таңғы жаттығу және шынығу сағаттары. Бақылаушы таңғы жаттыуды жасай ма? Қандай қарқындықпен ұзақтылықта? Шынығудың қандай құралдары мен процедурасын қолданады?
Соматоскопия немесе сыртқы тексеру бақыланушының дене бітімі, оның денесінің негізгі морфологиялық ерекшеліктері (форма, көлем, пропорция) туралы түсінік береді және тірек-қимыл аппараттарының ахуалындағы белгілі бір ауытқуларды және дене кемістіктерін (омыртқаның қисаюы, жалпақ табан және тыртықтарды) байқауға мүмкіндік береді. Сыртқы тексеру көмегімен ауруларды белгілі белгілерін анықтауға болады (тері қабатының бозарды, көгеру, бөртпе, қабыршықтану, терідегі тырнақ ізі, жарық ісінулері, қан тамырының пульсациясы). Тексеру қолымен сипаттаумен бірге жүргізіледі. Соматоскопиялық кейбір белгілері (бұлшық етжүйесінің дамуы, май түзілуінің деңгейі және екінші жыныстық белгілерінің дамуы). Оқушының дене дамуын кешенді бағалауының қажетті компоненттері болып табылады.
Зерттеулер күннің бірінші жартысында жалаңаш түрде, күн жарығын +180С бөлме температурасында жүргізіледі. Тексеру қабатпен жүргізіледі [26].
Теріні зерттеуде оның түсін, өзгерістерінің болуы немесе болмау, тері және қаңқа ақауларын атап көрсетеді, ауыз қуысы және көз коньюктивтіндегі көрінетін шырыштыны тексереді.
Тері асты майлы жас ұрпақтың дамуы деңгейі семіздік туралы көрсетіледі және сүйектер бұлшық еттер және қарындағы май қатпарларының қалыңдығымен анықталады. Біркелкілігімен мүмкін болатын локальді май түзінділерін ескеру керек.
Бұлшық еттер күйі бұлшық еттер тіннің саны пропорциясы, біркелкілігі
және негізгі бұлшық ет топтарының даму симметриясымен сипатталады. Сонымен қатар күштеніп және босансыған күйдегі тонуспен.
Бұлшық еттердің жалпы ахуалы және дамуы туралы қосымша жауырын орналасуы және қарын көрсеткіштер және динамометрия деректерін жалпылау бұлшық еттерінің дамуының жалпы бағасын береді (әлсіз, орташа, жақсы).
Көптеген ғылыми - практикалық пәндер: спорттық медицина, жасерекшелік физиологиясы және педагогика мамандарының назарын аудартатын өзекті мәселелердің бірі [27,28] балалармен жеткіншектердің төлқұжаттық және биологиялық арақатынасы болып табылады. Бұл биологиялық жастық төлқұжаттыққа қарағанда индивидуалшының онтогенетикалық жетілуі, оның жұмысқа қабілеттілігін және жеке жауап беру сипатын жақсы көрсетумен байланысты. Биологиялық жастық диагностикасы оқушылар және студенттерді медицинаналық топтарға бөлуде, жаттығу және жарыс жүктемесін реттеуде таңдау мен спорттық бағдарда, сонымен қатар жас спортшылардың келешектегі жетістіктерін болжауда тиімді дәрігерлік бақылаудың қажетті шарты болып табылады.
Биологиялық жасты бағалаудың критерийлері морфологиялық, функционалды және биохимиялық көрсеткіштері болуы мүмкін. Морфологиялық критерийлер ішінде қаңқаның жетілгендігі (қаңқаның осификация мерзімі) тіс жетілгендігі (тістің шығуымен ауысуы), дене формасының пропорциясы, бірінші және жыныстық белгілерінің дамуы [29] болып табылады. Функционалды критерийлерге нерв жүйесінің ТҚА және вегатитвті жүйелерінің жетілуін көрсететін көрсеткіштер жатады. Биохимиялық әдістерге балалармен жеткіншектердің гормондық және ферменттік профильдерінің, объективті критерийлері кіреді. Биологиялық жасты анықтау үшін практикалық жұмыста әдеттеаталатын тіс және жыныстық формаларды қолданады. Жеке жастық
кезеңдерде тістердің дамуында белгілі бір заңдылықтар бар және организмнің өсуі
және қалыптасудың жеке ерекшеліктерін көрсетеді.
Сәбилерде алғашқы тістер 6-7 айда шығады, ал екі жаста тістер саны 20 болу керек. 5-7 жас аралығында сүтті тістер тұрақтылармен ауысады және 14-15 жас аралығында тұрақты тістердің ақыл тістерінен басқа шығуы аяқталады. Ұл балаларда тұрақты тіс қыз балаларға қарағанда кеш шығады. Сонымен қатар, тұрақты тістердің шығуы, әлеуметтің жақсы жағдайда өмір сүретін балаларда ерте болады. Тістердің кеш шығуының себебі табиғи емес емізу, мешел, инфекциялық ауру және жай суық тиюі болуы мүмкін. Жоғары антронометриялық көрсеткіштері бар балаларда сүтті тістердің шығуы және ауысуы ең ерте уақытта болады.
Тіс жасын бағалау үшін көру арқылы сүтті тістердің болуы немесе болмауы, шығатын тұрақты тістердің деңгейі мен санын анықтау қажет .
Жыныстық жетілу кезеңіндегі биологиялық жасты бағалау үшін бірінші және екінші жыныстық белгілердің дамуын ескереді.
Еркек жынысты жеткіншектер үшін жыныстық формуласына келесі көрсеткіштер Р, Ах; ал аналық жынысты жеткіншектер үшін -Ах, Ма, Ме, Р.
Р (Pubic) - қасағада шаштардың өсуі:P0, P1, P2, P3, P4 даму сатылары.
Ах(Axillaris) - қолтық астында шаштың өсуі. Даму сатылары: Ах0, Ах1, Ах2, Ах3.
Ма (Mamie) сүт бездерінің дамуы. Даму сатылары Ма0, Ма1, Ма2, Ма3, Ма4.
Ме (Menses) - алғашқы менструация болған жас - Ме, Мей т.б.
Сомотоскопия процесінде келесілер бағаланады: келбет, кеуде торының, қарынның аяқ-қолдар формасы және дене бітім түрі.
Келбет дегеніміз қиналмай тұрған адамның қалыпты тұрысы. Соматоскопия әдісінің көмегімен келбеттің екі типін анықтайды: физиологиялық (қалыпты) немесе патологиялық. Қалыпты келбетте денемен бас осьтері бір вертикальда және тіреу алаңына тігінен орналасады; ұршық буын және тізе буындары жазылған, омыртқа иілімдері (мойын, кеуде және бел) аздап көрінеді; иықтар бірнеше ашылғы және сәл түскен; жауырындасимметриялы орналасып қабырға түйіскен; қарын тиіс немесе жартылай шығып тұрады.
Келбет көбінесе омыртқа формасына байланысты. Постнаталдьды онтогенездегі келбеттің қалыптасуымен оның өзгеруі мектепке дейінгі жаста басталып өсудің аяғында аяқталады. Балалармен жеткіншектердің келбетінде бір қатар ерекше жастық өзгешеліктері бар. Мысалы жыныстық жетілуге дейінгі балаларда белдік лордоз ерекше байқалады.
Арқа формасы омыртқаның сәл көрінетін физиологиялық иілімдері болса қалыпты деп есептеледі; мойын және белдік лордоз өлшемі (профильмен өлшегенде) 3-5 см жетеді, ал жоғарыда тұрған кеуделік және сегізкөздік - құймышақ құныстары бір вертикальда орналасқан.
Кеуде торының формасы құрсақ үсті бұрышы өлшемі және кеуде торын алдынан шектейтін астыңғы қабырғалар және сызық бағыты бойынша қырынан
және турасынан тексеруде анықталады.
Аяқтар формасы, егер негізгі тұрыста бір-бірінен санның ішкі жағы ішкі тобықпен түйіссе онда қалыпты деп есептеледі. Ал егер ішкі тобықтар түйісіп, сандардың ішкі жағы түйіспесе онда бұл 0 - тәрізді аяқтар (вирусты форма); егер санның ішкі жағы бір-бірімен түйісіп, ал ішкі тобықтар түйіспесе онда ол Х - тәрізді аяқтар формасы (вальгусты форма).
Сүйек жүйесімен буындар ахуалына бағак беру өте қажет (белгілі бір қосылыстардағы қозғалыстың шектелуі, бір аяқ-қолдардың екінші аяқ-қолдармен салыстырғанда қысқаруы, жарақат салдары)[30].
Аяқ басын зерттеуде бойлық күмбез ахуалы, көлденең күмбез ахуалы, саусақтар бүлінуі, өкше орналасуы және тері күйіне назар аудару керек.
Аяқ басының ахуалын дәл анықтау мақсатында псинтрография және подометрияны қолданады (аяқ-басының ұзындығы мен ені күмбез биіктігін өлшеу) [31].
А.Г.Хрипкова [1990] дене параметрінің дамуы (масса, бойы, кеуде торының қоршауы) және екінші жыныстық белгілер сатыларын қалыптасуымен байланысты жеткіншектердің тоғыз соматотиптерін бөліп көрсетеді: макросоматикалық (А, В, С), мезосоматикалық (А,В,С) және микросоматикалық (А.В. С) макросоматикалық типі дене және кеудеторының шеңберінің ұзындығы бойынша орташадан жоғары және жоғары деп сипатталады; мезосоматикалық тип - орташа мәндермен; ал Микросоматикалық тип - орташадан төмен және төменгі өлшемдермен. Бұл өлшемдердің бәрі антротометриялық параметрлер болып табылады. А индексі дамудың дефинитті сатысы, В - ювенильді саты, ал С - осы белгілердің болмауы.
Антрометрия әдісінің көмегімен дененің басты морфологиялық параметрлері туралы (дененің ұзындығы мен массасы және шеңберлері және
диаметрлерде (соматометрия) және кейбір функционалды белгілер (өкпенің өмірлік сыйымдылығы, кеуде торабының демалу тербелісі жеке бұлшық ет топтарының күштері және майлы қатпарлар қалыңдығы (физиометрия).
Бойды бой өлшегіш көмегімен түзу тұру арқылы өлшейді. Өлшенетін адам бой өлшегіштің көлденең алаңында қолдарын еркін түсіріп тұру керек. Сонымен қатар аяқ-басын және тізелерін бір - біріне қосып, өлшегішке үш нүкте бойынша (өкше, жамбас, арқа) түйісіп тұру керек. Өлшенетін адамның көз шарасының төменгі шетімен сыртқы дыбыс тесігінің жоғары шетімен горизонтальды сызықта басы орналастырылу керек.
Отырғандағы адам бой басқа бойлық өлшемдермен салыстырғанда дененің пропорция туралы түсінік береді. Аяқ ұзындығы санның үлкен ұршығынан еденге дейінгі аралықты өлшеу көмегімен (симметрия тасын) анықталады [32].
Дене массасы медициналық таразыларда салмақ өлшеумен анықталады. Иықтар ені толстонды циркульмен (жамбас өлшегіш) анықталады, оның аяқтарын жамбастың акромиалары өсімдеріне қояды. Жамбас енін мықым сүйектерінің жоталардың бір-бірінен алып тұрған нүктелер аралығымен анықталады. Мойын шеңберін өлшеу өндіршектің астындағы төменгі бөлігін сантиметрлі таспамен жүргізіледі.
Кеуде торының шеңберін артынан жауырын бұрышынан, алдынан төртінші қабырғаның кеуде орналасқан жеріне сантиметрлі қою арқылы өлшейді. Алғашында кеуде торабының шеңберінде ең көп демді ішке тартуда, кейін ең үлкен демді шығарарда, ең соңында, қалыпты демалуда қарапайым әңгімелесуде.
Бел мықымының шеңберін өлшеу үшін сантиметрлі таспаны кіндіктің жоғары шетіне көлденең қоюмен жасайды.
Иықтар шеңберін алдымен күштескен жағдайда (бицепстердің ең қалың жерлерінде) сонан соң таспаны қозғалтып қарапайым бос қолдың түскенінде.
Санның шеңберін өлшеуінде таспаны бөксенің қатпарлар астына
таспаны тігінен қою арқылы, ал сирақтың шеңберін өлшеуде оның ең көп көлемінің бойымен.
Өкпенің өмірлік сыйымдылығы (ӨӨС) құрғақ немесе су спирометр көмегімен анықталады.
ӨӨС шынайы өлшемін міндетті болатынмен салыстырады, өйткені оның өлшемі көбінесе жыныс, жас, дене массасы және бойға әсер етеді.
Қол басының күшін өлшеу үшін алақанға қолды динамометр қояды. Тексерілуші қолын бір жаққа көтеріп динамометрді қатты күшпен қысады, қысуды әр қол үшін кезек-кезек жасайды.
Арқа экстензор күші (дене жазғышын) тұла бой динамометр көмегімен жасайды. Шынжыр ұстағышын тізе буыны деңгейінде қыстырылады. Зерттелетін
адам аяқтарын иілмей патформаға тұрып арқаны кең жоюға тырысады. Әдетте үш
өлшеу жүргізеді және ең жақсы нәтижені белгілейді.
Май қатпарларын өлшеу қарында кіндік деңгейінде оң немесе сол жағын, ал арқада жауырын бұрышымен жүргізеді. 5 см ені бар тері асты шелмайы бар жерін қатпарға саусақтармен асады. Қатпар қалыңдығын сырғытып циркульмен өлшейді.
Спортпен жүйелі түрде айналысатын балаларда, әсіресе спорт интернат оқушыларының дене құрамын белсенді және пассивті (қорлық май) бөліктерін анықтау керек, өйткені функционалды дайындық және спорттық жұмыс қабілеттілігі дененің морфологиялық құрамымен байланысты, әсіресе - белсенді тіндер санымен, оларжаттығудың әсерінен өз массасын арттырады. Спортшы қаншалықты жас болса оның денесінде соншалықты тезкомпоненттер сандық өзгеру басталады.
С.В.Хрущев келесі әдістермен, дене дамуды ұсынады: антронометрлік стандарттар, антрометрлі профильдер, коррекция және индекстер
Антронометрлі стандарттар - аймақтық жас-жыныстық белгілерді
орташа шамалары, олар түрлі жастағы көп балаларды антронометрлі зерттеулер негізінде жасалған. Стандарттар жалпы орта шамалар құрайды, олар белгілі жас және жынысы бар балалар ұжымының белгілерінің орташа мәндерін сипаттайды:
* Белгілі бой топтарына тиісті белгілердің топтық стандарттары және орташа шамалары;
* Бойлық стандарттар нормативті бағалау кестелері түрінде берілген стандарттар.
Бұл әдістің мәні нақты жас-жыныстық топтардың өкілдерін массалық зерттеу нәтижесінде алынған стандарттармен жеке антронометриялық шамаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар негізге алынды.
МББС (ГОСТ) 7.32 - 2001. Ғылыми - зерттеу жұмысы туралы есеп. Рәсімдеу құрылымы мен ережелері. Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
МББС (ГОСТ) 7.1 - 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама. Құрастыруға қойылатын жалпы талаптар мен ережелер.
Қазақстан Республикасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы № 319-IІІ. (01.01.2017 ж. Өзгерістермен және толықтырулармен) заңы.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Дене дайындығы - бұл дене қабілеттерді тәрбиелеу,денсаулықты нығайту,жан-жақты дене дамуысонымен қатар организмнің жалпы функционалдық деңгейін көтерумен тығыз байланысты процесс.
Техникалық дайындық - спортшының таңдаған спорт түрінің ерекшеліктеріне сәйкес келетін қозғалыстар жүйесін меңгеріп,жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізетін,дамытатын дәрежесімен сипатталады.
Функционалдық дайындықты басқару - педагогикалық техналогия тұрғысында организмнің физиологиялық қорларын іске асырып және жұмылдырып,қажетті деңгейге жеткізу үшін дене дайындық қорларын әртүрлі биоэнергетикалық бағдарда қолдана түзету процесі.
Жұмыс қабілеттілік - берілген уақыт ішінде адамның әлеуетті қабілеттілігімен,белгілі тиімділікпен жұмыстың барынша мүмкін көлемін орындау.
Спорттық жаттығу - бұл спортшының негізгі дайындық үлгісі,оның жоғарғы спорттық нәтижелерге жетуін дайындайтын,белгілі білім қабілеттерін жетілдіруге және тәрбиелеуге бағытталған мамандандырылған педагогикалық процесс.
Бақылау - бұл спортшының дайындық деңгейін анықтау мақсатындағы жаттығу кезеңдеріндегі әртүрлі көрсеткіштердің өлшемі мен бағасы.
Күш - ағзаның бұлшық еттері ширығуы арқасында сыртқы кедергілерді жеңе білу қабілеті.
Шапшаңдық - нақты бір жаттығуды қысқа уақыт ішінде немесе берілген уақыт арасында орындай алу қабілеті.
Төзімділік - бұл адам ағзасының ұзақ уақыт бойы жұмыс қарқынын төмендетпей орындай алу қабілеті.
Икемділік - жаттығудың аяқ астынан өзгертілген жағдайдағы адамның буындарының қимылдау дәрежесін талапқа сай өзгерте алу қабілеті.
Иілгіштік - бұл берілген жаттығуды үлкен амплитудада орындай алу қабілеті.
Антропометриялық стандарттар - адамдардың бірыңғай құрамы контингентінің өлшемі, үлкен санының статистикалық өңдеу арқылы алынған даму, ол орта есеппен белгілері (Жынысы, жасы, кәсібі, спорт, оқыту).
Антропометрия - адамның морфологиялық және функционалдық көрсеткіштерін өлшеу:дене салмағы,бойы,кеуде шеңберін өлшеу т.б.
Дененің даму көрсеткіштері - барлық мүшелерге бірдей:мүшенің ұзындығы,ені,тереңдігі,көлемі,аумағ ы,салмағы,алып жатқан орыны.
ОЖЖ - оқыту-жаттығулық жиыны
БҚҚ - бәсекеге қабілетті қызметі
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ТД - техникалық дайындық
Минсоғ - минутына соғысы
ӨӨС - өкпенің өмірлік сыйымдылығы
КҚ - кеуде қаңқасы
КҚШ - кеуде қуысының шеңбері
ТИ - тіршілік индексі
КИ - күштемелі индекс
РУ - реакциялық уақыт
ҚУ - қозғалыс уақыты
Минсоғ - минутына соғысы
Минлит - литр минутына
Ккал - килокаллория
ОЕКҚ - оттектің ең көп қолдануы
ТЖ - тыныс алу жиілігі
ЖСЖ - жүрек соғу жиілігі
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында 8136 жалпы білім беретін мектептер жұмыс істесе соның ішінде 3 млн. 200 мыңға жуық оқушылар білім алып жатыр. Олардың ішінде 14 жасқа дейінгі оқушы саны 2377,6 мың. Оқушылар халықтың ең көп әлеуметтік стратумы болып табылады. Қазақстандағы әр бесінші тұрғын - оқушы. Соңғы 5 жыл ішінде оқушылардың аурушаңдығы 22 %-ға арта түсті. Елімізде жас ұрпақты дене тәрбиесіне баулу үшін дене тәрбиесіне негізделген ғылыми жүйе пайда болды.Бұл жүйенің негізіне мемлекеттік программа бойынша бекітілген дене шынықтыру курсы міндетті болып енгізілген. Мектеп жасындағы дене шынықтыру маңыздылығын бағалау кезінде ол дене дамуы, білім беру және оқыту мәселелерін шешуде, атап айтқанда, қажеттілігін және ең тиімді қарастыру маңызды болып табылады
Дене тәрбиесі оқушылардың денсаулығын қалыптаструда маңызды рөл атқарады және өмірде қажетті қозғалыстарды үйрену үшін біліктілігін арттыруға, түрлі жағдайларда қозғалыс белсенділігін практикада қолдануға қажет [1]. Мектептегі дене тәрбиесінің міндетті формасы - дене шынықтыру сабақтары, әдебиет деректеріне сәйкес, оқушылардың қозғалыс қажеттіліктер тапшылығын болдырмау үшін. Дене шынықтырудың үш сабағы 15-17% апта бойындағы дене белсенділігінің көлемін көретсе, екі сабағы тіпті 10-12%-ға төмендейді. [2].
Жалпы білім беретін мектеперде дене шынықтыру сабағы оқушылардың дене және ішкі жан дүниесінің саулығының негізін қалаумен қатар, тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіндік береді [3].
Оқушылардың организміне теріс әсер ететін факторлар болып мына жағдайлар табылады:баланың жас ерекшелігіне және функционалдық мүмкіншіліктеріне методиканың және технологиялық оқытудың сәйкес келмеуі, оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылмауы және жеке бас гигиенасының сақталмауы. Осы
факторлардың маңыздылығы баланың организміне ұзақтығына, жүйелілік және
сабақтастық арқылы әсер етумен анықталады.
Нәтижесінде балалар мен жасөспірімдердың аурулары көбейіп, оқушылардың үйлесімді даму пайызы төмендей түседі. Алайда, қабылданған саясат құжаттары практика жүзінде іске асыруда оқушылардың физикалық деңгейін жақсартуға мүмкіндік бермейді. Соңғы он жыл ішінде Павлодар қаласының экологиялық жағдайының нашар шарттарынан балалар мен жасөспірімдер денсаулығының деңгейі күрт төмендей түсті. Бұл аймақта тыныс алу, қанайналым, несеп-жыныс, тірек-қимыл және нерв жүйкелерінің аурулары кеңінен таралған [4]. Эксперименттік деректерге сенетін болсақ оқушылардың 40%-да бастапқы остеохондроз белгілері байқалған [5].
Балалардың денсаулығының қорқынышты жағдайы экологиялық проблемалар мен экономика жағдайымен, Семейдегі ядролық полигонмен, оқу мен тұрмыс жағдайымен ғана емес еліміздің әлеуметтік қоғамының дене тәрбиесінің рөлін дұрыс елемеуімен тығыз байланысты [6].
Өсіп келе жатқан организмнің және оны жоғарғы дәрежеде жаттықтырылуын дене тәрбиесәнде мүмкіндігінше кеңінен қолдану керек, себебі, балалар мен жасөспірімдердің икемділіктерін арттырып, жоғарғы нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді [7]. Дене тәрбиесінің қажетті тізімінде спорттық ойындар да бар, соның ішінде волейбол [8].
Балаларға арналған ұтымды қозғаушы режимін негіздеу, дене белсенділігін реттеу қазіргі заманғы жас ерешеліктер спорт физиологиясының ең күрделі мәселелерінің бірі болып табылады. Гипокенезия феноменологияның функционалдық қарама-қарсы жағдайы сияқты гиперкинездің де шығындары болады. Сондықтан, жасы мен жынысы, сондай-ақ оқушылардың физикалық даму деңгейіне байланысты жүктеменің қатаң саралау қажеттілігі, сондай-ақ оқушының дене деңгейінің даму деңгейі жеке жүктемеге де байланысты түсініктемемен негізлеген. Дене қасиеттерінің дамуына ең жақсы әсер ететін жағдай жоғарғы деңгейдегі дене белсенділігі.Осындай қозғалыс режимі жағдайында организмнің қоршаған ортадағы жағымсыз факторларға қарсы тұру қабілеті пайда болады (салқынға, ыстыққа, шамадан тыс жүктемеге, шапшаңдыққа). Бұл жағдайда дене дамуы табиғатына үйлесімді болып табылады және орташа жасы нормаларына сәйкес келеді
Жұмыстың өзектілігі: бұл қозғалыс қажеттілігі жаттығу кезінде тек 15-17 % ғана жұмсалады, сондықтан оқушылар қосымша спорттық үйірмелерге барады. Әртүрлі спорттық ойындармен шұғылдану үшін таңдап алу, жоспарлау мен жаттығу процесінің өткізілуі оқушылардың әлеуеттік мүмкіншіліктерімен әрқашан сәйкес келе бермейді.
Оқу сабақтарының мазмұны көбінесе жас спортшылардың дене қасиеттерін дамытуда тактикалық ерешеліктерін көрсетпейді.
Зерттеудің проблемасы: волейболшы қыздардың жаттығу әдісінде сараланған тәсілдің жоқтығы. Әдебиеттерге сенетін болсақ [9] спорттық ойындармен (волейболмен) айналысатын спортшыларға 12-13 жас кезеңі күш-жылдамдық қасиеттерді дамыту үшін ең тиімді кезең болып есептелінеді. Сондай-ақ іріктеу кезеңінде жоғарғы жүйке жүйесінің қызметін де ескеру керек.
Введенский Н.Е. айтуынша: Әрбір ағза қалыпты жағдайда өзінде күш пен төзімділіктің үлкен қорын сақтайды. Әдетте шын мәніне келетін болсақ бұл күш пен төзімділіктің бір ғана бөлігі адамның кейінгі өмірінде жүзеге асырылып, қолданылады, көп жағдайда аз ғана бөлігі. Сол организмдегі толы қуат көзін мүмкіндігінше тиімді пайдалана білу бүгінгі таңда өзекті сұраққа айналып отыр. Мектептің міндеті осы сұрақты практика жүзінде шешу болып табылады. Организмдегі қажетті табиғи қорларды дамытып, іске асыру үшін жаттығулар арқасында организмде белгілі бір әдеттер мен дағдыларды қалыптастыру керек. Бұл дене қасиеттерін, дене дайындығын, оқушылардың функционалдық жай-күйін толық медециналық және педагогикалық бақылаудан өткізіп, дамыту, саралау негізінде тренингтер жүргізіп, сондай-ақ
жоспарлы, мазмұны бар жағдайда ғана жаттығулар өткізіп дене
белсенділігінің шыңына қол жеткізуге болады дегенді білдіреді.
Жұмыс гипотезасы - сарапталған тәсіл волейболшы қыздардың әдістемелік жаттығуында дене қасиеттерінің дамуына әсер етеді.
Зерттеу нысаны: 12-13 жастағы волейболмен айналысатын және спортпен айналыспайтын қыздардың жаттығу процесі.
Зерттеудің мақсаты: волейболмен айналысатын 12-13 жастағы қыздардың оқыту әдістемесі үшін сараланған тәсілді ғылыми тұрғыда енгізу керек.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу топтарындағы қыздардың апталық дене белсенділігінің көлемі мен мазмұнын анықтау.
2. 12-13 жастағы қыздардың дене даму деңгейі мен функционалдық жағдайын ашу, жетілдіру.
3. Зерттеу топтарындағы қыздардың дене дайындық көрсеткіштеріне сараптама жасау.
4. Спортшылардың жаттығу жүктемесіне сараланған тәсілді қолдану үшін практикалық ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу негізі: 12-13 жастағы қыздардың дамуы мен дене жағдайы.
Ғылыми жаңалығы: волейболшы қыздардың жаттығулық әдісіне сараланған тәсілдің қолданылуы болып табылады.
Практикалық маңыздылығы: спорттық ойындармен айналысатын 12-13 жастағы қыздардың дене қасиеттерін дамыту үшін зерттеу арқылы әдістемелік ұсыныстар әзірленді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыcы кipicпeдeн, үш бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeт тiзiмiнeн тұpaды.
1 12-13 ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ КҮЙІ (АХУАЛЫ).
4.1 Дене ахуалы (күйі) туралы ұғым.
Адам организмі туылғаннан бастап өлгенге дейін бүкіл өмір аралығында дамып, өзгеріп тұрады. Жеткіншек ересек адамнан организм құрылымы және функциясымен ерекшеленеді, олар өмірдің түрлі кезеңінде айтарлықтай өзгереді. Г.Л Апанасенко және Л.А Попованың [10,11] айтуы бойынша ауаның физикалық күйі немесе физикалық жұмысты жасау қабілеттілігі, көбінесе оның денсаулығына байланысты. Дене ахуалы дегеніміз морфофункциялы көрсеткіштер кешені, олар тексеру кезіндегі индивидумның дененің жұмыс қабілеттілігі және жас ерекшелік биологиялық даму деңгейін анықтайды. Дене ахуалы постнатальды онтогенезді белгілі бір кезеңінде организмнің өсу және даму процесстерін көрсетеді, сол кездегепотиптің фенотипке өзгеруі жүреді.[12]
Генотип ата-аналарынан берілген организмнің морфофункционалды ерекшеліктерін сипаттайды. Сыртқы ортаның факторлар әсерінен генотип фенотипке өзгереді. Фенотип бүкіл өмір кезеңінде өзгере отырып, дененің ахуалдық жастық динамикасын көрсетеді. Генетикалық бағдарламамен сыртқы орта факторлар әсері дененің дамуында түрлі жас кезеңдерінде біркелкі емес. Өмір сүрудің әлеуметтік - экономикалық жағдайлары және басқа сыртқы ортаның басқа факторлары сенситивті (сезімдік) жас ерекшелік кезеңінде айқын көрінеді, ол кезде өсу және даму (кеуделік, жеткіншектік жасы) немесе инволюция - қарттық жас процесстері жүреді. В.И Воробьёвтің [1994] айтуы бойынша адамның дене күйі және дене бітімінің ерекшеліктері оның конституциясымен байланысты[13].. Конституция - тұқым қуалаушылық және алынған қасиеттер негізінде қалыптасқан организмнің функционалды және морфологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы, олар сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге организмнің жауап берудің өзгешелігін анықтайды. Сыртқы ортаның факторлар әсерінен конституциялық ерекшеліктер қалыптасады (әлеуметтік - экономикалық жағдай, қоректену, басынан өткен ауырулар), олар дене шынықтыру сабақтарына айтарлықтай маңызды, әсіресе балалық жаста. Адамның физикалық ахуалының ерекшеліктері қозғалыс белсенділігінің режиміне байланысты дене шынықтыру мұғалімдері мен спортшылардың физикалық ахуалдық кейбір көрсеткіштері дене шынықтыру немесе спортпен айналыспайтын адамдарға қарағанда едәуір жоғары.
1.2 12-13 жастағы қыздардың дене дамуы.
Балалармен жеткіншектердің дене дамуын зерттеу үлкен практикалық мәнге ие, өйткені онтогенезді соматоскопиялық, соматометриялық және физиометриялық көрсеткіштердің өзгеруі туралы мәліметтер белгілі бір балалар және жеткіншектер өсуі және дамуы туралы жорамалдауға және денеге жүктеменің көлемі қарқындық сипатын реттеуге мүмкіндік береді.
Адамның дене дамуы туралы ілімді жасаушылар В.В. Бунак және П.Н Башкиров [14] физикалық дамуды физикалық күш қорын анықтайтын организмнің морфорфофунциялық қасиеттер кешені ретінде түсіндіреді. Дене дамуы термині ретінде әдетте организмнің денелік күш қорын анықтайтын функционалды көрсеткіштер кешені ретінде түсінеді. Балаларға байланысты дене дамуы туралы түсінік организмнің өсу және даму процесстерін бағалау есебінен кеңейтілуі керек.
А.Г. Дембо [15] бойынша дене дамуы дегеніміз биологиялық дамудың жас ерекшелік деңгейін сипаттайтын морфофункционалды қасиеттер кешені. Физикалық даму индивидуал дамуының бір жағы болып табылып қоршаған орта және генетикалық факторлардан туындайтын биологиялық процесс түрінде көрінеді.
Басқаларға қатысты дене дамуы өсіп келе жатқан организмнің
құрылымдық - функционалды қалыптастыру процессі ретінде анықталады [15].
В.Г. Властовскогоның [16] айтуы бойынша дененің дамуы - баланың биологиялық дамуының жас ерекшелік деңгейін сипаттайтын
морфофункционалық қасиеттер кешені.
Г.И Куценко және Ю.В. Новиков [17] бойынша дене дамуы - белсенді қозғалыс іс-әрекетін жүзеге асыруға дене дайындығын көрсететін, адамның әлеуметтік, биологиялық және психикалық қасиеттер жиынтығы.
А.Д.Соколова және З.С, Абишева З.С. бойынша дене дамуы дененің ұзындығы және массасының өсуінің, дененің жеке бөлігінің дамуы баланың биологиялық пісіп жетілуі және статикалық және қимылдық функцияларының қалыптасуының динамикалық процессі ретінде сипатталады.
Оқушылардың дене дамуы денсаулықтың ең маңызды көрсеткіштердің бірі. Ересектерден өзгеше балалардың дене дамуы, дененің бітімі және көлемінің морфологиялық ерекшеліктерімен шектелмейді, сонымен қатар организмнің функционалды мүмкіндіктері де кіреді яғни дененің күш қоры да белгі ретінде болады. Басқаларда дамудың дұрыстық критерийлері өсу және даму болып табылады [18 ].
Зерттеу жұмысында біз жеткіншек жасын зерттейміз, ол кез бүкіл организм және оның жеке бөліктерінің қарқынды өсуімен сипатталмайды, сонымен қатар тотығу процесстерінің күшеюі организмнің функционалды қорының көбеюі белсенді ассимиляторлы процесстер, айқын көрінетін эндокринді ауысулар, бас миы және ішкі органдардың функционалды және морфологиялық дифференция процесстерінде жүреді.
Қыздардың дене дамуы балалардан айтарлықтай ерекшеленеді. Қыздардың жыныстық пісіп жетілу процесстері балаларға қарағанда 1-2 жыл ерте басталады. Осы кезде эндокринді жүйеде терең қайта құру жүреді, жыныстық бездердің қарқынды өсуі басталады, қарқынды бездер жәнебүйрек үсті органдардың белсенділігі артады.
Екінші кезекте жыныс белгілерінің дамуы жүреді. Организмдегі симпатикалық эротроптық әсерлердің айтарлықтай айтарлықтай күшеюі, бас ми қабының қозуының арту және нерв жүйесінің жалпы жауап қайтаруының өсуімен бірге жүретін жыныстық пісіп жетілу сезімталдылықтың артуына, қан қысымының, жүрек жұмысының ритмінің өзгеруіне және дененің күштер және мүмкіндіктердің ескерусіз қатты тез әрекеттердің пайда болуына алып келеді.
Эндокринді бездер жұмысының іске көшуі бас миының өсуі, дамуы және физиологиялық белсенділігіне әсер етеді. Осы іс-әрекетте қабының үлкен шарты шарының, барлық организм және оның жеке органдары және жүйелердің рөлдері артады.
Екінші белгі беру жүйесі тез дамиды. Олардың маңыздылығы жаңа шартты рефлекстер мен дағдылардың құрамында артады. Қозу және тежелу процесстерінің концентрациясы күшейеді. Функционалдық тұрғыда организм едәуір тұрақсыз аурулар және бұзылуға ұшырағын. 12-13 жасқа қарай қозғалғыш анализатордың қабық бөлігінің толық жетілуі болады.
Организм бөліктерінің өсуінің біркелкілік еместігінің белгілері айқын көрінеді. Жеткіншек жастағы дененің дамуы алдыңғы кезеңдегі дамудан айтарлықтай ерекшеленеді. Дененің барлық көлемдерінің қарқынды өсуімен артуы көрінеді. Дене ұзындығының жылдық өсімі 4-7,5 см, негізінен аяқтардың ұзару есебінен. Дене массасы жылына 3-6кг [19].
Аяқ-қолдардың өсу дене өсуінен артық болады, аяқ және қолдардың өсуінің біркелкі еместігі байқалады, бұл дене пропорциясының өзгеруіне алып келеді. Көкірек қуысының алдыңғы-артқы әсіресе көлденең көлемі айтарлықтай өседі, бірақ кеуде қаңқасының сүйектерінің өсуі жалпы дене өсуінен қалып тұрады. Басқаларға қарағанда, қыздарда салыстырмалы түрде ұзын дене және қысқа аяқ болады.
Жеткіншектердің сүйек жүйесі қарқынды өсу жағдайында болады. Әсіресе
аяқ-қолдардың ұзын құбыр тәрізді сүйектері тез өседі, жұлындардың биіктігінің өсу үдете түседі. Сүйектердің көлденең өсу онша емес, қаңқаның сүйектену процессі 21 жасқа дейін жалғасады.
Бұлшық ет тінінің дамуының сүйек қаңқасының өсуінен қалып қалуы жағымсыз жағдайда, әсіресе қозғалыстың жетіспеуінде келбеттің түрлі бұзылуына немесе жұлын деформациясына алып келуі мүмкін. Ал шектен тыс бұлшық ет жүктемесі сүйектенудің үдеу процесінде құбыр тәрізді сүйектердің өсуін баяулатады [20].
Көптеген авторлардың айтуы бойынша дене дамуының негізгі көрсеткіштері дене ұзындығымен массасы болып табылады. 12-13 жастағы оқушылар организмнің дамуы толқын тәрізді болады. Дене ұзындығы өмір бойындағы өзгеріп тұратын және жеке сүйектердің өсуімен дамуына байланысты интегралды көрсеткіш болып табылады.
Өсу жылдамдығының артуының екі кезеңі мәлім: өсу жылдамдығындағы бірінші секіріс 4-7 жас кезеңінде, екіншісі қыздарда 11 жаста. Еркек және әйел жыныстарындағы адамдардағы дене ұзындығының өзгеруі 11 жастан кейін қыз балалар ер балалардан өсуде озып тұрады. 3-4 жаста салыстырғанда қызбалалар ұл баладан жоғары болады[21].
12-13 жастағы қыз балаларда бойының өсуі орташа 7,22 см қыздарда үдемелі өсу балаларға қарағанда ерте басталғандықтан, қыздар 11-13 жас аралығында үлкен көлемді денеде болады. Осы кезеңдегі аяқтарұзындығының өсуі дене ұзындығының өсуіне қатысты қисық түрінде болады. 10-14 жас аралығында қыз баланың аяқ ұзындығы ұл баладан ұзынырақболады, орташа 2 см, ал қыз балалардың салыстырмалы ұзын аяғына алып келеді.
Қазіргі заманғы балаларда акселерацияға байланысты дене ұзындығынан сипаттайтын қисықтар қиылысы бұрынғыларға қарағанда ерте болады. 14 жастан
кейін қыз балалар өсуі баяулап, ұл балалар оларды тағы да оза бастайды.
14 жаста буынды - байлау аппарат, бұлшық ет және сіңірлер дамуы және қаңқалы бұлшық еттегі тіндік дифференциясы жоғары деңгейге жетеді. Осылайша 12 жастағы жеткіншектің бұлшық еті барлық дене массасының 29% құрайды, ал қыздарда бұлшық ет массасы әсіресе қарқынды түрде 11-13 жастаөседі .
Дене массасы түрлі экзо және эндогенді факторлар әсерлеріне тез жауап
беретін айтарлықтай құбылмалы көрсеткіш болып табылады. Қыз балалардағы дене массасының айтарлықтай өсуі жыныстық жетілу кезеңінде байқалады. Бұл кезеңде қыздардың дене массасы ұлдарға қарағанда артық болады.
С.В. Хрущевтың айтуы бойынша дене массасының қарқынды өсуі 12-13 жас аралығында болып ұл балаларға қарағанда белсенді болады. 13 жастағы масса бойынша айырмашылық 3,3 кг, бой - 1,8 см, кеуде қаңқасының құлашы - 2см.
Онтогенез барысында кеуде қаңқасының көлемімен формасы едәуір өзгерістерге ұшырайды. Қыздарда маңдай алды диаметрдің өсуі біртіндеп жүреді. Кеуде торы алдыңғы - артқы бағытта баяу өседі. Енімен салыстырғанда, сонан соң осы бағытта оның өнімі үдей түседі: қыздарда 13-жасқа дейін. Қыз балалардағы кеуде торының шеңберінің өсуі 13 жастан кейін баяулайды. Кеуде торының құрылысы мен формасы балалардың өсу және дамудың жеке ерекшеліктеріне байланысты едәуір өзгеруі мүмкін [22].
Жыныстық жетілу кезеңінде тез қарқынды бұлшық ет жүйесі дамиды. 13-14 жаста буынды - байланыс аппараты, бұлшық ет және сіңір дамуы және бұлшық ет қаңқасындағы тін дифференциясы жоғары деңгейге дейін жетеді. Осы кезеңде бұлшық еттер өте қарқынды өседі, 13 жаста бұлшық еттердің жалпы массасының өсуінде өзгеріс пайда болады [23].
11-13 жаста қыздарда бұлшық ет массасы өте қарқынды өседі. 14-15 жаста бұлшық ет өз белгілері бойына ересек адамдардың бұлшық етінен айырмашылығы
болмайды.
Осы жаста жүрек - қан тамырлар жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырайды. Дамудың осы кезеңінде жүрекке айқын көрінетін және тез өсетін өзгерістер тән [24].
12-13 жастағы жүрек көлемінің жылдық өсуі қыздарда ең көп жүрек массасының өсуінде жыныстық ерекшеліктерде де көрінеді. 13 жасқа дейін қыз балаларда жүрек массасы жоғары, ал 14-15 жастарда - керісінше ұл
балаларда.
Осылайша баланың сызықты және салмақтық өсу сипаттамалары ең күрделі процесстің тек сыртқы көрінісі болып табылады - осы даму процесі өзінің заңдылықтар және қасиеттеріне ие [9]. Сонымен қатар балалар мен жеткіншектердің дене даму динамикасы өсу процесстеріне дене жаттығулар, дене бітім ерекшеліктері және тірек - қимыл құрылғысының күйінің әсерін көрсетеді.
1.3 12-13 жастағы қыз балалардың дене дамуын анықтау және бағалау әдістері.
Дене пропорциясының өсуі және өзгеру ерекшеліктер білімі балаларды, спорт түрлеріне бағдар беру мен таңдау мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Балалар мен жеткіншектердің дене динамикасы, процесстерге дене жаттығулар әсерін, дене бітімінің ерекшеліктері және тірек қимыл аппаратының күйін көрсетеді [24].
Дене даму деңгейін анықтау үшін келесі әдістерді қолданады: анамнезді жинау (сұрау), соматоскопия (сыртқы бақылау) және антропометрия.
Анамнез немесе сұрау - медициналық зерттеудің басты әдістерінің бірі. Сау және ауру адамды медициналық зерттеу және организмнің әр жүйесін зерттеу анамнезден басталады. Белгілі бір жоспармен жиналған анамнез адаммен жақсы танысуға, оның денсаулығының ахуалы туралы алдын ала қорытынды, организмнің функционалды ахуалының бейнесін жасауға және кейінгі зерттеу жоспарын құруға мүмкіндік береді, бұлар тек дәрігер үшін ғана маңызды емес сонымен қатар жаттықтырушыда керек.
Анамнез бақылаушымен танысуға және ол туралы бірінші көріністі құруға мүмкіндік береді. Ең маңыздысы организмнің ахуалымен дамуын анықтайтын адамның жасы болып табылады. Дене жаттығуларын және педагогикалық тәсілдерді таңдауда жасты әрқашан ескеру қажет [25].
Жас жылға дейін дәлдікпен анықталады, толық жылдан кем 6-ай алынып
тасталады, ал алты айдан асқан алты айды қосады.
П.И. Готовцева және В.И. Дубровскийдің айтуы бойынша өмір анамнезіне көшуден бұрын екі мәселені білу керек: өзін өзі сезіну, шағымдар.
Өзін-өзі сезіну.
Ол белгілі бір тұрғыда жақсы, қанағаттанарлық немесе жаман болуы мүмкін. Оны адамның психикалық ахуалын анықтайтын көңіл күймен шатастырмау керек.
Шағымдарды анықтап және тізіп қоюмен шектелмеу керек, сонымен қатар қашан пайда болғанын жазып, олардың пайда болуын немесе байланысы бар екені сұрау және осы бойынша дәрігерге барды ма немесе емделді ме деп сұрау керек.
Өмір анамезіне келесілер кіреді: 1) туылған жерімен уақыты; 2) басынан өткен аурулар; 3) тұқым қуалаушылық; 4) әлеуметтік тұрмыстық жағдай; 5) зияндыәдеттер [25].
Басынан өткізген аурулар.
Ең алдымен қаншалықты жиі ауырғанын анықтау керек, өйткені ол огранизмнің жалпы қарсылық қабілеттілігін сипатайды. Сонымен қатар кейбір аурулар салдары түрлі органдардың органикалық өзгерістер түрінде өмір бойы
қалады. Басынан өткізген аурулар адамның дене мүмкіндіктерін шектеп кейбір жағдайда спортпен айналысуға кедергі келтіреді.
Дене жаттығуларымен және спортпен айналысумен байланысты ауруларды аса мұқияттылықпен табу керек. Оларға келесілері жатады: шектен тыс жаттығулық, түрлі органдар және жүйелердің шектен тыс күштенуі; тірек - қимыл құрылысының өткір және созылмалы аурулары және периметриялық жүйке жүйесіндегі бұзылулар (неврит, радикулит).
Қандай жағдайдаспортшы ауырып қалды, ауыру қанша уақытқа созылады, қалай немен емделеді, қанша мерзім спортпен айналыспады, аурудан кейін жаттығу жүктемесін орындау қалай болғанын анықтап жазу қажет. Соңғысы аса маңызды, өйткені аурудан кейін спортшының функционалды ахуалын ескерусіз жаттығу сабақтары оның денсаулығына айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.
Спортшы қашан және немен соңғы рет ауырды, қандай формада (жеңіл, орта, ауыр) ауру белгілері қашан жоғалғаны туралы жеке ескеру керек. Бұл мәліметтер жаттығу процесстері бойынша ұсыныстардағы қорытындыларды міндетті түрде атап өту керек [25].
Спорттық жарақаттар.
Спорттық жарақаттар оқшауланып, олардың жүруінің ауырлығын, спорттық жұмыс қабілеттілігін жоғалту мерзімін жүргізілген ем, жарақаттан кейін жаттығулардың салдары және сипатын қысқаша атап өту: соңғысында кейбір жаттығулар немесе қарқындату алып тастау мен біртіндеп жасау алынған жарақатты ескеру. Жарақаттан кейінгі белгілі бір салдарларды көрсету қажет [26].
Тұқымқуалаушылық.
Тұқымқуалайтын жанұядағы аурулар болғандығын анықтау немесе олардың пайда болуында тұқымқуалаушылық бейімділік үлкен рөл ойнайды. Мысалы біріншісіне гемофилию (қан ұйығыштығын төмендетеді), кейбір психикалық аурулар (шизофрения) жатқызуға болады, екіншілерге гипертониялық аурулар, зат алмасудың кейбір бұзылулары. Тұқымқуалаушылық ерекшеліктерін табу үшін қаралып жатқан баланың ата-анасы және басқа жақын туыстардың денсаулығы туралы сұрау керек: олар немен ауырады, егер қайтыс болса қай жаста және өлу себебін сұрау.
А.П. Лаптев және С.А Голиевскийдің айтуы бойынша өткен және қазіргі уақыттағы өмір жағдайын ескеру қажет. Өткен шақта балалық және жасөспірім кездегі тұрмыстық және материалды жағдайы айқындалады. Өйткені өмірдің жағымсыз жағдайлары бола дамуына жаман әсер етіп оның организмнің қарсылық көрсету қабілеттілігін төмендетеді.
Қазіргі уақыттағы өмір жағдайы.
Спортшының материалды - тұрмыстық жағдайы, өмірінің, жұмысының
және оқуының генетикалық жағдайы, сонымен қатар әлеуметтік жағдайы дәрігерге, оқытушыға және жаттықтырушыға таныс болу керек.
Зиянды әдеттер.
Оларға шылым шегу және алкогольді ішімдіктерді ішу жатады. Олар физикалық жаттығулармен спортпен айналысумен үйлеспейді. Бақыланатын темекі шеге ме және күніне неше рет жаттығу және жарыстарда темекіні қоятыны соны білу керек. Сонымен қатар алькоголді ішімдіктерді іше ме немесе ішпей ме, жүйелі түрде ме әлде сирек пе, қаншалықты жиі, қандай түрде және қанша екенін білу қажет [26].
Спорттық анамнез бақыланатынының дене жаттығуларға және спортқа қатынасы оның дене дайындығы спорттық шеберлік дамуының деңгейі туралы толық түсінік беру керек. Бірқатар авторлардың айтуы бойынша спорттық анамнез келесі сұрақтарды анықтау қажет дейді:
1. Мектептегі дене шынықтыу сабағы - бақылаушыны негізгі топ сабақтарына енгізілді ме? Дайындық немесе арнайы топта болды ма? Немесе сабақтан толық босатылды ма? Спорттық секцияларға (дене шынықтырудан
басқа) қатысты ма? Қай сыныптан бастық? Қандай секцияларға? Қандай
жарыстарға қатысты? Қандай деңгейдегі жарыстарға? Қандай жетістіктерге жетті?
2. Қай жастан бастап спортпен жүйелі түрде айналысуды бастады? Спорттың қандай түрлерімен қазіргі күні айналысады? Спорттың қандай түрлерімен бақыланатын айналысады және негізгісін атап өту керек. Негізгі спорт түрімен аналысқанда үзіліс болды ма және болса қандай себептермен (ауру, жарақат) болғанын ескеру қажет.
3. Спорттық квалификация дене дайындылығын және арнайы жаттыққандықтың деңгейін білуге көмектеседі. Қандай атақ, қандай спорт түрінен және қай жылы алғанын білу қажет
4. Спорттық жетістіктердің өсу динамикасы спортшының басты сипаттамасы. Спорттық разрядтар өзгерісін және спорттық жетістіктерде
4. жеткен жылдарын ескеру қажет.
5. Қазіргі уақыттағы жаттығулар сипатын мұқият анықтау керек. Жаттығулар ерекшеліктерін, кезеңін, қашан басталғанын және сол кезеңдегі шешілген мәселелерді білу (белгілі бір дене қасиеттерді шыңдау, техникамен тактикалық мақсаттар бойыншажұмыс жасау) қолданатын құрал және тәсілдерді, күніне және аптадағы жаттығулар санын, көлемін және олардың қрғындығы соңғы уақыттағы жарыстарға қатысуы және көрсеткен нәтижелерін білу керек. Сонымен қатар демалыс күндер санын және қалыпқа келу құралдарын білу қажет. Спортшы өз бетінше немесе жаттықтырушымен жаттығатыны ескерілуі тиіс.
6. Спортшымен жаттығуды бағалау. Спортшы жаттығуды қалай бағалайтынын білу керек. Оның мүмкіндіктерінің көлемімен қарқындығына сәйкес келе ме, көп бе немесе аз ба? Ол өзінің дене қасиеттерінің дамуын техникалық, тактикалық және моральды - еріктік дайындығын қашан бағалайды. Осы кезеңде қойылған мақсаттарға қалай жетеді? Жауаптар зерттеушіге спортшының жаттығуға қаншалықты шындап қарайтыны және оның мазмұнын қаншалықты бағалайтынын білуге мүмкіндік береді.
7. Жаттығу және демалу күндер режимінің жалпы сипаттамасы. Спортшының белгілі бір режимі күнін ұстайтыны анықталады, немесе қанша сағатжұмыс жасайды, оқиды, жаттығады, демалады.
8. Таңғы жаттығу және шынығу сағаттары. Бақылаушы таңғы жаттыуды жасай ма? Қандай қарқындықпен ұзақтылықта? Шынығудың қандай құралдары мен процедурасын қолданады?
Соматоскопия немесе сыртқы тексеру бақыланушының дене бітімі, оның денесінің негізгі морфологиялық ерекшеліктері (форма, көлем, пропорция) туралы түсінік береді және тірек-қимыл аппараттарының ахуалындағы белгілі бір ауытқуларды және дене кемістіктерін (омыртқаның қисаюы, жалпақ табан және тыртықтарды) байқауға мүмкіндік береді. Сыртқы тексеру көмегімен ауруларды белгілі белгілерін анықтауға болады (тері қабатының бозарды, көгеру, бөртпе, қабыршықтану, терідегі тырнақ ізі, жарық ісінулері, қан тамырының пульсациясы). Тексеру қолымен сипаттаумен бірге жүргізіледі. Соматоскопиялық кейбір белгілері (бұлшық етжүйесінің дамуы, май түзілуінің деңгейі және екінші жыныстық белгілерінің дамуы). Оқушының дене дамуын кешенді бағалауының қажетті компоненттері болып табылады.
Зерттеулер күннің бірінші жартысында жалаңаш түрде, күн жарығын +180С бөлме температурасында жүргізіледі. Тексеру қабатпен жүргізіледі [26].
Теріні зерттеуде оның түсін, өзгерістерінің болуы немесе болмау, тері және қаңқа ақауларын атап көрсетеді, ауыз қуысы және көз коньюктивтіндегі көрінетін шырыштыны тексереді.
Тері асты майлы жас ұрпақтың дамуы деңгейі семіздік туралы көрсетіледі және сүйектер бұлшық еттер және қарындағы май қатпарларының қалыңдығымен анықталады. Біркелкілігімен мүмкін болатын локальді май түзінділерін ескеру керек.
Бұлшық еттер күйі бұлшық еттер тіннің саны пропорциясы, біркелкілігі
және негізгі бұлшық ет топтарының даму симметриясымен сипатталады. Сонымен қатар күштеніп және босансыған күйдегі тонуспен.
Бұлшық еттердің жалпы ахуалы және дамуы туралы қосымша жауырын орналасуы және қарын көрсеткіштер және динамометрия деректерін жалпылау бұлшық еттерінің дамуының жалпы бағасын береді (әлсіз, орташа, жақсы).
Көптеген ғылыми - практикалық пәндер: спорттық медицина, жасерекшелік физиологиясы және педагогика мамандарының назарын аудартатын өзекті мәселелердің бірі [27,28] балалармен жеткіншектердің төлқұжаттық және биологиялық арақатынасы болып табылады. Бұл биологиялық жастық төлқұжаттыққа қарағанда индивидуалшының онтогенетикалық жетілуі, оның жұмысқа қабілеттілігін және жеке жауап беру сипатын жақсы көрсетумен байланысты. Биологиялық жастық диагностикасы оқушылар және студенттерді медицинаналық топтарға бөлуде, жаттығу және жарыс жүктемесін реттеуде таңдау мен спорттық бағдарда, сонымен қатар жас спортшылардың келешектегі жетістіктерін болжауда тиімді дәрігерлік бақылаудың қажетті шарты болып табылады.
Биологиялық жасты бағалаудың критерийлері морфологиялық, функционалды және биохимиялық көрсеткіштері болуы мүмкін. Морфологиялық критерийлер ішінде қаңқаның жетілгендігі (қаңқаның осификация мерзімі) тіс жетілгендігі (тістің шығуымен ауысуы), дене формасының пропорциясы, бірінші және жыныстық белгілерінің дамуы [29] болып табылады. Функционалды критерийлерге нерв жүйесінің ТҚА және вегатитвті жүйелерінің жетілуін көрсететін көрсеткіштер жатады. Биохимиялық әдістерге балалармен жеткіншектердің гормондық және ферменттік профильдерінің, объективті критерийлері кіреді. Биологиялық жасты анықтау үшін практикалық жұмыста әдеттеаталатын тіс және жыныстық формаларды қолданады. Жеке жастық
кезеңдерде тістердің дамуында белгілі бір заңдылықтар бар және организмнің өсуі
және қалыптасудың жеке ерекшеліктерін көрсетеді.
Сәбилерде алғашқы тістер 6-7 айда шығады, ал екі жаста тістер саны 20 болу керек. 5-7 жас аралығында сүтті тістер тұрақтылармен ауысады және 14-15 жас аралығында тұрақты тістердің ақыл тістерінен басқа шығуы аяқталады. Ұл балаларда тұрақты тіс қыз балаларға қарағанда кеш шығады. Сонымен қатар, тұрақты тістердің шығуы, әлеуметтің жақсы жағдайда өмір сүретін балаларда ерте болады. Тістердің кеш шығуының себебі табиғи емес емізу, мешел, инфекциялық ауру және жай суық тиюі болуы мүмкін. Жоғары антронометриялық көрсеткіштері бар балаларда сүтті тістердің шығуы және ауысуы ең ерте уақытта болады.
Тіс жасын бағалау үшін көру арқылы сүтті тістердің болуы немесе болмауы, шығатын тұрақты тістердің деңгейі мен санын анықтау қажет .
Жыныстық жетілу кезеңіндегі биологиялық жасты бағалау үшін бірінші және екінші жыныстық белгілердің дамуын ескереді.
Еркек жынысты жеткіншектер үшін жыныстық формуласына келесі көрсеткіштер Р, Ах; ал аналық жынысты жеткіншектер үшін -Ах, Ма, Ме, Р.
Р (Pubic) - қасағада шаштардың өсуі:P0, P1, P2, P3, P4 даму сатылары.
Ах(Axillaris) - қолтық астында шаштың өсуі. Даму сатылары: Ах0, Ах1, Ах2, Ах3.
Ма (Mamie) сүт бездерінің дамуы. Даму сатылары Ма0, Ма1, Ма2, Ма3, Ма4.
Ме (Menses) - алғашқы менструация болған жас - Ме, Мей т.б.
Сомотоскопия процесінде келесілер бағаланады: келбет, кеуде торының, қарынның аяқ-қолдар формасы және дене бітім түрі.
Келбет дегеніміз қиналмай тұрған адамның қалыпты тұрысы. Соматоскопия әдісінің көмегімен келбеттің екі типін анықтайды: физиологиялық (қалыпты) немесе патологиялық. Қалыпты келбетте денемен бас осьтері бір вертикальда және тіреу алаңына тігінен орналасады; ұршық буын және тізе буындары жазылған, омыртқа иілімдері (мойын, кеуде және бел) аздап көрінеді; иықтар бірнеше ашылғы және сәл түскен; жауырындасимметриялы орналасып қабырға түйіскен; қарын тиіс немесе жартылай шығып тұрады.
Келбет көбінесе омыртқа формасына байланысты. Постнаталдьды онтогенездегі келбеттің қалыптасуымен оның өзгеруі мектепке дейінгі жаста басталып өсудің аяғында аяқталады. Балалармен жеткіншектердің келбетінде бір қатар ерекше жастық өзгешеліктері бар. Мысалы жыныстық жетілуге дейінгі балаларда белдік лордоз ерекше байқалады.
Арқа формасы омыртқаның сәл көрінетін физиологиялық иілімдері болса қалыпты деп есептеледі; мойын және белдік лордоз өлшемі (профильмен өлшегенде) 3-5 см жетеді, ал жоғарыда тұрған кеуделік және сегізкөздік - құймышақ құныстары бір вертикальда орналасқан.
Кеуде торының формасы құрсақ үсті бұрышы өлшемі және кеуде торын алдынан шектейтін астыңғы қабырғалар және сызық бағыты бойынша қырынан
және турасынан тексеруде анықталады.
Аяқтар формасы, егер негізгі тұрыста бір-бірінен санның ішкі жағы ішкі тобықпен түйіссе онда қалыпты деп есептеледі. Ал егер ішкі тобықтар түйісіп, сандардың ішкі жағы түйіспесе онда бұл 0 - тәрізді аяқтар (вирусты форма); егер санның ішкі жағы бір-бірімен түйісіп, ал ішкі тобықтар түйіспесе онда ол Х - тәрізді аяқтар формасы (вальгусты форма).
Сүйек жүйесімен буындар ахуалына бағак беру өте қажет (белгілі бір қосылыстардағы қозғалыстың шектелуі, бір аяқ-қолдардың екінші аяқ-қолдармен салыстырғанда қысқаруы, жарақат салдары)[30].
Аяқ басын зерттеуде бойлық күмбез ахуалы, көлденең күмбез ахуалы, саусақтар бүлінуі, өкше орналасуы және тері күйіне назар аудару керек.
Аяқ басының ахуалын дәл анықтау мақсатында псинтрография және подометрияны қолданады (аяқ-басының ұзындығы мен ені күмбез биіктігін өлшеу) [31].
А.Г.Хрипкова [1990] дене параметрінің дамуы (масса, бойы, кеуде торының қоршауы) және екінші жыныстық белгілер сатыларын қалыптасуымен байланысты жеткіншектердің тоғыз соматотиптерін бөліп көрсетеді: макросоматикалық (А, В, С), мезосоматикалық (А,В,С) және микросоматикалық (А.В. С) макросоматикалық типі дене және кеудеторының шеңберінің ұзындығы бойынша орташадан жоғары және жоғары деп сипатталады; мезосоматикалық тип - орташа мәндермен; ал Микросоматикалық тип - орташадан төмен және төменгі өлшемдермен. Бұл өлшемдердің бәрі антротометриялық параметрлер болып табылады. А индексі дамудың дефинитті сатысы, В - ювенильді саты, ал С - осы белгілердің болмауы.
Антрометрия әдісінің көмегімен дененің басты морфологиялық параметрлері туралы (дененің ұзындығы мен массасы және шеңберлері және
диаметрлерде (соматометрия) және кейбір функционалды белгілер (өкпенің өмірлік сыйымдылығы, кеуде торабының демалу тербелісі жеке бұлшық ет топтарының күштері және майлы қатпарлар қалыңдығы (физиометрия).
Бойды бой өлшегіш көмегімен түзу тұру арқылы өлшейді. Өлшенетін адам бой өлшегіштің көлденең алаңында қолдарын еркін түсіріп тұру керек. Сонымен қатар аяқ-басын және тізелерін бір - біріне қосып, өлшегішке үш нүкте бойынша (өкше, жамбас, арқа) түйісіп тұру керек. Өлшенетін адамның көз шарасының төменгі шетімен сыртқы дыбыс тесігінің жоғары шетімен горизонтальды сызықта басы орналастырылу керек.
Отырғандағы адам бой басқа бойлық өлшемдермен салыстырғанда дененің пропорция туралы түсінік береді. Аяқ ұзындығы санның үлкен ұршығынан еденге дейінгі аралықты өлшеу көмегімен (симметрия тасын) анықталады [32].
Дене массасы медициналық таразыларда салмақ өлшеумен анықталады. Иықтар ені толстонды циркульмен (жамбас өлшегіш) анықталады, оның аяқтарын жамбастың акромиалары өсімдеріне қояды. Жамбас енін мықым сүйектерінің жоталардың бір-бірінен алып тұрған нүктелер аралығымен анықталады. Мойын шеңберін өлшеу өндіршектің астындағы төменгі бөлігін сантиметрлі таспамен жүргізіледі.
Кеуде торының шеңберін артынан жауырын бұрышынан, алдынан төртінші қабырғаның кеуде орналасқан жеріне сантиметрлі қою арқылы өлшейді. Алғашында кеуде торабының шеңберінде ең көп демді ішке тартуда, кейін ең үлкен демді шығарарда, ең соңында, қалыпты демалуда қарапайым әңгімелесуде.
Бел мықымының шеңберін өлшеу үшін сантиметрлі таспаны кіндіктің жоғары шетіне көлденең қоюмен жасайды.
Иықтар шеңберін алдымен күштескен жағдайда (бицепстердің ең қалың жерлерінде) сонан соң таспаны қозғалтып қарапайым бос қолдың түскенінде.
Санның шеңберін өлшеуінде таспаны бөксенің қатпарлар астына
таспаны тігінен қою арқылы, ал сирақтың шеңберін өлшеуде оның ең көп көлемінің бойымен.
Өкпенің өмірлік сыйымдылығы (ӨӨС) құрғақ немесе су спирометр көмегімен анықталады.
ӨӨС шынайы өлшемін міндетті болатынмен салыстырады, өйткені оның өлшемі көбінесе жыныс, жас, дене массасы және бойға әсер етеді.
Қол басының күшін өлшеу үшін алақанға қолды динамометр қояды. Тексерілуші қолын бір жаққа көтеріп динамометрді қатты күшпен қысады, қысуды әр қол үшін кезек-кезек жасайды.
Арқа экстензор күші (дене жазғышын) тұла бой динамометр көмегімен жасайды. Шынжыр ұстағышын тізе буыны деңгейінде қыстырылады. Зерттелетін
адам аяқтарын иілмей патформаға тұрып арқаны кең жоюға тырысады. Әдетте үш
өлшеу жүргізеді және ең жақсы нәтижені белгілейді.
Май қатпарларын өлшеу қарында кіндік деңгейінде оң немесе сол жағын, ал арқада жауырын бұрышымен жүргізеді. 5 см ені бар тері асты шелмайы бар жерін қатпарға саусақтармен асады. Қатпар қалыңдығын сырғытып циркульмен өлшейді.
Спортпен жүйелі түрде айналысатын балаларда, әсіресе спорт интернат оқушыларының дене құрамын белсенді және пассивті (қорлық май) бөліктерін анықтау керек, өйткені функционалды дайындық және спорттық жұмыс қабілеттілігі дененің морфологиялық құрамымен байланысты, әсіресе - белсенді тіндер санымен, оларжаттығудың әсерінен өз массасын арттырады. Спортшы қаншалықты жас болса оның денесінде соншалықты тезкомпоненттер сандық өзгеру басталады.
С.В.Хрущев келесі әдістермен, дене дамуды ұсынады: антронометрлік стандарттар, антрометрлі профильдер, коррекция және индекстер
Антронометрлі стандарттар - аймақтық жас-жыныстық белгілерді
орташа шамалары, олар түрлі жастағы көп балаларды антронометрлі зерттеулер негізінде жасалған. Стандарттар жалпы орта шамалар құрайды, олар белгілі жас және жынысы бар балалар ұжымының белгілерінің орташа мәндерін сипаттайды:
* Белгілі бой топтарына тиісті белгілердің топтық стандарттары және орташа шамалары;
* Бойлық стандарттар нормативті бағалау кестелері түрінде берілген стандарттар.
Бұл әдістің мәні нақты жас-жыныстық топтардың өкілдерін массалық зерттеу нәтижесінде алынған стандарттармен жеке антронометриялық шамаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz