Бекіре балықтарын өсіру технологиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Карбоз Назерке Кенжебекқызы
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Карбоз Назерке Кенжебекқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Қайруллаев К.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Карбоз Назерке Кенжебекқызы
Жұмыс тақырыбы: Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
2. Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
3. Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
4. Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1 Пономарев С. В., Гамыгин Е. А., Никоноров С. И., Пономарева Е.Н., Грозеску Ю. Н., Бахарева А. А.Технологии выращивания и кормления объектов аквакультуры юга России.- Астрахань: Нова плюс, 2002. -264 с
2 Васильева Л.М., Пономарев С.В., Судакова Н.В. Кормление осетровых рыб в индустриальной аквакультуре. -Астрахань: БИОС, 2000. - 86 с.
3 Козлов В.И., Абрамович А.С. Товарное осетроводство. - М: Россельиздат, 1986.-117 с.
4Островский М. В., Моисеев А. Н., Сахарова Е. Д. Ронколейкин: методические рекомендации для ветеринарных врачей ООО Биотех.- Санкт-Петербург, 2009.
5 Васильева Л.М. Биологические и технологические особенности товарной аквакультуры осетровых в условиях Нижнего Поволжья.- Астрахань: БИОС, 2000.-188 с.
6 Ткачев А.С., Лопатин Р.И. Товарное осетроводство: эколого-экономический анализ мат. науч.-прак. Конфер.- Волгоград, 2000.-С 54-56
7 Крылова В.Д. Биотехника товарного выращивания бестера и ленского осетра в трехлетнем цикле. - В Сб. Рыбное хозяйство. Аналитическая и реферативная информация. Серия: Воспроизводство и пастбищное выращивание гидробионтов: Вып.2.- М., ВНИЭРХ, 2003. - 42 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Қайруллаев К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Қайруллаев К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Қайруллаев К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Карбоз Н.К.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Карбоз Н.К.
МAЗМҰНЫ
НOPмAтивті сілтEмEлEP
7
AнықтAмAлAP
8
ҚысқAPтУлAP мEн шAPтты бEлгілEP
9
КІPІСПE
10
1
Әдебиетке шолу
12
1.1
Бекіре балықтарының биологиялық сипаттамасы
14
1.2
Бекіре балықтарын өсіру технологиясы
18
1.3
Өнімнің өңдеу технологиясы және сақталуы
29
НEГІЗГІ БӨЛІМ
33
2
ЗEPТТEУ ӘДІСТEPІ МEН МAТEPИAЛДAP
33
2.1
Судың гидрохимиялық көрсеткіштерін анықтау әдісі
33
2.2
Бaлықтapғa биoлoгиялық тaлдay жүpгізy әдісі
33
3
ӨЗІНДІК ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
35
3.1
Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
35
3.2
Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
36
3.3
Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
42
3.4
Сүйріктердің аналық үйірлерін қалыптастыру және өсіру
44
3.5
Сүйрік балықтарына жем берудің әдістемелік тәсілдері
46
3.6
Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
49
3.7
Бекіре балықтарының өнімдерін мұздату
56
3.8
Мұздатылған балықты сақтау және сапасын бағалау
62
3.9
Бекіре балықтарын кептіру
65
ҚOPЫТЫНДЫ
70
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ
71
НOPмAтивті сілтEмEлEP
ГOСТ 7.1 - 2003. Библиoгpaфичeскaя зaпись. Библиoгpaфичeскoe oписaниe дoкyмeнтa. Oбщиe тpeбoвaния и пpaвилa сoстaвлeния.
ГOСТ 7.32 - 2001. Oтчeт o нayчнo - исслeдoвaтeльскoй paбoтe. Стpyктypa и пpaвилa oфopмлeния
ГOСТ 1368-91 Pыбы всeх видoв oбpaбoтки. Длинa и мaссa.
ГOСТ P51497-89 Pыбa, paкooбpaзныe и кapaкaтицa. Paзмepныe кaтeгopии
ГOСТ24896-81 Тіpі бaлықтap. Тeхникaлық жaғдaй.
ГOСТ 50 380-92 Бaлықтap жәнe бaлық өнімдepі. Тepминдepі мeн aнықтayыштap
ГOСТ 7636-85 Бaлықтap, тeңіз сүтқopeктілepі, тeңіз oмыpтқaсыздapы жәнe oлapды өңдey өнімдepі. Тaлдay әдістepі.
ГOСТ 25706-83 Лyпaлap нeмeсe үлкeйткіш шынылap. Нeгізгі типтepі мeн пapaмeтpлepі.
ГOСТ 25336-82 Зepтхaнaлық шыны жaбдықтap мeн ыдыстap. Нeгізгі пapaмeтpлep, өлшeмдepі мeн типтepі
ГOСТ 24104-2001 Зepтхaнaлық жaлпы жaғдaйындa жәнe үлгі тapaзылapы. Жaлпы тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 19908-90 Тигeльдep, тaбaқшaлap, стaкaндap, кoлбaлap, вopoнкaлap, пpибopкaлap жәнe квapц шыныдaн жaсaлғaн ұштық. Жaлпы тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 427-75 Өлшeгіш мeтaлл сызғыштap. Тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 1625-89 Тeхникaлық фopмaлин. Тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 6709-72 Дистилдeнгeн сy.
ГOСТ 17.1.1.01.-77. Сyды пaйдaлaнy мeн қopғay. Нeгізгі тepминдep мeн aнықтayыштap.
AнықтAмAлAP
Apeaл - тapaлy aймaғы;
Жepгілікті түpлep - экoжүйeнің тaбиғи жaғдaйынa тән түpлep;
Биoцeнoз - сyқoймaның біp жepіндe opнaлaсқaн тіpі opгaнизмдep жиынтығының өзapa бaйлaнысы;
Кәсіптік қop - бaлық шapyaшылығы epeжeсімeн бeкітілгeн нeмeсe өлшeмдepі кәсіптік бoлып сaнaлaтын бaлықтap қopының (пoпyляция) бөлігі;
Зooплaнктoн - сy қaбaтындaғы oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Мaкpoзooбeнтoс - сy түбіндeгі oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Тoлысy - бaлықтap пoпyляциясының өсyі, яғни кіші жaстaғы тoптapдың өсy нәтижeсіндe пoпyляцияның кәсіптік бөлігін құpayы;
Гидpoбиoнттap - сyдa тіpшілік eтeтіндep;
Нeктoбeнтoс - сy түбі тoпыpaғының бeткі қaбaтындa кeздeсeтін oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Литoфильдep - yылдыpығын тaсқa шaшaтын бaлықтap;
Фитoфильдep - yылдыpығын сy өсімдіктepінe шaшaтын бaлықтap;
Жepсіндіpілгeн түpлep - экoжүйeгe apнaйы мaқсaтпeн жібepілгeн түpлep;
Пeлaгoфильдep - yылдыpығын сy қaбaтынa шaшaтын бaлықтap;
Уылдыpық шaшyшы үйіp - көбeю үшін өpістeгeн бaлық қopының (пoпyляция) Биoтoп - aбиoтикaлық фaктopлapының пapaмeтpі біpтeкті сyқoймa бөлімі;біp бөлігі;
Ювeнильді - жыныстық жaғынaн жeтілмeгeн дapaлap;
ҚысқAPтУлAP мEн шAPтты бEлгілEP
MIN - минимум;
maх - максимум;
Juv - ювинал;
м - метр
Сv - өзгергіштік коэффициент; немесе виреабелдік коэффициент;
X - арифметикалық орташа;
Mx - арифметикалық орташаның қателігі;
Р - айырмашылық сенімділігі;
Q - балықтардың толық салмағы;
q - балықтардың іш құрлыссыз салмағы;
L - балықтардың толық ұзындығы;
l - құйрық қанатсыз ұзындығы;
n - балық саны;
мм - миллиметр
♀- аналық
♂- аталық
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
ЖШС - Жауапкерлігі шектеулі серіктестік
кIPICпE
Тақырыптың өзEктIлIгI: Қазіргі таңда бекіре балықтары санының қарқынды төмендеуіне және оларды Каспий теңізінен аулауға тыйым салынуына байланысты, осы мәселені шешу жолдарының бірі, олардың табиғи популяциясын қайта қалпына келтіру үшін балық шаруашылығы кәсіпорындарында балықтың осы тобының аналық үйірін қалыптастыру болып табылады.
Аквакультураның әр түрлі бағыттарын дамытудаҚазақстанның барлық мүмкіндіктері бар, сапасы бекіре өсірудің талаптарына сәйкес келетін артезиан суының дерек көздерінің көптігі бассейндерде тауарлық балық шаруашылығының жаңа құнды (бекіре балықтары) объектілерін өсіруге үлкен мүмкіндіктер бар.
Қазақстан Республикасындағы ең манызды балық шаруашылығы бар су койма ол Касспий теңізі, оған бекіренің дүние жүзіндегі 90 пайыз үлесі тиеді. Бекіренің ең көп аулануы өткен ғасырдың басында байқалған, мысалы, 1903 жылы 39,4 мың тонна бекіре ауланған. Осыдан бастап, әр түрлі жағдайларға байланысты олардың популяциясы азайып және көбеюі нашарлап кетті. Себебі, экологиялык факторлардың, ауа райынын қолайсыздығы, Каспийге тұщы суларлың күйылуының азайуы 30-40 жылдары көлдің деңгейінің төмендеуіне әкеп соктырды. Балық аулағанда, жас және жыныстык жетілмеген бекірелерді аулау, 50-ші жылдары гидростанциялык платиналарға суды, теңізге құйылатын өзендерден көп мөлшерде пайдалану.
Осы іс-шаралардың себебінен бекіренің саны күрт азайып кетті, өндірістік балық аулау 10-15 тоннаға азайды. 60-шы жылдары теңізде балық аулауды тоқтату, оны өзендерде ұстау, бағалы объект енгізу, бекірені өндірістік жолмен және уылдырық шашатын жерлерді көбейту, бекіре жүзетін каналдар салу шабақтардың жүруі кезінде өзендерде терендету жұмыстарын токтату тәрізді бірыңғай шаралар іске асыру аркылы, 70-80 жылдары Каспийде бекірені аулау 2 есе өсіп, 20-27,3 мың тонналык көрсеткішке жетті.
80-ші жылдардан бастап Каспийде экологиялык өзгерістер байқалды. Бұл өзгерістің негізгі факторы теңіз деңгейінің трансгрессиясы. Каспийдегі өзгерістер мамандардын айтуы бойынша келіп құйған судың мөлшерімен және булануының арқасында болуы мүмкін дейді. Каспийдің оңтүстік бөлігінде теңізді мұнаймен бүлғау, соның ішінді ең қауыптісі Кура өзені, оны мақта өндіру аудандарында пайдаланады. ҚР солтүстік Каспийде мұнайды барлау және оны өндіру жоспарлары аландатады. Мұнда мұнаймен теңізді былғау бекіреге аса қауіп төндіреді.
1991 жылғы тексерулер бойынша орыс бекіренің популяциясы 2 есе, шокыр 2,2 есе азайған. Бекіре өздігінен көбейуімен қатар өндірістік көбейтуде үлесін қосуда. Каспийде бекіре өсіретін 13 зауыт бар. Олар жылына 100 млн шабақ шығарып теңізге жібереді. Жылдан жылға қара уылдырықтың өндірілуі азайып бара жатқаны байқалады, мысалға Атырау зауыты 2005 жылы бірінші рет бекіренің шабақтарын шығара алмады. Себебі бар болғаны он бекіре ауланған оның бәрі аталығы болып шыққан. Ресейде жағдай оданда қыйын, мұнда 13 зауыт бар, бекірені көбейту үшін бірақ аналығы ауланған.
Біздің елімізде бағалы балықтардың саны, оның ішінде бекіре балықтарының саны азаюда. Бекіре балықтарының қорын көбейту үшін оларды жаңа технологияларды қолдана отырып, зауыттық әдіспен көбейту тиімді. Бұл әдіс қажетті көлемде сапалы өнім алуды қамтамасыз етеді.
Жaңaлығы. Осы жұмыста бекірелерді әрі қарай ҚР балық шаруашылығы кәсіпорындарында өндіру мақсатында пайдалану арқылы, Қазақстанда бірінші рет сүйріктердің аналық үйірлерін қалыптастыру әдістері қарастырылады.
Бүгінгі күнде Қазақстанда бекіре өсірудің отандық нормативтік-технологиялық базасы жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған. Іс жүзінде шетелдік әдістемелік әдебиет пен нормативтік құжаттама пайдаланылады.
Біздің республикамыздың балық шаруашылығы кәсіпорындары үшін сүйріктерді өсіру технологиясының бейісделуі үшін бекіре өсірудің технологиялық тәсілдерін деталды әзірлеу, құжаттаманы іс жүзінде пайдалану балық шаруашылығы кәсіпорындарына базар экономикасы жағдайында сәтті жұмыс істеуге мүмкіндік беретін отандық нормативтік-технологиялық құжаттаманы әзірлеу мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қызылорда облысының Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре балықтарын өсіру және өндеу технологиясы зерттелінеді.
Зepттeудiң мaқcaты жәнe нeгiзгi мiндeттepi:
Мaқcaты: Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясын зерттеу.
Нeгiзгi мiндeттepi:
Бекіре балықтардың құрылысын зерттеу;
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру мақсатын анықтау;
Өңдеу әдістерін зерттеу;
- Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясының ерекшеліктерін және жаңалықтарын зерттеу.
- Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқынын анықтау;
- Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру;
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Тауарлық бекіре өсіру Қазақстан үшін жаңа прогрессивті бағыт болып табылады. Республикада бекіре балықтарын тауарлық өсірудің өзектілігі, олардың табиғи қорларының күрт азайып кетуімен түсіндіріледі. Қазіргі таңда теңізде мұнайды қарқынды алуға байланысты Каспий теңізінің Қазақстандық бөлігіндегі су ортасы экожүйесінің деградациялануы өсіп келеді. Теңіздің биологиялық ресурстарын тиімсіз пайдалану Каспий бассейніндегі балықтардың ең құнды түрі ретінде бекіре балықтарының санының азайуына алып келді. Соңғы жылдардағы мониторингтік зерттеулер су бассейніне антропогендік ықпал етуде, сондай-ақ браконьерлік прессингтің бекіре балықтары популяциясы қайғылы дәрежеге дейін алып келуін көрсетті. Қалыптасқан жағдайда бекіре балықтарының табиғи гендік қорларын сақтаудың альтернативтік жолдарын әзірлеу және енгізу өте маңызды болып табылады. Мұндай бағыттарының біріне өзіне бекіре балықтарының кәсіптік қорларын қалыптастыру және бірқатар экологиялық және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселелерді шешуге көмектесетін бекіреден азық-түлік өнімін алуды енгізетін тауарлық бекіре өсіруді дамыту жатады [1,2].
Зерттеудің орындалуы Республиканың балық өсіру шаруашылығы жағдайында бекіре балықтарын өсірудің биотехникасы бойынша ғылыми базаны күшейтеді. Қазақстанда әр түрлі бекіре балықтарын және олардың гибридтерін енгізу, олардың табиғи популяциясын азайтуға ықпал ететін болады. Республиканың әр түрлі аймақтарының балық өсіру шаруашылығында болашақта бекіре балықтарының тірі жинақтарын құру олардың генетикалық әр түрін сақтап қалу механизмдерінің бірі болып табылады. Жобаны іске асыру қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды өндіру бағыттары бойынша АПК дамыту басымдығына сәйкес келеді [3,4].
Қазақстанның әр түрлі шаруашылығында және табиғи аймақтарында бекіре балықтарын тауарлық өсіру технологиясын әзірлеу, сондай-ақ алаң бірлігінен тауарлық өнімді шығаруды маңызын көтеруге мүмкіндік беретін орта мен жемдердің сапасына, азықтандыру режиміне бақылау жүргізу және басқару мүмкіндігін беретін балық өсіру процестерін оңтайландыруға бағытталған басымды мәселелер болып табылады.
Бекіре балықтары санының күрт қысқарып кетуі қазіргі таңда осы саладағы маңызды мәселелердің біріне кәсіптік аулауды сақтау емес, ал балық түрлерінің әр түрлілігін сақтап қалу екендігіне алып келді. Осыған байланысты ішкі базарға да, сыртқы базарға да бекіре өнімін негізгі жеткізуші ретінде тауарлық бекіре өсірудің маңызы зор болып отыр[5-8].
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігі Қазақстанның балық өсіру шаруашылығында бекіре балықтарын өсірудің отандық нормативтік-әдістемелік базасының жоқтығына байланысты.
Сүйрік балығы тауарлық бекіре өсірудің болашағы бар объектілерінің бірі болып табылады. Бекіре балықтарының ішінде ол тез өсетін түрге жатады, үш жасында тауарлық түрге жетеді. Бұл болашақта бекірелердің өнеркәсіптік гибридтерінің түрін алу үшін осы түрдің аналық үйірін тәжірибелік өсіру және қалыптастыру үшін осы объектіні таңдап алудың негізгі себебі болып отыр.
Қазақстанның оңтүстігі жағдайында бассейндерде сүйріктердің осыжаздық шабақтарын өсіру биотехникасын өңдеу бойынша бағдарламалық зерттеулерді орындау Арал қамыстыбас балық питомнигынде жүргізілді.
Зерттеудің материалы ретінде дернәсілден осыжаздақ шабақтарға дейінгі жастағы сүйрік пайдаланылды. Орташа салмағы 20 г, 1500 данадан тұратын сүйріктің дернәсілдері Киевтен (Украина) уылдырықтан шығарылған, тәжірибелік бассейндік учаскесіне алып келінді [9,10].
Өсірудің әр түрлі кезеңдерінде бекіре дернәсілдердің өмірге қабілеттілігін бағалау үшін күн сайын өлген дернәсілдердің есебі жүргізіледі және сорттау және оңғы аулау кезінде тікелей есепке алу әдісі қолданылды.
Ортаның абиотикалық және биотикалық факторларының бекіре балықтары дернәсілінің өсуіне және дамуына әсер етуін бағалау үшін балық өсіру бассейндеріндегі кислородтық режимдердің температуралық динамикасы (тәулігіне 2 рет), сутегі көрсеткішінің дәрежесі (бес күнде бір рет) және судың ағысы (декадасына 1 реттен кем емес) тексеріліп отырылды. Судың температурасы мен оттегінің мөлшері термооксиметр көмегімен өлшенді, рН метрімен өлшенді. Ағысты анықтау үшін секундомер және калибрленген ыдыс пайдаланылды.
Өсірудің әр түрлі кезеңдерінде азықтандыру рационының тәуліктік есебін С = Р А 100 формуласы бойынша жүргізді, мұнда С - азықтандырудың тәуліктік нормасы, г (кг); Р - балықтың орта салмағы, мг (г); балықтың салмағынан %, А - тәуліктік рацион [11,12].
Балық өсіретін ыдысқа түсетін судың сапасын бағалау үшін мезгіліне екі рет судың үлгісі алынып тұрылды. Алынған судың үлгілерін талдау жалпы қабылданған әдістер бойынша орындалды .
Шешуші бионормативтер ретінде сүйріктердің осы жаздықтарын өсіру кезінде тауарлық бекіре өсіру үшін ресейлік ғалымдар әзірлеген нормативтік-техникалық база және әдістемелік нұсқаулар қабылданды [13,14]. Жеке бағыттарда балық шаруашылығында жалпы қабылданған әдістемелік база пайдаланылды [15,16,17].
Сүйріктің аналық базасын қалыптастыру ресейлік ғалымдар әзірлеген әдістемеге сәйкес жүргізілді [18-21].
Бекіре балықтары дернәсілінің өсу қарқынын зерттеу және бағалау бақылаулық аулау, сорттау және соңғы аулау қорытындылары бойынша жүргізілді. Ақпараттық материалды жинау, статистикалық өңдеу және талдау Excel компьютерлік бағдарламасын қолдану, биологиялық статистика әдістерін пайдалану арқылы жалпы қабылдаған әдістер бойынша жүргізілді. Алынған қорытындылардың шығынын бағалау тиісті таңдаулар үшін Стьюдент критерилерін есептеу жолымен өткізілді [22].
Зерттеудің қорытындылары шетелдерде, атап айтқанда Ресейде алынған осыған ұқсас қорытындылармен салыстырылды.
2.1 Бекіре балықтарының биологиялық сипаттамасы
Каспий теңізінде бекіре тәрізді балықтардың 6 түрі тіршілік етеді. Бұлардың ішінде ең көп санды орыс бекіресі 60% және шоқыр 30%, қортпаның саны едәуір төмен 10%.
Бекіре тәрізділер отряды Acipenceriformes Ganoidomorpha ганойдтылардың ішінде ең ежелгі топқа жатады. Хордалылар типі - Сһоrdata,Омыртқалылар тип асты - Vertebrata,Жақауыздылар класс үсті - Gnathostomata,Сүйекті балықтар классы - Osteichthyes,Сәулеқанаттылар класс асты - Actinopterygii,Гонойыдтық отряд үсті - Ganoidei,Бекіретәрізділер отряды - Acipenseriformes,Бекірелер тұқымдасы - Acipenseridae,Түрлер:1.A. nudiventris - пілмай2.A. guldenstadti - орыс бекіресі 3.A. stellatus - шоқыр 4. A. ruthenus - сүйрік
Қортпа (Huso huso) Каспий теңізіндегі ең ірі балық. Барлық аймақтарында тіршілік етеді. Ашық теңізде, су ортасында судың тереңдігінде 100м тереңдікте тіршілік етеді. Күн жылынғанда жағалауға жақындайды, күн суытқанда ашық теңіздердің ортасында. Жасы 120-ға дейінгілері кездескен, қазіргі кезде 50-55. [23].
Қортпалардың жыныстық жетілуі аталықтарында - 13-22, аналықтақтарында 18-27 жасқа дейін. Уылдырық саны 150-2550 мыңға дейін. Қортпалар жыл сайын көбеймейді, тек 4-5 жылда бір рет, ұзындығы 221-280 см, аталықтарында 181-20 см, салмағы аналықтарында 60-100 кг, аталықтары 40-60 кг. Максимальды уылдырық шашуы Орал өзенінде сәуір айының 4-5-ші күніне сәйкес келеді де мамыр айының 2-ші жартысында аяқталады. Абсолютті өнімділігі орташа есеппен 850 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 600 мың дана. Ұрықтанған уылдырықтық инкубациялық мерзімі 53-286 сағат. Су температурасы 110С инкубация 286 сағат өтеді. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің ұзындығы 12мм, орташа салмағы 26 мг. Сарыуызбен қоректену уақыты 10 күнге дейін, аралас 5 күн. 1-8 тәулік аралығында ұзындығы 17-22мм, салмағы 28-37 мг. Уылдырық шашуы: Еділ, Жайық, Кура, Тірек өзендерінде 90%, Еділ өзенінде уылдырық шашуы наурыз айының аяғы мен сәуірдің басы, 4-70С, екіншісі - тамыз және қыркүйек айларының ортасында 11-170С. Қортпаның негізгі бөлігі өзенге күзде кіреді. Олар шұңқырларда қыстайды. Қыстап шыққан қортпалар көктемдік уылдырық шашуға наурыздың соңы мен сәуірдің басынан екінші жартысына дейін созылады 6-80С. Мамырдың соңында уылдырық шашуын аяқтап қортпалар теңізге қайтады. Уылдырығын 20м тереңдікте құмды грунтта, таста және балшықта шашады[24-28].
Қоректенуі: бекіре балықтарының арасында тек қортпа жыртқыш болып келеді. Оның қорегі - бұзаубастар, атерина, майшабақ сияқты балықтар, шаян тәрізділер; мизидалар, бүйірмен жүзушілер. Бұндағы температура уылдырық аналықта дамитын температураға сәйкес болуы тиіс. Дұрыс сақталған уылдырықтың ұрықтануға қабілеттілігі 6-8 сағатқа дейін.
Орыс бекіресі (A. guldenstadti) ұзындығы 200-210 см-ға дейін, судың 60-70 м тереңдікте кездеседі, қыста 80-130 м-ға дейін тереңдікке түседі. Өткінші балық. Көбеюге Еділ, Жайық, Терек өзендеріне шығады. Бұлардың 70% -ы Еділ өзеніне уылдырық шашуға шілде мен тамыз айларының ортасында барады. Бүкіл бекірелер көбейгеннен кейін теңізге шілде мен тамыз айларының ортасында қайтады. [29-30].
Каспийдің батысындағы жас бекірелердің негізгі саны қыста 10-40 м тереңдікте су температурасы 2-120С тіршілік етіп, көктемде Солтүстік Каспийге өтеді. Жаз айларында 20м тереңдікте. Күзде температура төмендеген сайын Солтүстік Каспийдің бекірелері Ортаңғы Каспийге көшеді. Орташа ұзындығы 140-184см аралығында. Абсолюттік өнімділігі 607 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 250мың дана. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің орташа салмағы 20 мг. Сыртқы қорекпен қоректенуге көшуі 8-10 күннен кейін, аралас қорекпен қоректенуі 5 күннен кейін. орыс бекіресінің массасы 60-65кг. Өмір ұзақтығы 45-50 жыл[31-34].
Сүйрік ( A. ruthenus) - сүйрік өзен балығы. Каспийдің батыс бөлігінің орталық бөлігінде тіршілік етеді. Ұзындығы 17-19см, массасы 1,6-2,8кг. Көбеюі 1 ділде, уылдырақ шашу уақыты мамырда 9-170С температурада. Уылдырық саны 8-66 мыңға дейін. Жыныстық жетілуі аталықтарында 3 жасында, ал аналықтарында 3 жасында.
Қорегі бүйірмен жүзушілер, мизида, хирономидтердің личинкалары. Уылдырық саны 50-600 мың, 1 млн-ға дейін жетеді.
Шоқыр (A. stellatus) ең ерте жетілетін түр. Терең суларда тіршілік етеді. Көбеюге Eділге, Жайыққа, Терекке, Сулыққа, Курға шығады. Қоныс аударуы Eділге және Жайыққа наурыз айының аяғында 5-60С өзенде өтеді. Жаппай ұрықтануы сәуірдің соңында, майдың басында аяқталып кейін теңіздің 75-100 м тереңдікке қайтады[35].
Ұзындығы 87-195см, массасы: аналықтары 7-13кг, аталықтары 4-8кг, өмір ұзақтығы 28-30 жыл. Жыныстық жетілуі аталықтарында 9 жасында, аналықтарында 11 жасында. Ұрықтануы су температурасы 20-230С. Уылдырықтың дамуы 68 сағат. Абсолюттік өнімділігі 600 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 180 мың дана. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің ұзындығы 6-9мм, 10 күндіктері 17-20 мм. Сыртқы қоректенуге кемуі 5-7 күнде.
Қорегі: құрттар, шаянтәрізділер (мизида, бүйірмен жүргізушілер, крабтар).
Пілмай (A. nudiventris ) Бұлардың арасында жаздық және күздік формаларын ажыратады. Қыстан шыққаннан кейін өзенмен көтеріліп, сәуір, мамыр айларында уылдырық шашады. Өнімділігі 200 мың уылдырықтан жыл сайын ұрықтанбайды. Жыныстық жетілуі 12-13 жасында және одан да кеш. Шабақтары уылдырықтан шыққаннан кейін бірден теңізге кетпей кейде бір жылға дейін өзенде болады. [36-,37].
Бекіре балықтардың денесі торпеда тектес, тұмсығы қысқа үшкірленген, аздап тартылған, жоғарғы жағынан және жанынан жұмсақ сүйекті жабындымен жабылмаған. Ауызы төменгі жабық күйінде доғатәріздес, ал жартылай ашық кезінде жартылай тектес, басының жанына созылмаған және төменгі еріні ортасынан үзілген. Мұртшалары жұқа және жапыраққа ұқсас. Жыныстық диморфизмі жынысы жетілмеген балықтарда білінбейді, егер жыныс бездері ІІІ-ІV немесе IV стадияларында жетілген болса, аналығын аталығынан уылдырық шашу кезінде, үлкен және жұмсақ құрсағынан ажыратуға болады. Бірінші қырлы сүйегі ең кіші, арқа қанатында 60-тан көп қырлы сүйегі болады. Қүйрығы гетероцеркальды, жоғарғы үшы төменгісінен ұзын болып келеді. Д 58-75 орташа 65,8; А 25-40 орташа 32,4. Арқа сүйектері 10-15 орташа 13,5; бүйірлік сүйектері 40-51 орташа 46,5, құрсақ сүйектері 9-11 орташа 10,3; желбезек түтіктері 19-30 орташа 22,9. Бекіреніңхромосомасының саны 60[38-42].
Бекіре балықтардың массасы 1 тоннадан 1,5 тоннаға дейін, кей жағдайда 2 тонналық бекіре кездескен. Көбінесе ұзындығы ересектерінде 4,2 метрден 5,5 метрге дейін жетеді. Каспий теңізінде Астраханға жақын 1922 жылы массасы 1230кг бекіре ауланған. Археологиялық суасты қазбаларын жүргізген уақытта бекіре 6 метрлік қанқасы табылған, шамамен ондай балықтардың массасы 1,5 тоннаға дейін жеткен. Еділ өзенінде массасы 530кг ұзындығы 425см особьтері ауланған. Кейбір мәліметтер бойынша 25 жыл бұрын Каспийде 865кг үзындығы 434см қортпа ауланған. Таңғаларлық емес егер осындай алып балықтар торға түскен жағдайда балықшылардың жарақаттануымен аяқталса. Бекіре балықтарының кәсіптік массасы 50-80кг құрайды. Волга өзенінде кәсіптік жағдайда өсірілетін бекіренің аталықтары 70кг, аналықтары 125кг, ал Орал өзенінде кәсіптік салмағы аналықта 60-І00кг, аталықта 40-60кг болады. Бекіренің жасының ұзақтығы 100 жыл немесе оданда көп. Өткен ғасырда ауланған алып балықтардың жасы 60-70 жас аралығында. Волгада ауланған балықтардың орташа жасы 50-56 жас. Археологиялық қазбалар жасаған кезде балықтардың жасы шамамен 120 жыл деп анықталған[43,44].
Уылдырық шашу кездері мамыр-мауысым айлары, бұл процесс өте терең жерлерде өтеді. Бекіренің литофил уылдырығын тасты грунтқа ағынды суларға шашады. Шашылған уылдырық басында тасқа жабысып одан сумен шайылып тас астына көміледі. Бекіре балықтарының жыныстық жағынан басқа балық қарағанда өте кеш жетіледі. Аталықтары 12-14 жасында, аналықтары 16-18 жасында жетіледі, бұл Азов бекіре балықтарына тән. Волга бекіре балықтарына аналықтары 17-26 жасында, аталықтары 14-23 жасында, ал Орал бекіресінің аналықтары 21-28 жасында, аталықтары 15-19 жасында жынысы жағына жетіледі. Тұқымдылығы өте жоғары, әр мәлімет бойынша әр түрлі, шамамен 224-7700 мыңға дейін жетеді, орташа алғанда 800 мың уылдырық шашады.
Бекіре балықтардың дүние жүзіндегі ең көп үйірленген жері, Каспий теңізі. Қазақстан жерінде тек Орал өзенінде, Ілек өзенің жағасына дейінгі жерлерінде және солтүстік Каспийде таралған. Жынысы жағынан жетілген особьтер Орал сағасынан 80-100 шақырым жоғары өрлейді. Куре өзенінде кең тараған, XIX ғасырда Тибилисиге дейін өрлейтін. Азов қортпасы Дон өзенінің жағасынан басына дейінгі жерлерде кездеседі, ал Қара теңіз қортпасы Дунай, Днепр, Днестр өзендеріне өрлейді. Каспий теңізінің жағасынан Еділ өзенімен Калинин қаласына дейін 1000 шақырым жерді өрлейді[45-48].
Бекіре балығы Каспий теңізіндешілде айында жетілмеген қортпа солтүстік Каспийде және батыстың жағаларында көп таралған. Осы жерде 100 сетка сағатына 4-8 жетілмеген ұзындығы 66-122см, массасы 1,35-10,4кг особьтер ауланған. Шілде мен тамыз айларында бекіре балығы бұл жерлерде кездеспейді. Солтүстік-шығыс Каспийде мамыр айында су терендігі 1,5-2м жерлерде бекіре көп таралған. Күн жылығанда бекіре орталық Каспийге ауысады. Судың суыта басталған кезінде бекіре қайтадан таяз суларға ауысады. Бұл көрсеткіш көктемге қарағанда төмен. Қазан айында таяз жерден тереңге ауысады, содан солтүстік Каспийге қыстауға барады. Орал өзенінде қыстаған жынысы жетілмеген особьтер 3 топқа бөлініп кетеді, бір тобы солтүстік Каспийде, екінші бір аз тобы орта және солтүстік-батыс Каспийге, ал үшінші топ орталық шығыс Каспийге жүзеді. Жаз мезгілінде судың қабатында 30-50м жерлерде кездеседі. Қыстың мезгілінде 100 мтереңдікке дейін төмендейді. Каспийдің оңтүстігінде жайылатын бекіре жыл бойы қоректенеді[49-53].
Бекіре балықтардың қоректенуі уылдырықтан шыққан дернәсілдері басында тек сарыуызбен қоректенеді. Сарыуыздың резорбациясы барысында 23 шабаққа айналады, олар аралас қоректенеді. Сарыуыз толығымен сіңгеннен кейін тірі қорекке ауысады. Балықтың жалпы қорегін 2 бөледі:
тірі қоректер
жасанды қоректер
Тірі қоректерге шаянтәрізділер, дафния, артемий, желбезекаяқтылар, олигохеттер, ұсақ балықтар және т.б. Жасанды қоректерге әр түрлі құрама жемдерді, түйіршіктелген азықтарды, пастарәрізді азықтарды т.б. жатқызуға болады. [54].
Бекіре балықтардың 1,5-7,0г шабақтары өзенде бүйірмен жүзушілермен, мизидалармен, хирономидтердің личинкаларымен, біркүндіктермен, жылғалықтармен және олигохеттермен, бекіре балықтарының уылдырықтарымен қоректенеді. Бекіре балықтардың шабақтарына конибализм тән. Ересек бекіре балықтары шоқыр мен кәдімгі бекіренің шабақтарымен қоректенеді. Қорегінің салмағы өскен сайын балықтың салмағы өзгеріп отырады. Шабақтар теңізге түскеннен кейін теңіздің таяз жағалауларында жүреді. Біртіндеп тұзы бар тереңірек жерге ауысады. Көбісі Орал өзенінен солтүстік Каспийде жайылады. Өмірінің бірінші жылы шаянтәрізділермен (гамаридтер, мезидалар) молюскалармен (метилястерлер, дресиналар, кардиумдар) және балықтармен (майшабақтар, тұқылар, килькалар) қоректенеді. Екі жастық балықтар жыртқыштарға айналады. Қоректік тізбегінің 98 пайызын балықтар құрайды. Бекіре балықтардыңалыбы жыртқыш боп табылады, тек балықтармен қоректенеді. Мысалы, майшабақ, бұзаубас балық, тыран, сазан, торта, солтүстік Каспийде ірі даралары кездеседі олар түлендердін кішілерімен қоректенеді. Бекіре балықтардың қорегінің түрі жылдың әр мезгіліне байланысты өзгеріп отырады. Орталық және оңтүстік Капсийде бекіре килькамен және майшабақтармен, ал солтүстік Каспийде сазан мен табан балықтарымен қоректенеді. Бекіре балықтары жыл бойы жақсы қоректенеді, бірақ қыста бұл процесс активті болмайды. Қыста ауланған бекіре балықтардың 60-70 пайызының асқазандары бос болады[55,56].
Өзеннің сағасында көктемде және күзде ауланған бекіренің асқазанында 40-50 торта балығы кездеседі. 280кг бекіре балықтардың аналығының асқазанында 9 жасар бекіре массасы 9,3кг және 8 торта 1 табан балығы, ал екіншісінде 2 сазан (2,6-3,8кг), 14 торта және 3 табан, көксеркенің қаңқасы табылған. Өзенде қыстау кезінде бекіре балықтары қоректенуін тоқтатпайды. Уылдырық шашу миграциясы кезінде интенсивті қоректенуі төмендейді немесе тоқтайды[57].
1.2 Бекіре балықтарын өсіру технологиясы
Бекіре балықтарынан тұқымдық балықтарды дайындау. Бекіре балықтарды аквакультура объектісі ретінде қарастыратын болсақ шаруашылық маңызы зор, бекіре балықтарымен популяциясының санын көбейту мақсатында жұмыстар жасалады. Шаруашылықтың жақсы дамуы бір неше факторларға байланысты;
қолдан ұрықтандыру және тіршілік ету ортасына байланысты;
уылдырық шашу кезінде тұқымдық балықтардың саны мен сапасы;
қорекпен қамтамасыздандыру;
қоректік қорды тиімді пайдалану.
Популясының азайуының бас себептерінің бірі балық аулау режимдеріне байланысты. Судың көп мөлшерде пайдалану. Уылдырық шашу жерлерде броконьерлерден қорғау жұмыстарын жүргізбеу және қолдан ұрықтандыру аз мөлшерде болуы. Бекіре балықтарды жасанды жолмен көбейту үшін, бекіре зауыттары жыныстық жетілмеген балықтарды тор арқылы аулайды. Тұқымдық балықтарды уылдырық шашу миграциясы кезінде дайындайды. Ауланған тұқымдықтарды, балықшылар аналық аталықтарын сұрыптап қатынастарын анықтайды, сыртқы белгілеріне байланысты және ұзындығы мен массасын тексереді. Тұқымдық балықтарда жыныс бездерінің төртінші кезеңінің аяқталуын, ооциттерді анализдеу арқылы анықтайды. Дайындалған тұқымдық балықтарды су температурасы 7-15С[0] болған жайғдайда 2 тәуліктен артық бассейінде ұстауға болмайды. Бекіре балықтарды қолдан ұрықтандыру кезінде жынысы жетілмеген дараларға гипофиз егу арқылы тез жетілдіреді. Бекіре балықтарға гипофиз егу кезінде оптималды судың температурасы 7-17С0 аралығында болады. Гипофиз егу көлемі балықтың көлемі мен гонадаларының сапасына байланысты. Уылдырықтың сапасын төмендетпеу үшін түқымдық балықтарды күту жағдайлары жақсы ұйымдастырылуы қажет. Гипофиз еккеннен кейін аталықтары аналықтарынан ерте жетіледі, сол үшін аналықтарына бірінші егеді. Содан кейін жартылай қүрғақ әдісімен ұрықтандырады, 8 тәулік бойы эмбриональды кезең өтеді. Уылдырықтан шыққан дернәсілдерді шабақ кезеңге дейін өсіреді, кейін тауарлық немесе теңізге жібереді. Бекіре балықтардың популяциясын қолдан ұрықтандыру арқылы сақтап отыр, мысалы, 1954-1977 жылдардың аралығында Каспийге 200 млн дана шабақ жіберілген. Өзенге жіберілген шабақтар сол жазда теңізге түседі [58,59].
Соңғы жылдарда Каспийдегі бекіре өсіру шаруашылығының жағдайы өте нашар. Бұларда тұқымдық балықтардың жетіспеушілігі тапша болып отыр. Жыныстық жетілген ірі балықтарды іріктеп алу мүмкіндігі төмен болып отырғандықтан өрістеуге шығуға әлі дайын емес немесе жыныс өнімнің сапасы төмен даралары түседі. Соңғы жылдарда өндіруге алатын аналық даралардың массасының төмендеуі байқалған. Балық шаруашылығына жаңа биологиялық топтарға жататын балықтар кіреді. Күздік формалы даралар бөлігіне қортпа мен орыс бекіресінің сұранысы арта түседі. 2000 жылы ол 90 пйызға құрайды. Популяцияның алуандылығын сақтауда Каспий бекірелерінің биологиялық топтарын зауыттық әдіспен көбейтеді. Бұл тапшылық мәселесін шешу үшін аналық ұйыр құру қажет. Келесі бағытта неғұрлым перпективті болып саналады: Уылдырықтан уылдырыққа дейін, жеке тұқымдық балықтарды алу, жасанды жабайы шабақты жасанды жағдайда жыныстық жағынан жетілгенше дейін бағу. Жасанды жағдайда әрдайым уылдырық алып отыру үшін, жабайы өндіруші популяцияны сақтау қажет. 1990-1993 жылдары бекіреден тірі жағдайда уылдырық алған аналық 3-4 жылдай Икрянск ОРЗ жағдайында бақылауда болып қайта уылдырық берген 2000 жылы осы бағыт кәсіптік масштабта қарастырылды. Астрахань облысында 6 зауытта қортпаның аналықтары қайта уылдырық алу үшін сақталған. Өсірудің бастапқы кезеңдерінде селекционерлік іріктеулер жүргізіліп отырды. Бұл аналық үйірді қалыптастыруда өте маңызды рөль атқарады. Тұқымдық балықтарды ұзақ уақыт стағанда шығын аз болу үшін техникалық қауыпсіздендіру керек (гидрохимиялық режим, тұйық жүйелі су қоймада ағыстың жылдамдығын реттейтін турбодвижоктар және термореттеушілер орнатылған). Инкубация кезінде шығынның алдын алу үшін 50 пайызға төмен ұрықтанатын уылдырықты балық өндіру процессіне қосу үшін техникалық сапроленді саңырау құлақтардың мөлшерін басу. Жаңа техника бойынша фиолет К препоратының аздаған мөлшерін қосу кезінде бір күндік шабақтардың шығуын қамтамасыз етеді және өміршен ұрпақ алуға болады. 2000 жылы барлық өсірген шабақтардың 35 пайызы ірі особьтар болған Л.В. Левиннің мәліметтері бойынша ірі особьтардың өміршендігі стандарттан екі есе жақсы болған. Шабақтарды жыртқыштан сақтау үшін солтүстік Каспийге немесе өзен арнасына тірі балық тасыйтын кемелермен тасмалдау керек. Бұларды мұнадай тәсілдермен тасмалдау қолайлы жағдай тудырады, өміршенділігі 2,5-3 есе артады. 2001 жылы мамыр айында осындай кеменін жаңа түрін жасаған, ол бір рейісте 400-500 мың дана балық тасмалдайды. Каспий теңізіндегі бекіре балықтарын қоры табиғи өрістеу тұқымдық балықтардың көбеюнің арқасында толысып отырады. Олардың саны тұрақты емес. Еділ мен Жайық арнасына табиғи көбеюіне бірнеше факторлар әсер етеді:
1 Өрістеген тұқымдық балықтардың саны және сапасы.
2 Қыстаудың жағдайы, мұздың қалындығы.
3 Өзеннің су құрамы көлемі.
4 Токсикологиялық жағдайы [61-67].
1962-1996 жылдары Каспий бассейінде 581,15 мың тонна бекіре балықтар ауланған, оның 448,81 мың тоннасы табиғи дамыған, ал 132,34 мың тонна жасанды түрде өсірілген. Бекірелердің жасанды түрде көбейту көктемдік формаларының басқа биологиялық топтары генофондың сақтауына кері әсерін тигізеді. [68].
Реликті бекіре балықтардың популяциясы осыдан 250 млн жыл бұрын пайда болған. Қазіргі кезде тек Ресейдің ғана емес әлемдік қоғамның көнілін аударуда. Азамат соғыс кезінде кәсіптін қарқынды жұмыс істеуді тоқталыған. 1998 жылы бекіре балықтарын аулау квотасы бойынша тек 80 пайызы қамтылған (1000 тонна) ал 2004 жылы 400 тонна. Аулау тек ғылыми-іздену бақылау мақсатында жүргізе отырылды. 2001 жылы бекіре балықтарды кәсіптік аулануы тоқтатылды, 2005 жылы Ресейдің бекірелердің қайта өндіруге 64 тонна қалған. Бекірелердің саны азаюы себебінен Ресейде кейбір бағалы түрлердің кәсіпте мүлде жабылғаны белгілі. Біздің елде бұл объектілердің аулануы басқа шетел мемлекеттері Ресейдің бекірелерді өсірудегі тәжірибесін қолдана бастады, мысалы Германия, Франция, Италия, АҚШ, Жапония, Венгрия, Дания, Қытай бұл елдер өздерінде бекірелердің аналық үйірін құрып кәсіптік өсіруде. 2000 жылы АҚШ-та уылдырықтың шығаруы 5 тоннаға жеткен, ал Франция және Италия жылына 4 тонна өндіреді. Бекірелердің санын сақтаудағы негізгі бағыттары: бекіре балықтарын қайта өндіру және жерсіндіру (акклиматизация), бекіре балықтарын тауарлы жағдайда өсіру, тіршілік ету аймағында түрін және санын сақтапқалу, бекіре өсіру шаруашылығына қысқа нұқсаны келтіретін заң бұзушылармен күресу, келтірген шығындарын орнына келтіру, бекіре балықтарын сақтауда халықаралық қайраткерлікке бірігу. Заң жобасында экономикалық шаралардың жүйелері қарастыратын бекіре балықтарының кәсіптік өсіру тауарлық өсіру қауіпсіздігін қадағалау, генетикалық қорын сақтау, жаңа түрлерін іріктеу және жерсіндіру[69].
Жыныс өнімдерін алу. Тұқымдық балықтарды нерестік температураға дейін ұстайды, кейін инъекция жасайды. Балықтың алдыңғы арқа бұлшық етіне гипофиздің суспенциясын шприцпен енгізеді, гипофиздің мөлшері әр түрлі болады. Тұқымдық балықтарды жетілдіру үшін балық шаруашылығында 3 әдісті қолданады: экологиялық, физиологиялық және эколого-физиологиялық.
Экологиялық әдіс. 30 жылдары АН АзССР академигі А.Н. Державин арнайы шарбақтарда тұқымдық балықтарды ұстау үшін зерттеулер жүргізген. Нәтижесінде, тұқымдық балықтардың жетілуіне ішкі ортаның факторлары әсер етеді екені анықталды: ауа режимі және галечндік грунт. Анықтаушы факторлары - судың температурасын ұстауболып табылады. Осы жұмыстың барысында профессор Б.Н. Казанский арнайы бассейіндер құрастырды, онда температураны тексеруді тездету мүмкіншілігі болады, немесе тұқымдық балықтарды жетілдіру процессін тежелдету.
Физиологиялық әдіс. Тұқымдық балықтардың жыныс өнімдерін химиялық стимулдық факторлардың әсерінен жасанды тездету жолмен жетілдіреді. Физиологиялық әдістің негізі бекіре балықтардың жыныс өнімдерін алу кезінде гонодотроптың гормондардың активациясы. Гормондар - спецификалық биологиялық активті заттар, эндокриндық темірлеуді бөледі: гипофиздік, асқазан астындағы темірлерді және бүйректе. Олар зат алмасу процесіне қатысады, организмнің бойын анықтайды. Гонодотроптың гормондар организмдегі жыныс мүшелерінің дамуын қадағалайды және жыныс өнімдерін жетілдіреді. Инъекция жасар алдында гипофизді ұсақ ұнтаққа айналдырады және үстіне физиологиялық ерітінді құяды. Алынған суспензияны активтілікке анықтау вьюн единицияларымен тексереді, Б.Н. Казанский ұсынған әдіс бақа единициясы, балық шаруашылығында кеңінен қолданады[68].
Гипофиз ұнтағының мөлшерін бір особькке енгізеді. Тұқымдық балықтарды инъекциялаған соң жыныс өнімдердің тез даму кезеңі басталады, ол аталықтар мен аналықтардың жағдайы және судың температурасына байланысты. Олардың жетілу уақытын анықтау өте маңызды.
Эколого-физиологиялық кезең - екі әдіспен байланысты. Тұқымдық балықтарды 4 стадиядағы жетілуде инъекциялайды. Әдістің өзі, аталықтардың аналық безінен бірнеше уылдырық алып, оны формалинмен бірге пробиркаға орналастырады. Уылдырықты көмірқышқыл газбен қатырады, кейін микротоммен ядро шыққанша кесік жасайды, егер ядро қабықтың қасында жатса, онда анлықтың жетілу кезеңі аяқталуына жетеді.
Аналықтың жетілуі 25 сағаттан 37 сағатқа, аталықтарда 23 сағаттан 34 сағатқа дейін созылады. Егер құрсағы жұмсақ болып, уылдырық шапшын ақса, онда уылдырық ұрықтануға дайын. Ұрықтандыруға сапасы өте жоғары уылдырық алынады[69].
Жыныстық жетілуі кезеңдерін анықтау әдісі. Балықтардың жетілу коэффициентің анықтау. Аталықтар мен аналықтардың гонадаларының жетілу коэффициентін анықтау үшін, (сонымен қатар порционды уылдырық шашатындары да) барлық жетілу кезеңдері, бес пен алтыншы кезеңдерден басқасы аптекалық немесе басқада нақты таразыда өлшенеді. Гонадалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Карбоз Назерке Кенжебекқызы
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Карбоз Назерке Кенжебекқызы
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi, __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Қайруллаев К.
Сарапшы __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Карбоз Назерке Кенжебекқызы
Жұмыс тақырыбы: Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ № _____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
2. Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
3. Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
4. Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1 Пономарев С. В., Гамыгин Е. А., Никоноров С. И., Пономарева Е.Н., Грозеску Ю. Н., Бахарева А. А.Технологии выращивания и кормления объектов аквакультуры юга России.- Астрахань: Нова плюс, 2002. -264 с
2 Васильева Л.М., Пономарев С.В., Судакова Н.В. Кормление осетровых рыб в индустриальной аквакультуре. -Астрахань: БИОС, 2000. - 86 с.
3 Козлов В.И., Абрамович А.С. Товарное осетроводство. - М: Россельиздат, 1986.-117 с.
4Островский М. В., Моисеев А. Н., Сахарова Е. Д. Ронколейкин: методические рекомендации для ветеринарных врачей ООО Биотех.- Санкт-Петербург, 2009.
5 Васильева Л.М. Биологические и технологические особенности товарной аквакультуры осетровых в условиях Нижнего Поволжья.- Астрахань: БИОС, 2000.-188 с.
6 Ткачев А.С., Лопатин Р.И. Товарное осетроводство: эколого-экономический анализ мат. науч.-прак. Конфер.- Волгоград, 2000.-С 54-56
7 Крылова В.Д. Биотехника товарного выращивания бестера и ленского осетра в трехлетнем цикле. - В Сб. Рыбное хозяйство. Аналитическая и реферативная информация. Серия: Воспроизводство и пастбищное выращивание гидробионтов: Вып.2.- М., ВНИЭРХ, 2003. - 42 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Қайруллаев К.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Қайруллаев К.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Қайруллаев К.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Карбоз Н.К.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Қайруллаев К.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Карбоз Н.К.
МAЗМҰНЫ
НOPмAтивті сілтEмEлEP
7
AнықтAмAлAP
8
ҚысқAPтУлAP мEн шAPтты бEлгілEP
9
КІPІСПE
10
1
Әдебиетке шолу
12
1.1
Бекіре балықтарының биологиялық сипаттамасы
14
1.2
Бекіре балықтарын өсіру технологиясы
18
1.3
Өнімнің өңдеу технологиясы және сақталуы
29
НEГІЗГІ БӨЛІМ
33
2
ЗEPТТEУ ӘДІСТEPІ МEН МAТEPИAЛДAP
33
2.1
Судың гидрохимиялық көрсеткіштерін анықтау әдісі
33
2.2
Бaлықтapғa биoлoгиялық тaлдay жүpгізy әдісі
33
3
ӨЗІНДІК ЗEPТТEУ НӘТИЖEЛEPІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
35
3.1
Мекен ету ортасының гидрофизикалық және гидрохимиялық көрсеткіштеріне мониторинг жүргізу
35
3.2
Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқыны
36
3.3
Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру
42
3.4
Сүйріктердің аналық үйірлерін қалыптастыру және өсіру
44
3.5
Сүйрік балықтарына жем берудің әдістемелік тәсілдері
46
3.6
Балық шаруашылығы бассейндерінде өсірілген сүйріктердің осыжаздық шабақтардың биологиялық сипаттамасы
49
3.7
Бекіре балықтарының өнімдерін мұздату
56
3.8
Мұздатылған балықты сақтау және сапасын бағалау
62
3.9
Бекіре балықтарын кептіру
65
ҚOPЫТЫНДЫ
70
ПAЙДAЛAНЫЛҒAН ӘДEБИEТТEP ТІЗІМІ
71
НOPмAтивті сілтEмEлEP
ГOСТ 7.1 - 2003. Библиoгpaфичeскaя зaпись. Библиoгpaфичeскoe oписaниe дoкyмeнтa. Oбщиe тpeбoвaния и пpaвилa сoстaвлeния.
ГOСТ 7.32 - 2001. Oтчeт o нayчнo - исслeдoвaтeльскoй paбoтe. Стpyктypa и пpaвилa oфopмлeния
ГOСТ 1368-91 Pыбы всeх видoв oбpaбoтки. Длинa и мaссa.
ГOСТ P51497-89 Pыбa, paкooбpaзныe и кapaкaтицa. Paзмepныe кaтeгopии
ГOСТ24896-81 Тіpі бaлықтap. Тeхникaлық жaғдaй.
ГOСТ 50 380-92 Бaлықтap жәнe бaлық өнімдepі. Тepминдepі мeн aнықтayыштap
ГOСТ 7636-85 Бaлықтap, тeңіз сүтқopeктілepі, тeңіз oмыpтқaсыздapы жәнe oлapды өңдey өнімдepі. Тaлдay әдістepі.
ГOСТ 25706-83 Лyпaлap нeмeсe үлкeйткіш шынылap. Нeгізгі типтepі мeн пapaмeтpлepі.
ГOСТ 25336-82 Зepтхaнaлық шыны жaбдықтap мeн ыдыстap. Нeгізгі пapaмeтpлep, өлшeмдepі мeн типтepі
ГOСТ 24104-2001 Зepтхaнaлық жaлпы жaғдaйындa жәнe үлгі тapaзылapы. Жaлпы тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 19908-90 Тигeльдep, тaбaқшaлap, стaкaндap, кoлбaлap, вopoнкaлap, пpибopкaлap жәнe квapц шыныдaн жaсaлғaн ұштық. Жaлпы тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 427-75 Өлшeгіш мeтaлл сызғыштap. Тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 1625-89 Тeхникaлық фopмaлин. Тeхникaлық жaғдaйлap.
ГOСТ 6709-72 Дистилдeнгeн сy.
ГOСТ 17.1.1.01.-77. Сyды пaйдaлaнy мeн қopғay. Нeгізгі тepминдep мeн aнықтayыштap.
AнықтAмAлAP
Apeaл - тapaлy aймaғы;
Жepгілікті түpлep - экoжүйeнің тaбиғи жaғдaйынa тән түpлep;
Биoцeнoз - сyқoймaның біp жepіндe opнaлaсқaн тіpі opгaнизмдep жиынтығының өзapa бaйлaнысы;
Кәсіптік қop - бaлық шapyaшылығы epeжeсімeн бeкітілгeн нeмeсe өлшeмдepі кәсіптік бoлып сaнaлaтын бaлықтap қopының (пoпyляция) бөлігі;
Зooплaнктoн - сy қaбaтындaғы oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Мaкpoзooбeнтoс - сy түбіндeгі oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Тoлысy - бaлықтap пoпyляциясының өсyі, яғни кіші жaстaғы тoптapдың өсy нәтижeсіндe пoпyляцияның кәсіптік бөлігін құpayы;
Гидpoбиoнттap - сyдa тіpшілік eтeтіндep;
Нeктoбeнтoс - сy түбі тoпыpaғының бeткі қaбaтындa кeздeсeтін oмыpтқaсыз жaнyapлap;
Литoфильдep - yылдыpығын тaсқa шaшaтын бaлықтap;
Фитoфильдep - yылдыpығын сy өсімдіктepінe шaшaтын бaлықтap;
Жepсіндіpілгeн түpлep - экoжүйeгe apнaйы мaқсaтпeн жібepілгeн түpлep;
Пeлaгoфильдep - yылдыpығын сy қaбaтынa шaшaтын бaлықтap;
Уылдыpық шaшyшы үйіp - көбeю үшін өpістeгeн бaлық қopының (пoпyляция) Биoтoп - aбиoтикaлық фaктopлapының пapaмeтpі біpтeкті сyқoймa бөлімі;біp бөлігі;
Ювeнильді - жыныстық жaғынaн жeтілмeгeн дapaлap;
ҚысқAPтУлAP мEн шAPтты бEлгілEP
MIN - минимум;
maх - максимум;
Juv - ювинал;
м - метр
Сv - өзгергіштік коэффициент; немесе виреабелдік коэффициент;
X - арифметикалық орташа;
Mx - арифметикалық орташаның қателігі;
Р - айырмашылық сенімділігі;
Q - балықтардың толық салмағы;
q - балықтардың іш құрлыссыз салмағы;
L - балықтардың толық ұзындығы;
l - құйрық қанатсыз ұзындығы;
n - балық саны;
мм - миллиметр
♀- аналық
♂- аталық
см - сантиметр
кг - килограмм
г - грамм
т - тонна
км2 - 1 шаршы шақырым
км3 - 1 куб шақырым
га - гектар
ж. - жыл
% - пайыз
т.б - тағы басқа
ЖШС - Жауапкерлігі шектеулі серіктестік
кIPICпE
Тақырыптың өзEктIлIгI: Қазіргі таңда бекіре балықтары санының қарқынды төмендеуіне және оларды Каспий теңізінен аулауға тыйым салынуына байланысты, осы мәселені шешу жолдарының бірі, олардың табиғи популяциясын қайта қалпына келтіру үшін балық шаруашылығы кәсіпорындарында балықтың осы тобының аналық үйірін қалыптастыру болып табылады.
Аквакультураның әр түрлі бағыттарын дамытудаҚазақстанның барлық мүмкіндіктері бар, сапасы бекіре өсірудің талаптарына сәйкес келетін артезиан суының дерек көздерінің көптігі бассейндерде тауарлық балық шаруашылығының жаңа құнды (бекіре балықтары) объектілерін өсіруге үлкен мүмкіндіктер бар.
Қазақстан Республикасындағы ең манызды балық шаруашылығы бар су койма ол Касспий теңізі, оған бекіренің дүние жүзіндегі 90 пайыз үлесі тиеді. Бекіренің ең көп аулануы өткен ғасырдың басында байқалған, мысалы, 1903 жылы 39,4 мың тонна бекіре ауланған. Осыдан бастап, әр түрлі жағдайларға байланысты олардың популяциясы азайып және көбеюі нашарлап кетті. Себебі, экологиялык факторлардың, ауа райынын қолайсыздығы, Каспийге тұщы суларлың күйылуының азайуы 30-40 жылдары көлдің деңгейінің төмендеуіне әкеп соктырды. Балық аулағанда, жас және жыныстык жетілмеген бекірелерді аулау, 50-ші жылдары гидростанциялык платиналарға суды, теңізге құйылатын өзендерден көп мөлшерде пайдалану.
Осы іс-шаралардың себебінен бекіренің саны күрт азайып кетті, өндірістік балық аулау 10-15 тоннаға азайды. 60-шы жылдары теңізде балық аулауды тоқтату, оны өзендерде ұстау, бағалы объект енгізу, бекірені өндірістік жолмен және уылдырық шашатын жерлерді көбейту, бекіре жүзетін каналдар салу шабақтардың жүруі кезінде өзендерде терендету жұмыстарын токтату тәрізді бірыңғай шаралар іске асыру аркылы, 70-80 жылдары Каспийде бекірені аулау 2 есе өсіп, 20-27,3 мың тонналык көрсеткішке жетті.
80-ші жылдардан бастап Каспийде экологиялык өзгерістер байқалды. Бұл өзгерістің негізгі факторы теңіз деңгейінің трансгрессиясы. Каспийдегі өзгерістер мамандардын айтуы бойынша келіп құйған судың мөлшерімен және булануының арқасында болуы мүмкін дейді. Каспийдің оңтүстік бөлігінде теңізді мұнаймен бүлғау, соның ішінді ең қауыптісі Кура өзені, оны мақта өндіру аудандарында пайдаланады. ҚР солтүстік Каспийде мұнайды барлау және оны өндіру жоспарлары аландатады. Мұнда мұнаймен теңізді былғау бекіреге аса қауіп төндіреді.
1991 жылғы тексерулер бойынша орыс бекіренің популяциясы 2 есе, шокыр 2,2 есе азайған. Бекіре өздігінен көбейуімен қатар өндірістік көбейтуде үлесін қосуда. Каспийде бекіре өсіретін 13 зауыт бар. Олар жылына 100 млн шабақ шығарып теңізге жібереді. Жылдан жылға қара уылдырықтың өндірілуі азайып бара жатқаны байқалады, мысалға Атырау зауыты 2005 жылы бірінші рет бекіренің шабақтарын шығара алмады. Себебі бар болғаны он бекіре ауланған оның бәрі аталығы болып шыққан. Ресейде жағдай оданда қыйын, мұнда 13 зауыт бар, бекірені көбейту үшін бірақ аналығы ауланған.
Біздің елімізде бағалы балықтардың саны, оның ішінде бекіре балықтарының саны азаюда. Бекіре балықтарының қорын көбейту үшін оларды жаңа технологияларды қолдана отырып, зауыттық әдіспен көбейту тиімді. Бұл әдіс қажетті көлемде сапалы өнім алуды қамтамасыз етеді.
Жaңaлығы. Осы жұмыста бекірелерді әрі қарай ҚР балық шаруашылығы кәсіпорындарында өндіру мақсатында пайдалану арқылы, Қазақстанда бірінші рет сүйріктердің аналық үйірлерін қалыптастыру әдістері қарастырылады.
Бүгінгі күнде Қазақстанда бекіре өсірудің отандық нормативтік-технологиялық базасы жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған. Іс жүзінде шетелдік әдістемелік әдебиет пен нормативтік құжаттама пайдаланылады.
Біздің республикамыздың балық шаруашылығы кәсіпорындары үшін сүйріктерді өсіру технологиясының бейісделуі үшін бекіре өсірудің технологиялық тәсілдерін деталды әзірлеу, құжаттаманы іс жүзінде пайдалану балық шаруашылығы кәсіпорындарына базар экономикасы жағдайында сәтті жұмыс істеуге мүмкіндік беретін отандық нормативтік-технологиялық құжаттаманы әзірлеу мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Қызылорда облысының Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре балықтарын өсіру және өндеу технологиясы зерттелінеді.
Зepттeудiң мaқcaты жәнe нeгiзгi мiндeттepi:
Мaқcaты: Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясын зерттеу.
Нeгiзгi мiндeттepi:
Бекіре балықтардың құрылысын зерттеу;
Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру мақсатын анықтау;
Өңдеу әдістерін зерттеу;
- Арал қамыстыбас балық питомнигы жағдайында бекіре тұқымдас балықтарын өсіру және өнімдерін өндіру технологиясының ерекшеліктерін және жаңалықтарын зерттеу.
- Бекіре балықтарының әртүрлі қоректендіру режимдеріндегі сызықтық және салмақтық өсу қарқынын анықтау;
- Бекіре шабақтарының селекциялық тобын құру;
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
Тауарлық бекіре өсіру Қазақстан үшін жаңа прогрессивті бағыт болып табылады. Республикада бекіре балықтарын тауарлық өсірудің өзектілігі, олардың табиғи қорларының күрт азайып кетуімен түсіндіріледі. Қазіргі таңда теңізде мұнайды қарқынды алуға байланысты Каспий теңізінің Қазақстандық бөлігіндегі су ортасы экожүйесінің деградациялануы өсіп келеді. Теңіздің биологиялық ресурстарын тиімсіз пайдалану Каспий бассейніндегі балықтардың ең құнды түрі ретінде бекіре балықтарының санының азайуына алып келді. Соңғы жылдардағы мониторингтік зерттеулер су бассейніне антропогендік ықпал етуде, сондай-ақ браконьерлік прессингтің бекіре балықтары популяциясы қайғылы дәрежеге дейін алып келуін көрсетті. Қалыптасқан жағдайда бекіре балықтарының табиғи гендік қорларын сақтаудың альтернативтік жолдарын әзірлеу және енгізу өте маңызды болып табылады. Мұндай бағыттарының біріне өзіне бекіре балықтарының кәсіптік қорларын қалыптастыру және бірқатар экологиялық және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселелерді шешуге көмектесетін бекіреден азық-түлік өнімін алуды енгізетін тауарлық бекіре өсіруді дамыту жатады [1,2].
Зерттеудің орындалуы Республиканың балық өсіру шаруашылығы жағдайында бекіре балықтарын өсірудің биотехникасы бойынша ғылыми базаны күшейтеді. Қазақстанда әр түрлі бекіре балықтарын және олардың гибридтерін енгізу, олардың табиғи популяциясын азайтуға ықпал ететін болады. Республиканың әр түрлі аймақтарының балық өсіру шаруашылығында болашақта бекіре балықтарының тірі жинақтарын құру олардың генетикалық әр түрін сақтап қалу механизмдерінің бірі болып табылады. Жобаны іске асыру қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды өндіру бағыттары бойынша АПК дамыту басымдығына сәйкес келеді [3,4].
Қазақстанның әр түрлі шаруашылығында және табиғи аймақтарында бекіре балықтарын тауарлық өсіру технологиясын әзірлеу, сондай-ақ алаң бірлігінен тауарлық өнімді шығаруды маңызын көтеруге мүмкіндік беретін орта мен жемдердің сапасына, азықтандыру режиміне бақылау жүргізу және басқару мүмкіндігін беретін балық өсіру процестерін оңтайландыруға бағытталған басымды мәселелер болып табылады.
Бекіре балықтары санының күрт қысқарып кетуі қазіргі таңда осы саладағы маңызды мәселелердің біріне кәсіптік аулауды сақтау емес, ал балық түрлерінің әр түрлілігін сақтап қалу екендігіне алып келді. Осыған байланысты ішкі базарға да, сыртқы базарға да бекіре өнімін негізгі жеткізуші ретінде тауарлық бекіре өсірудің маңызы зор болып отыр[5-8].
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттігі Қазақстанның балық өсіру шаруашылығында бекіре балықтарын өсірудің отандық нормативтік-әдістемелік базасының жоқтығына байланысты.
Сүйрік балығы тауарлық бекіре өсірудің болашағы бар объектілерінің бірі болып табылады. Бекіре балықтарының ішінде ол тез өсетін түрге жатады, үш жасында тауарлық түрге жетеді. Бұл болашақта бекірелердің өнеркәсіптік гибридтерінің түрін алу үшін осы түрдің аналық үйірін тәжірибелік өсіру және қалыптастыру үшін осы объектіні таңдап алудың негізгі себебі болып отыр.
Қазақстанның оңтүстігі жағдайында бассейндерде сүйріктердің осыжаздық шабақтарын өсіру биотехникасын өңдеу бойынша бағдарламалық зерттеулерді орындау Арал қамыстыбас балық питомнигынде жүргізілді.
Зерттеудің материалы ретінде дернәсілден осыжаздақ шабақтарға дейінгі жастағы сүйрік пайдаланылды. Орташа салмағы 20 г, 1500 данадан тұратын сүйріктің дернәсілдері Киевтен (Украина) уылдырықтан шығарылған, тәжірибелік бассейндік учаскесіне алып келінді [9,10].
Өсірудің әр түрлі кезеңдерінде бекіре дернәсілдердің өмірге қабілеттілігін бағалау үшін күн сайын өлген дернәсілдердің есебі жүргізіледі және сорттау және оңғы аулау кезінде тікелей есепке алу әдісі қолданылды.
Ортаның абиотикалық және биотикалық факторларының бекіре балықтары дернәсілінің өсуіне және дамуына әсер етуін бағалау үшін балық өсіру бассейндеріндегі кислородтық режимдердің температуралық динамикасы (тәулігіне 2 рет), сутегі көрсеткішінің дәрежесі (бес күнде бір рет) және судың ағысы (декадасына 1 реттен кем емес) тексеріліп отырылды. Судың температурасы мен оттегінің мөлшері термооксиметр көмегімен өлшенді, рН метрімен өлшенді. Ағысты анықтау үшін секундомер және калибрленген ыдыс пайдаланылды.
Өсірудің әр түрлі кезеңдерінде азықтандыру рационының тәуліктік есебін С = Р А 100 формуласы бойынша жүргізді, мұнда С - азықтандырудың тәуліктік нормасы, г (кг); Р - балықтың орта салмағы, мг (г); балықтың салмағынан %, А - тәуліктік рацион [11,12].
Балық өсіретін ыдысқа түсетін судың сапасын бағалау үшін мезгіліне екі рет судың үлгісі алынып тұрылды. Алынған судың үлгілерін талдау жалпы қабылданған әдістер бойынша орындалды .
Шешуші бионормативтер ретінде сүйріктердің осы жаздықтарын өсіру кезінде тауарлық бекіре өсіру үшін ресейлік ғалымдар әзірлеген нормативтік-техникалық база және әдістемелік нұсқаулар қабылданды [13,14]. Жеке бағыттарда балық шаруашылығында жалпы қабылданған әдістемелік база пайдаланылды [15,16,17].
Сүйріктің аналық базасын қалыптастыру ресейлік ғалымдар әзірлеген әдістемеге сәйкес жүргізілді [18-21].
Бекіре балықтары дернәсілінің өсу қарқынын зерттеу және бағалау бақылаулық аулау, сорттау және соңғы аулау қорытындылары бойынша жүргізілді. Ақпараттық материалды жинау, статистикалық өңдеу және талдау Excel компьютерлік бағдарламасын қолдану, биологиялық статистика әдістерін пайдалану арқылы жалпы қабылдаған әдістер бойынша жүргізілді. Алынған қорытындылардың шығынын бағалау тиісті таңдаулар үшін Стьюдент критерилерін есептеу жолымен өткізілді [22].
Зерттеудің қорытындылары шетелдерде, атап айтқанда Ресейде алынған осыған ұқсас қорытындылармен салыстырылды.
2.1 Бекіре балықтарының биологиялық сипаттамасы
Каспий теңізінде бекіре тәрізді балықтардың 6 түрі тіршілік етеді. Бұлардың ішінде ең көп санды орыс бекіресі 60% және шоқыр 30%, қортпаның саны едәуір төмен 10%.
Бекіре тәрізділер отряды Acipenceriformes Ganoidomorpha ганойдтылардың ішінде ең ежелгі топқа жатады. Хордалылар типі - Сһоrdata,Омыртқалылар тип асты - Vertebrata,Жақауыздылар класс үсті - Gnathostomata,Сүйекті балықтар классы - Osteichthyes,Сәулеқанаттылар класс асты - Actinopterygii,Гонойыдтық отряд үсті - Ganoidei,Бекіретәрізділер отряды - Acipenseriformes,Бекірелер тұқымдасы - Acipenseridae,Түрлер:1.A. nudiventris - пілмай2.A. guldenstadti - орыс бекіресі 3.A. stellatus - шоқыр 4. A. ruthenus - сүйрік
Қортпа (Huso huso) Каспий теңізіндегі ең ірі балық. Барлық аймақтарында тіршілік етеді. Ашық теңізде, су ортасында судың тереңдігінде 100м тереңдікте тіршілік етеді. Күн жылынғанда жағалауға жақындайды, күн суытқанда ашық теңіздердің ортасында. Жасы 120-ға дейінгілері кездескен, қазіргі кезде 50-55. [23].
Қортпалардың жыныстық жетілуі аталықтарында - 13-22, аналықтақтарында 18-27 жасқа дейін. Уылдырық саны 150-2550 мыңға дейін. Қортпалар жыл сайын көбеймейді, тек 4-5 жылда бір рет, ұзындығы 221-280 см, аталықтарында 181-20 см, салмағы аналықтарында 60-100 кг, аталықтары 40-60 кг. Максимальды уылдырық шашуы Орал өзенінде сәуір айының 4-5-ші күніне сәйкес келеді де мамыр айының 2-ші жартысында аяқталады. Абсолютті өнімділігі орташа есеппен 850 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 600 мың дана. Ұрықтанған уылдырықтық инкубациялық мерзімі 53-286 сағат. Су температурасы 110С инкубация 286 сағат өтеді. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің ұзындығы 12мм, орташа салмағы 26 мг. Сарыуызбен қоректену уақыты 10 күнге дейін, аралас 5 күн. 1-8 тәулік аралығында ұзындығы 17-22мм, салмағы 28-37 мг. Уылдырық шашуы: Еділ, Жайық, Кура, Тірек өзендерінде 90%, Еділ өзенінде уылдырық шашуы наурыз айының аяғы мен сәуірдің басы, 4-70С, екіншісі - тамыз және қыркүйек айларының ортасында 11-170С. Қортпаның негізгі бөлігі өзенге күзде кіреді. Олар шұңқырларда қыстайды. Қыстап шыққан қортпалар көктемдік уылдырық шашуға наурыздың соңы мен сәуірдің басынан екінші жартысына дейін созылады 6-80С. Мамырдың соңында уылдырық шашуын аяқтап қортпалар теңізге қайтады. Уылдырығын 20м тереңдікте құмды грунтта, таста және балшықта шашады[24-28].
Қоректенуі: бекіре балықтарының арасында тек қортпа жыртқыш болып келеді. Оның қорегі - бұзаубастар, атерина, майшабақ сияқты балықтар, шаян тәрізділер; мизидалар, бүйірмен жүзушілер. Бұндағы температура уылдырық аналықта дамитын температураға сәйкес болуы тиіс. Дұрыс сақталған уылдырықтың ұрықтануға қабілеттілігі 6-8 сағатқа дейін.
Орыс бекіресі (A. guldenstadti) ұзындығы 200-210 см-ға дейін, судың 60-70 м тереңдікте кездеседі, қыста 80-130 м-ға дейін тереңдікке түседі. Өткінші балық. Көбеюге Еділ, Жайық, Терек өзендеріне шығады. Бұлардың 70% -ы Еділ өзеніне уылдырық шашуға шілде мен тамыз айларының ортасында барады. Бүкіл бекірелер көбейгеннен кейін теңізге шілде мен тамыз айларының ортасында қайтады. [29-30].
Каспийдің батысындағы жас бекірелердің негізгі саны қыста 10-40 м тереңдікте су температурасы 2-120С тіршілік етіп, көктемде Солтүстік Каспийге өтеді. Жаз айларында 20м тереңдікте. Күзде температура төмендеген сайын Солтүстік Каспийдің бекірелері Ортаңғы Каспийге көшеді. Орташа ұзындығы 140-184см аралығында. Абсолюттік өнімділігі 607 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 250мың дана. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің орташа салмағы 20 мг. Сыртқы қорекпен қоректенуге көшуі 8-10 күннен кейін, аралас қорекпен қоректенуі 5 күннен кейін. орыс бекіресінің массасы 60-65кг. Өмір ұзақтығы 45-50 жыл[31-34].
Сүйрік ( A. ruthenus) - сүйрік өзен балығы. Каспийдің батыс бөлігінің орталық бөлігінде тіршілік етеді. Ұзындығы 17-19см, массасы 1,6-2,8кг. Көбеюі 1 ділде, уылдырақ шашу уақыты мамырда 9-170С температурада. Уылдырық саны 8-66 мыңға дейін. Жыныстық жетілуі аталықтарында 3 жасында, ал аналықтарында 3 жасында.
Қорегі бүйірмен жүзушілер, мизида, хирономидтердің личинкалары. Уылдырық саны 50-600 мың, 1 млн-ға дейін жетеді.
Шоқыр (A. stellatus) ең ерте жетілетін түр. Терең суларда тіршілік етеді. Көбеюге Eділге, Жайыққа, Терекке, Сулыққа, Курға шығады. Қоныс аударуы Eділге және Жайыққа наурыз айының аяғында 5-60С өзенде өтеді. Жаппай ұрықтануы сәуірдің соңында, майдың басында аяқталып кейін теңіздің 75-100 м тереңдікке қайтады[35].
Ұзындығы 87-195см, массасы: аналықтары 7-13кг, аталықтары 4-8кг, өмір ұзақтығы 28-30 жыл. Жыныстық жетілуі аталықтарында 9 жасында, аналықтарында 11 жасында. Ұрықтануы су температурасы 20-230С. Уылдырықтың дамуы 68 сағат. Абсолюттік өнімділігі 600 мың дана уылдырық, орташа жұмысшы өнімділігі 180 мың дана. Уылдырықтан шыққан дернәсілдердің ұзындығы 6-9мм, 10 күндіктері 17-20 мм. Сыртқы қоректенуге кемуі 5-7 күнде.
Қорегі: құрттар, шаянтәрізділер (мизида, бүйірмен жүргізушілер, крабтар).
Пілмай (A. nudiventris ) Бұлардың арасында жаздық және күздік формаларын ажыратады. Қыстан шыққаннан кейін өзенмен көтеріліп, сәуір, мамыр айларында уылдырық шашады. Өнімділігі 200 мың уылдырықтан жыл сайын ұрықтанбайды. Жыныстық жетілуі 12-13 жасында және одан да кеш. Шабақтары уылдырықтан шыққаннан кейін бірден теңізге кетпей кейде бір жылға дейін өзенде болады. [36-,37].
Бекіре балықтардың денесі торпеда тектес, тұмсығы қысқа үшкірленген, аздап тартылған, жоғарғы жағынан және жанынан жұмсақ сүйекті жабындымен жабылмаған. Ауызы төменгі жабық күйінде доғатәріздес, ал жартылай ашық кезінде жартылай тектес, басының жанына созылмаған және төменгі еріні ортасынан үзілген. Мұртшалары жұқа және жапыраққа ұқсас. Жыныстық диморфизмі жынысы жетілмеген балықтарда білінбейді, егер жыныс бездері ІІІ-ІV немесе IV стадияларында жетілген болса, аналығын аталығынан уылдырық шашу кезінде, үлкен және жұмсақ құрсағынан ажыратуға болады. Бірінші қырлы сүйегі ең кіші, арқа қанатында 60-тан көп қырлы сүйегі болады. Қүйрығы гетероцеркальды, жоғарғы үшы төменгісінен ұзын болып келеді. Д 58-75 орташа 65,8; А 25-40 орташа 32,4. Арқа сүйектері 10-15 орташа 13,5; бүйірлік сүйектері 40-51 орташа 46,5, құрсақ сүйектері 9-11 орташа 10,3; желбезек түтіктері 19-30 орташа 22,9. Бекіреніңхромосомасының саны 60[38-42].
Бекіре балықтардың массасы 1 тоннадан 1,5 тоннаға дейін, кей жағдайда 2 тонналық бекіре кездескен. Көбінесе ұзындығы ересектерінде 4,2 метрден 5,5 метрге дейін жетеді. Каспий теңізінде Астраханға жақын 1922 жылы массасы 1230кг бекіре ауланған. Археологиялық суасты қазбаларын жүргізген уақытта бекіре 6 метрлік қанқасы табылған, шамамен ондай балықтардың массасы 1,5 тоннаға дейін жеткен. Еділ өзенінде массасы 530кг ұзындығы 425см особьтері ауланған. Кейбір мәліметтер бойынша 25 жыл бұрын Каспийде 865кг үзындығы 434см қортпа ауланған. Таңғаларлық емес егер осындай алып балықтар торға түскен жағдайда балықшылардың жарақаттануымен аяқталса. Бекіре балықтарының кәсіптік массасы 50-80кг құрайды. Волга өзенінде кәсіптік жағдайда өсірілетін бекіренің аталықтары 70кг, аналықтары 125кг, ал Орал өзенінде кәсіптік салмағы аналықта 60-І00кг, аталықта 40-60кг болады. Бекіренің жасының ұзақтығы 100 жыл немесе оданда көп. Өткен ғасырда ауланған алып балықтардың жасы 60-70 жас аралығында. Волгада ауланған балықтардың орташа жасы 50-56 жас. Археологиялық қазбалар жасаған кезде балықтардың жасы шамамен 120 жыл деп анықталған[43,44].
Уылдырық шашу кездері мамыр-мауысым айлары, бұл процесс өте терең жерлерде өтеді. Бекіренің литофил уылдырығын тасты грунтқа ағынды суларға шашады. Шашылған уылдырық басында тасқа жабысып одан сумен шайылып тас астына көміледі. Бекіре балықтарының жыныстық жағынан басқа балық қарағанда өте кеш жетіледі. Аталықтары 12-14 жасында, аналықтары 16-18 жасында жетіледі, бұл Азов бекіре балықтарына тән. Волга бекіре балықтарына аналықтары 17-26 жасында, аталықтары 14-23 жасында, ал Орал бекіресінің аналықтары 21-28 жасында, аталықтары 15-19 жасында жынысы жағына жетіледі. Тұқымдылығы өте жоғары, әр мәлімет бойынша әр түрлі, шамамен 224-7700 мыңға дейін жетеді, орташа алғанда 800 мың уылдырық шашады.
Бекіре балықтардың дүние жүзіндегі ең көп үйірленген жері, Каспий теңізі. Қазақстан жерінде тек Орал өзенінде, Ілек өзенің жағасына дейінгі жерлерінде және солтүстік Каспийде таралған. Жынысы жағынан жетілген особьтер Орал сағасынан 80-100 шақырым жоғары өрлейді. Куре өзенінде кең тараған, XIX ғасырда Тибилисиге дейін өрлейтін. Азов қортпасы Дон өзенінің жағасынан басына дейінгі жерлерде кездеседі, ал Қара теңіз қортпасы Дунай, Днепр, Днестр өзендеріне өрлейді. Каспий теңізінің жағасынан Еділ өзенімен Калинин қаласына дейін 1000 шақырым жерді өрлейді[45-48].
Бекіре балығы Каспий теңізіндешілде айында жетілмеген қортпа солтүстік Каспийде және батыстың жағаларында көп таралған. Осы жерде 100 сетка сағатына 4-8 жетілмеген ұзындығы 66-122см, массасы 1,35-10,4кг особьтер ауланған. Шілде мен тамыз айларында бекіре балығы бұл жерлерде кездеспейді. Солтүстік-шығыс Каспийде мамыр айында су терендігі 1,5-2м жерлерде бекіре көп таралған. Күн жылығанда бекіре орталық Каспийге ауысады. Судың суыта басталған кезінде бекіре қайтадан таяз суларға ауысады. Бұл көрсеткіш көктемге қарағанда төмен. Қазан айында таяз жерден тереңге ауысады, содан солтүстік Каспийге қыстауға барады. Орал өзенінде қыстаған жынысы жетілмеген особьтер 3 топқа бөлініп кетеді, бір тобы солтүстік Каспийде, екінші бір аз тобы орта және солтүстік-батыс Каспийге, ал үшінші топ орталық шығыс Каспийге жүзеді. Жаз мезгілінде судың қабатында 30-50м жерлерде кездеседі. Қыстың мезгілінде 100 мтереңдікке дейін төмендейді. Каспийдің оңтүстігінде жайылатын бекіре жыл бойы қоректенеді[49-53].
Бекіре балықтардың қоректенуі уылдырықтан шыққан дернәсілдері басында тек сарыуызбен қоректенеді. Сарыуыздың резорбациясы барысында 23 шабаққа айналады, олар аралас қоректенеді. Сарыуыз толығымен сіңгеннен кейін тірі қорекке ауысады. Балықтың жалпы қорегін 2 бөледі:
тірі қоректер
жасанды қоректер
Тірі қоректерге шаянтәрізділер, дафния, артемий, желбезекаяқтылар, олигохеттер, ұсақ балықтар және т.б. Жасанды қоректерге әр түрлі құрама жемдерді, түйіршіктелген азықтарды, пастарәрізді азықтарды т.б. жатқызуға болады. [54].
Бекіре балықтардың 1,5-7,0г шабақтары өзенде бүйірмен жүзушілермен, мизидалармен, хирономидтердің личинкаларымен, біркүндіктермен, жылғалықтармен және олигохеттермен, бекіре балықтарының уылдырықтарымен қоректенеді. Бекіре балықтардың шабақтарына конибализм тән. Ересек бекіре балықтары шоқыр мен кәдімгі бекіренің шабақтарымен қоректенеді. Қорегінің салмағы өскен сайын балықтың салмағы өзгеріп отырады. Шабақтар теңізге түскеннен кейін теңіздің таяз жағалауларында жүреді. Біртіндеп тұзы бар тереңірек жерге ауысады. Көбісі Орал өзенінен солтүстік Каспийде жайылады. Өмірінің бірінші жылы шаянтәрізділермен (гамаридтер, мезидалар) молюскалармен (метилястерлер, дресиналар, кардиумдар) және балықтармен (майшабақтар, тұқылар, килькалар) қоректенеді. Екі жастық балықтар жыртқыштарға айналады. Қоректік тізбегінің 98 пайызын балықтар құрайды. Бекіре балықтардыңалыбы жыртқыш боп табылады, тек балықтармен қоректенеді. Мысалы, майшабақ, бұзаубас балық, тыран, сазан, торта, солтүстік Каспийде ірі даралары кездеседі олар түлендердін кішілерімен қоректенеді. Бекіре балықтардың қорегінің түрі жылдың әр мезгіліне байланысты өзгеріп отырады. Орталық және оңтүстік Капсийде бекіре килькамен және майшабақтармен, ал солтүстік Каспийде сазан мен табан балықтарымен қоректенеді. Бекіре балықтары жыл бойы жақсы қоректенеді, бірақ қыста бұл процесс активті болмайды. Қыста ауланған бекіре балықтардың 60-70 пайызының асқазандары бос болады[55,56].
Өзеннің сағасында көктемде және күзде ауланған бекіренің асқазанында 40-50 торта балығы кездеседі. 280кг бекіре балықтардың аналығының асқазанында 9 жасар бекіре массасы 9,3кг және 8 торта 1 табан балығы, ал екіншісінде 2 сазан (2,6-3,8кг), 14 торта және 3 табан, көксеркенің қаңқасы табылған. Өзенде қыстау кезінде бекіре балықтары қоректенуін тоқтатпайды. Уылдырық шашу миграциясы кезінде интенсивті қоректенуі төмендейді немесе тоқтайды[57].
1.2 Бекіре балықтарын өсіру технологиясы
Бекіре балықтарынан тұқымдық балықтарды дайындау. Бекіре балықтарды аквакультура объектісі ретінде қарастыратын болсақ шаруашылық маңызы зор, бекіре балықтарымен популяциясының санын көбейту мақсатында жұмыстар жасалады. Шаруашылықтың жақсы дамуы бір неше факторларға байланысты;
қолдан ұрықтандыру және тіршілік ету ортасына байланысты;
уылдырық шашу кезінде тұқымдық балықтардың саны мен сапасы;
қорекпен қамтамасыздандыру;
қоректік қорды тиімді пайдалану.
Популясының азайуының бас себептерінің бірі балық аулау режимдеріне байланысты. Судың көп мөлшерде пайдалану. Уылдырық шашу жерлерде броконьерлерден қорғау жұмыстарын жүргізбеу және қолдан ұрықтандыру аз мөлшерде болуы. Бекіре балықтарды жасанды жолмен көбейту үшін, бекіре зауыттары жыныстық жетілмеген балықтарды тор арқылы аулайды. Тұқымдық балықтарды уылдырық шашу миграциясы кезінде дайындайды. Ауланған тұқымдықтарды, балықшылар аналық аталықтарын сұрыптап қатынастарын анықтайды, сыртқы белгілеріне байланысты және ұзындығы мен массасын тексереді. Тұқымдық балықтарда жыныс бездерінің төртінші кезеңінің аяқталуын, ооциттерді анализдеу арқылы анықтайды. Дайындалған тұқымдық балықтарды су температурасы 7-15С[0] болған жайғдайда 2 тәуліктен артық бассейінде ұстауға болмайды. Бекіре балықтарды қолдан ұрықтандыру кезінде жынысы жетілмеген дараларға гипофиз егу арқылы тез жетілдіреді. Бекіре балықтарға гипофиз егу кезінде оптималды судың температурасы 7-17С0 аралығында болады. Гипофиз егу көлемі балықтың көлемі мен гонадаларының сапасына байланысты. Уылдырықтың сапасын төмендетпеу үшін түқымдық балықтарды күту жағдайлары жақсы ұйымдастырылуы қажет. Гипофиз еккеннен кейін аталықтары аналықтарынан ерте жетіледі, сол үшін аналықтарына бірінші егеді. Содан кейін жартылай қүрғақ әдісімен ұрықтандырады, 8 тәулік бойы эмбриональды кезең өтеді. Уылдырықтан шыққан дернәсілдерді шабақ кезеңге дейін өсіреді, кейін тауарлық немесе теңізге жібереді. Бекіре балықтардың популяциясын қолдан ұрықтандыру арқылы сақтап отыр, мысалы, 1954-1977 жылдардың аралығында Каспийге 200 млн дана шабақ жіберілген. Өзенге жіберілген шабақтар сол жазда теңізге түседі [58,59].
Соңғы жылдарда Каспийдегі бекіре өсіру шаруашылығының жағдайы өте нашар. Бұларда тұқымдық балықтардың жетіспеушілігі тапша болып отыр. Жыныстық жетілген ірі балықтарды іріктеп алу мүмкіндігі төмен болып отырғандықтан өрістеуге шығуға әлі дайын емес немесе жыныс өнімнің сапасы төмен даралары түседі. Соңғы жылдарда өндіруге алатын аналық даралардың массасының төмендеуі байқалған. Балық шаруашылығына жаңа биологиялық топтарға жататын балықтар кіреді. Күздік формалы даралар бөлігіне қортпа мен орыс бекіресінің сұранысы арта түседі. 2000 жылы ол 90 пйызға құрайды. Популяцияның алуандылығын сақтауда Каспий бекірелерінің биологиялық топтарын зауыттық әдіспен көбейтеді. Бұл тапшылық мәселесін шешу үшін аналық ұйыр құру қажет. Келесі бағытта неғұрлым перпективті болып саналады: Уылдырықтан уылдырыққа дейін, жеке тұқымдық балықтарды алу, жасанды жабайы шабақты жасанды жағдайда жыныстық жағынан жетілгенше дейін бағу. Жасанды жағдайда әрдайым уылдырық алып отыру үшін, жабайы өндіруші популяцияны сақтау қажет. 1990-1993 жылдары бекіреден тірі жағдайда уылдырық алған аналық 3-4 жылдай Икрянск ОРЗ жағдайында бақылауда болып қайта уылдырық берген 2000 жылы осы бағыт кәсіптік масштабта қарастырылды. Астрахань облысында 6 зауытта қортпаның аналықтары қайта уылдырық алу үшін сақталған. Өсірудің бастапқы кезеңдерінде селекционерлік іріктеулер жүргізіліп отырды. Бұл аналық үйірді қалыптастыруда өте маңызды рөль атқарады. Тұқымдық балықтарды ұзақ уақыт стағанда шығын аз болу үшін техникалық қауыпсіздендіру керек (гидрохимиялық режим, тұйық жүйелі су қоймада ағыстың жылдамдығын реттейтін турбодвижоктар және термореттеушілер орнатылған). Инкубация кезінде шығынның алдын алу үшін 50 пайызға төмен ұрықтанатын уылдырықты балық өндіру процессіне қосу үшін техникалық сапроленді саңырау құлақтардың мөлшерін басу. Жаңа техника бойынша фиолет К препоратының аздаған мөлшерін қосу кезінде бір күндік шабақтардың шығуын қамтамасыз етеді және өміршен ұрпақ алуға болады. 2000 жылы барлық өсірген шабақтардың 35 пайызы ірі особьтар болған Л.В. Левиннің мәліметтері бойынша ірі особьтардың өміршендігі стандарттан екі есе жақсы болған. Шабақтарды жыртқыштан сақтау үшін солтүстік Каспийге немесе өзен арнасына тірі балық тасыйтын кемелермен тасмалдау керек. Бұларды мұнадай тәсілдермен тасмалдау қолайлы жағдай тудырады, өміршенділігі 2,5-3 есе артады. 2001 жылы мамыр айында осындай кеменін жаңа түрін жасаған, ол бір рейісте 400-500 мың дана балық тасмалдайды. Каспий теңізіндегі бекіре балықтарын қоры табиғи өрістеу тұқымдық балықтардың көбеюнің арқасында толысып отырады. Олардың саны тұрақты емес. Еділ мен Жайық арнасына табиғи көбеюіне бірнеше факторлар әсер етеді:
1 Өрістеген тұқымдық балықтардың саны және сапасы.
2 Қыстаудың жағдайы, мұздың қалындығы.
3 Өзеннің су құрамы көлемі.
4 Токсикологиялық жағдайы [61-67].
1962-1996 жылдары Каспий бассейінде 581,15 мың тонна бекіре балықтар ауланған, оның 448,81 мың тоннасы табиғи дамыған, ал 132,34 мың тонна жасанды түрде өсірілген. Бекірелердің жасанды түрде көбейту көктемдік формаларының басқа биологиялық топтары генофондың сақтауына кері әсерін тигізеді. [68].
Реликті бекіре балықтардың популяциясы осыдан 250 млн жыл бұрын пайда болған. Қазіргі кезде тек Ресейдің ғана емес әлемдік қоғамның көнілін аударуда. Азамат соғыс кезінде кәсіптін қарқынды жұмыс істеуді тоқталыған. 1998 жылы бекіре балықтарын аулау квотасы бойынша тек 80 пайызы қамтылған (1000 тонна) ал 2004 жылы 400 тонна. Аулау тек ғылыми-іздену бақылау мақсатында жүргізе отырылды. 2001 жылы бекіре балықтарды кәсіптік аулануы тоқтатылды, 2005 жылы Ресейдің бекірелердің қайта өндіруге 64 тонна қалған. Бекірелердің саны азаюы себебінен Ресейде кейбір бағалы түрлердің кәсіпте мүлде жабылғаны белгілі. Біздің елде бұл объектілердің аулануы басқа шетел мемлекеттері Ресейдің бекірелерді өсірудегі тәжірибесін қолдана бастады, мысалы Германия, Франция, Италия, АҚШ, Жапония, Венгрия, Дания, Қытай бұл елдер өздерінде бекірелердің аналық үйірін құрып кәсіптік өсіруде. 2000 жылы АҚШ-та уылдырықтың шығаруы 5 тоннаға жеткен, ал Франция және Италия жылына 4 тонна өндіреді. Бекірелердің санын сақтаудағы негізгі бағыттары: бекіре балықтарын қайта өндіру және жерсіндіру (акклиматизация), бекіре балықтарын тауарлы жағдайда өсіру, тіршілік ету аймағында түрін және санын сақтапқалу, бекіре өсіру шаруашылығына қысқа нұқсаны келтіретін заң бұзушылармен күресу, келтірген шығындарын орнына келтіру, бекіре балықтарын сақтауда халықаралық қайраткерлікке бірігу. Заң жобасында экономикалық шаралардың жүйелері қарастыратын бекіре балықтарының кәсіптік өсіру тауарлық өсіру қауіпсіздігін қадағалау, генетикалық қорын сақтау, жаңа түрлерін іріктеу және жерсіндіру[69].
Жыныс өнімдерін алу. Тұқымдық балықтарды нерестік температураға дейін ұстайды, кейін инъекция жасайды. Балықтың алдыңғы арқа бұлшық етіне гипофиздің суспенциясын шприцпен енгізеді, гипофиздің мөлшері әр түрлі болады. Тұқымдық балықтарды жетілдіру үшін балық шаруашылығында 3 әдісті қолданады: экологиялық, физиологиялық және эколого-физиологиялық.
Экологиялық әдіс. 30 жылдары АН АзССР академигі А.Н. Державин арнайы шарбақтарда тұқымдық балықтарды ұстау үшін зерттеулер жүргізген. Нәтижесінде, тұқымдық балықтардың жетілуіне ішкі ортаның факторлары әсер етеді екені анықталды: ауа режимі және галечндік грунт. Анықтаушы факторлары - судың температурасын ұстауболып табылады. Осы жұмыстың барысында профессор Б.Н. Казанский арнайы бассейіндер құрастырды, онда температураны тексеруді тездету мүмкіншілігі болады, немесе тұқымдық балықтарды жетілдіру процессін тежелдету.
Физиологиялық әдіс. Тұқымдық балықтардың жыныс өнімдерін химиялық стимулдық факторлардың әсерінен жасанды тездету жолмен жетілдіреді. Физиологиялық әдістің негізі бекіре балықтардың жыныс өнімдерін алу кезінде гонодотроптың гормондардың активациясы. Гормондар - спецификалық биологиялық активті заттар, эндокриндық темірлеуді бөледі: гипофиздік, асқазан астындағы темірлерді және бүйректе. Олар зат алмасу процесіне қатысады, организмнің бойын анықтайды. Гонодотроптың гормондар организмдегі жыныс мүшелерінің дамуын қадағалайды және жыныс өнімдерін жетілдіреді. Инъекция жасар алдында гипофизді ұсақ ұнтаққа айналдырады және үстіне физиологиялық ерітінді құяды. Алынған суспензияны активтілікке анықтау вьюн единицияларымен тексереді, Б.Н. Казанский ұсынған әдіс бақа единициясы, балық шаруашылығында кеңінен қолданады[68].
Гипофиз ұнтағының мөлшерін бір особькке енгізеді. Тұқымдық балықтарды инъекциялаған соң жыныс өнімдердің тез даму кезеңі басталады, ол аталықтар мен аналықтардың жағдайы және судың температурасына байланысты. Олардың жетілу уақытын анықтау өте маңызды.
Эколого-физиологиялық кезең - екі әдіспен байланысты. Тұқымдық балықтарды 4 стадиядағы жетілуде инъекциялайды. Әдістің өзі, аталықтардың аналық безінен бірнеше уылдырық алып, оны формалинмен бірге пробиркаға орналастырады. Уылдырықты көмірқышқыл газбен қатырады, кейін микротоммен ядро шыққанша кесік жасайды, егер ядро қабықтың қасында жатса, онда анлықтың жетілу кезеңі аяқталуына жетеді.
Аналықтың жетілуі 25 сағаттан 37 сағатқа, аталықтарда 23 сағаттан 34 сағатқа дейін созылады. Егер құрсағы жұмсақ болып, уылдырық шапшын ақса, онда уылдырық ұрықтануға дайын. Ұрықтандыруға сапасы өте жоғары уылдырық алынады[69].
Жыныстық жетілуі кезеңдерін анықтау әдісі. Балықтардың жетілу коэффициентің анықтау. Аталықтар мен аналықтардың гонадаларының жетілу коэффициентін анықтау үшін, (сонымен қатар порционды уылдырық шашатындары да) барлық жетілу кезеңдері, бес пен алтыншы кезеңдерден басқасы аптекалық немесе басқада нақты таразыда өлшенеді. Гонадалардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz