Мектепте халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу үрдісі
Халық педагогикасы құндылықтары арқылы 5-9 сынып
оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 бөлім. Қазіргі кезеңде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.1. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 бөлім. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы сыныптан тыс жұмыстар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің экспери-менттік тәжірибе
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2. Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі эксперименттік жұмыс
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әлемдегі болып жатқан тарихи-әлеуметтік,
саяси-экономикалық өзгерістер қоғамымыздың барлық саласында, соның ішін-де
білім беру саласында да түбегейлі, заман талабына сай дамуды талап етуде.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан бері республикадағы
аза-маттардың отаншылдық рухын қалыптастыру бағытындағы жұмыстарды қайта
қарап, оларды қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес жетілдіру жұмыстарын
жүргізуде.
Қазіргі жалпы білім беретін мектептің болашағы ондағы оқу-тәрбие жұмы-
сының дұрыс ұйымдастырылып, әдістемелік жағынан тиімді де сапалы жүзеге
асырылуына тікелей байланысты екені белгілі. Халық педагогикасы құндылық-
тар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу – мектептегі оқу тәрбие
жұмысының тиімді бағыттарының бірі.
Еліміздің азаматтарын отансүйгіштікке тәрбиелеу үшін отан тарихын оқып
үйрену және туған елге қызмет ету мүмкіндігін туғызу мақсатында мемлекеттік
деңгейдегі маңызды құжаттар: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасы-ның
азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жобасы
білім және тәрбиелеу үрдістерінде басшылыққа алынып отыр.
Қазақстан Республикасы азаматтарын осы өлкедегі ата-бабаларының салт-
дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын оқып үйрену, туған өлке тарихымен тереңірек та-
нысу болашақ ұрпақ тәрбиесінің негізі болуы шарт. Халық педагогикасына үлес
қосқан әлемдік деңгейдегі тарихи тұлғалардың, қазақ зиялыларының еңбекте-
ріндегі ұлттық құндылықтарды жас ұрпаққа таныстырып, олардың туған Отан-ға
деген отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, қазақстандық отансүйгіштікке
тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру бүгінгі
күннің кезек күттірмес міндетіне айналуда. Бұл орайда, халық педагогикасына
үлес қосқан ғұламалардың ұлттық құндылықтарындағы тарихи-педагогикалық
мұраларына ерекше назар аударуымыз керек.
Жалпы халық педагогикасы құндылықтарын оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеуде пайдаланудың қажеттігі күннен күнге артып отыр. Қазақстан
Республикасын мекендеуші қазақ және өзге ұлт өкілдерінің жас буындарын
отаншылдық сезімге тәрбиелеуде аталған халық педагогикасы құндылықтарын
оқып үйрену қазіргі жастардың ұлтжандылық және елжандылық іс-әрекет
белсенділігін арттыруда, олардың отансүйгіштік қабілеттерін қалыптастыруда
айтарлықтай үлес қоса алады.
Тәуелсіз Қазақстанымыздың ертеңгі болашағы – мектеп оқушыларын
елжандылыққа, өз Отанының адал ұлы болуға ұлттық, халықтық тұрғыда
тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Олар ескінің көзіндей, жаңаның
өзіндей болып, ХХІ ғасыр есігінен еніп жүре алатын рухани дүниесі бай,
интелект деңгейі жоғары, білімді де білікті болуы шарт.
Отанын сүйгіш, еңбекқор, ізденімпаз, қабілетті адам даярлау мақсаты
жолында, ең алдымен, жастарға оқу-білім және тәрбие беру ісін дұрыс жолға
қоюы тиіс. Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты.
Отан деген ұғым оқушы санасына жарық дүние есігін ашқан үйі, ата-анасы,
ағайын, туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері, кең байтақ гүл жазира дала-
сы, тау-тасы, өзен-көлі, сылдырлап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылда-
нып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде танылуы керек. Міне,
осын-дай сананы қалыптастыруда халық педагогикасы құндылықтарының рөлі
орасан зор.
Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарынан өз елімізді көруіміз үшін, оқушы-
ларды өз елін құрметтейтін, Отанын сүйетін ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеуді
көздеп отырмыз. Ол үшін халық педагогикасы құндылықтарының маңызы ерекше.
Қазақтың сонау ерте заманнан келе жатқан Көне түрік тағылымдарынан
бастап, Шығыс Аристотелі атанған Әбу Насыр еңбектерінде, М.Қашқари,
Ж.Баласағұн еңбектерімен жалғасып, Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі былай
қарайғы Абай, Ыбырай, Шоқан, Шәкәрім тағылымдарының, ХХ ғасыр зиялылары
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ғ.Қарашаев,
Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов сынды зиялыларымыздың баға жетпес
мұраларындағы ұлттық құндылықтар жеткіншектерді отансүйгіштікке
тәрбиелеуде қазақ халқының болашағын қалыптастырушы күш деп білеміз.
Ал Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарлама жобасының міндеттерінде: Мектептердегі оқу пәндері
бағдамасын оқушылардың бойында патриоттық дүниетаным мен азаматтық сана
қалыптастыратын қосымша оқу материалдарымен қамтамасыз ету мәселесіне
арнайы көңіл аударған. Соған орай, осындай оқу материалдарының қатарына
халық педагогикасы құндылықтарын енгізуге мүмкіндігі мол. Халық
педагогикасы құндылықтары мектеп оқушыларын қазақстандық отансүйгіштікке
тәрбиелеуде айтарлықтай маңызды бола тұрғаны мен, ол мәселе арнайы
зерттеу нысанына айналмаған.
Педагогика, педагогика тарихы мен теориясына, этнопедагогикалық тәрбие
үрдістеріне қатысты мәселелер Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Құнантаева,
Б.Альмұхамбетова, С.Ұзақбаева, К.Қожақметова, А.Ильиясова, Р.Дүйсембинова,
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қамтылған. Олардың ғылыми-зерттеу
еңбектерінде халық педагогикасы құндылықтар тәлімдік көзқарасы сол кезең,
заман талаптары мен ағымына қарай талданып, халық педагогикасы құн-
дылықтардың қазіргі кезде пайдалану жолдары қарастырылған. Бірақ, аталған
ғалымдардың еңбектерінде халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушы-ларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін арнайы зерттемеген.
Бұл міндеттерді шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған
зерттеулерде қарастырылған. Осы зерттеулердің мынадай бағытта дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: адам мен құндылықтардың әлеуметтік-
философиялық, психологиялық негіздерін С.Нұрмұратов, Қ.Жүкеш, Т. Әлсатов,
К.Ибраева, С.Ерасов, т.б. құндыққа бағдарлау жолдарын Г.Қ.Нұрғалиева,
К.Тойбағаров, т.б. ұлттық тәрбие құндылықтар жүйесін К.Ж.Қожақметова,
Ж.Ж.Наурызбай, А.Каплиева, К.А.Оразбекова т.б. ғалымдар қарастырған. Мектеп
және жоғары оқу орындарында патриоттық тәрбие беру жолдарын ТМД елдерінің
ғалымдары айтарлықтай көңіл аударғаны байқалады. Мысалы, Ресей ғалымдары
Ю.Наушова, В.Фарфоровский, Ф.Люк, т.б. оқушыларға сынып және сыныптан тыс
уақыттарда патриоттық тәрбие беру мәселесін қарастырса, И.Кравцов,
И.Павлов, А.Солдатенко, т.б.патриоттық тәрбие беру-дің әдіснамалық
негіздерін, ал С.Винникова әскери курсанттарды патриотизмге тәрбиелеу
әдістерін зерттеген. Л.Алимова (Өзбекстан) патриотизм және интерноционализм
мәселелерін, Т.Стриго (Молдава) оқушыларды музыка арқылы патриотизмге
тәрбиелеу, О.Павелко (Украина) жас өспірімдерге патриоттық тәрбие беру
нәтижелерін қарастырды.
Қазақстандық ғалымдар да патриоттық тәрбие беру мәселелеріне көңіл
аударған. Л.Ахметова кеңес дәуіріндегі патриоттық тәрбиенің тарихилығын,
С.Дьяченко, В.Примин өтпелі кезең патриотизм ерекшеліктерін, К.Меңлібаев
патриоттық тәрбие дәстүрін, А.Қалимолдаева қазіргі кездегі болашақ
мамандардың отансүйгіштігін қалыптастыру әдістерін зерттеген.
Д.Құсайынова, А.Бейсембаева жоғарғы сынып оқушыларын отансүйгіш-тікке
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, С.Иманбаева, А.Сейдахметова қазақтың
жауынгерлік дәстүрі негізіндегі патриоттық тәрбие мен қазақстандық патрио-
тизмнің негізін қарастырған. Ал Н.Мұхамединова жиырмасыншы ғасырдың
басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде
оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу жолдарына баса назар аударған.
Алайда, халық педагогикасы құндылықтардағы негізделген отаншылдық рухты
бүгінгі күн тұрғысынан оқып үйренудің белгілі бір жүйеге түспегендігі
белгілі. Ондай жүйе қазіргі оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеуде аса
қажет.Сонымен, халық педагогикасы құндылықтар арқылы мектеп оқушыларын
отансүйгіштікке тәрбиелеу айтарлықтай маңызды бола тұрғанымен, ол мәселе
арнайы зерттеу нысанына айналмағаны көрініп тұр.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер халық педагогикасы құндылықтар арқылы
мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің қазіргі туындап отырған
қажеттілігі мен халық педагогикасы құндылықтарын оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеуде пайдаланудың ғылыми-педагогикалық негіздеме-сінің және қажетті
ғылыми-әдістемелік құралдарының жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықты
анық көрсетіп отыр. Осы қарама-қайшылықты шешуге бағытталған ғылыми-зерттеу
жұмысының алғашқы ой-тұжырымдамалары зерттеу тақырыбын Халық педагогикасы
құндылықтары арқылы 5-9 сынып оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу деп
алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Халық педагогикасы құндылықтар арқылы 5-9 сынып
оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін айқындай
отырып, мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді жолдары арқылы
оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
– халық педагогикасы құндылықтары арқылы мектеп оқушыларын
отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін анықтау;
– халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, өлшемдері мен деңгейлерін
анықтау;
– халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің жолдарын айқындау және оны эксперименттік жұмыс барысында
сынақтан өткізу.
Зерттеудің обьектісі: Мектепте тәрбие жұмысы мен халық педагогикасы
құндылықтарын ұштастыра отырып, оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеудің пәні: Мектепте халық педагогикасы құндылықтары негізінде
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық
тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жобасы, тарихи педагогикалық
және психалогиялық әдебиеттер, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулы-
қарарлары (Білім заңы, тұжырымдамалар, бағдамалар, т.б.)
Зерттеу әдістері: Педагогтардың, философтардың, психологтардың зерттеу
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелері, мұғалімдердің патриоттық тәрбие
берудегі іс-тәжірибесі, сауалнамалар, әңгімелесу, педагогикалық бақылау,
оқушыларға жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне
баға беру, математикалық-статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, халық педагогикасы құндылықтары
арқылы мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу жұмысының ғылыми
негіздемесі жасалса, онда оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу тиімділігі
артады, өйткені халық педагогикасы құндылықтары өскелең ұрпақты заман
талабына сай азамат етіп тәрбиелеудегі негізгі құрал болып табылады.
Диплом жұмысының құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
тұжырымдар мен қорытындылардан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың көкейкесті-
лігі, зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, зерттеу
әдістері, зерттеу көздері, теориялық маңыздылығы, практикалық мәнділігі
баяндалады.
Қазіргі кезеңде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде отансүйгіштік, патриотизм, ұлттық құн-
дылық, құндылық терминдері ғылыми педагогикалық зерделеніп, халық
педагогикасы құндылықтары арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әлеуметтік-
философиялық, тарихи-педагогикалық алғышарттары айқындалды. Халық пе-
дагогикасы арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің құрылымдық-
мазмұндық моделі жасалып оған сипаттама берілді.
Халық педагогикасы құндылықтары арқылы сыныптан тыс жұмыс-тар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің эксперименттік тәжірибе
нәтижелері атты екінші бөлімде халық педагогикасы құндылықтар негізінде
сыныптан тыс жұмыстар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері
қарастырылып, оны жүзеге асыру жолдары анықталды. Оларды іс жүзіне асыруда
эксперименттік жұмыстың нәтижелері шығарылып ғылыми тұрғыдан негізделді.
Қорытындыда 5-9 сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық
және эксперименттік жұмыстардың нәтижесінде негізделген қорытынды
тұжырымдар берілді.
I. ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің теориялық негіздері
Қазіргі кезеңде Қазақстан жастарын отансүйгіштікке тәрбиелеу еліміздің
егемендігін сақтап, өркениетті елу ел қатарына қосылуы қажеттілігінен
туындап отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның болашағы-қоғамның
идеологиялық бірлігінде атты еңбегінде ұлт ішіндегі бірлікті нығайту,
отансүйгіштікке тәрбиелеу, азаматтық келісім ахуалдарын жасау мәселелеріне
тоқталып, Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз –
қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын
билеуін қалыптастыру. Шынайы отансүйгіштікті, нағыз азаматтықты
қалыптастыру жеке бастың өзін айқын сезінуін, өз Отанын саналы түрде
таңдауын көздейді деген. (1.Б.43.)
Қазақстанда мекендейтін көптеген ұлттарды Біз қазақстандықпыз! дейтін
бәріне ортақ отаншылдық сезімі біріктіруі тиіс. Ол үшін, ең алдымен, осы
мемлекет атауына ие болып отырған қазақ халқының отансүйгіштік қасиеттері
жоғары деңгейде қалыптасуы керек болады. Ал отансүйгіштік тәрбиесінің
негізгі қайнар көзі мектептен басталады. Мұндай тәрбие беруде халқымыздың
тарихи мұраларын пайдалану мен тарихи тұлғалардың ұлттық құндылыққа
негізделген отансүйгіштік іс әрекеттерін үлгі тұтудың үлкен маңызы бар
екені нақтылана түсуде. Сондықтан зерттеу барысында отансүйгіштік,
патриотизм, құндылық, ұлттық құндылық ұғымдарына қатысты терминдердің
мәні мен мазмұны анықталып нақтыланды.
Педагогикалық сөздікте: құндылық – адамның ішкі құқы, ізгілігі,
адамдармен қарым-қатынасы, іс әрекет кезіндегі көрсетілетін қайырымдылығы,
тұрақтылығы, мейірімдік тәрбиесі делінген. Педагогикада құндылық оқу
және тәрбие жұмысы арқылы жүзеге асырылады. (2.Б.104.)
Осы аталған құндылықтарды таратушылар: жеке тұлғалар, әлеуметтік
топтар, саяси көзқарастары бірдей кісілер болуы мүмкін.Оның ішінде халық
педагогикасы құндылықтары ерекше орын алады. Халық педагогикасы
құндылықтары негізінде адамзат қоғамындағы барлық құндылықтар сақталып,
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқаны белгілі.Ал халық педагогикасындағы
ұлттық құндылықтар белгілі бір ұлтқа тән, адам болмысындағы, қарым-
қатынасындағы адами құндылықтың, ұлылықтың жетілген бейнесі. Халық
педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларға отансүйгіштік тәрбие беруде
жалпы отансүйгіштік ұғымына қатысты патриотизм, отаншылдық,
ұлтжандылық, елжандылық деген терминдер жиі қолданылады. Осы ұғымдардың
мән-мағыналарын нақтылау мақсатымен философиялық, педагогикалық сөздіктерге
назар аударылып, отансүйгіштік, патриотизм терминдеріне педагогикалық
тұрғыдан анықтама берілді.
Ғалымдар С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаева, С.Т.Иманбаева, т.б. жаңа әлеуметтік
даму жағдайында мектеп оқушыларына отансүйгіштік тәрбие берудің
тұжырымдамасында патриотизм ұғымына біршама талдау жасаған. Патриотизм
терминіне философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыда төмендегідей
сипаттама берілген.
Философиялық тұрғыда патриотизм – адамгершілік және саяси принцип,
сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс. Патриотизм
– адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі.
(3.Б.16.)
Педагогикалық тұрғыда Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп
аталады, нақты бір әрекет бейнесінде және қоғамнық сезімдердің күрделі
жиынтығында көрініс беретін, балаларының Отан-анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип. (4.Б.247.)
Психологиялық тұрғыда Патриотизм тұлғаның бойында – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту
сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды. (5.Б.117.)
Ал қазақстандық патриотизм көпұлтты Қазақстан үшін бірлік пен ерлікті
сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу идео-
логиясының діңгегі болып табылады. Бұл жерде ел Президентінің тұжырым-
дамасы бойынша Қазақстандағы ұлт аралық жарастықты негізгі атамекен-нің
иесі – қазақ халқы өз бойына алуы керек. Өйткені, халқымыз ұлтаралық
жалғастықты, сыртқы дүниемен өзара тиімді ынтымақтастықты жүзеге асыра алса
ғана өзнің өркениетті мемлекетіне ие бола алады – деп қазақстан-дық
патриотизмді қалыптастырудың негізгі тірегі қазақ халқына үміт артады.
Қазақстандық патриотизмнің қайнар көзі – халықтың береке бірлігінде,
ынтымақ ықыласында, елдігі мен ерлігінде және осы мемлекетіміздің күш-
қуаты, беріктігі мен өміршеңдігі, оның ұлан байтақ жерінің тұтастығы да
Отанды сүюге байланысты.
Сонымен патриотизм ұғымы жалпы мағынада жеке тұлғаның белгілі бір топ
немесе этносқа, сондай-ақ туған елге, жерге деген сүйіспеншілігі, нақты
мағынада өз Отанын сүюі, оған шын беріле қызмет етуін білдіреді.
Ал ұлтжандылық жеке тұлғаның өз ұлтына сүйіспеншілігін білдірсе,
елжандылық ұғымы мемлекеттегі бүкіл елге деген сүйіспеншілігін, жеке және
топтық мүддеден ұлт не ел мүддесін жоғары қоюы және оларға адал қызмет
етуін білдіреді.
Ұлттық отансүйгіштік мәселелеріне Ресей ғалымдары тарих, оның ішінде
әскери тарих бойынша көбірек көңіл бөлгені байқалады. Оларда патриотизм
ұғымы орыс патриотизмі, яғни ұлттық патриотизм негізінде анықталған.
Қазақстандық әскери ғалымдарда жауынгерлік тәрбие мен әскери патриотизм
мәселесіне біршама назар аударғаны байқалады. Мысалы, И.Захарченко,
А.Ильтенбаев әскери қызметкерлерді тәрбиелеу жолдарына біршама тоқталған.
Сонымен, отансүйгіштік ұғымын жоғарыда келтірілген ұғымдардан кеңі-рек
ұғым деп есептеп, былайша анықтама беруге тырыстық: Отансүйгіштік ұғымын
жеке тұлғаның туған жеріне, еліне, халқына, тілі мен дініне, қоршаған
ортасы мен табиғатына, сонымен қатар, ата-анасына, бауырлары мен
туыстарына, дос-жарандарына деген сүйіспеншілігі мен жауапкершілік сезімі
деп білеміз.
Осы отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруды халық педагогикасы құнды-
лықтары арқылы жүзеге асырудың тиімділігін ғылыми-зерттеу барысында
дәлелдеуді мақсат еттік. Осы мақсатта мектеп оқушыларының бойына отансүй-
гіштік қасиетті қалыптастыруға қатысты ғылыми зерттеулерге талдау
жасалынды.
Халық педагогикасы құндылығы, қазақтың ұлттық патриотизмі негізінде
қазақ халқы патриотизмінің тарихи-педагогикалық негіздеріне қысқаша
сипаттама берілді.
Халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиелік ұғым түсініктерінің біздің
дәуіріміздің алғашқы мыңжылдығынан бастап даму тарихы ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып мирас болып келе жатыр. Мұның өте әріден ілкі бастаулары, түп-
төркіні Орхон-Енесей (Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған) ежелгі жазба
ескерткіштерінен бастау алса, кейін Қорқыт ата тағылымдары мен жалғасып,
сол орта ғасырлардағы Жүсіп баласағұнның Құтты білік дастанында, Шығыс
Аристотелі атанған Әбу Насыр Әл Фараби еңбектерімен жалғасып, Қазақ хандығы
құрылған кезден былай қарай Ә.Бөкейханов, М.Сералин, А.Байтұрсынов,
Ғ.Қарашаев, Х.Досмұхаметов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, т.б. қазіргі
заманымызға дейін бір-бірімен сабақтасып дамып келе жатыр.
Бізге дейін ата тегімізден сыр шертетін Орхон жазулары сол кездің өзінде
(Ү-ҮІІІ ғ.ғ.) тәрбиенің қоғамдық рөл атқаруы мен қатар, жоғарыда
айтылған пікірлеріміздің растығын дәлелдейді.
Бүкіл түркі дүниесінің алтын діңгегі, ортақ қазынасы саналатын көне
түркі жазба ескерткіштері ата-бабаларымыздың ұрпақ болашағы, ел келешегі
үшін артына қалдырған баға жетпес асыл мұрасы. Тарих қойнауында сан
ғасырлар бойы сырын ішіне бүгіп, мүлгіп тұрған таңбалы тастардың бүгінгі
күнде жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиетін қалыптастыруда
маңызы зор.
Күлтегін, Тоныкөк және Білге қаған жырлары халықты бірлікке
шақырып, жастарды ерлікке, отансүйгіштікке тәрбиелейді.
Күлтегін жырындағы: Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық
болды – (6.Б.136.) деген жыр тармақтары ерлік пен соғыс және бейбітшілік,
тәуелсіздік туралы тебірене толғап, жастарды ерлікке, елді сүюге,
отансүйгіштікке тәрбиелеп тұр.
Тоныкөк жазбасында Отанға деген асыл сезім баса айтылған. Оны мына
үзінділерден көре аламыз: Бізге жеңіс әперген жер-суымыз – Отанымыз деп
білу керек... Қандай қағанат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз
табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші! – Құлақ қойып
тыңдаңыздар, тереңнен ойлап толғаныңыздар... Су ағысы тартылса жас жапырақ
қурайды адамдардан күш кетсе – жат кісіге бағынады деп келетін сөз
тіркестері бүгінгі ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеуде, үлкенді сыйлау,
батылдық пен тапқырлыққа үйретіп тәрбиелеуде тәлім-тәрбиелік мәні зор.
(7.Б.105.)
Сол сияқты Білге қаған жырларыда оқушылар бойына отансүйгіштік
қасиетін қалыптастыруда маңызы орасан.
Білге қаған жырының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі, өзінің Түркі
халқын жан-тәнімен сүйгендігі және оған шын берілгендігі жырланады. Ол
өзінің жасаған көп жорықтарында көптеген жерлерді өзіне бағындырып,
Көктүрік мемлекетін құдіретті күшке айналдырып, халқын байлыққа жеткергенін
былайша тұжырымдаған: Тәңірдің бұйрығы үшін халқымның көзін көрмегені
құлағының естімегені үшін күннің шығысына, күннің батысына, күндізге, түнге
жеткіздім.. Алтынның сарысын, күмістің ағын, жібектің тазасын, аттың
айғырын, тиынның көгін түркі халқына енгіздім деген жолдарында патриоттық
тәрбиенің көзі жатқандай.
Ол халқына сүйеніп, сеніп игілікті істерді атқарғанын, түркі халқының
батырлығын, оның өмірді бағалай білетінін және өзінің халқына шексіз
сенетінін төмендегідей қысқа тұжырымдаған: Ей Түрік! Жоғарыдағы аспан
құламай, төмендегі жер тесілмей сенің мемлекетіңді,әдетіңді кім жоя алады
(8.Б.124.)
Көне Түркілерде ұрпақтың отансүйгіштік қасиетін бойына сіңіріп өсуіне
көп көңіл бөлген. Оған жоғарыда келтірілген үзінділер дәлел.
Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жаны мен қоса тәнінің
шынығуына, елі мен жерін жан тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны қалғанша
жаудан қорғайтын болғанын қалайды. Қорқыт ата тағылымдары кітабында Жол
қиындығын көрмеген, жабы мінбеген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден келер
пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып,соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш
сермеп күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғыда қылыштай
кесіп түседі. ...Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын, жауға оқтаған
садағың өткір болсын (7.Б.126.)
Осы сөздері арқылы Қорқыт ата болашақ ұрпақ бойында ерлік күші бар,
сол күш арқылы Отанын жаудан қорғай білуге, отанды сүйіп, қастерлей
білуге бағыттады.
Осыдан сан ғасыр бұрын біздің туған топырағымызда дүниеге келген, жер
жүзі мәдениетінің жарық жұлдызы іспеттес ұлы ғалым, энциклопедист,
данышпан философ, әдебиетші-ақын, математик, медицина, астрология, тіл
білімі ғылымдары бойынша көптеген құнды ғылыми еңбектер қалдырған Әбу
Насыр Әл-Фараби бабамыз сол кездің өзінде-ақ жас балалардың елін, жерін,
халқын құрметтеуге, өз Отанының азаматын тәрбиелеу мәселесін көтерген. Ол
өзі шетелде ғылым, білім іздеп жүрсе де, өз Отаны үшін қызмет істеп
жатқанын тілге тиек етеді.
Әл-Фарабидің отансүйгіштікке, елжандылыққа тәрбиелейтін асыл мұраларын
халық аузында сақталған мына өлең жолдарынан көре аламыз:
Кеткенім жоқ, елім сенен атақ, бақыт, тақ іздеп,
Шықтым, жүрдім шалғай ғылым атты шам іздеп,
Ақтадым мен ақ сүтіңді, келгенімше шамамның.
Ассамдағы сексен жастан, сәбиіңмін, балаңмын.
Жүзім ашық, көңілсіз күйге түстім мен бүгін
Саған деген серпе алмаймын ынтызарлық түндігін,
Айналайын атам қыпшақ, туған жерім, сағындым,
Өз атыңа, үрметіңе қайда жүрсем табындым. (9.Б.105.)
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары – Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан байқауға болады.
Ш.Уәлиханов қазақ халқының тарихи прогресс жолына түсуге және өркениет
шыңына шығуға қабілетті екеніне ешқашан күмәнданған емес. Оның жолы халықты
ағарту, оны бостандыққа, ілім мен білімге жеткізу деп біледі. Ол
отансүйгіштік сезімнің қалыптасуы туралы Менің патриоттық сезімім ірбіт
сандығындай, мен ең алдымен, өз отбасымды, туған – туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл – аймақ, ел жұртымды, руластарымды, одан
соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын, Ресей жұртын қадірлеймін,
деген екен. (10.Б.312.)
Қазақ ағартушы педагогы Ы.Алтынсариннің де өз халқының болашағына
сенімі мол болды. Ағартушы әділетсіздікке, заңсыздыққа қарсы болды,
халықтың сауатын ашып, өркениетті елдер деңгейінде көруді армандады.
Жастардың Отанға, елге, жерге, әдет-ғұрыпқа сүйіспеншілігін,
патриоттық сезімін халықтың ауыз екі шығармашылық арқылы қалыптастыруға
талпынды. Оны бүгінгінің іс-тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Абайдың өзі қазақ жастарын ерік күші мықты, еңбексүйгіш, өз халқы, өз
жерінің жақсы тұрмысына бөгет болатын жағдайларды жеңуге, ғылымды үйреніп,
білім алуға құштар етіп тәрбиелеуге көп еңбек сіңірді. Ол қазақтарда
өзінің ұлттық мақтаныш сезімі болу керек дегенді айтты. Мұндай патриотизм
мен интернационализм идеяларын ол жиырма бірінші қара сөзінде айтқан.
Абай, мақтанның екі түрлісі болады, біреуі адамның өзін дұрыс ұстағысы
келетіндігінен, екіншісі мақтаншақ ойдан туады дейді. Үлкендік, – деп
жазды Абай, – адам ішінен өзін-өзі бағалы есеп қылмақ. Яғни надан
атанбастығын, жеңіл, мақтаншақ, әдепсіз, арсыз, пайдасыз, сұраншақ, өсекші,
кеселді – осындай жарамсыз қылықтан сақтанып, ол мінездерді бойына қорлық
деп біліп, өзін ондайлардан зор есептемек. (11.Б.16.)
Абай өз қызметін Отан мен халық алдындағы борышым деп түсінеді. Оның
шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының
болашағына деген қамқорлықпен айшықталған. Оның патриотизмі туған ел
табиғатына, озық дәстүрлері мен ұлттық мінезінің жақсы жақтарына деген
сүйіспеншілігінен көрініс тапты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі отансүйгіштік елдің тәуелсіздігін, бірлігін
сақтауға арналған тәрбие көздері болған. Бұл кездегі отансүйгіштік ұлттық
сипатымен дараланады.
Қазақ хандығы Ресей империясының құрамына енгеннен бастап, Ресей
қазақтың жерін, саяси және экономикалық бірлігін толық алып, қазақты
шоқындыру және орыстандыру үрдісіне кірісе бастады. Бұл кездегі қазақ
патриотизмі Ресейдің отаршылдығына қарсылық сипатымен ерекшеленеді.
Осы кезде өмір сүрген, патриоттық тәрбие арқылы жас ұрпақ бойына отанды
сүю, еліне, жеріне қызмет етуге тәрбиелеу туралы қазақ халқының
ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері: Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов,
М.Сералин, А.Байтұрсынов, Ғ. Қарашаев, Х. Досмұхамедов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов және т.б. еңбектерінде көп көңіл бөлінген.
Біз өз зерттеуімізде халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушы-ларды
отансүйгіштікке тәрбиелеуді қарастырып отырмыз. Халық педагогикасы
құндылықтарына үлес қосқан қазақ зиялыларының өмірлері мен олардың мұралары
да оқушыларға отансүйгіштік тәрбие берудің тиімді құралы бола алады.
Солардың кейбіреулеріне көңіл аударалық. Ш.Құдайбердиев шығарма-ларында
отансүйгіштік мәселесі әр қырынан көрініс беретіні байқалады.
Шәкәрімнің өз өмірі туралы өлеңінде қадірлі туыстың жетім баласына
ағайындарының қамқорлық жасап, әлпештеп, ардақтап өсіргені бейнеледі. Мұны
қазақтың туысқандығының шынайы көрінісі деп білеміз.
Шәкәрім алғашқы қазақ мерзімді басылымдарына зор жанашарлық көрсетіп,
мақалалар жазып, тіпті оларға әндер де шығарған. Бұл Шәкәрімнің мерзімді
басылымды қолдау, оны насихаттау арқылы көрінетін отансүйгіштігін
білдіреді. Оның Түрік, қырғыз-қазақ hәм хандар шежіресі кітабы Шәкәрімнің
отансүйгіштігінің ұлт тарихы жөніндегі сипатын көрсетеді. (12.Б124.)
Әлихан Бөкейханов Ф.А.Щербина бастаған экспедицияға қатысып, Қазақ-
станда переселендер үшін артық жер жоқ екендігін негіздеген еңбегі қазақ же-
рінің тұтастығын көздеген азаматтығын көрсетеді. Ә.Бөкейхановтың түрлі мер-
зімді басылымдардағы көптеген көкейкесті мақалалары оның саяси-әлеуметтік
және экономикалық жағдайларға байланысты отансүйгіштік көзқарастарын
көрсетеді. Оның: Тірі болсам, хан баласында қазақтың қақысы бар еді, қазақ-
қа қызмет қылмай қоймаймын, деген сөздері оның өз ұлтына деген шексіз
сүйіспеншілік сезімін білдіретін ант сөздері болып табылады. (13.Б.253.)
Мұхаметжан Сералин өзі шығарған журналын “Айқап” деп атап, оның себебін
түсіндірген. Мұнда журнал атауының өзі ұлтжандылықтың айқын айғағы болып
табылады. Ұлттық мүдде ақпараттық іс-әрекет арқылы көрінеді. М.Сералин
қазақ қоғамындағы әйелдер тағдыры туралы мақалаларын оның қазақ қыздары мен
әйелдерінің әлеуметтік теңсіздігіне қатысты ұлттық отансүйгіштіктің бір
қыры деп білеміз. Оның жетімдер туралы мақаласында, қазақ халқының
салтына, оның ішінде жетім, жесіріне қамқорлық мәселесіндегі отансүйгіштік
көзқарасы көрініс береді. Сөйтіп, М.Сералин мақалалары қазақ елінің
ертеңін, жерінің тұтастығын, ұрпағының болашағына арналған көкейкесті
көптеген мәселелерді дер кезінде көтере білген отансүйгіштігімен
көрінеді. (14.Б.26.)
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің төл заңдылығына негізделген әліпби
түзуі қазақтың ұлттық ерекшелігін, дербестігін сақтап қалу қамындағы үлкен
отан-сүйгіштік қадамды байқатады. А.Байтұрсыновтың саяси-әлеуметтік тұрғыда
отансүйгіштігінің айғағы қазақтың алғашқы бейресми газеті – Қазақ газетін
шығаруын атап айтуға болады. Ахметтің Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл
болмақшы, Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы деген сөздерінен баланы
жасытпай, намысшыл, арлы азамат етіп тәрбиелеу керек деген идея аңғарылады.
(12.Б.251.)
А.Байтұрсыновтың кейбір оқығандардың өз ұлтын менсінбейтінін сынайды.
Ол орысша орта, я жоғары білімді азаматтардың, тіпті, аз екеніне қынжылады.
А.Байтұрсынов орысша оқыған азаматтардың көпшілігі халық үшін қызмет етпей,
өз күнкөріс қамымен жүргеніне назар аударады.
Ғұмар Қарашаевтың Тіршілік таласы атты мақаласында отансүйгіштік
ойлар қазаққа өзге елдердегі шаруашылық бәсекелестігі туралы түсінік
береді.
Тарихи өлеңдерде белгілі бір кезеңде өмір сүрген аты белгілі адамдар,
негізінен жоңғарларға және орыс импералистеріне қарсы қазақтардың бас
бостандығы үшін күрескен кездегі тұлғалар жырланды – деген сөздері орыс
отаршылдығына қарсы ұлтжандылығын білдіреді.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырып
алып, қазақты көпір қылып Азияға аттау болды – деген сөздері Ресей
өкіметінің қазақты экономикалық отарлау саясатына байланысты отансүйгіштік
көзқарасын көрсетеді. (15.Б.116.)
Отансүйгіштік мәселесі Халел Досмұхамедовтың Жәңгір хан туралы
пікірінен де көрініс береді. Онда отаршылдық тәрбиенің хан баласында ұлт
мүддесінен ауытқытатынын айтады және жат жұрттық тәрбие ықпалына қарсы
отансүйгіштік көзқарасты байқатады. Халел Исатайдың іс-әрекетін Жәңгір
ханға қарама-қарсы сипаттай отырып, Исатай ерлігі арқылы халық үшін үй-іші,
өз басын да құрбан етуге барған күрескер рухына бас иіп, оның
отансүйгіштігін ұрпаққа өнеге ретінде ұсынады.
Халел Сингармонизм – түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Осы
күндерде қазақ-қырғыз секілді елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы
өзгермеген – деп ұлттық мақтаныш сезімімен жазады.
Х.Досмұхамедовтың Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше сөйлесең, бұл
– сүйініш; ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – күйініш –
деген сөзі кейінгі ұрпаққа арналған өсиет тәрізді. (16.Б.25.)
Міржақып Дулатов Серке газетінде жарияланған Біздің мақсатымыз атты
мақаласын патша отаршылдығына қарсы оның отансүйгіштік ойларының тұңғыш
ашық көрінісі. Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық. Оның
ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады деген сөздерінде патша
өкіметінің рухани отарлауына қарсы Міржақыптың отансүйгіштік ойлары ашық
айтылған.
Соғыс жағдайын енгізіп, 87 статья бойынша әр жерлерде дала соттарын
құрды. Бұл соттардың шешімі бойынша жанымен, тәнімен туған халқына берілген
азаматтар асылып, атылып кетті деген сөздерден патша өкіметінің қазақ
азаматтарын қуғынға ұшыратуына қарсы Міржақып отансүйгіштігі айқын
көрінеді. (17.Б.63.)
Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерінен патриоттық сезімнің тұнып тұрғанын көре
аламыз. Оның өлеңдеріне жеке-жеке талдап қарайтын болсақ, Сүйемін деген
өлеңінде қазақ азаматының патриотизмінің анаға, сүйген жарға, туған ел мен
жерге деген сүйіспеншілігі арқылы көрініс табады.
Бабамның тілі деген өлеңі – қазақ тіліне деген ақынның отансүйгіштік
сезімінің шынайы көрінісі.
Түркістан өлеңі оның жалпы отансүйгіштік сезімін көрсетеді.
Мешіт hәм абақты өлеңіндегі отансүйгіштік халық үшін қызмет етуге
түрме де тосқауыл бола алмайтындығымен көрінеді. Сөйтіп, Мағжан өлеңдері
отансүйгіштікті оятудың, оны халық арасында насихаттаудың тамаша үлгісі
болып табылатындығы байқалады. (18.Б.6.)
ХХ ғасырдың басында қазақтың тұңғыш психолог ғалымы Жүсіпбек Аймауытов:
Естеріңде болсын: қара халықтың мәдениетті болуынан, мәде-ниетті кісінің
қазақ болуы қиын, баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне
жақындатып тәрбиелеу керек. ...Ұлтын шын сүйіп аянбай қызмет қылған азаматы
көп жұрт – күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, күресте тең түсіп, басқаларға
өзін елетіп отыр. Ұлты үшін қызмет қылмай, бас қамын ойлап жүрген
азаматтардың елі артта қалып отыр. Ұлтшыл жұрттар, әне, Германия, Жапония,
Англия, Түркиялар, олардың баласы жасынан “ұлтым” деп өседі, есейген соң
бар білімін, күшін жұртының күшеюіне жұмсайды. Ерлік, қайрат үнемі бір
жұмыста көріне бермей, күндегі уақ-түйек жұмыста да көрінуі керек – деген
еді. (19.Б.23.)
Ерлік, қайратымызды ірі істермен көрсете алмасақ та, оқушыларға халық
педагогикасы құндылықтары арқылы отансүйгіштік рух беруге тырысуымыз
керек.
Жер бетінде алапат, қанқұйлы, сұрапыл соғыстардың бірі – 1941-1945
жылдардағы Ұлы Отан соғысы. Өз тарихында мың өліп, мың тірілген қазақ халқы
бұл соғысқа да лайықты үлесін қосты. Бұл соғыста қанша ерлеріміз елі үшін,
жері үшін жанын қиды. Олар соғысқа еріккеннен барған жоқ, болашақ жас
ұрпақтардың бүгінгі күні біреудің қол астында емес, өз елінде өмір сүруі
үшін жан алып, жан берді. Бұл кездегі қазақ патриотизмі немістерге
қарсылық сипаты мен ерекшелінеді.
Әдетте ел қорғауға ер азаматтар шақырылса, бүкіл Орта Азия
республикаларынан қазақтың қос аруы Әлия мен Мәншүк өз қалауларымен
барып, Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді.
Бұл кездейсоқтық емес еді. Гүлдей нәзік аруларды түтеген оққа қарсы
жетелеген не нәрсе, қандай күш еді? Сөз жоқ, түп-тұқияннан қанмен,
сүйекпен бірге қайнап келе жатқан рух күші еді. Ол ұрпақтан-ұрпаққа өтіп
келе жатқан болмыстағы намыс, қажыр-қайрат, өжеттік, Отанға, туған жерге
деген сүйіспеншілік, дұшпанға деген өшпенділік еді.
Елін ерекше сүйген, елдік қасиеттерді көкірегіне тұмар ғып түйген Хас
батырларымыз Мәншүк пен Әлияның ерлік мұрасы бүгінгі ұрпақты
отансүйгіштікке тәрбиелеудің негізгі көзі болып табылады.
Қазақ халқын құрып кетуінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан
байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы
жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші.
Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпаққа қашан болса да өнеге болмақ.
Оқушы бойына отансүйгіштік сезімін қалыптастыруда, патриоттық санасын
дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, ержүрек қолбасшы, жазушы, Батыр,
Қазақстанның қаһарманы Б.Момышұлының қалдырып кеткен өсиеттері мен ерлікке
толы шығармаларының алатын орны ерекше.
Ол ар-намыс, ождан үшін күрес, Отанды қаны қалғанша қорғау, Отанға
берілген адам болуы тәрбиенің өзекті мәселесі екенін айта келіп: бұл
ұғымдар үздіксіз тәрбие арқылы сана-сезімге сіңіреліді де, адамның бойында
саналы іс-әрекет жасау үшін дербес мінез-құлық қалыптасады. Опасызда отан
жоқ, Отансыз сатқын қорқақ бұралқы итпен тең, Ерлік тәрбиеден туады,
Анамнан батыр болып тудым деу ақымақтық деп қарайды
Жеңіс кілті Отансүйгіштікте ол балаға жөргекте жатқанынан бастап
үйретілуі, қанына кіріп, сіңірілуі тиіс.
Дәстүр – тәрбиенің басты қайнары. Ал дәстүр ұлттық тәрбиеден өзекті
орын алады. Отан сүюшілікті ұлттық дәстүрмен жалғастырып балаға саналы
түрде берілуі керек дейді. (20.Б.142.) Ол ұлттық дәстүрді сіңіруде мақал-
мәтелдердің, батырлар жырының, терме-толғаулардың тәлімдік мәніне
тоқталады.
Қазақ халқының тарихындағы елеулі өзгерістер Қазақстан өз
мемлекеттігін, тәуелсіздігін алуы. Бұл қазақ халқының өз дербестігіне
деген ұлтжандылығының көрінісі.
Тәуелсіздік бізге оңайлықпен келген жоқ. Оның жолында қазақ халқының
көптеген жастары қыршын кетті. Егемен ел болуымызға еңбек етіп, өз жанын
берген Қайрат, Ербол, Ләззат, Сабиралардың ерлік істері бүгінгі ұрпақты
отансүйгіштікке тәрбиелеуде маңызы зор.
Қайраттың тар жол тайғақ кешседе өлімге қарсы тұрып, өз елі,
халқы үшін аянбады.
Қайрат деген атым бар
Еркек деген затым бар
Еркек тоқты құрбандық
Атам десең атыңдар – деп қайсарлық танытуы оқушы
бойына патриоттық сезімді ұялатары сөзсіз. (21.Б.285.)
Біз оқушы бойына отансүйгіштік қасиетті қалыптастыру мақсатында
жоғарыда келтірілген қазақстандық патриотизмнің негізін салуға ықпалын
тигізген ғұламаларымыздың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтарға тоқталдық.
Оны төмендегі кестеден көре аламыз.
Кесте-1. Жеке тұлғаны отансүйгіштікке тәрбиелейтін халық педагогикасы
құндылықтардың тарихи-педагогикалық мұраларындағы ұлттық құндылықтар
№ Халық педагогикасы құнды- Ұлттық құндылықтар
лықтары
1 Орхон-Енесей жазбалары – елін жан тәні мен сүю;
Күлтегін, Тоныкөк, – елін қорғау;
Білге қаған – ынтымақта,бірлікте өмір сүру;
2 Қорқыт ата тағылымдары – елі мен жерін қорғау;
Қорқыт ата кітабы – отанын қастерлеу;
– халыққа қызмет ету;
3 Әл-Фараби трактаттары – елін, жерін, халқын құрметтеу;
Мәселенің түп мазмұны, – өз Отаны үшін қызмет ету;
Бақытқа жету, т.б.
4 А.Құнанбаев өлеңдері, қара – бодандыққа қарсы;
сөздері – әйел теңдігі;
– оқу, білімге талпыныс;
5 Ы.Алтынсарин шығармалары – халыққа қызмет ету;
– ана тілінде мектептер ашу;
– оқуға, білімге шақыру;
6 Ш.Уәлиханов еңбектері – халықты ағарту;
– бостандыққа, ілім мен білімге
жеткізу;
7 А.Байтұрсынов Тіл құралы, – баланы намысшыл етіп тәрбиелеу;
Тіл тағылымы, Оқу құралы, – өз ұлтын менсінбейтіндерге қарсы
т.б. еңбектері әрекет ету;
– қазақ мектебін құру,әліппе жасау;
8 Ш.Құдайбердиев Үш анық, – ұлт қамы;
Мұсылмандық шарты, т.б. – діни танымдар;
– жетім мен жесірге қамқорлық;
9 Ә.Бөкейханов Саяси-әлеумет-тік– ұлт тәуелсіздігі;
тақырыптағы мақалалар. – тектілік;
– бостандық, теңдік идеясы;
10 М.Дулатов Көкейкесті –автономиялы тәуелсіз қазақ
мақала-лары мен бастауыш мемлеке-тін құру идеясы;
мектепке –елжандылық, имандылық тәрбиесі;
арналған оқулықтары.
11 М.Жұмабаев Педагогика және – отаршылдыққа қарсылық ойлары;
өзге де оқулықтары – анаға,жарға,ел мен жерге махаббат;
12 Ж.Аймауытов Психология, – ана тілінде мектептер ашу;
Психология және кәсіп – туған елге, жерге сүйіспеншілік;
таңдау, т.б. еңбектері – қазақ тілінде психология терминін
қалыптастыру;
13 Б.Момышұлы өсиеттері. – ар-намыс,ождан үшін күрес;
– туған елге сүйіспеншілік:
Біз жоғарыда атап айтып кеткен ғұламаларымыз, ақын-жазушыларымыз өз
шығармалары мен еңбектерінде Отансүйгіштік қасиетін қалыптастыру мәселе-сін
шешудің басты тәсілін табуға тырысқандықтарын көрсетті. Отанды құрметтеу
оны қорғау қазіргі ұрпаққа үлкен міндеттер жүктейді.
1.2. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің жүйесі
Қазіргі уақытта халық педагогикасы құндылықтары негізінде патриоттық
тәрбие беру – жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті бүкіл халықтық
мәселеге айналып отыр. Патриоттық тәрбие беру проблемасы Қазақстан
Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама жобасында орын алуы, арнаулы өкіметтік қаулы-қараларының
қабылдануы, патриоттық тәрбие беру қажеттілігінің күннен күнге арта түсуі –
бұл істі жүзеге асыруды бала бақшадан бастап жоғары оқу орындарына дейінгі
тәрбие орындарында оқу-тәрбие жұмыстарының әртүрлі формалары мен әдістерін
пайдалануды міндеттеп отыр.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге
дәлелдеді. Енді басты міндет – осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың
әлеуметтік, эканомикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды – отаным деп таныған
әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Мұның басты
шарттарының идеяларын Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2030 жолдауында
Біздің балаларымыз бен немерелеріміз бабаларының игі дәстүрін сақтай
отырып, қазіргі заманғы өз елінің патриоты болады деп нақты көрсеткен.
(22.Б.176.)
Қазіргі кезде әлемдік қауымдастық Қазақстанды нарықтық экономика елі
ретінде танып отыр. Тәуелсіздік алған қысқа тарихи кезең ішінде Қазақстан
экономикада сілкініс жасады. Әлемдік өркениетпен ықпалдасуда, жаңа
прогресшіл технологияларды пайдалануда елдің әлеуметтік-экономикалық
перспективалары айқындалған.
Осыған орай қоғам өмірінің жаңа сапасының негізін құрайтын және елдің
экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің аса маңызды факторлары әрі
базасы болып табылатын, қоғамдық даму деңгейінің өлшемдері ретінде,
қазіргі білім беру жүйесінің, адам капиталының рөлі мен мәні арта
түседі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы-ның
Қазақстан мұраты деп аталатын бөлімінде – еліміздің тұтастығын, оның ішкі
және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі, жастарды отаншылдық,
елжандылық патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді.
Жаппай патриотизм үлгісі кешегі 1986 жылғы әлемді дүр сілкіндірген қасі-
ретті желтоқсан оқиғасы болатын. Соны бүгінгі ұрпақ білуге, қастерлеуге
тиіс. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру Қазақстан
Республикасының Білім Министрлігі ұсынған Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы
жобасында қазақ халқының ерлік, жауынгерлік тарихымен, ұрпаққа ерліктің
өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір-өнегесімен таныстыруға, өз
жерін, елін қорғай алатын елжанды, ұлттық намысы мол, жігерлі азаматтар
тәрбиелеуге ден қойылған. (23.Б.4.)
Қазақстан Республикасының Білім Минстрлігінің Қазақстан мектептерін-
де әскери-патриоттық тәрбие деген еңбекте оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің әр түрлі формалары мен әдістеріне, мектеп жасындағы балаларды Отан
қорғауға дайындық жұмыстарына мән берілген.
Ал Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарлама жобасының міндеттерінде Мектептегі оқу пәндері
бағдарламасын оқушылардың бойында патриоттық дүниетаным мен азаматтық сана
қалыптастыратын қосымша оқу материалдарымен қамтамасыз ету мәселесіне
арнайы көңіл аударған. (24.Б.2)
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан
өзгерістер мен онша үндеспей отыр. Қазір педагогикалық қоғамның алдында
білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды
міндеттері туралы, оның жүйесінің негізгі принциптері Қазақстан Республика-
сының 2015 жылға дейінгі білім берудің дамыту тұжырымдамасында
көрсетілген.
Осы тұжырымдамаға сәйкес мектептегі тәрбие жұмысы сақталуы және
дамуы тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының Білім берудің деңгейлері мен мазмұны бөліміндегі Орта
білім беру бөлімінде жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағалай білуге, өзін-өзі
іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру керек деп көрсеткен.
Осының негізінде азаматтыққа, адамның құқықтары мен бостандықтарына
құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу міндеті
қойылған. (25.Б.4.)
Ал Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында Адам ресурстарын даярлау сапасын
арттыру, жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының
басымдықтары негізінде көп деңгейлі білім берудің ұлттық жүйесін жаңғырту
мақсаты қойылған.
Бұл бағдарламада:
– Қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адамның
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу;
– Мемлекеттік тілді басым дамыту;
– Отандық дәстүрлер, әлемдік тәжірибе және тұрақты даму қағидаттары
негізінде білім беру мен құрылымын жаңарту міндеттері қарастырылған.
(26.Б.2.)
Осы міндеттер негізінде оқушыларға халық педагогикасы құндылықтары
арқылы тәрбие беруді көздейміз.
Тұжырымдама, бағдарламаларда көрсетілген міндеттер қазіргі таңда
қазақстандық патриотизмді қалыптастыруды көздейді. Қазақстан Республика-
сының көрнекті саясаткері Ш.К. Беркімбаеваның Ұлттың сапасы қазақ
мектебіне тікелей байланысты – деп атап көрсеткендей, мектеп білім ошағы
ғана емес, руханият ошағы да. (27.Б.12.)
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп жастардың
отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді.
Келешек жас ұрпақ елін, жерін сүйетін, Отанын құрметтейтін, азаматтық,
адамгершілік қасиеті мол, білімді де парасатты, ата-баба әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін бойына сіңірген, шымыр да шыныққан азаматты тәрбиелеудің алтын
діңгегі халық педагогикасы десек, оның қазіргі оқыту жағдайындағы
мүмкіндігі зор.
Келешектің иесі жастар. Сондықтан қоғам талабына сай, сол қоғамды
көркейтіп, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Жаңа
білімнің тізгінін ұстайтын еркін елдің ертеңгі шығармашылық кемеңгерлерін
тәрбиелеу, ұдайы үздіксіз даму барысында қалыптасатыны белгілі. Мен келе-
шектің иесімін деген баланың бойында білім, білік, адамгершілік, ар-намыс
пен қатар отансүйгіштік қасиеті болуы қажет. Отансүйгіштік қасиетті қалып-
тастыруда, Қазақстан Республикасының қаулы-қарарларындағы міндеттерге сай,
жоғарыда келтірілген халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынды.
(Сурет-1)
Сурет-1 Халық педагогикасы құндылықтар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің
құрылымдық-мазмұндық моделі
Модель жасауда негізге алынған қағидалар:
1. Мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің ғылыми-
педагогикалық негіздерін айқындауда қазақтың халықтық тәрбиесіне, әдеби-
тарихи мұраларына және олар туралы ғылыми-педагогикалық зерттеулерге
сүйену;
2. Халық педагогикасы құндылықтар арқылы мектеп оқушыларын отан-
сүйгіштікке тәрбиелеу жолдары, мотивациялық (патриотизмнің психология-лық-
педагогикалық), танымдық (патриотизмнің тарихи-танымдық) және мазмұндық
(патриотизмнің іс-әрекеттік) аспектілерде жүзеге асырылуы;
3. Халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушы отансүйгіштігінің
қалыптасуы туыстық, ұлттық және қазақстандық патриотизм түрінде көрініс
беруі.
Құрылымдық-мазмұндық моделдің негізгі мақсаты - оқушылардың отан-
сүйгіштік қасиеттерін халық педагогикасы құндылықтар негізінде қалыптас-
тыру. Оқушыларды халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1 бөлім. Қазіргі кезеңде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.1. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 бөлім. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы сыныптан тыс жұмыстар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің экспери-менттік тәжірибе
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.1. Сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2.2. Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі эксперименттік жұмыс
нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Әлемдегі болып жатқан тарихи-әлеуметтік,
саяси-экономикалық өзгерістер қоғамымыздың барлық саласында, соның ішін-де
білім беру саласында да түбегейлі, заман талабына сай дамуды талап етуде.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан бері республикадағы
аза-маттардың отаншылдық рухын қалыптастыру бағытындағы жұмыстарды қайта
қарап, оларды қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес жетілдіру жұмыстарын
жүргізуде.
Қазіргі жалпы білім беретін мектептің болашағы ондағы оқу-тәрбие жұмы-
сының дұрыс ұйымдастырылып, әдістемелік жағынан тиімді де сапалы жүзеге
асырылуына тікелей байланысты екені белгілі. Халық педагогикасы құндылық-
тар негізінде оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу – мектептегі оқу тәрбие
жұмысының тиімді бағыттарының бірі.
Еліміздің азаматтарын отансүйгіштікке тәрбиелеу үшін отан тарихын оқып
үйрену және туған елге қызмет ету мүмкіндігін туғызу мақсатында мемлекеттік
деңгейдегі маңызды құжаттар: Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, Қазақстан Республикасы-ның
азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жобасы
білім және тәрбиелеу үрдістерінде басшылыққа алынып отыр.
Қазақстан Республикасы азаматтарын осы өлкедегі ата-бабаларының салт-
дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын оқып үйрену, туған өлке тарихымен тереңірек та-
нысу болашақ ұрпақ тәрбиесінің негізі болуы шарт. Халық педагогикасына үлес
қосқан әлемдік деңгейдегі тарихи тұлғалардың, қазақ зиялыларының еңбекте-
ріндегі ұлттық құндылықтарды жас ұрпаққа таныстырып, олардың туған Отан-ға
деген отаншылдық қасиеттерін қалыптастыру, қазақстандық отансүйгіштікке
тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру бүгінгі
күннің кезек күттірмес міндетіне айналуда. Бұл орайда, халық педагогикасына
үлес қосқан ғұламалардың ұлттық құндылықтарындағы тарихи-педагогикалық
мұраларына ерекше назар аударуымыз керек.
Жалпы халық педагогикасы құндылықтарын оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеуде пайдаланудың қажеттігі күннен күнге артып отыр. Қазақстан
Республикасын мекендеуші қазақ және өзге ұлт өкілдерінің жас буындарын
отаншылдық сезімге тәрбиелеуде аталған халық педагогикасы құндылықтарын
оқып үйрену қазіргі жастардың ұлтжандылық және елжандылық іс-әрекет
белсенділігін арттыруда, олардың отансүйгіштік қабілеттерін қалыптастыруда
айтарлықтай үлес қоса алады.
Тәуелсіз Қазақстанымыздың ертеңгі болашағы – мектеп оқушыларын
елжандылыққа, өз Отанының адал ұлы болуға ұлттық, халықтық тұрғыда
тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Олар ескінің көзіндей, жаңаның
өзіндей болып, ХХІ ғасыр есігінен еніп жүре алатын рухани дүниесі бай,
интелект деңгейі жоғары, білімді де білікті болуы шарт.
Отанын сүйгіш, еңбекқор, ізденімпаз, қабілетті адам даярлау мақсаты
жолында, ең алдымен, жастарға оқу-білім және тәрбие беру ісін дұрыс жолға
қоюы тиіс. Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты.
Отан деген ұғым оқушы санасына жарық дүние есігін ашқан үйі, ата-анасы,
ағайын, туыстары, құрбы-құрдастары, туған жері, кең байтақ гүл жазира дала-
сы, тау-тасы, өзен-көлі, сылдырлап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылда-
нып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде танылуы керек. Міне,
осын-дай сананы қалыптастыруда халық педагогикасы құндылықтарының рөлі
орасан зор.
Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарынан өз елімізді көруіміз үшін, оқушы-
ларды өз елін құрметтейтін, Отанын сүйетін ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеуді
көздеп отырмыз. Ол үшін халық педагогикасы құндылықтарының маңызы ерекше.
Қазақтың сонау ерте заманнан келе жатқан Көне түрік тағылымдарынан
бастап, Шығыс Аристотелі атанған Әбу Насыр еңбектерінде, М.Қашқари,
Ж.Баласағұн еңбектерімен жалғасып, Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі былай
қарайғы Абай, Ыбырай, Шоқан, Шәкәрім тағылымдарының, ХХ ғасыр зиялылары
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ғ.Қарашаев,
Х.Досмұхамедов, Ә.Бөкейханов сынды зиялыларымыздың баға жетпес
мұраларындағы ұлттық құндылықтар жеткіншектерді отансүйгіштікке
тәрбиелеуде қазақ халқының болашағын қалыптастырушы күш деп білеміз.
Ал Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарлама жобасының міндеттерінде: Мектептердегі оқу пәндері
бағдамасын оқушылардың бойында патриоттық дүниетаным мен азаматтық сана
қалыптастыратын қосымша оқу материалдарымен қамтамасыз ету мәселесіне
арнайы көңіл аударған. Соған орай, осындай оқу материалдарының қатарына
халық педагогикасы құндылықтарын енгізуге мүмкіндігі мол. Халық
педагогикасы құндылықтары мектеп оқушыларын қазақстандық отансүйгіштікке
тәрбиелеуде айтарлықтай маңызды бола тұрғаны мен, ол мәселе арнайы
зерттеу нысанына айналмаған.
Педагогика, педагогика тарихы мен теориясына, этнопедагогикалық тәрбие
үрдістеріне қатысты мәселелер Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Құнантаева,
Б.Альмұхамбетова, С.Ұзақбаева, К.Қожақметова, А.Ильиясова, Р.Дүйсембинова,
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қамтылған. Олардың ғылыми-зерттеу
еңбектерінде халық педагогикасы құндылықтар тәлімдік көзқарасы сол кезең,
заман талаптары мен ағымына қарай талданып, халық педагогикасы құн-
дылықтардың қазіргі кезде пайдалану жолдары қарастырылған. Бірақ, аталған
ғалымдардың еңбектерінде халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушы-ларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін арнайы зерттемеген.
Бұл міндеттерді шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған
зерттеулерде қарастырылған. Осы зерттеулердің мынадай бағытта дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: адам мен құндылықтардың әлеуметтік-
философиялық, психологиялық негіздерін С.Нұрмұратов, Қ.Жүкеш, Т. Әлсатов,
К.Ибраева, С.Ерасов, т.б. құндыққа бағдарлау жолдарын Г.Қ.Нұрғалиева,
К.Тойбағаров, т.б. ұлттық тәрбие құндылықтар жүйесін К.Ж.Қожақметова,
Ж.Ж.Наурызбай, А.Каплиева, К.А.Оразбекова т.б. ғалымдар қарастырған. Мектеп
және жоғары оқу орындарында патриоттық тәрбие беру жолдарын ТМД елдерінің
ғалымдары айтарлықтай көңіл аударғаны байқалады. Мысалы, Ресей ғалымдары
Ю.Наушова, В.Фарфоровский, Ф.Люк, т.б. оқушыларға сынып және сыныптан тыс
уақыттарда патриоттық тәрбие беру мәселесін қарастырса, И.Кравцов,
И.Павлов, А.Солдатенко, т.б.патриоттық тәрбие беру-дің әдіснамалық
негіздерін, ал С.Винникова әскери курсанттарды патриотизмге тәрбиелеу
әдістерін зерттеген. Л.Алимова (Өзбекстан) патриотизм және интерноционализм
мәселелерін, Т.Стриго (Молдава) оқушыларды музыка арқылы патриотизмге
тәрбиелеу, О.Павелко (Украина) жас өспірімдерге патриоттық тәрбие беру
нәтижелерін қарастырды.
Қазақстандық ғалымдар да патриоттық тәрбие беру мәселелеріне көңіл
аударған. Л.Ахметова кеңес дәуіріндегі патриоттық тәрбиенің тарихилығын,
С.Дьяченко, В.Примин өтпелі кезең патриотизм ерекшеліктерін, К.Меңлібаев
патриоттық тәрбие дәстүрін, А.Қалимолдаева қазіргі кездегі болашақ
мамандардың отансүйгіштігін қалыптастыру әдістерін зерттеген.
Д.Құсайынова, А.Бейсембаева жоғарғы сынып оқушыларын отансүйгіш-тікке
тәрбиелеу жолдарын қарастырса, С.Иманбаева, А.Сейдахметова қазақтың
жауынгерлік дәстүрі негізіндегі патриоттық тәрбие мен қазақстандық патрио-
тизмнің негізін қарастырған. Ал Н.Мұхамединова жиырмасыншы ғасырдың
басындағы қазақ зиялыларының мұраларындағы ұлттық құндылықтар негізінде
оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу жолдарына баса назар аударған.
Алайда, халық педагогикасы құндылықтардағы негізделген отаншылдық рухты
бүгінгі күн тұрғысынан оқып үйренудің белгілі бір жүйеге түспегендігі
белгілі. Ондай жүйе қазіргі оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеуде аса
қажет.Сонымен, халық педагогикасы құндылықтар арқылы мектеп оқушыларын
отансүйгіштікке тәрбиелеу айтарлықтай маңызды бола тұрғанымен, ол мәселе
арнайы зерттеу нысанына айналмағаны көрініп тұр.
Жоғарыда келтірілген мәліметтер халық педагогикасы құндылықтар арқылы
мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің қазіргі туындап отырған
қажеттілігі мен халық педагогикасы құндылықтарын оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеуде пайдаланудың ғылыми-педагогикалық негіздеме-сінің және қажетті
ғылыми-әдістемелік құралдарының жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықты
анық көрсетіп отыр. Осы қарама-қайшылықты шешуге бағытталған ғылыми-зерттеу
жұмысының алғашқы ой-тұжырымдамалары зерттеу тақырыбын Халық педагогикасы
құндылықтары арқылы 5-9 сынып оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу деп
алуға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Халық педагогикасы құндылықтар арқылы 5-9 сынып
оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін айқындай
отырып, мектептің оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді жолдары арқылы
оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
– халық педагогикасы құндылықтары арқылы мектеп оқушыларын
отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориялық негіздерін анықтау;
– халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, өлшемдері мен деңгейлерін
анықтау;
– халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеудің жолдарын айқындау және оны эксперименттік жұмыс барысында
сынақтан өткізу.
Зерттеудің обьектісі: Мектепте тәрбие жұмысы мен халық педагогикасы
құндылықтарын ұштастыра отырып, оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Зерттеудің пәні: Мектепте халық педагогикасы құндылықтары негізінде
оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу үрдісі.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық
тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жобасы, тарихи педагогикалық
және психалогиялық әдебиеттер, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулы-
қарарлары (Білім заңы, тұжырымдамалар, бағдамалар, т.б.)
Зерттеу әдістері: Педагогтардың, философтардың, психологтардың зерттеу
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелері, мұғалімдердің патриоттық тәрбие
берудегі іс-тәжірибесі, сауалнамалар, әңгімелесу, педагогикалық бақылау,
оқушыларға жүргізілген іс-тәжірибелерді сараптау, эксперимент нәтижесіне
баға беру, математикалық-статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, халық педагогикасы құндылықтары
арқылы мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеу жұмысының ғылыми
негіздемесі жасалса, онда оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу тиімділігі
артады, өйткені халық педагогикасы құндылықтары өскелең ұрпақты заман
талабына сай азамат етіп тәрбиелеудегі негізгі құрал болып табылады.
Диплом жұмысының құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
тұжырымдар мен қорытындылардан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, тақырыптың көкейкесті-
лігі, зерттеу жұмысының мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, зерттеу
әдістері, зерттеу көздері, теориялық маңыздылығы, практикалық мәнділігі
баяндалады.
Қазіргі кезеңде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің теориялық
негіздері атты бірінші бөлімде отансүйгіштік, патриотизм, ұлттық құн-
дылық, құндылық терминдері ғылыми педагогикалық зерделеніп, халық
педагогикасы құндылықтары арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әлеуметтік-
философиялық, тарихи-педагогикалық алғышарттары айқындалды. Халық пе-
дагогикасы арқылы оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің құрылымдық-
мазмұндық моделі жасалып оған сипаттама берілді.
Халық педагогикасы құндылықтары арқылы сыныптан тыс жұмыс-тар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудің эксперименттік тәжірибе
нәтижелері атты екінші бөлімде халық педагогикасы құндылықтар негізінде
сыныптан тыс жұмыстар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері
қарастырылып, оны жүзеге асыру жолдары анықталды. Оларды іс жүзіне асыруда
эксперименттік жұмыстың нәтижелері шығарылып ғылыми тұрғыдан негізделді.
Қорытындыда 5-9 сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориялық
және эксперименттік жұмыстардың нәтижесінде негізделген қорытынды
тұжырымдар берілді.
I. ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің теориялық негіздері
Қазіргі кезеңде Қазақстан жастарын отансүйгіштікке тәрбиелеу еліміздің
егемендігін сақтап, өркениетті елу ел қатарына қосылуы қажеттілігінен
туындап отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстанның болашағы-қоғамның
идеологиялық бірлігінде атты еңбегінде ұлт ішіндегі бірлікті нығайту,
отансүйгіштікке тәрбиелеу, азаматтық келісім ахуалдарын жасау мәселелеріне
тоқталып, Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз –
қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын
билеуін қалыптастыру. Шынайы отансүйгіштікті, нағыз азаматтықты
қалыптастыру жеке бастың өзін айқын сезінуін, өз Отанын саналы түрде
таңдауын көздейді деген. (1.Б.43.)
Қазақстанда мекендейтін көптеген ұлттарды Біз қазақстандықпыз! дейтін
бәріне ортақ отаншылдық сезімі біріктіруі тиіс. Ол үшін, ең алдымен, осы
мемлекет атауына ие болып отырған қазақ халқының отансүйгіштік қасиеттері
жоғары деңгейде қалыптасуы керек болады. Ал отансүйгіштік тәрбиесінің
негізгі қайнар көзі мектептен басталады. Мұндай тәрбие беруде халқымыздың
тарихи мұраларын пайдалану мен тарихи тұлғалардың ұлттық құндылыққа
негізделген отансүйгіштік іс әрекеттерін үлгі тұтудың үлкен маңызы бар
екені нақтылана түсуде. Сондықтан зерттеу барысында отансүйгіштік,
патриотизм, құндылық, ұлттық құндылық ұғымдарына қатысты терминдердің
мәні мен мазмұны анықталып нақтыланды.
Педагогикалық сөздікте: құндылық – адамның ішкі құқы, ізгілігі,
адамдармен қарым-қатынасы, іс әрекет кезіндегі көрсетілетін қайырымдылығы,
тұрақтылығы, мейірімдік тәрбиесі делінген. Педагогикада құндылық оқу
және тәрбие жұмысы арқылы жүзеге асырылады. (2.Б.104.)
Осы аталған құндылықтарды таратушылар: жеке тұлғалар, әлеуметтік
топтар, саяси көзқарастары бірдей кісілер болуы мүмкін.Оның ішінде халық
педагогикасы құндылықтары ерекше орын алады. Халық педагогикасы
құндылықтары негізінде адамзат қоғамындағы барлық құндылықтар сақталып,
ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқаны белгілі.Ал халық педагогикасындағы
ұлттық құндылықтар белгілі бір ұлтқа тән, адам болмысындағы, қарым-
қатынасындағы адами құндылықтың, ұлылықтың жетілген бейнесі. Халық
педагогикасы құндылықтар арқылы оқушыларға отансүйгіштік тәрбие беруде
жалпы отансүйгіштік ұғымына қатысты патриотизм, отаншылдық,
ұлтжандылық, елжандылық деген терминдер жиі қолданылады. Осы ұғымдардың
мән-мағыналарын нақтылау мақсатымен философиялық, педагогикалық сөздіктерге
назар аударылып, отансүйгіштік, патриотизм терминдеріне педагогикалық
тұрғыдан анықтама берілді.
Ғалымдар С.Қ.Қалиев, Ш.Т.Таубаева, С.Т.Иманбаева, т.б. жаңа әлеуметтік
даму жағдайында мектеп оқушыларына отансүйгіштік тәрбие берудің
тұжырымдамасында патриотизм ұғымына біршама талдау жасаған. Патриотизм
терминіне философиялық, педагогикалық, психологиялық тұрғыда төмендегідей
сипаттама берілген.
Философиялық тұрғыда патриотизм – адамгершілік және саяси принцип,
сезім, оның мазмұны – Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс. Патриотизм
– адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі.
(3.Б.16.)
Педагогикалық тұрғыда Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп
аталады, нақты бір әрекет бейнесінде және қоғамнық сезімдердің күрделі
жиынтығында көрініс беретін, балаларының Отан-анаға деген көзқарасын
сипаттайтын қоғамдық және адамгершілік принцип. (4.Б.247.)
Психологиялық тұрғыда Патриотизм тұлғаның бойында – Отанға деген
сүйіспеншілік, бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне
жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту
сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды. (5.Б.117.)
Ал қазақстандық патриотизм көпұлтты Қазақстан үшін бірлік пен ерлікті
сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу идео-
логиясының діңгегі болып табылады. Бұл жерде ел Президентінің тұжырым-
дамасы бойынша Қазақстандағы ұлт аралық жарастықты негізгі атамекен-нің
иесі – қазақ халқы өз бойына алуы керек. Өйткені, халқымыз ұлтаралық
жалғастықты, сыртқы дүниемен өзара тиімді ынтымақтастықты жүзеге асыра алса
ғана өзнің өркениетті мемлекетіне ие бола алады – деп қазақстан-дық
патриотизмді қалыптастырудың негізгі тірегі қазақ халқына үміт артады.
Қазақстандық патриотизмнің қайнар көзі – халықтың береке бірлігінде,
ынтымақ ықыласында, елдігі мен ерлігінде және осы мемлекетіміздің күш-
қуаты, беріктігі мен өміршеңдігі, оның ұлан байтақ жерінің тұтастығы да
Отанды сүюге байланысты.
Сонымен патриотизм ұғымы жалпы мағынада жеке тұлғаның белгілі бір топ
немесе этносқа, сондай-ақ туған елге, жерге деген сүйіспеншілігі, нақты
мағынада өз Отанын сүюі, оған шын беріле қызмет етуін білдіреді.
Ал ұлтжандылық жеке тұлғаның өз ұлтына сүйіспеншілігін білдірсе,
елжандылық ұғымы мемлекеттегі бүкіл елге деген сүйіспеншілігін, жеке және
топтық мүддеден ұлт не ел мүддесін жоғары қоюы және оларға адал қызмет
етуін білдіреді.
Ұлттық отансүйгіштік мәселелеріне Ресей ғалымдары тарих, оның ішінде
әскери тарих бойынша көбірек көңіл бөлгені байқалады. Оларда патриотизм
ұғымы орыс патриотизмі, яғни ұлттық патриотизм негізінде анықталған.
Қазақстандық әскери ғалымдарда жауынгерлік тәрбие мен әскери патриотизм
мәселесіне біршама назар аударғаны байқалады. Мысалы, И.Захарченко,
А.Ильтенбаев әскери қызметкерлерді тәрбиелеу жолдарына біршама тоқталған.
Сонымен, отансүйгіштік ұғымын жоғарыда келтірілген ұғымдардан кеңі-рек
ұғым деп есептеп, былайша анықтама беруге тырыстық: Отансүйгіштік ұғымын
жеке тұлғаның туған жеріне, еліне, халқына, тілі мен дініне, қоршаған
ортасы мен табиғатына, сонымен қатар, ата-анасына, бауырлары мен
туыстарына, дос-жарандарына деген сүйіспеншілігі мен жауапкершілік сезімі
деп білеміз.
Осы отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруды халық педагогикасы құнды-
лықтары арқылы жүзеге асырудың тиімділігін ғылыми-зерттеу барысында
дәлелдеуді мақсат еттік. Осы мақсатта мектеп оқушыларының бойына отансүй-
гіштік қасиетті қалыптастыруға қатысты ғылыми зерттеулерге талдау
жасалынды.
Халық педагогикасы құндылығы, қазақтың ұлттық патриотизмі негізінде
қазақ халқы патриотизмінің тарихи-педагогикалық негіздеріне қысқаша
сипаттама берілді.
Халқымыздың ұлттық тәлім-тәрбиелік ұғым түсініктерінің біздің
дәуіріміздің алғашқы мыңжылдығынан бастап даму тарихы ұрпақтан-ұрпаққа
ұласып мирас болып келе жатыр. Мұның өте әріден ілкі бастаулары, түп-
төркіні Орхон-Енесей (Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған) ежелгі жазба
ескерткіштерінен бастау алса, кейін Қорқыт ата тағылымдары мен жалғасып,
сол орта ғасырлардағы Жүсіп баласағұнның Құтты білік дастанында, Шығыс
Аристотелі атанған Әбу Насыр Әл Фараби еңбектерімен жалғасып, Қазақ хандығы
құрылған кезден былай қарай Ә.Бөкейханов, М.Сералин, А.Байтұрсынов,
Ғ.Қарашаев, Х.Досмұхаметов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, т.б. қазіргі
заманымызға дейін бір-бірімен сабақтасып дамып келе жатыр.
Бізге дейін ата тегімізден сыр шертетін Орхон жазулары сол кездің өзінде
(Ү-ҮІІІ ғ.ғ.) тәрбиенің қоғамдық рөл атқаруы мен қатар, жоғарыда
айтылған пікірлеріміздің растығын дәлелдейді.
Бүкіл түркі дүниесінің алтын діңгегі, ортақ қазынасы саналатын көне
түркі жазба ескерткіштері ата-бабаларымыздың ұрпақ болашағы, ел келешегі
үшін артына қалдырған баға жетпес асыл мұрасы. Тарих қойнауында сан
ғасырлар бойы сырын ішіне бүгіп, мүлгіп тұрған таңбалы тастардың бүгінгі
күнде жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиетін қалыптастыруда
маңызы зор.
Күлтегін, Тоныкөк және Білге қаған жырлары халықты бірлікке
шақырып, жастарды ерлікке, отансүйгіштікке тәрбиелейді.
Күлтегін жырындағы: Тізеліні бүктірдік,
Бастыны еңкейттік.
Еліміз қайта ел болды,
Халқымыз қайта халық
болды – (6.Б.136.) деген жыр тармақтары ерлік пен соғыс және бейбітшілік,
тәуелсіздік туралы тебірене толғап, жастарды ерлікке, елді сүюге,
отансүйгіштікке тәрбиелеп тұр.
Тоныкөк жазбасында Отанға деген асыл сезім баса айтылған. Оны мына
үзінділерден көре аламыз: Бізге жеңіс әперген жер-суымыз – Отанымыз деп
білу керек... Қандай қағанат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз
табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десеңізші! – Құлақ қойып
тыңдаңыздар, тереңнен ойлап толғаныңыздар... Су ағысы тартылса жас жапырақ
қурайды адамдардан күш кетсе – жат кісіге бағынады деп келетін сөз
тіркестері бүгінгі ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеуде, үлкенді сыйлау,
батылдық пен тапқырлыққа үйретіп тәрбиелеуде тәлім-тәрбиелік мәні зор.
(7.Б.105.)
Сол сияқты Білге қаған жырларыда оқушылар бойына отансүйгіштік
қасиетін қалыптастыруда маңызы орасан.
Білге қаған жырының ең маңызды ерекшеліктерінің бірі, өзінің Түркі
халқын жан-тәнімен сүйгендігі және оған шын берілгендігі жырланады. Ол
өзінің жасаған көп жорықтарында көптеген жерлерді өзіне бағындырып,
Көктүрік мемлекетін құдіретті күшке айналдырып, халқын байлыққа жеткергенін
былайша тұжырымдаған: Тәңірдің бұйрығы үшін халқымның көзін көрмегені
құлағының естімегені үшін күннің шығысына, күннің батысына, күндізге, түнге
жеткіздім.. Алтынның сарысын, күмістің ағын, жібектің тазасын, аттың
айғырын, тиынның көгін түркі халқына енгіздім деген жолдарында патриоттық
тәрбиенің көзі жатқандай.
Ол халқына сүйеніп, сеніп игілікті істерді атқарғанын, түркі халқының
батырлығын, оның өмірді бағалай білетінін және өзінің халқына шексіз
сенетінін төмендегідей қысқа тұжырымдаған: Ей Түрік! Жоғарыдағы аспан
құламай, төмендегі жер тесілмей сенің мемлекетіңді,әдетіңді кім жоя алады
(8.Б.124.)
Көне Түркілерде ұрпақтың отансүйгіштік қасиетін бойына сіңіріп өсуіне
көп көңіл бөлген. Оған жоғарыда келтірілген үзінділер дәлел.
Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жаны мен қоса тәнінің
шынығуына, елі мен жерін жан тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны қалғанша
жаудан қорғайтын болғанын қалайды. Қорқыт ата тағылымдары кітабында Жол
қиындығын көрмеген, жабы мінбеген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден келер
пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып,соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш
сермеп күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғыда қылыштай
кесіп түседі. ...Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын, жауға оқтаған
садағың өткір болсын (7.Б.126.)
Осы сөздері арқылы Қорқыт ата болашақ ұрпақ бойында ерлік күші бар,
сол күш арқылы Отанын жаудан қорғай білуге, отанды сүйіп, қастерлей
білуге бағыттады.
Осыдан сан ғасыр бұрын біздің туған топырағымызда дүниеге келген, жер
жүзі мәдениетінің жарық жұлдызы іспеттес ұлы ғалым, энциклопедист,
данышпан философ, әдебиетші-ақын, математик, медицина, астрология, тіл
білімі ғылымдары бойынша көптеген құнды ғылыми еңбектер қалдырған Әбу
Насыр Әл-Фараби бабамыз сол кездің өзінде-ақ жас балалардың елін, жерін,
халқын құрметтеуге, өз Отанының азаматын тәрбиелеу мәселесін көтерген. Ол
өзі шетелде ғылым, білім іздеп жүрсе де, өз Отаны үшін қызмет істеп
жатқанын тілге тиек етеді.
Әл-Фарабидің отансүйгіштікке, елжандылыққа тәрбиелейтін асыл мұраларын
халық аузында сақталған мына өлең жолдарынан көре аламыз:
Кеткенім жоқ, елім сенен атақ, бақыт, тақ іздеп,
Шықтым, жүрдім шалғай ғылым атты шам іздеп,
Ақтадым мен ақ сүтіңді, келгенімше шамамның.
Ассамдағы сексен жастан, сәбиіңмін, балаңмын.
Жүзім ашық, көңілсіз күйге түстім мен бүгін
Саған деген серпе алмаймын ынтызарлық түндігін,
Айналайын атам қыпшақ, туған жерім, сағындым,
Өз атыңа, үрметіңе қайда жүрсем табындым. (9.Б.105.)
Өз ұлтына деген патриоттық сезімді қазақ ағартушылары – Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев шығармаларынан байқауға болады.
Ш.Уәлиханов қазақ халқының тарихи прогресс жолына түсуге және өркениет
шыңына шығуға қабілетті екеніне ешқашан күмәнданған емес. Оның жолы халықты
ағарту, оны бостандыққа, ілім мен білімге жеткізу деп біледі. Ол
отансүйгіштік сезімнің қалыптасуы туралы Менің патриоттық сезімім ірбіт
сандығындай, мен ең алдымен, өз отбасымды, туған – туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл – аймақ, ел жұртымды, руластарымды, одан
соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын, Ресей жұртын қадірлеймін,
деген екен. (10.Б.312.)
Қазақ ағартушы педагогы Ы.Алтынсариннің де өз халқының болашағына
сенімі мол болды. Ағартушы әділетсіздікке, заңсыздыққа қарсы болды,
халықтың сауатын ашып, өркениетті елдер деңгейінде көруді армандады.
Жастардың Отанға, елге, жерге, әдет-ғұрыпқа сүйіспеншілігін,
патриоттық сезімін халықтың ауыз екі шығармашылық арқылы қалыптастыруға
талпынды. Оны бүгінгінің іс-тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Абайдың өзі қазақ жастарын ерік күші мықты, еңбексүйгіш, өз халқы, өз
жерінің жақсы тұрмысына бөгет болатын жағдайларды жеңуге, ғылымды үйреніп,
білім алуға құштар етіп тәрбиелеуге көп еңбек сіңірді. Ол қазақтарда
өзінің ұлттық мақтаныш сезімі болу керек дегенді айтты. Мұндай патриотизм
мен интернационализм идеяларын ол жиырма бірінші қара сөзінде айтқан.
Абай, мақтанның екі түрлісі болады, біреуі адамның өзін дұрыс ұстағысы
келетіндігінен, екіншісі мақтаншақ ойдан туады дейді. Үлкендік, – деп
жазды Абай, – адам ішінен өзін-өзі бағалы есеп қылмақ. Яғни надан
атанбастығын, жеңіл, мақтаншақ, әдепсіз, арсыз, пайдасыз, сұраншақ, өсекші,
кеселді – осындай жарамсыз қылықтан сақтанып, ол мінездерді бойына қорлық
деп біліп, өзін ондайлардан зор есептемек. (11.Б.16.)
Абай өз қызметін Отан мен халық алдындағы борышым деп түсінеді. Оның
шығармалары Қазақстан тағдырына деген, оның бостандық сүйгіш халқының
болашағына деген қамқорлықпен айшықталған. Оның патриотизмі туған ел
табиғатына, озық дәстүрлері мен ұлттық мінезінің жақсы жақтарына деген
сүйіспеншілігінен көрініс тапты.
Қазақ хандығы дәуіріндегі отансүйгіштік елдің тәуелсіздігін, бірлігін
сақтауға арналған тәрбие көздері болған. Бұл кездегі отансүйгіштік ұлттық
сипатымен дараланады.
Қазақ хандығы Ресей империясының құрамына енгеннен бастап, Ресей
қазақтың жерін, саяси және экономикалық бірлігін толық алып, қазақты
шоқындыру және орыстандыру үрдісіне кірісе бастады. Бұл кездегі қазақ
патриотизмі Ресейдің отаршылдығына қарсылық сипатымен ерекшеленеді.
Осы кезде өмір сүрген, патриоттық тәрбие арқылы жас ұрпақ бойына отанды
сүю, еліне, жеріне қызмет етуге тәрбиелеу туралы қазақ халқының
ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері: Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов,
М.Сералин, А.Байтұрсынов, Ғ. Қарашаев, Х. Досмұхамедов, М.Жұмабаев,
М.Дулатов және т.б. еңбектерінде көп көңіл бөлінген.
Біз өз зерттеуімізде халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушы-ларды
отансүйгіштікке тәрбиелеуді қарастырып отырмыз. Халық педагогикасы
құндылықтарына үлес қосқан қазақ зиялыларының өмірлері мен олардың мұралары
да оқушыларға отансүйгіштік тәрбие берудің тиімді құралы бола алады.
Солардың кейбіреулеріне көңіл аударалық. Ш.Құдайбердиев шығарма-ларында
отансүйгіштік мәселесі әр қырынан көрініс беретіні байқалады.
Шәкәрімнің өз өмірі туралы өлеңінде қадірлі туыстың жетім баласына
ағайындарының қамқорлық жасап, әлпештеп, ардақтап өсіргені бейнеледі. Мұны
қазақтың туысқандығының шынайы көрінісі деп білеміз.
Шәкәрім алғашқы қазақ мерзімді басылымдарына зор жанашарлық көрсетіп,
мақалалар жазып, тіпті оларға әндер де шығарған. Бұл Шәкәрімнің мерзімді
басылымды қолдау, оны насихаттау арқылы көрінетін отансүйгіштігін
білдіреді. Оның Түрік, қырғыз-қазақ hәм хандар шежіресі кітабы Шәкәрімнің
отансүйгіштігінің ұлт тарихы жөніндегі сипатын көрсетеді. (12.Б124.)
Әлихан Бөкейханов Ф.А.Щербина бастаған экспедицияға қатысып, Қазақ-
станда переселендер үшін артық жер жоқ екендігін негіздеген еңбегі қазақ же-
рінің тұтастығын көздеген азаматтығын көрсетеді. Ә.Бөкейхановтың түрлі мер-
зімді басылымдардағы көптеген көкейкесті мақалалары оның саяси-әлеуметтік
және экономикалық жағдайларға байланысты отансүйгіштік көзқарастарын
көрсетеді. Оның: Тірі болсам, хан баласында қазақтың қақысы бар еді, қазақ-
қа қызмет қылмай қоймаймын, деген сөздері оның өз ұлтына деген шексіз
сүйіспеншілік сезімін білдіретін ант сөздері болып табылады. (13.Б.253.)
Мұхаметжан Сералин өзі шығарған журналын “Айқап” деп атап, оның себебін
түсіндірген. Мұнда журнал атауының өзі ұлтжандылықтың айқын айғағы болып
табылады. Ұлттық мүдде ақпараттық іс-әрекет арқылы көрінеді. М.Сералин
қазақ қоғамындағы әйелдер тағдыры туралы мақалаларын оның қазақ қыздары мен
әйелдерінің әлеуметтік теңсіздігіне қатысты ұлттық отансүйгіштіктің бір
қыры деп білеміз. Оның жетімдер туралы мақаласында, қазақ халқының
салтына, оның ішінде жетім, жесіріне қамқорлық мәселесіндегі отансүйгіштік
көзқарасы көрініс береді. Сөйтіп, М.Сералин мақалалары қазақ елінің
ертеңін, жерінің тұтастығын, ұрпағының болашағына арналған көкейкесті
көптеген мәселелерді дер кезінде көтере білген отансүйгіштігімен
көрінеді. (14.Б.26.)
Ахмет Байтұрсынов қазақ тілінің төл заңдылығына негізделген әліпби
түзуі қазақтың ұлттық ерекшелігін, дербестігін сақтап қалу қамындағы үлкен
отан-сүйгіштік қадамды байқатады. А.Байтұрсыновтың саяси-әлеуметтік тұрғыда
отансүйгіштігінің айғағы қазақтың алғашқы бейресми газеті – Қазақ газетін
шығаруын атап айтуға болады. Ахметтің Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл
болмақшы, Құлша тәрбиелесең, құл болмақшы деген сөздерінен баланы
жасытпай, намысшыл, арлы азамат етіп тәрбиелеу керек деген идея аңғарылады.
(12.Б.251.)
А.Байтұрсыновтың кейбір оқығандардың өз ұлтын менсінбейтінін сынайды.
Ол орысша орта, я жоғары білімді азаматтардың, тіпті, аз екеніне қынжылады.
А.Байтұрсынов орысша оқыған азаматтардың көпшілігі халық үшін қызмет етпей,
өз күнкөріс қамымен жүргеніне назар аударады.
Ғұмар Қарашаевтың Тіршілік таласы атты мақаласында отансүйгіштік
ойлар қазаққа өзге елдердегі шаруашылық бәсекелестігі туралы түсінік
береді.
Тарихи өлеңдерде белгілі бір кезеңде өмір сүрген аты белгілі адамдар,
негізінен жоңғарларға және орыс импералистеріне қарсы қазақтардың бас
бостандығы үшін күрескен кездегі тұлғалар жырланды – деген сөздері орыс
отаршылдығына қарсы ұлтжандылығын білдіреді.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырып
алып, қазақты көпір қылып Азияға аттау болды – деген сөздері Ресей
өкіметінің қазақты экономикалық отарлау саясатына байланысты отансүйгіштік
көзқарасын көрсетеді. (15.Б.116.)
Отансүйгіштік мәселесі Халел Досмұхамедовтың Жәңгір хан туралы
пікірінен де көрініс береді. Онда отаршылдық тәрбиенің хан баласында ұлт
мүддесінен ауытқытатынын айтады және жат жұрттық тәрбие ықпалына қарсы
отансүйгіштік көзқарасты байқатады. Халел Исатайдың іс-әрекетін Жәңгір
ханға қарама-қарсы сипаттай отырып, Исатай ерлігі арқылы халық үшін үй-іші,
өз басын да құрбан етуге барған күрескер рухына бас иіп, оның
отансүйгіштігін ұрпаққа өнеге ретінде ұсынады.
Халел Сингармонизм – түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. Осы
күндерде қазақ-қырғыз секілді елдердің тілдерінде ғана сингармонизм заңы
өзгермеген – деп ұлттық мақтаныш сезімімен жазады.
Х.Досмұхамедовтың Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше сөйлесең, бұл
– сүйініш; ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – күйініш –
деген сөзі кейінгі ұрпаққа арналған өсиет тәрізді. (16.Б.25.)
Міржақып Дулатов Серке газетінде жарияланған Біздің мақсатымыз атты
мақаласын патша отаршылдығына қарсы оның отансүйгіштік ойларының тұңғыш
ашық көрінісі. Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық. Оның
ешқандай правосының жоқтығы ыза мен кек тудырады деген сөздерінде патша
өкіметінің рухани отарлауына қарсы Міржақыптың отансүйгіштік ойлары ашық
айтылған.
Соғыс жағдайын енгізіп, 87 статья бойынша әр жерлерде дала соттарын
құрды. Бұл соттардың шешімі бойынша жанымен, тәнімен туған халқына берілген
азаматтар асылып, атылып кетті деген сөздерден патша өкіметінің қазақ
азаматтарын қуғынға ұшыратуына қарсы Міржақып отансүйгіштігі айқын
көрінеді. (17.Б.63.)
Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерінен патриоттық сезімнің тұнып тұрғанын көре
аламыз. Оның өлеңдеріне жеке-жеке талдап қарайтын болсақ, Сүйемін деген
өлеңінде қазақ азаматының патриотизмінің анаға, сүйген жарға, туған ел мен
жерге деген сүйіспеншілігі арқылы көрініс табады.
Бабамның тілі деген өлеңі – қазақ тіліне деген ақынның отансүйгіштік
сезімінің шынайы көрінісі.
Түркістан өлеңі оның жалпы отансүйгіштік сезімін көрсетеді.
Мешіт hәм абақты өлеңіндегі отансүйгіштік халық үшін қызмет етуге
түрме де тосқауыл бола алмайтындығымен көрінеді. Сөйтіп, Мағжан өлеңдері
отансүйгіштікті оятудың, оны халық арасында насихаттаудың тамаша үлгісі
болып табылатындығы байқалады. (18.Б.6.)
ХХ ғасырдың басында қазақтың тұңғыш психолог ғалымы Жүсіпбек Аймауытов:
Естеріңде болсын: қара халықтың мәдениетті болуынан, мәде-ниетті кісінің
қазақ болуы қиын, баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне
жақындатып тәрбиелеу керек. ...Ұлтын шын сүйіп аянбай қызмет қылған азаматы
көп жұрт – күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, күресте тең түсіп, басқаларға
өзін елетіп отыр. Ұлты үшін қызмет қылмай, бас қамын ойлап жүрген
азаматтардың елі артта қалып отыр. Ұлтшыл жұрттар, әне, Германия, Жапония,
Англия, Түркиялар, олардың баласы жасынан “ұлтым” деп өседі, есейген соң
бар білімін, күшін жұртының күшеюіне жұмсайды. Ерлік, қайрат үнемі бір
жұмыста көріне бермей, күндегі уақ-түйек жұмыста да көрінуі керек – деген
еді. (19.Б.23.)
Ерлік, қайратымызды ірі істермен көрсете алмасақ та, оқушыларға халық
педагогикасы құндылықтары арқылы отансүйгіштік рух беруге тырысуымыз
керек.
Жер бетінде алапат, қанқұйлы, сұрапыл соғыстардың бірі – 1941-1945
жылдардағы Ұлы Отан соғысы. Өз тарихында мың өліп, мың тірілген қазақ халқы
бұл соғысқа да лайықты үлесін қосты. Бұл соғыста қанша ерлеріміз елі үшін,
жері үшін жанын қиды. Олар соғысқа еріккеннен барған жоқ, болашақ жас
ұрпақтардың бүгінгі күні біреудің қол астында емес, өз елінде өмір сүруі
үшін жан алып, жан берді. Бұл кездегі қазақ патриотизмі немістерге
қарсылық сипаты мен ерекшелінеді.
Әдетте ел қорғауға ер азаматтар шақырылса, бүкіл Орта Азия
республикаларынан қазақтың қос аруы Әлия мен Мәншүк өз қалауларымен
барып, Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді.
Бұл кездейсоқтық емес еді. Гүлдей нәзік аруларды түтеген оққа қарсы
жетелеген не нәрсе, қандай күш еді? Сөз жоқ, түп-тұқияннан қанмен,
сүйекпен бірге қайнап келе жатқан рух күші еді. Ол ұрпақтан-ұрпаққа өтіп
келе жатқан болмыстағы намыс, қажыр-қайрат, өжеттік, Отанға, туған жерге
деген сүйіспеншілік, дұшпанға деген өшпенділік еді.
Елін ерекше сүйген, елдік қасиеттерді көкірегіне тұмар ғып түйген Хас
батырларымыз Мәншүк пен Әлияның ерлік мұрасы бүгінгі ұрпақты
отансүйгіштікке тәрбиелеудің негізгі көзі болып табылады.
Қазақ халқын құрып кетуінен сақтап қалған, жерін жауға бермей, ұлан
байтақ өлкесін қазақ еліне мәңгі қоныс ету мақсатында жарғақ құлағы
жастыққа тимей, елім деп еңіреп өткен хас батырлар қаншама десеңізші.
Бұлардың ерлігі кейінгі ұрпаққа қашан болса да өнеге болмақ.
Оқушы бойына отансүйгіштік сезімін қалыптастыруда, патриоттық санасын
дарытуда халқымыздың біртуар ұлы, ержүрек қолбасшы, жазушы, Батыр,
Қазақстанның қаһарманы Б.Момышұлының қалдырып кеткен өсиеттері мен ерлікке
толы шығармаларының алатын орны ерекше.
Ол ар-намыс, ождан үшін күрес, Отанды қаны қалғанша қорғау, Отанға
берілген адам болуы тәрбиенің өзекті мәселесі екенін айта келіп: бұл
ұғымдар үздіксіз тәрбие арқылы сана-сезімге сіңіреліді де, адамның бойында
саналы іс-әрекет жасау үшін дербес мінез-құлық қалыптасады. Опасызда отан
жоқ, Отансыз сатқын қорқақ бұралқы итпен тең, Ерлік тәрбиеден туады,
Анамнан батыр болып тудым деу ақымақтық деп қарайды
Жеңіс кілті Отансүйгіштікте ол балаға жөргекте жатқанынан бастап
үйретілуі, қанына кіріп, сіңірілуі тиіс.
Дәстүр – тәрбиенің басты қайнары. Ал дәстүр ұлттық тәрбиеден өзекті
орын алады. Отан сүюшілікті ұлттық дәстүрмен жалғастырып балаға саналы
түрде берілуі керек дейді. (20.Б.142.) Ол ұлттық дәстүрді сіңіруде мақал-
мәтелдердің, батырлар жырының, терме-толғаулардың тәлімдік мәніне
тоқталады.
Қазақ халқының тарихындағы елеулі өзгерістер Қазақстан өз
мемлекеттігін, тәуелсіздігін алуы. Бұл қазақ халқының өз дербестігіне
деген ұлтжандылығының көрінісі.
Тәуелсіздік бізге оңайлықпен келген жоқ. Оның жолында қазақ халқының
көптеген жастары қыршын кетті. Егемен ел болуымызға еңбек етіп, өз жанын
берген Қайрат, Ербол, Ләззат, Сабиралардың ерлік істері бүгінгі ұрпақты
отансүйгіштікке тәрбиелеуде маңызы зор.
Қайраттың тар жол тайғақ кешседе өлімге қарсы тұрып, өз елі,
халқы үшін аянбады.
Қайрат деген атым бар
Еркек деген затым бар
Еркек тоқты құрбандық
Атам десең атыңдар – деп қайсарлық танытуы оқушы
бойына патриоттық сезімді ұялатары сөзсіз. (21.Б.285.)
Біз оқушы бойына отансүйгіштік қасиетті қалыптастыру мақсатында
жоғарыда келтірілген қазақстандық патриотизмнің негізін салуға ықпалын
тигізген ғұламаларымыздың еңбектеріндегі ұлттық құндылықтарға тоқталдық.
Оны төмендегі кестеден көре аламыз.
Кесте-1. Жеке тұлғаны отансүйгіштікке тәрбиелейтін халық педагогикасы
құндылықтардың тарихи-педагогикалық мұраларындағы ұлттық құндылықтар
№ Халық педагогикасы құнды- Ұлттық құндылықтар
лықтары
1 Орхон-Енесей жазбалары – елін жан тәні мен сүю;
Күлтегін, Тоныкөк, – елін қорғау;
Білге қаған – ынтымақта,бірлікте өмір сүру;
2 Қорқыт ата тағылымдары – елі мен жерін қорғау;
Қорқыт ата кітабы – отанын қастерлеу;
– халыққа қызмет ету;
3 Әл-Фараби трактаттары – елін, жерін, халқын құрметтеу;
Мәселенің түп мазмұны, – өз Отаны үшін қызмет ету;
Бақытқа жету, т.б.
4 А.Құнанбаев өлеңдері, қара – бодандыққа қарсы;
сөздері – әйел теңдігі;
– оқу, білімге талпыныс;
5 Ы.Алтынсарин шығармалары – халыққа қызмет ету;
– ана тілінде мектептер ашу;
– оқуға, білімге шақыру;
6 Ш.Уәлиханов еңбектері – халықты ағарту;
– бостандыққа, ілім мен білімге
жеткізу;
7 А.Байтұрсынов Тіл құралы, – баланы намысшыл етіп тәрбиелеу;
Тіл тағылымы, Оқу құралы, – өз ұлтын менсінбейтіндерге қарсы
т.б. еңбектері әрекет ету;
– қазақ мектебін құру,әліппе жасау;
8 Ш.Құдайбердиев Үш анық, – ұлт қамы;
Мұсылмандық шарты, т.б. – діни танымдар;
– жетім мен жесірге қамқорлық;
9 Ә.Бөкейханов Саяси-әлеумет-тік– ұлт тәуелсіздігі;
тақырыптағы мақалалар. – тектілік;
– бостандық, теңдік идеясы;
10 М.Дулатов Көкейкесті –автономиялы тәуелсіз қазақ
мақала-лары мен бастауыш мемлеке-тін құру идеясы;
мектепке –елжандылық, имандылық тәрбиесі;
арналған оқулықтары.
11 М.Жұмабаев Педагогика және – отаршылдыққа қарсылық ойлары;
өзге де оқулықтары – анаға,жарға,ел мен жерге махаббат;
12 Ж.Аймауытов Психология, – ана тілінде мектептер ашу;
Психология және кәсіп – туған елге, жерге сүйіспеншілік;
таңдау, т.б. еңбектері – қазақ тілінде психология терминін
қалыптастыру;
13 Б.Момышұлы өсиеттері. – ар-намыс,ождан үшін күрес;
– туған елге сүйіспеншілік:
Біз жоғарыда атап айтып кеткен ғұламаларымыз, ақын-жазушыларымыз өз
шығармалары мен еңбектерінде Отансүйгіштік қасиетін қалыптастыру мәселе-сін
шешудің басты тәсілін табуға тырысқандықтарын көрсетті. Отанды құрметтеу
оны қорғау қазіргі ұрпаққа үлкен міндеттер жүктейді.
1.2. Халық педагогикасы құндылықтары негізінде оқушыларға патриоттық
тәрбие берудің жүйесі
Қазіргі уақытта халық педагогикасы құндылықтары негізінде патриоттық
тәрбие беру – жер бетінің әрбір тұрғынын қамтуға тиісті бүкіл халықтық
мәселеге айналып отыр. Патриоттық тәрбие беру проблемасы Қазақстан
Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама жобасында орын алуы, арнаулы өкіметтік қаулы-қараларының
қабылдануы, патриоттық тәрбие беру қажеттілігінің күннен күнге арта түсуі –
бұл істі жүзеге асыруды бала бақшадан бастап жоғары оқу орындарына дейінгі
тәрбие орындарында оқу-тәрбие жұмыстарының әртүрлі формалары мен әдістерін
пайдалануды міндеттеп отыр.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге
дәлелдеді. Енді басты міндет – осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың
әлеуметтік, эканомикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды – отаным деп таныған
әрбір азаматтың осыған өз мүмкіндігінше үлес қосуы тиіс. Мұның басты
шарттарының идеяларын Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан-2030 жолдауында
Біздің балаларымыз бен немерелеріміз бабаларының игі дәстүрін сақтай
отырып, қазіргі заманғы өз елінің патриоты болады деп нақты көрсеткен.
(22.Б.176.)
Қазіргі кезде әлемдік қауымдастық Қазақстанды нарықтық экономика елі
ретінде танып отыр. Тәуелсіздік алған қысқа тарихи кезең ішінде Қазақстан
экономикада сілкініс жасады. Әлемдік өркениетпен ықпалдасуда, жаңа
прогресшіл технологияларды пайдалануда елдің әлеуметтік-экономикалық
перспективалары айқындалған.
Осыған орай қоғам өмірінің жаңа сапасының негізін құрайтын және елдің
экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің аса маңызды факторлары әрі
базасы болып табылатын, қоғамдық даму деңгейінің өлшемдері ретінде,
қазіргі білім беру жүйесінің, адам капиталының рөлі мен мәні арта
түседі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы-ның
Қазақстан мұраты деп аталатын бөлімінде – еліміздің тұтастығын, оның ішкі
және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі, жастарды отаншылдық,
елжандылық патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді.
Жаппай патриотизм үлгісі кешегі 1986 жылғы әлемді дүр сілкіндірген қасі-
ретті желтоқсан оқиғасы болатын. Соны бүгінгі ұрпақ білуге, қастерлеуге
тиіс. Сондықтан, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру Қазақстан
Республикасының Білім Министрлігі ұсынған Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы
жобасында қазақ халқының ерлік, жауынгерлік тарихымен, ұрпаққа ерліктің
өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір-өнегесімен таныстыруға, өз
жерін, елін қорғай алатын елжанды, ұлттық намысы мол, жігерлі азаматтар
тәрбиелеуге ден қойылған. (23.Б.4.)
Қазақстан Республикасының Білім Минстрлігінің Қазақстан мектептерін-
де әскери-патриоттық тәрбие деген еңбекте оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің әр түрлі формалары мен әдістеріне, мектеп жасындағы балаларды Отан
қорғауға дайындық жұмыстарына мән берілген.
Ал Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарлама жобасының міндеттерінде Мектептегі оқу пәндері
бағдарламасын оқушылардың бойында патриоттық дүниетаным мен азаматтық сана
қалыптастыратын қосымша оқу материалдарымен қамтамасыз ету мәселесіне
арнайы көңіл аударған. (24.Б.2)
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан
өзгерістер мен онша үндеспей отыр. Қазір педагогикалық қоғамның алдында
білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің ауқымды
міндеттері туралы, оның жүйесінің негізгі принциптері Қазақстан Республика-
сының 2015 жылға дейінгі білім берудің дамыту тұжырымдамасында
көрсетілген.
Осы тұжырымдамаға сәйкес мектептегі тәрбие жұмысы сақталуы және
дамуы тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының Білім берудің деңгейлері мен мазмұны бөліміндегі Орта
білім беру бөлімінде жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған
терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағалай білуге, өзін-өзі
іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс, адамгершілік
тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны
қалыптастыру керек деп көрсеткен.
Осының негізінде азаматтыққа, адамның құқықтары мен бостандықтарына
құрметпен қарауға, елжандылыққа, өз Отанын сүюге тәрбиелеу міндеті
қойылған. (25.Б.4.)
Ал Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында Адам ресурстарын даярлау сапасын
арттыру, жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының
басымдықтары негізінде көп деңгейлі білім берудің ұлттық жүйесін жаңғырту
мақсаты қойылған.
Бұл бағдарламада:
– Қазақстандық патриотизмге, төзушілікке, биік мәдениетке, адамның
құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге тәрбиелеу;
– Мемлекеттік тілді басым дамыту;
– Отандық дәстүрлер, әлемдік тәжірибе және тұрақты даму қағидаттары
негізінде білім беру мен құрылымын жаңарту міндеттері қарастырылған.
(26.Б.2.)
Осы міндеттер негізінде оқушыларға халық педагогикасы құндылықтары
арқылы тәрбие беруді көздейміз.
Тұжырымдама, бағдарламаларда көрсетілген міндеттер қазіргі таңда
қазақстандық патриотизмді қалыптастыруды көздейді. Қазақстан Республика-
сының көрнекті саясаткері Ш.К. Беркімбаеваның Ұлттың сапасы қазақ
мектебіне тікелей байланысты – деп атап көрсеткендей, мектеп білім ошағы
ғана емес, руханият ошағы да. (27.Б.12.)
Отанымыз аумағының бүтіндігін сақтау, халықтың тыныштығын алатын
лаңкестермен қарсы ұйымшылдықпен күрес, мемлекеттерге қауіп жастардың
отаншылдық рухта тәрбиелеу міндетін жүктейді.
Келешек жас ұрпақ елін, жерін сүйетін, Отанын құрметтейтін, азаматтық,
адамгершілік қасиеті мол, білімді де парасатты, ата-баба әдет-ғұрпын, салт-
дәстүрін бойына сіңірген, шымыр да шыныққан азаматты тәрбиелеудің алтын
діңгегі халық педагогикасы десек, оның қазіргі оқыту жағдайындағы
мүмкіндігі зор.
Келешектің иесі жастар. Сондықтан қоғам талабына сай, сол қоғамды
көркейтіп, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Жаңа
білімнің тізгінін ұстайтын еркін елдің ертеңгі шығармашылық кемеңгерлерін
тәрбиелеу, ұдайы үздіксіз даму барысында қалыптасатыны белгілі. Мен келе-
шектің иесімін деген баланың бойында білім, білік, адамгершілік, ар-намыс
пен қатар отансүйгіштік қасиеті болуы қажет. Отансүйгіштік қасиетті қалып-
тастыруда, Қазақстан Республикасының қаулы-қарарларындағы міндеттерге сай,
жоғарыда келтірілген халық педагогикасы құндылықтары арқылы оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудің құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынды.
(Сурет-1)
Сурет-1 Халық педагогикасы құндылықтар арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің
құрылымдық-мазмұндық моделі
Модель жасауда негізге алынған қағидалар:
1. Мектеп оқушыларын отансүйгіштікке тәрбиелеудің ғылыми-
педагогикалық негіздерін айқындауда қазақтың халықтық тәрбиесіне, әдеби-
тарихи мұраларына және олар туралы ғылыми-педагогикалық зерттеулерге
сүйену;
2. Халық педагогикасы құндылықтар арқылы мектеп оқушыларын отан-
сүйгіштікке тәрбиелеу жолдары, мотивациялық (патриотизмнің психология-лық-
педагогикалық), танымдық (патриотизмнің тарихи-танымдық) және мазмұндық
(патриотизмнің іс-әрекеттік) аспектілерде жүзеге асырылуы;
3. Халық педагогикасы құндылықтар арқылы оқушы отансүйгіштігінің
қалыптасуы туыстық, ұлттық және қазақстандық патриотизм түрінде көрініс
беруі.
Құрылымдық-мазмұндық моделдің негізгі мақсаты - оқушылардың отан-
сүйгіштік қасиеттерін халық педагогикасы құндылықтар негізінде қалыптас-
тыру. Оқушыларды халық педагогикасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz