Жылқы малы қазақ халқының ежелден келе жатқан, тарихи қалыптасқан түлігі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Казақ спорт және туризм академиясы
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
Қамбарұлы Дастан
Ұлттық ат спорты ойындарының тарихы мен заманауи даму жолдарын жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В010800 - Дене шыныктыру және
спорт
Мамандану саласы: Қазақ күресі
Алматы 2015
Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ спорт және туризм академиясы
Кәсіби спорт және жекпе-жек факультеті
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________Е.М. Мұхитдинов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ат спорты ойындарының тарихы мен заманауи даму
жолдарын жетілдіру
5В010800 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
Әбдіқадыр Ержігіт
Ғылыми жетекші:
Философия ғылымының кандидаты,
Аға оқытушы
Б.К. Ахметов
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Қазақтың ұлттық құндылықтарының бірі –жылқы
малы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының рухани болмысының айырылмас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ...12
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ... ...24
2.1. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Зерттеудің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..24
3 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, СИПАТЫ ... ... ..26
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
3.2 Көшпенділердің атбегілік өнері жүйрік жылқының бітім
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3 Ұлттық ат спорты ойындарының түрлері .
Көкпар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 36
3.4 Бәйге.
Аударыспақ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
3.5 Қыз қуу. Теңге
ілу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..49
3.6 Қазақстанда ат спорты индустриясын қалыптастырудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар
негізге алынды.
Қазақстан Респбуликасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-III
3ҚР заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғары оқу
орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008
жылғы №26 негізгі ережелері.
Қазақстан Республикасының 2011-15жылдарға арналған дене шынықтыру және
спорт бойынша Мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мама ағаш - атбайлағыш қада, бағана.
Жүген -жылқының басына кигізілетін сайман ,оған ауыздық ілінеді.
Керме, желі- құлынды бие байлап қоюға ,ауыл маңында байлап ұстауға
арналған зат
Қас- алдыңғысы және артқысы болады. Оның міндеті үстінде отырған адам
не алға ,
не артқа оқыс лоқып сыпырылып түспеуі үшін.
Қаптал-ат қапталына үйлестіріліп жонылған екі бөлек қисық ағаш
Оқпан-ерді шалқасынан тастап қарағанда ,екі қапталдың арасында болатын
ойық ерді атқа салғанда аттың қыр арқасын бастырмау үшін,қастың
ойығымен тең жасалынады.
Үзеңгілік-үзеңгі бау өткізуге арналған екі қапталдың астыңғы шетін ала
тесіледі.
Қанжығалық-ердің алды ,артында қапталдың қастан асып тұрған жері
Шеттік-артқы қапталдағы қанжығаға тесігінен қосалқылап өткізіп
,бүлдіргеленген тұйық таспа, шеттік деп аталады.
Анжы-ойма қасты ердің белағашын орнына қойғанда оны желімдемейді де,
шегелемейді де, белағашты тек шикі қайыс таспамен жан-жағын көктеп
бекітеді,бұны анжы деп атайды.
Терлік- аттың денесіне тіке түсетін ең соңғы қабат.Ат арқасының тері
соған сіңетін болғандықтан –терлік атанған.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазСТА - Қазақтың спорт және туризм академиясы
БТ - бақылау тобы
ЭТ - эксперименталды топ
ДТ - дене тәрбиесі
ДШ - дене шынықтыру
ДШжС - дене шынықтыру жән е спорт
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осы тақырыпты дипломдық жұмыс
негізінде зерттеуім ұлттық ат спорты түрлерінің әдіс тәсілдерін жетілдіру
және даму жолдарын арасындағы байланысты анықтау арқылы ұлттық ат спорты
түрлерінің сапалық және көрнекілік жағын арттыру.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасында ұлттық ат спорты
түрлерінің дамуын ,жетістігін талдау үйрену.Қазіргі кездегі ұлттық ат
спорты түрлерінен өткен жарыстарға сараптама жасау
Зерттеу міндеттері:
- ат спорты ойындарының тарихын зерттеу
- ат спорты ойындарының ережелерінің құрылуы, ұпай санының
берілуі, жарыстарға арналған тәртіптерін жүйелеу;
- әдіс тәсілдерінің түрлерін анықтау, оларды жүйелеу;
- зерттей келе ат спортындағы ережелерге қосымша ұсыныстар жасау,
өзгерістер енгізу.
Зерттеу нысаны. Ұлттық ат спортымен шұғылданушы спортшылардың
түрлі жарыс ойындарда сапалық көрсеткіштері.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми –зерттеу, әдебиеттерге шолу.
- статистикалық сараптама жүргізу.
- Ат спорты жаттықтырушыларын және басқа спортшылардан сауалнамалық
сұрақ-жауап алу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: 9лттық ат спорты түрлерінің қазіргі
кездегі даму жолын анықтау.
1 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫНЫҢ ДАМУЫ
1. Қазақтың ұлттық құндылықтарының бірі - жылқы малы
Қазақ халқы жылқы түлігін баға да білген,бағалай да білген
халық. Ел аузындағы жүзден жүйрік-мыңнан тұлпар-деген нақыл сөз,бұл
жылқыны өсіре білгендік пен оны баптап бәйгеге қоса білгендіктің
философиялық түйіні. Жақсы ат иесінің серігі,көңіл қуанышы,қашса
құтылады,қуса жетеді. Жылқы иесінің қара басына теңеген байлығының
басы,абыройы мен атақ –даңқы [1].
Халқымыз жылқыны құндылығы мен қадір-қасиетіне қарай
түрлендіре атағанына қарасақ-жүйрік те, сәйгүлік те,тұлпар да,д үлдүл де,
тарлан да, тіптен қазанат та ешқайдан келмеген. Қолда өсірілетін жылқының
ішінен таңдалынып және бапталып шығатыны белгілі. Қазақ халқы жергілікті өз
қазақы жылқысын баптап ат бәйгесіне қосқан.Соңғы кездері асыл тұқымды таза
қанды мініс (ағылшын), араб, ахалтеке және қостанай немесе жартылай қанды
будан жылқыларын бәйгеге қосуда. Сөйтіп ат спорты мен оның ұлттық сайсында
үлкен жетістіктерге жетіп жүр.
Жылқы-қазақ халқының ежелден келе жатқан,тарихи қалыптасқан
түлігі. Адамға етене жақын әрі қадірлі малы. Қазақ халқы жылқыны жануарым
деп бағалаған. Шын пейілімен,зор ықыласымен және жылы шыраймен қараған.
Жылқыны ерекше қамқорлыққа бөлеген. Оған айрықша көңіл бөлген. Жылқы
халықтың ұлттық мақтанышы, иесінің байлық нышаны [2].
Сонау заманнан бері,жылқы адаммен етене қайнасып, біртұтас бірге
тіршілік етіп келеді. Жылқы - ел мен жерді жаудан қорғасты. Ат жарысы мен
бәйгеде иесіне атақ пен абырой әперді. Халық арасында жылқы түлігін ер
қанаты-ат деп асқақтата дәріптеген. Елдің тұрмыс –тіршілігінде маңыздырөл
атқарған.Шаруашылықтағы әр түрлі қажетіне пайдаланған. Сонымен бірге оның
беретін өнімдері шипалық қасиетке ие. Жылқы адам тіршілігінде-мінес-аты,
жексе-көлігі, сойса-соғымы, сауса-қымызы [3].
Жылқы түлігі-қазақ халқы үшін ардақты әрі қадірлі, әсем де сұлу,
кербез де такаппар қасиетті мал. Жылқыдай қадірлі,өте танымал,барлық
жағынан пайдалы және адал жануар болған жоқ. Жылқы түлігі адамның ат
спортына,оның ойынына,ат туризміне,цирк аренасындағы ойыны мен атпен
саятшылық құруға деген сүйіспеншілігін оятты. Адам баласының сенімді
серігі болды. Өмір-тіршілігінде таптырмас пайдалы көмекшісіне айналды [4].
Ат жарысы-спортқа пайдаланатын жылқыға үлкен сын. Мұнда жарысқа
қосылған аттың шабыстылығы, жүйріктілігі, қарқындылығы ,ұшқырлығы
сыналады.Оның төзімділігі мен шыдамдылығы,күші мен қайраты, ептілігі мен
батылдығы, бапталуы мен жаратылуы барлық жағынан айқындалады. Халық
арасында мынадай мақал бар: ат шаппайды-бақ шабады немесе бақ шаппайды-
бап шабады. Бұл бекер айтылмаған даналы сөз.
Ат ойындарына шабыс жылқыларын өсіретін жылқы зауыты,жылқы
фермасы, басқа да шаруашылық түрлері мен жекелеген жекеменшік ат иесінің
қандай жылқыны өсіріп шығарғаны ,оны қандай жарыстарға қосқанда анық көруге
болады.
Жылқыға байланысты нәрсенің бәрі ғажап қой,шіркін .Олардың
мөлдіреген көзіне үңіліп көріңізші...Ал бұл ер қанаты атанған жануарлардың
тарихы да тереңде жатыр. Кеңес үкіметі орнаған алғашқы күндердке бастап,
Азамат соғысы, халық шаруашылығын жаңадан құрып, қалпына келтіруде, бұрын
болып көрмеген зауыт, фабрикалар мен шойын жолдар салуда одан кейін Ұлы
Отан соғысында елімізді фашизмнің қанды шеңгелінен қорғауда үлкен рөл
атқарғаны белгілі [5, 6].
Ал, қазір ше Еліміздің Азық- түлік программасын іске асыруда ,
қала берді спортымыздың даңқын көтеруде де күлте жалды жануарлардың еңбегі
ай тарлықтай екені шүбәсіз емес пе.
Ендеше жылқы баптап , желмен жарысқан адамдардың бойында бір
керемет күш бар –ау ... Жылқы адамзаттың осыдан елу миллион жыл бұрын қолға
үйреткен ең соңғы жануарларының бірі болды. Жылқы бүгінде шаруашылыққа
пайдаланумен бірге біздің дүние танымымыздың , тіл байлығымыз бен ұлттық
ойын-тойымыздың,ән-күйіміз бен сән- салтанатымыздың ,демек мәдениетіміздің
құрамдас бөлігіне айналып отыр.
Біздің республикамызда соңғы кезде дене шынықтыру мен спортқа өте көп
көңіл бөлініп отыр. Жастарды спорттың әртүріне тартуда ат спортының әсері
өте қомақты [7].
Халқымыздың ерекше қастерлеген және жанына жақын көрген қасиетті
түлігінің бірі-жылқы.Халық ұғымында қазақ ,дала және жылқы деген сөздер
бір-біріне етене жақын, тамырлас та тағдырлас айтылады. Жалпы, көшпелі
тұрмыс кешкен халықтардың көне заманнан бергі ең көп өсірген малы және
төрт түліктің ішіндегі қастерлеп пір тұтатыны да-жылқы . Жылқы ең алдымен ,
өте ерте басталған жаугершілік талабына сай құнды көлік малы ретінде қолға
үйретілген. Өйткені ,сол замандарда жауды қуып жетуге немесе онан қашып
құтылуға жылқыдан қолайлы мал болмаған. Тарих деректері бойынша , адам
баласы жылқыны біздің жыл санауымызға дейін 3-4 мың жыл бұрын
білген.Жылқының ең алғашқы үйретілген негізгі Отаны, яғни, мәдени орталығы,
Орталық Азия және қазақстан алқабы. Қолға үйретілген жылқы малының арғы
тегі жабайы жылқылар-тарпан мен керқұлан деп есептеледі. Бұл жабайы
жылқылар ерте заманда Еуропаның Оңтүстігіндегі далалы аймақтарда, Орталық
Азия мен Қазақстанның кең байтақ далаларында мың-мыңдап, үйір-үйірімен
жайылып жүрген. [8].
Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше
болатын, өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай
жылқының мән мағынасы да өзгерді.Бірақ адамның жылқыға деген сүйіспеншілігі
кеміген жоқ. Қайта жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле түсті.
Жылқының пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе көлік, сүті қасиетті
диеталық сусын, еті дәмді тағам. Осы қасиетін былай қойғанда, ертедегі
диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. [9].
Қазақ үшін ең құнды , ең қасиетті мал-жылқы. Ол-құлын , жабағы
,тай, құнан, байтал, сойтал, дөнен,құлық, бесті, бие, ат, сәурік, айғвр,
деп жасына қарай ажыратылған.Жылқы -қазақтың кәделі, бағалы ,орны бөлек
қымбат қазынасы. Сый-сыяпат, кәделі жерлерде халық ер азаматтарға ат
мінгізіп, шапан жапқан. Демек, ол Құрмет белгісі ретінде ұсынылатын сый
орнына жүреді. Бұрынғы атпегілер жылқы ішіндегі таңдаулыларын жорға деп
сипаттап, ерекше дәріптеп бағалаған. Айтыс тойларда аттың бас бәйгесіне мол
дүние тігілетін болған. Жалпы халық жылқыны жоғары бағалап және оны көп
өсірген. Тіпті оны жүрісіне дейін жіктеп ,аяң, жорға, жортақ, бүлек, бөкен
желіс, сар желіс, текірек, шоқыту, шабыс деп бірнеше түрге бөліеген. Басқа
малға қарағанда , жылқының түсі де көп. Торы , күрең ,жирен, шабдар,
ақбоз,боз, көк,қызыл, қара,шабдар, теңбіл,баран, бурыл,құлан, ала, сұр,кер
құла,құлагер,қарагер. Жылқының жаманын мәстек,тулақ дейді. Малдың қадірін
біліп, қасиетін бағалаған қазақ халқы жылқы малының төлін құлыным
деп еркелетіп әлпештеудің де терең мәні бар. Тіпті ертедегі халықтың жыр,
ертегі әңгімелерінде де мал қасиеті түлік есебінде батыр, ер, сұлулармен
қоса дәріптеліп айтылып жүрді. Мұның бәрі халықтық малсақтық малжанды
ерекшеліктерінен туған. Әр малдың өзіне түсінікті тілдері де бар. Жылқыны
құрау-құрау деп шақырған. Өріске шақырғанда жылқыны құрай-құрай деп
айдайды. Сондай –ақ әр малдың үні бар. Жылқы кісінейді.Ал жылқының
негізгіауруының бірі-жамандаиу. Жылқы тобын үйір деген. Жылқы байлаудың да
аты бар. Ол-ноқта. Жылқыны матайды. Әр мезгілде малдың жүнін алудың да атау
түрлері бар. Жылқыны күзейді деген. Жылқы төлін құлын деп атайды. Бие
құлынын көтеру мерзімі-10 ай. Алғаш төлдейтін малды-тұмса дейді. Жылқы малы
туар кезде төлін қызғанып басқа жерге қашып барып төлдейді. Мұны бошалау
деп атайды. Сөйтіп жылқы малы құлындайды. Биені тізерлеп отырып
сауады.Сауып жатқан кезде жүріп кеткен биені исініп кетті дейді. Халық
тәжірибесі бойынша малдың өрісін , тынысын жусауын бұзуға болмайды. Ондай
адам айыпталады, сөз естиді,яғни тәртіпті бұзған болып есептеледі [10, 11].
Қазақ ырымы бойынша өздері белгілеген малдың басын ешкімге
бермейді. Мал төлдеп жатқан кезде мал бермейді.Түнде мал санамайды, малды
басқа теппейді, басқа ұрмайды
Көшпенділердің басына төнген зұлматтар ат пен адам арасын
алшақтанқан дәуірлерді бастан кешірдік. Алайда дүние кезек деген бар емес
пе, қаның да бар нәрсе қалайда күндердің бір күнінде айналып бір тіріліп,
түлейтіні болады екен. Қоғам күрт өзгеріп еді, болмысымыздағы бордай болып
үгіліп тұрған тектілік түйіршіктері түнде гүлдеп, қас қаққанша шиыршық
атып, ширығып шыға келді. Арғы тамырынан тамтұмдап болса да тарамыстай
тырмысып ажырай қоймаған ауыл адамдарын былай қойғанда астынан жеңіл
автокөлігі түспеген, айшылық жерге ұшақпен баратын шенеуніктердің
шекпенінде туып, шинелінде өскен, сырмақтан түспеген ығай мен сығайларымыз,
жақсы мен жайсаңдарымыз, әсіресе қалтасы қалың байларымыздың да ат-жылқы
баласына аңсарының аууы тіпті модаға айналып, ең таңдаулы асыл тұқымды
сәгүліктерді үйір-үйірімен ұстап жатса неге қуанбасқа. Өйткені жылқыны
білу, жылқыға үйір болу, шамасы келгенінше жылқыны танып өсу – ұлтық сана-
сезімімізді сергітер, жасыған жадымызды серпілтер, тектілігімізбен
табыстырар тағылым-танымдықтың ең қуатты құралының бірі болса керек. Өмірі
футбол ойынын көрмей өскен балаңызды бір рет стадионға ертіп барыңыз,
сайыстың соңына әзер шыдап, шаршап қайтады. Өмірі жылқы баласын көрмеген
нәсіліңізге бір рет аламан бәйгі көрсетсеңіз, мың күнге рухани күш алады.
Желдей есіп ана аттың үстіне мініп кеткісі келіп, елегізіп тұрады. Бұл
біздің ұлттық менталитетіміздің туатүп негізінің ерекшелігіне байланысты
[12].
2. Қазақ халқының рухани болмысының айырылмас бөлігі
Атам заманда қолға үйретіліп, адамзат баласының қажетіне
жаратқан жылқы түлігі көшпенділердің ең қасиетті, ең қадірлі малы.
Көшпенділерді жылқы малынсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да көшпенділер
мен жылқы түлігі егіз ұғымдай қосарланып айтылған. Тіпті көшпенділер
қауымын аттылар әулеті деп те бекерден бекер айта салмаса керек. Өйткені,
ұланғайыр даланың, ұлан байтақ өлкенің ұлы тұрғындарының тыныс-тіршілігі,
өмір-салты, өнер-білімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, салтанаты, бір сөзбен
айтқанда бүкіл мәдениеті жылқы түлігімен тығыз байланысып жатады.
Осы бір қасиетті түліктің қазақ халқы үшін орны өте-мөте ерекше.
Жылқы қазақтың ұлттық сана-сезім, рухани болмыс, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып,
мәдениет пен өнерінің тұтас бір айырылмас бөлігіне айналып кеткен. Жарынан
кейінгі жақсы көретін жан серігі, қасиеті қанына сіңген – жануар. Қазақ
баласы жылқы түлігін төресіндей көретіні сондай қазақ жылқы мінезді деп,
өзінің мінез-құлық, бітім-болмыс, жан дүниесінің айқындаушысына айналдырып
алған. Демек, қазақ үшін жылқы тектіліктің бірден бір нышаны болып
саналады. Бұлай өзінің жаратылысына жылқыдан ұқсастық іздеу – тек қазаққа
ғана тән қасиет әрі бұл – қазақтың осы түлікке деген аса жоғарғы құрметінің
белгісі. Қазақ ат десе ішкен асын жерге қояды. Жылқынының дүбіріне,
күліктің күмбіріне құлақ қойып, елең етпес қазақ баласы сірә жоқ. Жер
бетінде жаратылысынан табаны жер иіскемеген бекзат бір халық болса, сол
қазақ болу керек. Қазақтың ең кедейінің астында кем дегенде бір көк
шолағы болған. Қойшысы қой торысын мінді. Осы ат – көліктің арқасында Алаш
баласы Алтай мен Атыраудың, Арқа мен Алатаудың арасын жалғады. Алып аумаққа
иелік етті [13].
Қазақ жылқы малының болмысындағы басқа түліктерде болмайтын барша
қасиетін жақсы танып, терең зердерлеп білген. Соның нәтижесінде өзінің өмір
сүру қалпы мен болмысына қатысты көптеген тұрақты сөз тіркестерін жылқы
түлігіне қатысты қалыптастырған. Енді, соның бір нешеуін еске түсірсем,
дегдар жұртым өзгесін өзі жетелеп әкетеді. Мәселен, жұмылған жұдырықтай
жиын жүретін, саяғы аз, айрандай ұйып, бірлік-берекесі артқан әулетті торы
айғырдың үйіріндей деп әспеттеді. Күш-қайратың қайнап, әл-қуатың тасып
тұрған жастық шағыңда ел-жер аралап, қыр-сырына қанық, көпті көріп көзінді
аш деген ұғымды атың барда жер таны желіп жүріп, әкең барда ел таны еріп
жүріп деп мақалдады. Ал адамның көңілінің кеңдігін, пейілінің дарқандығын,
қасыретке қайыспас, қайғыға берілмес, қайсар қажырын ер жігіттің ішіне ер
тоқымды ат сияр деп қайырса, сабырлы да салмақты, бір ауылдың ұйтқысы болып
отырған, жаны жайлау, біртоға бәйбішені бес биенің сабасындай деп береке,
құтқа балады [14].
Көшпенділер мен жылқы баласынының бірге өсіп, біте қайнасқаны сондай
олардың тұрмыс-салтына, мәдениеті мен өнерінде өз ара қатысты айтылатын
афоризмдер толып жатыр. Мысалы, жаңа туған нәресте ұл бала болса ат ұстар,
егер ол қыз бала болса ат байлар деп бейнелеп айтады. Ал баласы ер жетіп,
есейіп, өссе ат жалын тартып мінді деп қуанады. Немесе түтеген қалың қою
тұман, көзге түртсе көргісіз тас қараңғыны ат құлағы көрінбейді деп
бейнелеп жеткізген. Сонымен қатар бірін-бірі қайта көрместей болып
ренжіскен екі жақты ат құйрығын кесті деп білдірсе, араздасып барып
татуласқан жандарды ат тізесін қосты деп табысқанын айтады. Ал кедей-
кепшік, тумысында бір жарымаған адамды ауы атқа, аузы аққа жарымаған деп
қағытып өтеді [15].
Туған баласын түліктің төліне теңеу де көшпенділердін, әсіресе,
қазаққа тән қасиет. Ата-ана баласын құлыным, құлыншағым деп құлпырта
мекіреніп, оның томпаң қағып, зыр жүгірген жүрісін құлындай құлдыраңдады
деп бейнеледі. Ал қазақ баласы болса құлын болып кісінеп, тай-құнан боп
тулап, асау болып алысып, ат болып жарысып ойнап, тарпаң болып ер жетеді.
Қазақ баласының қолына түскен қу шыбықтан бастап, атасының таяғы, тіпті
апасының сабауына дейін ат болып кетеді. Қу ағашқа жан бітеді.
Қазақ философиясында жылқы айырықша орын алады. Жаратылыстың сан қырлы
құпиясын танып білуде, өмір, өлім арасын байланыстырарда үнемі жылқы
кірісіп отырады. Дария тіршіліктің ұлы ағысы тоқтаусыз. Ұрпақ алмасады,
өмір жалғасады, бірі мініп келместің кемесіне, бірі күтіп жағада тұрған
дүние жалғанды жалғап, артқы толқын келеді. Мұны қазақ ат тұяғын тай басар
деген айшықты тіркеспен жеткізеді. Баласының кісі қатарына қосылып азамат
болуы ат жалын тартып мінуі мен сәйкессе, ауыл-аймағын аузына қаратып,
артынан ел-жұртын ертіп елге бас болған азамат атқамінер атанады[16].
Қазақ үшін лауазым-шеннің, мансап-биліктің де биік шыңы – аттың
үсті. Өмір бойы өнегелі ісімен үлгі болып, шау тартса да шалдықпаған,
халқының қамын жеген ел ағасын ат үстінен түспеген жан дейді.
Қазақ әлде кімнің басына түскен қайғы-мұңына ортақтасып, көңіл жұбатып
тоқтау айтқанда да бейнелеп қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ
деп, ал бүгінгі қайғының ертең орны толатынын арғымақтың тұяғы тасты басса
кетілер, сазды басса жетілер деп жеткізеді.
Атақ сөзінің түп төркінінің өзін ат, жылқы сөзінен жасаған басқа жұртты
білмейміз. Жауға шапса Аттан! деп, бір іске, бір бағытқа жаппай, жұмыла
қозғалса атқа қонды дейтін де бізбіз.
Ежелден қалған ескі сөз – ер қанаты – ат. Тақымы атқа тиген алаш баласы әр
уақытта арқаланып, аруақтанып, қиялына қанат бітіп шабыттанып, қуат қосып
қайраттанады [17, 18].
Қазақ халқының тарлан тарихының тереңіне үздіге үңілгенде де
тәнті болатынымыз – бабаларымыздың елін, жерін қорғап, ата жауымен
алысқандығы қанды көйлек жолдасы, арқа-жарқа болып, алқа-қотан көшіп, ақ
түйенің қарны жарылып саят-салтанат құрғандағы қызығы, сәнінің көркі
күмбірлеген күліктер екенін көреміз. Даңқын аспандатқан кемеңгер қолбасшы
Күлтегіннің Боз аты, Қара қыпшақ Қобыландының Тайбурылы, Алпамыс батырдың
Байшұбары, Ер Тарғынның Тарланы жадымызда жатталып қалды. Көк Түріктердің
көне мекені Хан Тауының (Хэнтий) қойнауынан көтеріліп жер жаһанның жартысын
иеленіп, тенізге келіп тіреліп, бұдан әрі барар жер жоқ деп ат басын кері
бұрған Шыңғыс ханға және оның ұрпақтарының ұлы жорықтарының туының
жығылмауы да аттың күші еді. Көшпенділердің бес қаруы сайма-сай салт атты
шеріктері садақ ату, шоқпар сілтеу, найза салу, қылыштасу, ат үстінен
аударып түсіру сынды әскери сайысқа ат үстінде машықтанып, ат құлағында
ойнады.
Ат бәйге, көкпар, аударспақ, теңге ілу, жамбы ату, шеген, қыз қуу сынды
ұлттық ойындарымызды талай аламан додаға түсіп әбден машықтанған
сәйгүліктерсіз елестету мүмкін де емес. Дамыта алмай отырғанымыз болмаса ат
спорты ойындарының ең көп таралған ортасы қазақтар іші.
Көшпенділердің аңыз-ертегі, ақиық жыр, айтулы дастан, батырлық эпостарының
басты кейіпкерінің бірі болып жылқы жырланып отырады. Ол елін, жерін
жасанған жаудан қорғаған батырлардың астындағы аты ғана емес, сенімді
серігі ретінде суреттеледі. Жылқының тас қараңғы түнде жарты тарыны көретін
жанарының өткірлігі сынды жаратылыс ерекшеліктерінің өзі бір төбе. Қазақтың
сән-салтанатының көркі де – жылқы. Әбзелінің әшекейі аппақ сүттей ай нұрына
жарқырап, күмбір-күмбір күмбірлеген күліктер жегілген күймелі қазақы
арбаларда аққу мойын, алма төс қазақ арулары кетіп бара жатты. Алайда, ат
десе ішкен асын жерге қойған қазақтан бұл күнде ат десе селт етпейтін
қазақты да табуға болады. Оның еш әбестігі де жоқ. Заман солай болған,
қоғам ыңғайына қарай солай тәрбиеленеміз. Сондықтан да бүгінгі жас ұрпақтың
келешегі кемел, туған елін жан-тәнімен сүйетін, жады мықты, жанары отты,
рухы биік азамат болып ер жетуі үшін ұлттық тәлім-тәрбие беруде
жеткіншектеріміздің жылқы түлігі туралы таным-түсінігін байыту бүгінгі
күннің талабына сәйкеседі деп білеміз [19].
Өткен ғасырдың басында Қара қыпшақ Қобыланды жыры жеке кітап
болып басылып шығады. Осы кітапқа Алаштың асқар азаматы Әлихан Бөкейханұлы
сын жазады. Ә.Бөкейханұлы шүу дегенде кітаптағы аттың суретін сынға алады.
Ол былай дейді: кітаптағы ат орыстың тяжеловоз дейтін жүк атты; шабандығы
өгіздің сәл-ақ алдында; жал-құйрығы құшақ айғыр. Жырдағы шын Тайбурыл –
азбан. Кітапта суреті салынған боз айғырдың бірде-бір мүшесі, жылқылығынан
басқа, Тайбурылға ұқсамайды.Суретке қараңыз, осы боз айғыр қалайша сымдай
созылмақ? дейді [20].
Осы жолдарды оқығаннан кейін еріксіз ойланып қаламыз. Егер, Әлихан
Бөкейханұлы біздің тәуелсіздік жылдарымызда тұрғызған тұғырдағы
Тайбурылдарымызды көрсе не дер еді? Бәлкім, қой мінезді құлындарым-ау,
ұятқа қалмай мыналарыңды құлатыңдар дер ме еді үзілді-кесілді.
Олай бола қалған күнде, біз де ұялмай-қызармай дау айтатынымыз кәдік.
Өйткені біздің өреміздің жеткен жері осы, өнердің шыңына шырқап шығып
алған, ат құлағында ойнамаған біз, сонау жүз жыл бұрынғы кәрі шалдың сөзіне
құлақ ассақ, өркениетті ғасырға шегеріп тастамаймыз ба? Заманына сай адамы.
Сондықтан, ұялмаймыз. Ұялмайтындығымыз, ұлттық рухани, мәдени танымнан
мүлдемге қара үзіп қалғанымыз, миымызға мың айтсаңыз да кіріп шықпайды.
Ондай сынсымақты қабылдай алатын бейсауат қабілет жоқ. Бізді намыссыз,
жігерсіз, жырынсыз деп буынсыз жерге пышақ салатын шығар. Салса сала
берсін, бізде де намыс, бізде де рух бар. Енді-енді бойымызға, тәнімізге
жан бітіп келе жатқаны және рас. Жоғалтқанымызды іздеп шарқ ұрып, жұмыр
жерді шыр айналып шапқылап, жарғақ құлағымыз жастыққа тимей жүр, бағзы
замандағы бабаларымыздың терлігі елі-жері үшін қан майдан, сұрапыл шайқаста
ерісе, біздің пішпегіміз солардын рухын іздеумен еруде. Ат сабылтып Санкт-
Петербург бардық, ежелгі Өтүкен қойнауынан Күлтегеннің көктасын көтеріп
келдік. Міне, атышулы аталарымызға бір-бір ескерткіш қойдық тағысын
тағылар. Оқыдық, тоқыдық. Бірақ, тоқығанмен түсінбесе ол да пайдаға аспай
жататын жағы тағы бар. Біз осылай ойлаған сайын, көкейімізге Елбасының мына
бір сөзі орала береді.
Еуропацентристердің және олардың сойылын соққан кеңестік насихат пен
ғылымның көшпелілер тарихын саналы түрде кемсітуі, көшпелілерді бейғам,
жалқау, ынта-жігерсіз, жартылай жабайы тірлік құрушы халық етіп көрсетуі
қазақтың ұлттық сана-сезімін күйретіп-құлату роль атқарады.
Жылқының адам бойына күш, рух сыйлайтын ала-бөтен қасиеті бар. Ол – намыс,
ол – ұлттық сана-сезім, ол – тектілік рухы еді. Қазақ үшін бұл тіпті де
қажет. Осыны жақсы зерттеген ақ, қызыл түсті отаршылдар қазақты жылқыдан
ажыратпай, оның бойындағы жылқы мінезге әлі жетпесін білді. Сөйтіп, олар
бірден қазақтың жылқысына ауыз салды. Мұндай жадыңды жоюға бағытталған
саясатқа қарсылық Х1Х ғасырдың басқы ширегінен басталғанды. Қызыл империя
алдымен алаштың атын алды, артынан елдің басын алды. Қазақтың табанын тас,
жанарын жас тілді. Жылқы мінезі жүндей түтілді. Ұланғайыр даланы ұлан асыр
күйге бөлеген төрт түліктің төресі, ардақты жануарлардың сарқыны қаша-
қораға қамалды. Қайдағы бір жабылармен жамалды. Үстінен су төгілмес майда
қоңырлардың орнына дүңкілдек, мінсең іші-бауырыңды түсірер дончоктар
дайда болды. Ал осындай құйтырқы, жымысқы сайтани әрекеттерге елдің азат
ойлы азаматтары қарсылық көрсетпей қалған жоқ. Мәселен, қазан төңкерісінен
кейін малға, соның ішінде жылқыға қыр кеткенін Мәшүр-Жүсіп Көпейұлының
1925 жылы жазған Малсыз дала өлеңінен анық байқауға болады. Жылқы жоқ
бұрынғыдай қостан шығар, Күн қайда жонға барып қыстап шығар. Бұл түрімен
төмендеп кете берсе. Әркім-ақ өзінікін ұстап шығар,– дейді [21, 22].
Осы зар ары қарай қазақ ақындарының өлең-жыр, толғауларымен
жалғасып, С.Сейфуллиннің Қызыл ат поэмасына ұласады. Жылқы түлігінің тоз-
тозын шығарып, атқанын атып, сатқанын сатып, жұртты жаппай жаяу
қалдырғанын, ақын ашына астарлап жазды. Ат пен ақын мұңдасады. Ат адамға
шағынады, өкпе-назын айтады:Білемісің, жүйрік сұлу қара айғырды?
Білемісің, әлгі жалбыр сары айғырды? Сұр жорға ат, сүтті мама боз биені,
Соларды зиян кестер қалай қылды?.. Солардың бірі жауыр, бірі қатпа,
Сұржорға ат қазір тулақ, ол енді ат па?– дейді [23].
Омырауына жасы моншақтап, кешегі сұлуының бүгінгі қалін көріп,
көкірегі қарыс айырылады. Арына теңеп, аймалап құшып өбеді. Сәкен үшін,
яғни қазақ үшін жылқы – әйел. Бұл – Сәкен Сейфуллиннің жылқы түлігіне
қырғидай тиген ақыры асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын деген
нәубат, қансыратқан аштыққа әкелген тұстағы саясатқа білдірген жан айқайы,
наразылығы еді. Ал Бейімбет Майлин болса қабырғасы қарыс айырыла отырып,
Кереге басы құр ноқта, Құлынсыз қаңырап тұр ноқта.
Сән-салтанатбаяғы, Қалды әдіре бір жақта,– деп шырылдады. Қызыл империяның
қырғыны үдеген үстіне үдей түсті. Енді қаламды қолына Іляс Жансүгіров
алады. Қапияда мерт болған Құлагердей сәйгүліктің қан жоса басын құшып
отырып, адамзат баласында бұрын соңды болмаған құбылыс – Ақан Серінінің
азалы зарын арқау ете отырып, дүлдүл ақын Ілияс Құлагердей зарлы
поэмасын өмірге әкелді. Құлагер қош-қошатым, жолдасым-ай,
Мен білдім, түнесем де тұрмасыңдай. Тигізбей топыраққа жоғары іліп,
Сақтармын өле-өлгенше қу басыңдай-ай! Ақан Сері – Ілияс [24, 25].
Ал Құлагер сол дәуірдегі қазақтың атқа мінер қасқаларының образы
деп көруге әпден болады. Бұл заман трагедиясы еді. Осыдан елу жыл өткеннен
кейін Қабдеш Жұмаділов Сәйгүліктер повестісін жазды. Қазақы жылқының
қалай асылданып бара жатқанына араша іздеген жазушының жан айқайы еді бұл
да. Біз енді Бөкейханұлынша ойлай алмаймыз. Өйткені, біз үшін, бүгінгі
заман ұрпақтары үшін ер қанаты – ат емес тәйірі, ұшақ не болмаса машина.
Сондықтан да біз атқа, жылқыға, қала берді қаныңа техника көзімен қараймыз.
Сонда бізде қайдан ұлтық рухани түйсік болады. Біздің түйсік те
модернизацияланған. Сол Әлихан Бөкейханұлы айтқандай еуропа жолында
болуымыз әпден мүмкін. Мұндай екі ұдай пікірде қалуымыздың бір ұшы
мысқалдай болса да бойында дәстүрлік түйсіктің түйірі қанда қалу-қалмауына
келіп тіреледі.Жүйрік аттың сауырын сипап, ұмасын уқалап, жылқының кермек
иісін алақанына сіңіріп, ащы терін татпаған, оқыранып келіп шапқан айғырдың
тегеуіріне тамыр-тамырынан исініп, тылсым қуаты тұтанабаған кісінің ат пен
айғырды ажыратуы айтып-айтпай қиын болар. Одан ер мұрынды, ат еренді
келетін қазақи түйсікті талап ету артық та шығар [26].
Алайда ақыл ойдың түбін түсіретін кемеңгерлеріміздің ұлтық
түйсіктен анағұрлым оқшауланып, қол үзді деуге қалай батылың барады. Сонау
Петрборда төртбұрыш үйдің терезесінен сығырайып отырып, Алтай тауын мекен
еткен қазақтардың етіне түскен жарақаттың тез жазылып, түлейтіндігін өмір
сүргіш (выживание) қабылеттілігінен іздеп қаңғыратын Л.Н.Гумилевтің
көрегендігімен сыбайлас нәрсе. Сана қанша жүйрік болғанымен кейде
тұрмыстың илеуіне түсіп кететінінің бұл айқын көрінісі. Біздің
алғырлығымыздың да шатқаяқтайтын тұсы осы. Туа біткен күш-қайрат текті
жауын көргенде терісіне сыймай тасып, таласқанын талқанғып, беттескенін
бұзып-жармай толас таппайтын, қас жауын қанжағасына байламай қаһары
қайтпайтын, ата қонысын апай төсімен қорғаған, нар тұлғасы мен айбары
айдаһарды жасытқан, ажарынан сарабдал ақыл-ой аңқыған нұрсипатын, атын
естігенде аруақтанып, намысымыз нұрланатын батыр, ерлер қайда? [27, 28].
Біздің жас ұрпақтарымыздың рух алар дүниесі Алматыдағы Тәуелсіздік
монументінің қасындағы салпаң құлақ, мәңгірген есек-құлындар сыңайлы
болғаны ма? Олардың жуасыған жылқы тінін түртпе. Мөңкітіп аласың дейміз
бе? Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілесің демей ме, жас ұрпақ жұлынып
тұрған құлынды көргенше, жығылғалы тұрған жабыны көріп өссін дейміз бе?
Алайда, көптің , қалың бұқараның талабы бұл емес! [29].
Заманымыздың ілгергі У1-У111 ғасырларына, түркі текті халықтардың
түпкі төркіні болып келетін Көк түріктер дәуіріне мойын бұратын болсақ, ең
әуелі әлемге әйгілі Орхон ешкеркіштеріндегі Тоныкөк, Күлтегін құлпы
тастарынан көшірілген ойма жазуларға тоқтаймыз. Бар жоғы 42 жыл өмір сүрген
Күлтегін бабамыз 16 жасынан бастап, қару-жарақ асынып, қолбастап, қағанатын
қорғап бүкіл өмірін аттың жалында, жорық сапарда өткізеді. Сол бір
кезеңдердегі қан майдан, сұрапыл соғыстарда теңдесі жоқ Күлтегін
қолбасшының астына мінген сайгүліктері талай қырғынға Күлтегінмен бірге
кіріп, жеңіске ортақ болған атақты Алып Шалшы мен Азман ақтардан алты
айлық жерді алты аттаған, бір төбенің шаңын бір төбеге қосқан, суға салса
батпайтын, отқа салса жанбайтын, жүрісте – көлік, жауда – серік өзіміздің
әйгілі Тайбурыл, Байшұбарларды көргендей боламыз(Күлтегін. Көне түркі
жазба ескерткіші.-Алматы: Жалын, 1986,-14-бет) [30, 31].
Анау Алтайдан ауған қырғыз халқының Ұлы Манас жырында Көкетай
ханның астынан арқыраған шағырдай боз атты көреміз.(Манас.Киргизский
героический эпос.М, Наука,1990г). Иә, жұмыр жердің жартысын жаулаған Шыңғыс
қағанның қос қызылы эпостық жырдың арқауына айналған. Сол ұлы қаған
өмірінің соңында 1226 ит жылы Таңғытқа жорыққа аттанады. Сонда қаған теңбіл
шұбарын мініп жүрді деп жазлған шежіреде.(Монғолдың құпия шежіресі.
Өлгий,1978,- 196 бет).Мұның бәрі неге мехнаты көп тасқа ойып жазылды. Ол
жылқы болмысындағы адамға күш-қуат беретін аса құпия тылсым қасиетіне деген
ерекше ілтипаттың көрнісі деп білеміз. Егер жылқыда рух шақырар, арқа
қоздырар құдырет болмаса, онда ол жайбір басқа түліктермен бірдей
белгіленбей, елеусіз қала берер еді [32].
Қазақ тумысынан жылқымен жағаласып, жылқымен жарысып өскен. Жер
жүзінде жылқының жасын, мінез-құлқын, түр-түсін, қадыр-қаиетін, түп
тұқиянын өзгеден артық білетін бір жұрт болса, ол – қазақ. Соның үшін де
қазақ тілінде жылқыға байланысты, соның ішінде тек атқа байланысты ер
қанаты- ат; атың барда ел таны желіп жүріп; жылқының үсті – жел, сүті – ем;
атты тағаласаң есек аяғын көтереді; тигізбейді қазанат қамшы, азамат жоғын
білгізбейді; ат айналып қазығын табар; ат тұяғын тай басар; ат аунаған
жерде түк қалар... т.б. толып жатқан мақал-мәтелдер туса, ат төбеліндей; ат
бауырына түсіп; ат құлағында ойнау; атқа мінер; аттың жалында...қатарлы
фазеологиялық тіркестер қалыптасты. Ат ән мен күйге арқау болды.
Маңмаңкер, Ақ бақай, Сал торы, Қара жорға сынды әндер, Құлжагер,
Тел қоңыр, Қос күрең, Көк дөнен сияқты күйлер өмірге келді [33, 34].
Халқымыздың жылқы малына деген сүйіспеншілігі еш төмендеген
емес, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, дамып, жетіліп, кемелденіп отырды. Сол
заман, дәуіріне сай тіршілік-тұрмысын жылқымен байланыстырған жаңа қанатты
сөздер туындап отырды. Аса талапты, таланты тас жарып тұрған адамға теңеу
іздегенде де жылқыға келіп тірелеміз. Талаптың мініп тұлпарын, тас қияға
өрледің Абай сөзі осыған дәлел. Және дарынды мен дарынсызды, жақсы мен
жаманды шенестіргенде айтылатын тұлпардан тұғыр озбас шабылса да,оған да
үкі тұмар тағылса да деген де Абайдан қалған қанатты сөз. Албаты кетіп,
арам тер болған дарақылықты Бәйге алмаған жүйріктен, белі жуан бесті
артық (Шалкиіз жырау) деп түйреді. Қалжырағанды қатайтып, шаршағанды
шыңап, босағанды беркінтіп ерлікке шақыратын жігерлі сөздер Маханбет
аузынан түйдек – түйдегімен түсіп жатады. Ереуіл атқа ер салмай, ерлердің
ісі бітер ме?... Халқымыздың жылқыға деген ерен құрметінің белгісі оны
мәңгіліктеу – еркерткіш мүсіндерін орнату болады. Талдықорған қаласында
жығылып жатқан арғымақтың – Құлакердің аянышты халін бейнелейтін ескерткіш
бар. Ақан Серінің Алашқа әйгілі болған Құлагерінің күңіренген тағдырын көз
алдыңызға елестетіп, бас имей өтпейсіз бұл арадан. Жылқыға деген мұндай
құрмет көшпенді басқа жұрттарда да кездеседі. Моңғолияда Арвай хэр (Бидай
кер) деген атағы шыққан аттың атында қала бой көтеріп, Арвай хэрге алып
ескерткіш орнатқан. Ал батыс елдері әпсаналарында адам кеуделі, арғымақ
кейпінде бейнеленген көшпенділер әулеті Азия төрінен аттанып, бүкіл әлемге
атақ даңқы жайылса осы аттың арқасы. Атты әскерлердің алмаған қамалы,
жетпеген жері болмады. Аралық қашықтықтар күндік жер, айшылықжер деп
аттың жүрісімен есептелді [35].
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Жылқы малы қазақ халқының ежелден келе жатқан,тарихи қалыптасқан
түлігі. Қасиетті де, қадірлі мал? Сондықтан болар жануарым деп
бағаланған. Шын пейілімен,зор ықыласымен және жылы шыраймен қараған.
Жылқыны ерекше қамқорлыққа бөлеген. Оған айрықша көңіл бөлген. Жылқы малы
қазақ халқының ұлттық мақтанышы, байлық нышаны .
Ертеден жылқы адаммен етене қайнасып, біртұтас бірге тіршілік
етіп келеді. Жылқы - ел мен жерді жаудан қорғасты. Ат жарысы мен бәйгеде
иесіне атақ пен абырой әперді. Халық арасында жылқы түлігін ер қанаты-ат
деп асқақтата дәріптеген. Елдің тұрмыс –тіршілігінде маңыздырөл атқарған.
Шаруашылықтағы әр түрлі қажетіне пайдаланған. Сонымен бірге оның беретін
өнімдері шипалық қасиетке ие. Жылқы адам тіршілігінде-мінес-аты, жексе-
көлігі, сойса-соғымы, сауса-қымызы
Біздің пікірімізше, таңдап алынған тақырып мәселелерінің шешімі
қағидалы, орнықты, мазмұнды және қажетті, яғни біршама толық болып
табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттер сараптамасы, сауалнама жүргізу,
сарапашылармен сұхбаттасу сияқты бірқатар әдістер қолданылды.
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
Ғылыми және ғылыми-әдістемлік әдебиеттер сараптамасы
Қазақ халқының тарихи деректемелері бойынша әдеби мәліметтер
сараптамасы бірқатар жайттарды анықтауға мүмкіндік берді:
- ұлттық мал шаруашылық салаларыі;
- жылқы малының ел ішіндегі қадір-қаиеті арқылы жастардың бойында
ұлттық, ата-бабадан мирас болып келе жатқан керемет бір болмыстарды
тәрбиелеуде қолдану мәселелері;
- бағдарламалық материалды және т.б. жүзеге асыруда оқу-шынықтыру,
тәрбиелеу қызметін ұйымдастыру.
Сауалнамалық сұрақ-жауап алу
Сауалнама мақсатты-бағытты болды, сырттай, жеке басылы жүргізілді.
Осы жағдайды ескере отырып, сауалнамалар әрбір респондентке жекелей
жүргізілді, олар оны өз бетімен толтырды. Сұрақтың ішінде ашықтары да,
жабықтары да болды. Олар біршама тиімді нұсқаларын (дене тәрбиесінің
құралдарының, түрлерінің және ұйымдастырылуының) келтіру қарастырылды.
Сұрақтардың бір бөлігі бақылаулы бағытты болды.
Ақсақалдармен сұрақ-жауап жүргізу дене тәрбиесі күйіне тікелей
бағалама беру, оның құралдарының, жаңа түрлерінің деңгейін анықтау арқылы
жүргізілді. Оның көмегімен тұрғындардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне,
ұлттық қимыл-қозғалысты спорт түрлеріне және дене жаттығуларына, оларға
қойылатын талаптарға деген көзқарасы анықталды.
Сұхбат алу, егер қандай да бір себептермен сұрақ-жауап жүргізу
қиындық туғызып, тиімсіз болса жүргізілді. Оның барысында
әңгімелесушілердің қазақтың ұлттық спорт түрлерімен, ұлттық қимыл-
қозғалысты ойындар мен дене жаттығуларымен шұғылдану мәні мен түрлері
туралы көзқарастары мен пікірлері қарастырылды.
3 ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, СИПАТЫ
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі,
өнегелі тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу
туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып
көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арасындағы байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім,
білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: Бәйге, Көкпар,
Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б. балалардың
еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе.
Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды, -
дейді. Демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы
баии түседі.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, Сиқырлы қоржын, Көкпар, Асық
секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын
емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану
керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан
халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Казақ спорт және туризм академиясы
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
Қамбарұлы Дастан
Ұлттық ат спорты ойындарының тарихы мен заманауи даму жолдарын жетілдіру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 5В010800 - Дене шыныктыру және
спорт
Мамандану саласы: Қазақ күресі
Алматы 2015
Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ спорт және туризм академиясы
Кәсіби спорт және жекпе-жек факультеті
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________Е.М. Мұхитдинов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық ат спорты ойындарының тарихы мен заманауи даму
жолдарын жетілдіру
5В010800 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Орындаған:
Әбдіқадыр Ержігіт
Ғылыми жетекші:
Философия ғылымының кандидаты,
Аға оқытушы
Б.К. Ахметов
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
БЕЛГІЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..6
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫНЫҢ
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Қазақтың ұлттық құндылықтарының бірі –жылқы
малы ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының рухани болмысының айырылмас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ...12
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ... ...24
2.1. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Зерттеудің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..24
3 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, СИПАТЫ ... ... ..26
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..26
3.2 Көшпенділердің атбегілік өнері жүйрік жылқының бітім
сипаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.3 Ұлттық ат спорты ойындарының түрлері .
Көкпар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 36
3.4 Бәйге.
Аударыспақ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...43
3.5 Қыз қуу. Теңге
ілу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..49
3.6 Қазақстанда ат спорты индустриясын қалыптастырудың негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш дипломдық жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік құжаттар
негізге алынды.
Қазақстан Респбуликасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-III
3ҚР заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғары оқу
орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008
жылғы №26 негізгі ережелері.
Қазақстан Республикасының 2011-15жылдарға арналған дене шынықтыру және
спорт бойынша Мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мама ағаш - атбайлағыш қада, бағана.
Жүген -жылқының басына кигізілетін сайман ,оған ауыздық ілінеді.
Керме, желі- құлынды бие байлап қоюға ,ауыл маңында байлап ұстауға
арналған зат
Қас- алдыңғысы және артқысы болады. Оның міндеті үстінде отырған адам
не алға ,
не артқа оқыс лоқып сыпырылып түспеуі үшін.
Қаптал-ат қапталына үйлестіріліп жонылған екі бөлек қисық ағаш
Оқпан-ерді шалқасынан тастап қарағанда ,екі қапталдың арасында болатын
ойық ерді атқа салғанда аттың қыр арқасын бастырмау үшін,қастың
ойығымен тең жасалынады.
Үзеңгілік-үзеңгі бау өткізуге арналған екі қапталдың астыңғы шетін ала
тесіледі.
Қанжығалық-ердің алды ,артында қапталдың қастан асып тұрған жері
Шеттік-артқы қапталдағы қанжығаға тесігінен қосалқылап өткізіп
,бүлдіргеленген тұйық таспа, шеттік деп аталады.
Анжы-ойма қасты ердің белағашын орнына қойғанда оны желімдемейді де,
шегелемейді де, белағашты тек шикі қайыс таспамен жан-жағын көктеп
бекітеді,бұны анжы деп атайды.
Терлік- аттың денесіне тіке түсетін ең соңғы қабат.Ат арқасының тері
соған сіңетін болғандықтан –терлік атанған.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚазСТА - Қазақтың спорт және туризм академиясы
БТ - бақылау тобы
ЭТ - эксперименталды топ
ДТ - дене тәрбиесі
ДШ - дене шынықтыру
ДШжС - дене шынықтыру жән е спорт
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осы тақырыпты дипломдық жұмыс
негізінде зерттеуім ұлттық ат спорты түрлерінің әдіс тәсілдерін жетілдіру
және даму жолдарын арасындағы байланысты анықтау арқылы ұлттық ат спорты
түрлерінің сапалық және көрнекілік жағын арттыру.
Зерттеу мақсаты: Қазақстан Республикасында ұлттық ат спорты
түрлерінің дамуын ,жетістігін талдау үйрену.Қазіргі кездегі ұлттық ат
спорты түрлерінен өткен жарыстарға сараптама жасау
Зерттеу міндеттері:
- ат спорты ойындарының тарихын зерттеу
- ат спорты ойындарының ережелерінің құрылуы, ұпай санының
берілуі, жарыстарға арналған тәртіптерін жүйелеу;
- әдіс тәсілдерінің түрлерін анықтау, оларды жүйелеу;
- зерттей келе ат спортындағы ережелерге қосымша ұсыныстар жасау,
өзгерістер енгізу.
Зерттеу нысаны. Ұлттық ат спортымен шұғылданушы спортшылардың
түрлі жарыс ойындарда сапалық көрсеткіштері.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми –зерттеу, әдебиеттерге шолу.
- статистикалық сараптама жүргізу.
- Ат спорты жаттықтырушыларын және басқа спортшылардан сауалнамалық
сұрақ-жауап алу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: 9лттық ат спорты түрлерінің қазіргі
кездегі даму жолын анықтау.
1 ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫНЫҢ ДАМУЫ
1. Қазақтың ұлттық құндылықтарының бірі - жылқы малы
Қазақ халқы жылқы түлігін баға да білген,бағалай да білген
халық. Ел аузындағы жүзден жүйрік-мыңнан тұлпар-деген нақыл сөз,бұл
жылқыны өсіре білгендік пен оны баптап бәйгеге қоса білгендіктің
философиялық түйіні. Жақсы ат иесінің серігі,көңіл қуанышы,қашса
құтылады,қуса жетеді. Жылқы иесінің қара басына теңеген байлығының
басы,абыройы мен атақ –даңқы [1].
Халқымыз жылқыны құндылығы мен қадір-қасиетіне қарай
түрлендіре атағанына қарасақ-жүйрік те, сәйгүлік те,тұлпар да,д үлдүл де,
тарлан да, тіптен қазанат та ешқайдан келмеген. Қолда өсірілетін жылқының
ішінен таңдалынып және бапталып шығатыны белгілі. Қазақ халқы жергілікті өз
қазақы жылқысын баптап ат бәйгесіне қосқан.Соңғы кездері асыл тұқымды таза
қанды мініс (ағылшын), араб, ахалтеке және қостанай немесе жартылай қанды
будан жылқыларын бәйгеге қосуда. Сөйтіп ат спорты мен оның ұлттық сайсында
үлкен жетістіктерге жетіп жүр.
Жылқы-қазақ халқының ежелден келе жатқан,тарихи қалыптасқан
түлігі. Адамға етене жақын әрі қадірлі малы. Қазақ халқы жылқыны жануарым
деп бағалаған. Шын пейілімен,зор ықыласымен және жылы шыраймен қараған.
Жылқыны ерекше қамқорлыққа бөлеген. Оған айрықша көңіл бөлген. Жылқы
халықтың ұлттық мақтанышы, иесінің байлық нышаны [2].
Сонау заманнан бері,жылқы адаммен етене қайнасып, біртұтас бірге
тіршілік етіп келеді. Жылқы - ел мен жерді жаудан қорғасты. Ат жарысы мен
бәйгеде иесіне атақ пен абырой әперді. Халық арасында жылқы түлігін ер
қанаты-ат деп асқақтата дәріптеген. Елдің тұрмыс –тіршілігінде маңыздырөл
атқарған.Шаруашылықтағы әр түрлі қажетіне пайдаланған. Сонымен бірге оның
беретін өнімдері шипалық қасиетке ие. Жылқы адам тіршілігінде-мінес-аты,
жексе-көлігі, сойса-соғымы, сауса-қымызы [3].
Жылқы түлігі-қазақ халқы үшін ардақты әрі қадірлі, әсем де сұлу,
кербез де такаппар қасиетті мал. Жылқыдай қадірлі,өте танымал,барлық
жағынан пайдалы және адал жануар болған жоқ. Жылқы түлігі адамның ат
спортына,оның ойынына,ат туризміне,цирк аренасындағы ойыны мен атпен
саятшылық құруға деген сүйіспеншілігін оятты. Адам баласының сенімді
серігі болды. Өмір-тіршілігінде таптырмас пайдалы көмекшісіне айналды [4].
Ат жарысы-спортқа пайдаланатын жылқыға үлкен сын. Мұнда жарысқа
қосылған аттың шабыстылығы, жүйріктілігі, қарқындылығы ,ұшқырлығы
сыналады.Оның төзімділігі мен шыдамдылығы,күші мен қайраты, ептілігі мен
батылдығы, бапталуы мен жаратылуы барлық жағынан айқындалады. Халық
арасында мынадай мақал бар: ат шаппайды-бақ шабады немесе бақ шаппайды-
бап шабады. Бұл бекер айтылмаған даналы сөз.
Ат ойындарына шабыс жылқыларын өсіретін жылқы зауыты,жылқы
фермасы, басқа да шаруашылық түрлері мен жекелеген жекеменшік ат иесінің
қандай жылқыны өсіріп шығарғаны ,оны қандай жарыстарға қосқанда анық көруге
болады.
Жылқыға байланысты нәрсенің бәрі ғажап қой,шіркін .Олардың
мөлдіреген көзіне үңіліп көріңізші...Ал бұл ер қанаты атанған жануарлардың
тарихы да тереңде жатыр. Кеңес үкіметі орнаған алғашқы күндердке бастап,
Азамат соғысы, халық шаруашылығын жаңадан құрып, қалпына келтіруде, бұрын
болып көрмеген зауыт, фабрикалар мен шойын жолдар салуда одан кейін Ұлы
Отан соғысында елімізді фашизмнің қанды шеңгелінен қорғауда үлкен рөл
атқарғаны белгілі [5, 6].
Ал, қазір ше Еліміздің Азық- түлік программасын іске асыруда ,
қала берді спортымыздың даңқын көтеруде де күлте жалды жануарлардың еңбегі
ай тарлықтай екені шүбәсіз емес пе.
Ендеше жылқы баптап , желмен жарысқан адамдардың бойында бір
керемет күш бар –ау ... Жылқы адамзаттың осыдан елу миллион жыл бұрын қолға
үйреткен ең соңғы жануарларының бірі болды. Жылқы бүгінде шаруашылыққа
пайдаланумен бірге біздің дүние танымымыздың , тіл байлығымыз бен ұлттық
ойын-тойымыздың,ән-күйіміз бен сән- салтанатымыздың ,демек мәдениетіміздің
құрамдас бөлігіне айналып отыр.
Біздің республикамызда соңғы кезде дене шынықтыру мен спортқа өте көп
көңіл бөлініп отыр. Жастарды спорттың әртүріне тартуда ат спортының әсері
өте қомақты [7].
Халқымыздың ерекше қастерлеген және жанына жақын көрген қасиетті
түлігінің бірі-жылқы.Халық ұғымында қазақ ,дала және жылқы деген сөздер
бір-біріне етене жақын, тамырлас та тағдырлас айтылады. Жалпы, көшпелі
тұрмыс кешкен халықтардың көне заманнан бергі ең көп өсірген малы және
төрт түліктің ішіндегі қастерлеп пір тұтатыны да-жылқы . Жылқы ең алдымен ,
өте ерте басталған жаугершілік талабына сай құнды көлік малы ретінде қолға
үйретілген. Өйткені ,сол замандарда жауды қуып жетуге немесе онан қашып
құтылуға жылқыдан қолайлы мал болмаған. Тарих деректері бойынша , адам
баласы жылқыны біздің жыл санауымызға дейін 3-4 мың жыл бұрын
білген.Жылқының ең алғашқы үйретілген негізгі Отаны, яғни, мәдени орталығы,
Орталық Азия және қазақстан алқабы. Қолға үйретілген жылқы малының арғы
тегі жабайы жылқылар-тарпан мен керқұлан деп есептеледі. Бұл жабайы
жылқылар ерте заманда Еуропаның Оңтүстігіндегі далалы аймақтарда, Орталық
Азия мен Қазақстанның кең байтақ далаларында мың-мыңдап, үйір-үйірімен
жайылып жүрген. [8].
Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше
болатын, өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай
жылқының мән мағынасы да өзгерді.Бірақ адамның жылқыға деген сүйіспеншілігі
кеміген жоқ. Қайта жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле түсті.
Жылқының пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе көлік, сүті қасиетті
диеталық сусын, еті дәмді тағам. Осы қасиетін былай қойғанда, ертедегі
диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. [9].
Қазақ үшін ең құнды , ең қасиетті мал-жылқы. Ол-құлын , жабағы
,тай, құнан, байтал, сойтал, дөнен,құлық, бесті, бие, ат, сәурік, айғвр,
деп жасына қарай ажыратылған.Жылқы -қазақтың кәделі, бағалы ,орны бөлек
қымбат қазынасы. Сый-сыяпат, кәделі жерлерде халық ер азаматтарға ат
мінгізіп, шапан жапқан. Демек, ол Құрмет белгісі ретінде ұсынылатын сый
орнына жүреді. Бұрынғы атпегілер жылқы ішіндегі таңдаулыларын жорға деп
сипаттап, ерекше дәріптеп бағалаған. Айтыс тойларда аттың бас бәйгесіне мол
дүние тігілетін болған. Жалпы халық жылқыны жоғары бағалап және оны көп
өсірген. Тіпті оны жүрісіне дейін жіктеп ,аяң, жорға, жортақ, бүлек, бөкен
желіс, сар желіс, текірек, шоқыту, шабыс деп бірнеше түрге бөліеген. Басқа
малға қарағанда , жылқының түсі де көп. Торы , күрең ,жирен, шабдар,
ақбоз,боз, көк,қызыл, қара,шабдар, теңбіл,баран, бурыл,құлан, ала, сұр,кер
құла,құлагер,қарагер. Жылқының жаманын мәстек,тулақ дейді. Малдың қадірін
біліп, қасиетін бағалаған қазақ халқы жылқы малының төлін құлыным
деп еркелетіп әлпештеудің де терең мәні бар. Тіпті ертедегі халықтың жыр,
ертегі әңгімелерінде де мал қасиеті түлік есебінде батыр, ер, сұлулармен
қоса дәріптеліп айтылып жүрді. Мұның бәрі халықтық малсақтық малжанды
ерекшеліктерінен туған. Әр малдың өзіне түсінікті тілдері де бар. Жылқыны
құрау-құрау деп шақырған. Өріске шақырғанда жылқыны құрай-құрай деп
айдайды. Сондай –ақ әр малдың үні бар. Жылқы кісінейді.Ал жылқының
негізгіауруының бірі-жамандаиу. Жылқы тобын үйір деген. Жылқы байлаудың да
аты бар. Ол-ноқта. Жылқыны матайды. Әр мезгілде малдың жүнін алудың да атау
түрлері бар. Жылқыны күзейді деген. Жылқы төлін құлын деп атайды. Бие
құлынын көтеру мерзімі-10 ай. Алғаш төлдейтін малды-тұмса дейді. Жылқы малы
туар кезде төлін қызғанып басқа жерге қашып барып төлдейді. Мұны бошалау
деп атайды. Сөйтіп жылқы малы құлындайды. Биені тізерлеп отырып
сауады.Сауып жатқан кезде жүріп кеткен биені исініп кетті дейді. Халық
тәжірибесі бойынша малдың өрісін , тынысын жусауын бұзуға болмайды. Ондай
адам айыпталады, сөз естиді,яғни тәртіпті бұзған болып есептеледі [10, 11].
Қазақ ырымы бойынша өздері белгілеген малдың басын ешкімге
бермейді. Мал төлдеп жатқан кезде мал бермейді.Түнде мал санамайды, малды
басқа теппейді, басқа ұрмайды
Көшпенділердің басына төнген зұлматтар ат пен адам арасын
алшақтанқан дәуірлерді бастан кешірдік. Алайда дүние кезек деген бар емес
пе, қаның да бар нәрсе қалайда күндердің бір күнінде айналып бір тіріліп,
түлейтіні болады екен. Қоғам күрт өзгеріп еді, болмысымыздағы бордай болып
үгіліп тұрған тектілік түйіршіктері түнде гүлдеп, қас қаққанша шиыршық
атып, ширығып шыға келді. Арғы тамырынан тамтұмдап болса да тарамыстай
тырмысып ажырай қоймаған ауыл адамдарын былай қойғанда астынан жеңіл
автокөлігі түспеген, айшылық жерге ұшақпен баратын шенеуніктердің
шекпенінде туып, шинелінде өскен, сырмақтан түспеген ығай мен сығайларымыз,
жақсы мен жайсаңдарымыз, әсіресе қалтасы қалың байларымыздың да ат-жылқы
баласына аңсарының аууы тіпті модаға айналып, ең таңдаулы асыл тұқымды
сәгүліктерді үйір-үйірімен ұстап жатса неге қуанбасқа. Өйткені жылқыны
білу, жылқыға үйір болу, шамасы келгенінше жылқыны танып өсу – ұлтық сана-
сезімімізді сергітер, жасыған жадымызды серпілтер, тектілігімізбен
табыстырар тағылым-танымдықтың ең қуатты құралының бірі болса керек. Өмірі
футбол ойынын көрмей өскен балаңызды бір рет стадионға ертіп барыңыз,
сайыстың соңына әзер шыдап, шаршап қайтады. Өмірі жылқы баласын көрмеген
нәсіліңізге бір рет аламан бәйгі көрсетсеңіз, мың күнге рухани күш алады.
Желдей есіп ана аттың үстіне мініп кеткісі келіп, елегізіп тұрады. Бұл
біздің ұлттық менталитетіміздің туатүп негізінің ерекшелігіне байланысты
[12].
2. Қазақ халқының рухани болмысының айырылмас бөлігі
Атам заманда қолға үйретіліп, адамзат баласының қажетіне
жаратқан жылқы түлігі көшпенділердің ең қасиетті, ең қадірлі малы.
Көшпенділерді жылқы малынсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да көшпенділер
мен жылқы түлігі егіз ұғымдай қосарланып айтылған. Тіпті көшпенділер
қауымын аттылар әулеті деп те бекерден бекер айта салмаса керек. Өйткені,
ұланғайыр даланың, ұлан байтақ өлкенің ұлы тұрғындарының тыныс-тіршілігі,
өмір-салты, өнер-білімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, салтанаты, бір сөзбен
айтқанда бүкіл мәдениеті жылқы түлігімен тығыз байланысып жатады.
Осы бір қасиетті түліктің қазақ халқы үшін орны өте-мөте ерекше.
Жылқы қазақтың ұлттық сана-сезім, рухани болмыс, тұрмыс-салт, әдет-ғұрып,
мәдениет пен өнерінің тұтас бір айырылмас бөлігіне айналып кеткен. Жарынан
кейінгі жақсы көретін жан серігі, қасиеті қанына сіңген – жануар. Қазақ
баласы жылқы түлігін төресіндей көретіні сондай қазақ жылқы мінезді деп,
өзінің мінез-құлық, бітім-болмыс, жан дүниесінің айқындаушысына айналдырып
алған. Демек, қазақ үшін жылқы тектіліктің бірден бір нышаны болып
саналады. Бұлай өзінің жаратылысына жылқыдан ұқсастық іздеу – тек қазаққа
ғана тән қасиет әрі бұл – қазақтың осы түлікке деген аса жоғарғы құрметінің
белгісі. Қазақ ат десе ішкен асын жерге қояды. Жылқынының дүбіріне,
күліктің күмбіріне құлақ қойып, елең етпес қазақ баласы сірә жоқ. Жер
бетінде жаратылысынан табаны жер иіскемеген бекзат бір халық болса, сол
қазақ болу керек. Қазақтың ең кедейінің астында кем дегенде бір көк
шолағы болған. Қойшысы қой торысын мінді. Осы ат – көліктің арқасында Алаш
баласы Алтай мен Атыраудың, Арқа мен Алатаудың арасын жалғады. Алып аумаққа
иелік етті [13].
Қазақ жылқы малының болмысындағы басқа түліктерде болмайтын барша
қасиетін жақсы танып, терең зердерлеп білген. Соның нәтижесінде өзінің өмір
сүру қалпы мен болмысына қатысты көптеген тұрақты сөз тіркестерін жылқы
түлігіне қатысты қалыптастырған. Енді, соның бір нешеуін еске түсірсем,
дегдар жұртым өзгесін өзі жетелеп әкетеді. Мәселен, жұмылған жұдырықтай
жиын жүретін, саяғы аз, айрандай ұйып, бірлік-берекесі артқан әулетті торы
айғырдың үйіріндей деп әспеттеді. Күш-қайратың қайнап, әл-қуатың тасып
тұрған жастық шағыңда ел-жер аралап, қыр-сырына қанық, көпті көріп көзінді
аш деген ұғымды атың барда жер таны желіп жүріп, әкең барда ел таны еріп
жүріп деп мақалдады. Ал адамның көңілінің кеңдігін, пейілінің дарқандығын,
қасыретке қайыспас, қайғыға берілмес, қайсар қажырын ер жігіттің ішіне ер
тоқымды ат сияр деп қайырса, сабырлы да салмақты, бір ауылдың ұйтқысы болып
отырған, жаны жайлау, біртоға бәйбішені бес биенің сабасындай деп береке,
құтқа балады [14].
Көшпенділер мен жылқы баласынының бірге өсіп, біте қайнасқаны сондай
олардың тұрмыс-салтына, мәдениеті мен өнерінде өз ара қатысты айтылатын
афоризмдер толып жатыр. Мысалы, жаңа туған нәресте ұл бала болса ат ұстар,
егер ол қыз бала болса ат байлар деп бейнелеп айтады. Ал баласы ер жетіп,
есейіп, өссе ат жалын тартып мінді деп қуанады. Немесе түтеген қалың қою
тұман, көзге түртсе көргісіз тас қараңғыны ат құлағы көрінбейді деп
бейнелеп жеткізген. Сонымен қатар бірін-бірі қайта көрместей болып
ренжіскен екі жақты ат құйрығын кесті деп білдірсе, араздасып барып
татуласқан жандарды ат тізесін қосты деп табысқанын айтады. Ал кедей-
кепшік, тумысында бір жарымаған адамды ауы атқа, аузы аққа жарымаған деп
қағытып өтеді [15].
Туған баласын түліктің төліне теңеу де көшпенділердін, әсіресе,
қазаққа тән қасиет. Ата-ана баласын құлыным, құлыншағым деп құлпырта
мекіреніп, оның томпаң қағып, зыр жүгірген жүрісін құлындай құлдыраңдады
деп бейнеледі. Ал қазақ баласы болса құлын болып кісінеп, тай-құнан боп
тулап, асау болып алысып, ат болып жарысып ойнап, тарпаң болып ер жетеді.
Қазақ баласының қолына түскен қу шыбықтан бастап, атасының таяғы, тіпті
апасының сабауына дейін ат болып кетеді. Қу ағашқа жан бітеді.
Қазақ философиясында жылқы айырықша орын алады. Жаратылыстың сан қырлы
құпиясын танып білуде, өмір, өлім арасын байланыстырарда үнемі жылқы
кірісіп отырады. Дария тіршіліктің ұлы ағысы тоқтаусыз. Ұрпақ алмасады,
өмір жалғасады, бірі мініп келместің кемесіне, бірі күтіп жағада тұрған
дүние жалғанды жалғап, артқы толқын келеді. Мұны қазақ ат тұяғын тай басар
деген айшықты тіркеспен жеткізеді. Баласының кісі қатарына қосылып азамат
болуы ат жалын тартып мінуі мен сәйкессе, ауыл-аймағын аузына қаратып,
артынан ел-жұртын ертіп елге бас болған азамат атқамінер атанады[16].
Қазақ үшін лауазым-шеннің, мансап-биліктің де биік шыңы – аттың
үсті. Өмір бойы өнегелі ісімен үлгі болып, шау тартса да шалдықпаған,
халқының қамын жеген ел ағасын ат үстінен түспеген жан дейді.
Қазақ әлде кімнің басына түскен қайғы-мұңына ортақтасып, көңіл жұбатып
тоқтау айтқанда да бейнелеп қанаты бүтін сұңқар жоқ, тұяғы бүтін тұлпар жоқ
деп, ал бүгінгі қайғының ертең орны толатынын арғымақтың тұяғы тасты басса
кетілер, сазды басса жетілер деп жеткізеді.
Атақ сөзінің түп төркінінің өзін ат, жылқы сөзінен жасаған басқа жұртты
білмейміз. Жауға шапса Аттан! деп, бір іске, бір бағытқа жаппай, жұмыла
қозғалса атқа қонды дейтін де бізбіз.
Ежелден қалған ескі сөз – ер қанаты – ат. Тақымы атқа тиген алаш баласы әр
уақытта арқаланып, аруақтанып, қиялына қанат бітіп шабыттанып, қуат қосып
қайраттанады [17, 18].
Қазақ халқының тарлан тарихының тереңіне үздіге үңілгенде де
тәнті болатынымыз – бабаларымыздың елін, жерін қорғап, ата жауымен
алысқандығы қанды көйлек жолдасы, арқа-жарқа болып, алқа-қотан көшіп, ақ
түйенің қарны жарылып саят-салтанат құрғандағы қызығы, сәнінің көркі
күмбірлеген күліктер екенін көреміз. Даңқын аспандатқан кемеңгер қолбасшы
Күлтегіннің Боз аты, Қара қыпшақ Қобыландының Тайбурылы, Алпамыс батырдың
Байшұбары, Ер Тарғынның Тарланы жадымызда жатталып қалды. Көк Түріктердің
көне мекені Хан Тауының (Хэнтий) қойнауынан көтеріліп жер жаһанның жартысын
иеленіп, тенізге келіп тіреліп, бұдан әрі барар жер жоқ деп ат басын кері
бұрған Шыңғыс ханға және оның ұрпақтарының ұлы жорықтарының туының
жығылмауы да аттың күші еді. Көшпенділердің бес қаруы сайма-сай салт атты
шеріктері садақ ату, шоқпар сілтеу, найза салу, қылыштасу, ат үстінен
аударып түсіру сынды әскери сайысқа ат үстінде машықтанып, ат құлағында
ойнады.
Ат бәйге, көкпар, аударспақ, теңге ілу, жамбы ату, шеген, қыз қуу сынды
ұлттық ойындарымызды талай аламан додаға түсіп әбден машықтанған
сәйгүліктерсіз елестету мүмкін де емес. Дамыта алмай отырғанымыз болмаса ат
спорты ойындарының ең көп таралған ортасы қазақтар іші.
Көшпенділердің аңыз-ертегі, ақиық жыр, айтулы дастан, батырлық эпостарының
басты кейіпкерінің бірі болып жылқы жырланып отырады. Ол елін, жерін
жасанған жаудан қорғаған батырлардың астындағы аты ғана емес, сенімді
серігі ретінде суреттеледі. Жылқының тас қараңғы түнде жарты тарыны көретін
жанарының өткірлігі сынды жаратылыс ерекшеліктерінің өзі бір төбе. Қазақтың
сән-салтанатының көркі де – жылқы. Әбзелінің әшекейі аппақ сүттей ай нұрына
жарқырап, күмбір-күмбір күмбірлеген күліктер жегілген күймелі қазақы
арбаларда аққу мойын, алма төс қазақ арулары кетіп бара жатты. Алайда, ат
десе ішкен асын жерге қойған қазақтан бұл күнде ат десе селт етпейтін
қазақты да табуға болады. Оның еш әбестігі де жоқ. Заман солай болған,
қоғам ыңғайына қарай солай тәрбиеленеміз. Сондықтан да бүгінгі жас ұрпақтың
келешегі кемел, туған елін жан-тәнімен сүйетін, жады мықты, жанары отты,
рухы биік азамат болып ер жетуі үшін ұлттық тәлім-тәрбие беруде
жеткіншектеріміздің жылқы түлігі туралы таным-түсінігін байыту бүгінгі
күннің талабына сәйкеседі деп білеміз [19].
Өткен ғасырдың басында Қара қыпшақ Қобыланды жыры жеке кітап
болып басылып шығады. Осы кітапқа Алаштың асқар азаматы Әлихан Бөкейханұлы
сын жазады. Ә.Бөкейханұлы шүу дегенде кітаптағы аттың суретін сынға алады.
Ол былай дейді: кітаптағы ат орыстың тяжеловоз дейтін жүк атты; шабандығы
өгіздің сәл-ақ алдында; жал-құйрығы құшақ айғыр. Жырдағы шын Тайбурыл –
азбан. Кітапта суреті салынған боз айғырдың бірде-бір мүшесі, жылқылығынан
басқа, Тайбурылға ұқсамайды.Суретке қараңыз, осы боз айғыр қалайша сымдай
созылмақ? дейді [20].
Осы жолдарды оқығаннан кейін еріксіз ойланып қаламыз. Егер, Әлихан
Бөкейханұлы біздің тәуелсіздік жылдарымызда тұрғызған тұғырдағы
Тайбурылдарымызды көрсе не дер еді? Бәлкім, қой мінезді құлындарым-ау,
ұятқа қалмай мыналарыңды құлатыңдар дер ме еді үзілді-кесілді.
Олай бола қалған күнде, біз де ұялмай-қызармай дау айтатынымыз кәдік.
Өйткені біздің өреміздің жеткен жері осы, өнердің шыңына шырқап шығып
алған, ат құлағында ойнамаған біз, сонау жүз жыл бұрынғы кәрі шалдың сөзіне
құлақ ассақ, өркениетті ғасырға шегеріп тастамаймыз ба? Заманына сай адамы.
Сондықтан, ұялмаймыз. Ұялмайтындығымыз, ұлттық рухани, мәдени танымнан
мүлдемге қара үзіп қалғанымыз, миымызға мың айтсаңыз да кіріп шықпайды.
Ондай сынсымақты қабылдай алатын бейсауат қабілет жоқ. Бізді намыссыз,
жігерсіз, жырынсыз деп буынсыз жерге пышақ салатын шығар. Салса сала
берсін, бізде де намыс, бізде де рух бар. Енді-енді бойымызға, тәнімізге
жан бітіп келе жатқаны және рас. Жоғалтқанымызды іздеп шарқ ұрып, жұмыр
жерді шыр айналып шапқылап, жарғақ құлағымыз жастыққа тимей жүр, бағзы
замандағы бабаларымыздың терлігі елі-жері үшін қан майдан, сұрапыл шайқаста
ерісе, біздің пішпегіміз солардын рухын іздеумен еруде. Ат сабылтып Санкт-
Петербург бардық, ежелгі Өтүкен қойнауынан Күлтегеннің көктасын көтеріп
келдік. Міне, атышулы аталарымызға бір-бір ескерткіш қойдық тағысын
тағылар. Оқыдық, тоқыдық. Бірақ, тоқығанмен түсінбесе ол да пайдаға аспай
жататын жағы тағы бар. Біз осылай ойлаған сайын, көкейімізге Елбасының мына
бір сөзі орала береді.
Еуропацентристердің және олардың сойылын соққан кеңестік насихат пен
ғылымның көшпелілер тарихын саналы түрде кемсітуі, көшпелілерді бейғам,
жалқау, ынта-жігерсіз, жартылай жабайы тірлік құрушы халық етіп көрсетуі
қазақтың ұлттық сана-сезімін күйретіп-құлату роль атқарады.
Жылқының адам бойына күш, рух сыйлайтын ала-бөтен қасиеті бар. Ол – намыс,
ол – ұлттық сана-сезім, ол – тектілік рухы еді. Қазақ үшін бұл тіпті де
қажет. Осыны жақсы зерттеген ақ, қызыл түсті отаршылдар қазақты жылқыдан
ажыратпай, оның бойындағы жылқы мінезге әлі жетпесін білді. Сөйтіп, олар
бірден қазақтың жылқысына ауыз салды. Мұндай жадыңды жоюға бағытталған
саясатқа қарсылық Х1Х ғасырдың басқы ширегінен басталғанды. Қызыл империя
алдымен алаштың атын алды, артынан елдің басын алды. Қазақтың табанын тас,
жанарын жас тілді. Жылқы мінезі жүндей түтілді. Ұланғайыр даланы ұлан асыр
күйге бөлеген төрт түліктің төресі, ардақты жануарлардың сарқыны қаша-
қораға қамалды. Қайдағы бір жабылармен жамалды. Үстінен су төгілмес майда
қоңырлардың орнына дүңкілдек, мінсең іші-бауырыңды түсірер дончоктар
дайда болды. Ал осындай құйтырқы, жымысқы сайтани әрекеттерге елдің азат
ойлы азаматтары қарсылық көрсетпей қалған жоқ. Мәселен, қазан төңкерісінен
кейін малға, соның ішінде жылқыға қыр кеткенін Мәшүр-Жүсіп Көпейұлының
1925 жылы жазған Малсыз дала өлеңінен анық байқауға болады. Жылқы жоқ
бұрынғыдай қостан шығар, Күн қайда жонға барып қыстап шығар. Бұл түрімен
төмендеп кете берсе. Әркім-ақ өзінікін ұстап шығар,– дейді [21, 22].
Осы зар ары қарай қазақ ақындарының өлең-жыр, толғауларымен
жалғасып, С.Сейфуллиннің Қызыл ат поэмасына ұласады. Жылқы түлігінің тоз-
тозын шығарып, атқанын атып, сатқанын сатып, жұртты жаппай жаяу
қалдырғанын, ақын ашына астарлап жазды. Ат пен ақын мұңдасады. Ат адамға
шағынады, өкпе-назын айтады:Білемісің, жүйрік сұлу қара айғырды?
Білемісің, әлгі жалбыр сары айғырды? Сұр жорға ат, сүтті мама боз биені,
Соларды зиян кестер қалай қылды?.. Солардың бірі жауыр, бірі қатпа,
Сұржорға ат қазір тулақ, ол енді ат па?– дейді [23].
Омырауына жасы моншақтап, кешегі сұлуының бүгінгі қалін көріп,
көкірегі қарыс айырылады. Арына теңеп, аймалап құшып өбеді. Сәкен үшін,
яғни қазақ үшін жылқы – әйел. Бұл – Сәкен Сейфуллиннің жылқы түлігіне
қырғидай тиген ақыры асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын деген
нәубат, қансыратқан аштыққа әкелген тұстағы саясатқа білдірген жан айқайы,
наразылығы еді. Ал Бейімбет Майлин болса қабырғасы қарыс айырыла отырып,
Кереге басы құр ноқта, Құлынсыз қаңырап тұр ноқта.
Сән-салтанатбаяғы, Қалды әдіре бір жақта,– деп шырылдады. Қызыл империяның
қырғыны үдеген үстіне үдей түсті. Енді қаламды қолына Іляс Жансүгіров
алады. Қапияда мерт болған Құлагердей сәйгүліктің қан жоса басын құшып
отырып, адамзат баласында бұрын соңды болмаған құбылыс – Ақан Серінінің
азалы зарын арқау ете отырып, дүлдүл ақын Ілияс Құлагердей зарлы
поэмасын өмірге әкелді. Құлагер қош-қошатым, жолдасым-ай,
Мен білдім, түнесем де тұрмасыңдай. Тигізбей топыраққа жоғары іліп,
Сақтармын өле-өлгенше қу басыңдай-ай! Ақан Сері – Ілияс [24, 25].
Ал Құлагер сол дәуірдегі қазақтың атқа мінер қасқаларының образы
деп көруге әпден болады. Бұл заман трагедиясы еді. Осыдан елу жыл өткеннен
кейін Қабдеш Жұмаділов Сәйгүліктер повестісін жазды. Қазақы жылқының
қалай асылданып бара жатқанына араша іздеген жазушының жан айқайы еді бұл
да. Біз енді Бөкейханұлынша ойлай алмаймыз. Өйткені, біз үшін, бүгінгі
заман ұрпақтары үшін ер қанаты – ат емес тәйірі, ұшақ не болмаса машина.
Сондықтан да біз атқа, жылқыға, қала берді қаныңа техника көзімен қараймыз.
Сонда бізде қайдан ұлтық рухани түйсік болады. Біздің түйсік те
модернизацияланған. Сол Әлихан Бөкейханұлы айтқандай еуропа жолында
болуымыз әпден мүмкін. Мұндай екі ұдай пікірде қалуымыздың бір ұшы
мысқалдай болса да бойында дәстүрлік түйсіктің түйірі қанда қалу-қалмауына
келіп тіреледі.Жүйрік аттың сауырын сипап, ұмасын уқалап, жылқының кермек
иісін алақанына сіңіріп, ащы терін татпаған, оқыранып келіп шапқан айғырдың
тегеуіріне тамыр-тамырынан исініп, тылсым қуаты тұтанабаған кісінің ат пен
айғырды ажыратуы айтып-айтпай қиын болар. Одан ер мұрынды, ат еренді
келетін қазақи түйсікті талап ету артық та шығар [26].
Алайда ақыл ойдың түбін түсіретін кемеңгерлеріміздің ұлтық
түйсіктен анағұрлым оқшауланып, қол үзді деуге қалай батылың барады. Сонау
Петрборда төртбұрыш үйдің терезесінен сығырайып отырып, Алтай тауын мекен
еткен қазақтардың етіне түскен жарақаттың тез жазылып, түлейтіндігін өмір
сүргіш (выживание) қабылеттілігінен іздеп қаңғыратын Л.Н.Гумилевтің
көрегендігімен сыбайлас нәрсе. Сана қанша жүйрік болғанымен кейде
тұрмыстың илеуіне түсіп кететінінің бұл айқын көрінісі. Біздің
алғырлығымыздың да шатқаяқтайтын тұсы осы. Туа біткен күш-қайрат текті
жауын көргенде терісіне сыймай тасып, таласқанын талқанғып, беттескенін
бұзып-жармай толас таппайтын, қас жауын қанжағасына байламай қаһары
қайтпайтын, ата қонысын апай төсімен қорғаған, нар тұлғасы мен айбары
айдаһарды жасытқан, ажарынан сарабдал ақыл-ой аңқыған нұрсипатын, атын
естігенде аруақтанып, намысымыз нұрланатын батыр, ерлер қайда? [27, 28].
Біздің жас ұрпақтарымыздың рух алар дүниесі Алматыдағы Тәуелсіздік
монументінің қасындағы салпаң құлақ, мәңгірген есек-құлындар сыңайлы
болғаны ма? Олардың жуасыған жылқы тінін түртпе. Мөңкітіп аласың дейміз
бе? Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілесің демей ме, жас ұрпақ жұлынып
тұрған құлынды көргенше, жығылғалы тұрған жабыны көріп өссін дейміз бе?
Алайда, көптің , қалың бұқараның талабы бұл емес! [29].
Заманымыздың ілгергі У1-У111 ғасырларына, түркі текті халықтардың
түпкі төркіні болып келетін Көк түріктер дәуіріне мойын бұратын болсақ, ең
әуелі әлемге әйгілі Орхон ешкеркіштеріндегі Тоныкөк, Күлтегін құлпы
тастарынан көшірілген ойма жазуларға тоқтаймыз. Бар жоғы 42 жыл өмір сүрген
Күлтегін бабамыз 16 жасынан бастап, қару-жарақ асынып, қолбастап, қағанатын
қорғап бүкіл өмірін аттың жалында, жорық сапарда өткізеді. Сол бір
кезеңдердегі қан майдан, сұрапыл соғыстарда теңдесі жоқ Күлтегін
қолбасшының астына мінген сайгүліктері талай қырғынға Күлтегінмен бірге
кіріп, жеңіске ортақ болған атақты Алып Шалшы мен Азман ақтардан алты
айлық жерді алты аттаған, бір төбенің шаңын бір төбеге қосқан, суға салса
батпайтын, отқа салса жанбайтын, жүрісте – көлік, жауда – серік өзіміздің
әйгілі Тайбурыл, Байшұбарларды көргендей боламыз(Күлтегін. Көне түркі
жазба ескерткіші.-Алматы: Жалын, 1986,-14-бет) [30, 31].
Анау Алтайдан ауған қырғыз халқының Ұлы Манас жырында Көкетай
ханның астынан арқыраған шағырдай боз атты көреміз.(Манас.Киргизский
героический эпос.М, Наука,1990г). Иә, жұмыр жердің жартысын жаулаған Шыңғыс
қағанның қос қызылы эпостық жырдың арқауына айналған. Сол ұлы қаған
өмірінің соңында 1226 ит жылы Таңғытқа жорыққа аттанады. Сонда қаған теңбіл
шұбарын мініп жүрді деп жазлған шежіреде.(Монғолдың құпия шежіресі.
Өлгий,1978,- 196 бет).Мұның бәрі неге мехнаты көп тасқа ойып жазылды. Ол
жылқы болмысындағы адамға күш-қуат беретін аса құпия тылсым қасиетіне деген
ерекше ілтипаттың көрнісі деп білеміз. Егер жылқыда рух шақырар, арқа
қоздырар құдырет болмаса, онда ол жайбір басқа түліктермен бірдей
белгіленбей, елеусіз қала берер еді [32].
Қазақ тумысынан жылқымен жағаласып, жылқымен жарысып өскен. Жер
жүзінде жылқының жасын, мінез-құлқын, түр-түсін, қадыр-қаиетін, түп
тұқиянын өзгеден артық білетін бір жұрт болса, ол – қазақ. Соның үшін де
қазақ тілінде жылқыға байланысты, соның ішінде тек атқа байланысты ер
қанаты- ат; атың барда ел таны желіп жүріп; жылқының үсті – жел, сүті – ем;
атты тағаласаң есек аяғын көтереді; тигізбейді қазанат қамшы, азамат жоғын
білгізбейді; ат айналып қазығын табар; ат тұяғын тай басар; ат аунаған
жерде түк қалар... т.б. толып жатқан мақал-мәтелдер туса, ат төбеліндей; ат
бауырына түсіп; ат құлағында ойнау; атқа мінер; аттың жалында...қатарлы
фазеологиялық тіркестер қалыптасты. Ат ән мен күйге арқау болды.
Маңмаңкер, Ақ бақай, Сал торы, Қара жорға сынды әндер, Құлжагер,
Тел қоңыр, Қос күрең, Көк дөнен сияқты күйлер өмірге келді [33, 34].
Халқымыздың жылқы малына деген сүйіспеншілігі еш төмендеген
емес, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, дамып, жетіліп, кемелденіп отырды. Сол
заман, дәуіріне сай тіршілік-тұрмысын жылқымен байланыстырған жаңа қанатты
сөздер туындап отырды. Аса талапты, таланты тас жарып тұрған адамға теңеу
іздегенде де жылқыға келіп тірелеміз. Талаптың мініп тұлпарын, тас қияға
өрледің Абай сөзі осыған дәлел. Және дарынды мен дарынсызды, жақсы мен
жаманды шенестіргенде айтылатын тұлпардан тұғыр озбас шабылса да,оған да
үкі тұмар тағылса да деген де Абайдан қалған қанатты сөз. Албаты кетіп,
арам тер болған дарақылықты Бәйге алмаған жүйріктен, белі жуан бесті
артық (Шалкиіз жырау) деп түйреді. Қалжырағанды қатайтып, шаршағанды
шыңап, босағанды беркінтіп ерлікке шақыратын жігерлі сөздер Маханбет
аузынан түйдек – түйдегімен түсіп жатады. Ереуіл атқа ер салмай, ерлердің
ісі бітер ме?... Халқымыздың жылқыға деген ерен құрметінің белгісі оны
мәңгіліктеу – еркерткіш мүсіндерін орнату болады. Талдықорған қаласында
жығылып жатқан арғымақтың – Құлакердің аянышты халін бейнелейтін ескерткіш
бар. Ақан Серінің Алашқа әйгілі болған Құлагерінің күңіренген тағдырын көз
алдыңызға елестетіп, бас имей өтпейсіз бұл арадан. Жылқыға деген мұндай
құрмет көшпенді басқа жұрттарда да кездеседі. Моңғолияда Арвай хэр (Бидай
кер) деген атағы шыққан аттың атында қала бой көтеріп, Арвай хэрге алып
ескерткіш орнатқан. Ал батыс елдері әпсаналарында адам кеуделі, арғымақ
кейпінде бейнеленген көшпенділер әулеті Азия төрінен аттанып, бүкіл әлемге
атақ даңқы жайылса осы аттың арқасы. Атты әскерлердің алмаған қамалы,
жетпеген жері болмады. Аралық қашықтықтар күндік жер, айшылықжер деп
аттың жүрісімен есептелді [35].
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Жылқы малы қазақ халқының ежелден келе жатқан,тарихи қалыптасқан
түлігі. Қасиетті де, қадірлі мал? Сондықтан болар жануарым деп
бағаланған. Шын пейілімен,зор ықыласымен және жылы шыраймен қараған.
Жылқыны ерекше қамқорлыққа бөлеген. Оған айрықша көңіл бөлген. Жылқы малы
қазақ халқының ұлттық мақтанышы, байлық нышаны .
Ертеден жылқы адаммен етене қайнасып, біртұтас бірге тіршілік
етіп келеді. Жылқы - ел мен жерді жаудан қорғасты. Ат жарысы мен бәйгеде
иесіне атақ пен абырой әперді. Халық арасында жылқы түлігін ер қанаты-ат
деп асқақтата дәріптеген. Елдің тұрмыс –тіршілігінде маңыздырөл атқарған.
Шаруашылықтағы әр түрлі қажетіне пайдаланған. Сонымен бірге оның беретін
өнімдері шипалық қасиетке ие. Жылқы адам тіршілігінде-мінес-аты, жексе-
көлігі, сойса-соғымы, сауса-қымызы
Біздің пікірімізше, таңдап алынған тақырып мәселелерінің шешімі
қағидалы, орнықты, мазмұнды және қажетті, яғни біршама толық болып
табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттер сараптамасы, сауалнама жүргізу,
сарапашылармен сұхбаттасу сияқты бірқатар әдістер қолданылды.
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
Ғылыми және ғылыми-әдістемлік әдебиеттер сараптамасы
Қазақ халқының тарихи деректемелері бойынша әдеби мәліметтер
сараптамасы бірқатар жайттарды анықтауға мүмкіндік берді:
- ұлттық мал шаруашылық салаларыі;
- жылқы малының ел ішіндегі қадір-қаиеті арқылы жастардың бойында
ұлттық, ата-бабадан мирас болып келе жатқан керемет бір болмыстарды
тәрбиелеуде қолдану мәселелері;
- бағдарламалық материалды және т.б. жүзеге асыруда оқу-шынықтыру,
тәрбиелеу қызметін ұйымдастыру.
Сауалнамалық сұрақ-жауап алу
Сауалнама мақсатты-бағытты болды, сырттай, жеке басылы жүргізілді.
Осы жағдайды ескере отырып, сауалнамалар әрбір респондентке жекелей
жүргізілді, олар оны өз бетімен толтырды. Сұрақтың ішінде ашықтары да,
жабықтары да болды. Олар біршама тиімді нұсқаларын (дене тәрбиесінің
құралдарының, түрлерінің және ұйымдастырылуының) келтіру қарастырылды.
Сұрақтардың бір бөлігі бақылаулы бағытты болды.
Ақсақалдармен сұрақ-жауап жүргізу дене тәрбиесі күйіне тікелей
бағалама беру, оның құралдарының, жаңа түрлерінің деңгейін анықтау арқылы
жүргізілді. Оның көмегімен тұрғындардың қазақтың ұлттық спорт түрлеріне,
ұлттық қимыл-қозғалысты спорт түрлеріне және дене жаттығуларына, оларға
қойылатын талаптарға деген көзқарасы анықталды.
Сұхбат алу, егер қандай да бір себептермен сұрақ-жауап жүргізу
қиындық туғызып, тиімсіз болса жүргізілді. Оның барысында
әңгімелесушілердің қазақтың ұлттық спорт түрлерімен, ұлттық қимыл-
қозғалысты ойындар мен дене жаттығуларымен шұғылдану мәні мен түрлері
туралы көзқарастары мен пікірлері қарастырылды.
3 ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, СИПАТЫ
3.1 Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі,
өнегелі тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу
туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып
көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арасындағы байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім,
білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: Бәйге, Көкпар,
Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б. балалардың
еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе.
Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды, -
дейді. Демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы
баии түседі.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, Сиқырлы қоржын, Көкпар, Асық
секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын
емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану
керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан
халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz