ЖАС ТАЕКВОНДОШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖАС ТАЕКВОНДОШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1Таэквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде психологиялық
күйінің 11
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.2Жас спортшылардың физикалық қасиеттерін дамытудың психологялық
құралдары мен 15
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.3Жас спортшылардың спортпен айналысуына себепші болатын
түрткілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУДІ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... 24
2.1Зерттеудің 24
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2Зерттеудің 41
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3 ТАЕКВОН-ДОДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ ОҚЫТУ КЕЗІНДЕ АРНАЙЫ ПСИХИКАЛЫҚ
ДАЙЫНДЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРЫ ... . 43
3.1Жас таэквондошылардың спорттық өмірінің алғашқы кезеңінде
туындайтын психологиялық 43
кедергілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Өнделген кешендер мен зерттеу нәтижелерін талқылау негізінде
оқыту бағдарламасының эксперименттік 56
негіздеуі ... ... ... ... ... ... . ... ...
3.3Зерттеу нәтижелерін 63
талқылау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста төмендегі сілтемелер пайдаланылды:
1. Қазақстан Республикасының 2001 – 2005 жылдар аралығындағы дене
тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарлығы. 2001ж. Астана. Ақорда.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы. Астана. Ақорда. 1999 ж.
3. Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
1999 ж.
4. 2011-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және
спортты дамытудың тармақтарның бағдарламасы. – Астана, 2015
АНЫҚТАМАЛАР
Гып – таеквондодағы дан дәрежесіне дейінгі белбеу дәрежесін
айтады, 10-ға дейінгі дәрежеден тұрады.
Дан – қаралардың дәрежесі, 9-шы дәрежеге дейін жетеді. Бұл дәрежені
жетістігі мол және көп жылдық тәжірибесі бар таеквондошылар ғана алады.
ДОЯНГ - таеквондодағы жекпе-жекке шығатын кілем.
Туль – таеквондо техникасы, соққы аяқпен қолдан және блоктардан
тұратын қозғалыс жиынтығы.
ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ – Балалар - жасөспірімдер спортының маманы
ТКД – Таеквон-до, аяқпен қол соққысының үйрену жолы.
ҮЖКЖ – үйлестіруші жылдамдық-күш жаттығулары.
ЖСЖ – жүрек соғу жиілігі.
ЖДЖ – жалпы дене дайындығы.
АДД – арнайы дене дайындығы.
ТТД – техникалық –тактикалық дайындық.
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкесктілігі Таеквон-До (тхэквондо) - Оңтүстік Корея
армиясының Чой Хонг Хи генералымен 1955 жылғы 11 сәуірде құрылған,
жауынгерлік өнердің бір түрі. Спорт түрі ретінде Таеквон-до, өткен ғасырдың
50-ші жылдарында халықаралық тану алды. Корей тілінен аударғанда Тае (тхэ)
аяқпен соғу, квон - жұдырық немесе қолмен соғу, До – жол дегенді білдіреді.
Яғни, Таэквон-дода (тхэквондода) екі жасаушы бар: біріншісі – өзін-өзі
қорғау мақсатында аяқ пен қолды қолдану, және екінші До Таеквон-Доның
(тхэквондоның) мәдениеті мен философияға жету арқылы жоғары сананы дамыту
үшін тұлғаны моральдық-этикалық тәрбиелеуді қарқынды діл жаттықтыруды
қамтиды. Атаудың өзінде Таеквон-Доның (тхэквондоның) мәні салынған, ол
әсіресе адамның физикалық жағынан да, рухани жағынан да үйлесімді даму.
Пайда болуындағы қысқа мерзімінде Таеквон-До (тхэквондо) басқа көптеген
жауынгерлік өнерлер аясында салыстырғанда едәуір жас – ол үлкен танымалдық
алды, және қазіргі таңда бүкіл әлемде онымен айналысушылардың саны 40 млн.
жуық [1].
Таеквон-доның (тхэквондоның) негізін салушы генерал Чой Хонг Хи 1966
жылғы 22 наурызда әлемге Таеквон-Доны (тхэквондоны) дамытатын, қоғамдық
бірлестікті құру үшін құрылтай конференциясын шақырды. Осы құрылтай
конференциясында Таеквон-Доның Халықаралық федерациясы жаңа ұйымының
заңды тұлғасын ағылшын тілінде International Taekwon-Do Federation,
қысқаша ΙTF деп атау туралы бірауыздан шешім қабылданды. Сондықтан ИТФ
жайлы сөз болса, бұл негіз салушының өзі жасаған жауынгерлік өнер мен спорт
түрін мекеме ұсынатынын білдіреді. Осы конференцияда генерал Чой Хонг Хи
ИТФ Таеквон-доның Халықаралық федерация президенті болып сайланды. 2000
жылдан бастап олимпиядалық спорт түрі болып саналады. Таеквондо бір жағынан
ежелгі спорт түрі болып саналады, екінші жағынан заманауи күрес жүйесі
болып саналады. Таеквондо ежелгі корей қағидаларына, ежелгі күрес түрлеріне
сүйенеді. Бірақ қазіргі таңда таралған таеквондоның қалпы 20-ыншы ғасырдың
шамасында пайда болған. Таеквондода спортшының аяғы мен қолы қатар жұмыс
істейді, мақсаты жарыс ережесіне сай келетін әдістерді пайдалана отырып
жеңіске жету.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін азат етілген Кореяда күрестерге
қойылған тыйымдар күшін жойды. 1945 жылдан бастап корей шеберлері Сеулге
оралып, квон жүйесі бойынша жеке дара жаттығуларын жалғастыра бастады.
Әрқайсысының жеке дара стилі болды. Квонды жақсы менгергендер – Чан Му
Квон, Чи До Квон, Кан Ду Квон, Сон Му Квон, Му Ду Квон. 1958 жылы генерал
Чой Хон Хиге Оңтүстік Кореяның Вьетнамға баратын әскери делегациясын
басқару туралы нұсқау берілген. 1980 жылы 17 шілдеде Мәскеуде өткен
халықаралық олимпиада комитеттің 83-ші сессиясында таеквондо спорттың бір
түрі деген мәртебе алып, 1988 жылғы олимпиада бағдарламасына енгізілді.
Таеквондо – қарсыластың шабылуына төтеп беру мақсатында аяқ пен қол
шеберлігін үйлестіру арқылы орындалатын еркін түрдегі спорттық жекпе-жек.
Таеквондомен айналысу адамның денсаулық күйі және дене сапаларын
жоғарылатумен бірге, адамның рухани кемелденуіне зор ықпал етеді.
Таеквондомен айналысушы адамдар өздеріне сенімді, дене күшімен бірге
интеллектуалды тұрғыда өзін жетілдіре түседі. Жоғары қабілетке қол жеткізу
жолында спортшылар өз денесінің мүмкіндіктерін ойлау қабілеті арқылы
ұштастырып, жарыста жеңіске жетуге ниеттенеді. Өзіне деген сенімділік
таеквондомен айналысушы спортшыларға кез- келген кедергіге төтеп беруіне
және қарапайымдылық пен кішіпейілділікке тәрбиелейді. Жекпе- жекті
әділетсіз өткізуге спортшының ар-ұяты жол бермейді. Таеквондомен айналысушы
спортшы бойында ұстамдылық, қайырымдылық кішіпейілділік пен өзінің қадір-
қасиетін сезіну сезімдерін дамытады. Бұл спорт түрімен айналысушы
спортшылар меңгерген шеберліктерін, (жаттығудан бөлек) тек оған немесе
оның жанұясына қауіп төнгенде ғана қолдануға рұқсат берілген. Бұл спорт
түрінде адам дене күшімен бірге өзінің энергиясын әрі бағдарлай алуға
үйренеді. Басқа жекпе-жек түрлерінде жетістік пен шеберлік белгілі бір
уақытқа дейін шыңдалады, спорттан қол үзгеннен кейін тәжірибемен мүмкіндік
қоры да щектеле түседі. Бірақ таеквондо спортында адам шеберлігімен бірге,
бойындағы күш- қуаты және мүмкіндігін қоршаған ортада икемді түрде жұмсауға
үйренеді. Сондықтан да бұл спорт түрінде философиялық мән мағына жатыр. Өз
энергия қорыңды жетілдіріп, сол арқылы жаңа мүмкіндіктерді ашу жылдар
көлемінде жүргізілетін жаттығудың және қайраттылық пен шыдамдылық
арқасында шыңдала түседі.
Зерттеу нысаны психологиялық күйлер: еске сақтау, зейін,
сенсомоторлық реакциялар, мазасыздық пен өзіне деген сенімділіктің өзгеруі
жайында ақпарат алынады.
жасөспірімдік спорт психологиясы екі бағыты:
- ғалымдар зерттеулерінің арқасында жас спортшының психологиялық қоры
жайында мәліметтер жиыны;
- жас спортшылардың жаттығу мен жарыс процесіне психологиялық даяр болу
мәселесі.
Зерттеу пәні 14 - 16 жастағы жасөспірім таеквондошылардың
психологиялық дайындығының ерекшеліктерін қарастыру.
Жұмыстың мақсаты 14 - 16 жастағы жасөспірім таеквондошыларды
психологиялық дайындық кезінде , жасөспірімнің бойында:
- дүние-танымдық жағымды көзқарас;
- өзін-өзі жетілдіру;
- өзін-өзі дамыту;
- өз жетістіктерін бағалау;
- бойындағы мүмкіндіктерін тиімді пайдалана білуге үйрету.
Зерттеу міндеттері 14 -16 жастағы жасөспірім таеквондошыларды:
- психологиялық темперамент тестінен өткізу;
- Жас спортшыны жарыс кезінде мінез-құлқына байланысты оны психикалық
дайындау;
- Стресс жағдайларын қадағалау;
- Жас таеквондошының психолог маманымен жұмыс жасауын қамтамасыз ету .
Зерттеу әдістері педагогикалақ және психологиялық оқыту әдісі,
физиологиялық ғылыми оқыту әдісі, әлеуметтік және статистикалық әдісі.
Жасөспірімді таеквондомен шұғылдандыру әдісінің орны – Ұлттық жекпе-жек
спорт түрлері залында, РКС таеквондо залында өтеді.
- Ересек спортшылармен жұмыс жүргізу барысында туындаған психологиялық
кедергілері, алғашқы спорттық мамандану кезеңінде жіберілген
қателіктерді болдырмау ;
- Ересек спортшылардан қарағанда оқытуды жеңіл меңгереді, сондықтан да
алғашқы спорттық мамандану кезеңінде психологиялық жұмыс жүргізу
тиімді болады;
- Жоғары шеберлік спортының кемелденуіне байланысты жас спортшылармен
жүргізілетін психологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуі керек.
Зерттеуді ұйымдастыру таэквон-додағы (жаттығулардың) негізгі түрі:
- топтық жаттығу сабақтары;
-жеке жаттығу сабақтары;
-жарыстарға, бақылау, іріктеу-бақылау топталарға қатысу;
-дайындық түрлері бойынша сынақ өткізу;
-медициналық-қалпына келтіру іс-шаралары;
-оқушылардың нұсқаулық және төрешілік тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу әдістемесі ТКД-ны білімі жоғары, білімі төмен жасөспірімге
немесе психологиялық мінез-құлқына байланысты емес, жалпы бірдей қарқында
оңай үйрену.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы зерттеу бастапқы дайындық кезеңінде
жас таэквондошылардың психологиялық оқу-жаттығу үдерісі мазмұнының
теориялық негіздерін дамытудан тұрады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы зерттеу нәтижелері жас
таэквондошылардың психологиялық дайындығын қалыптастыру кезінде жаттығуда,
жарыста төзімділік танытуға икемді келуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден және 3
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАС ТАЕКВОНДОШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Таеквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде психологиялық
күйінің ерекшеліктері
Жасөспірімдер спортының психологиясы жас спортшылар даярлығының
қамтамасыз етілу мәселесін қарастырады.
Қазіргі таңда жастар спортының психологиялық мәселелерін батыстың
ғалымдары кеңінен зерттеу үстінде. 2003 жылы Копенгаген қаласында спорт
психологиясынан өткен 8 Еуропалық конгрессте тек жастар спортына арналған 4
симпозиум өткізіліп,13 ғылыми зерттеулер жас спортшыларға жүргізілген.
Мазасыздығы жоғары спортшылардың жеке бастық ерекшеліктері:
– жоғары мазасыздыққа деген бейімділік ;
– өзін-өзі төмен бағалау ;
– жеке бас нәтижесі көрсеткішінің төменгі деңгейі ;
– сәтсіздік туралы жиі ойлау ;
– басқалардың әлеуметтік бағасы мен үлкендердің үміті жайындағы ойлары
;
– жаттығудан алған қанағаттанушылық сезімінің төменгі деңгейі ;
– нәтижеге қарамастан (жеңіс, жеңіліс), өзінің жарыстағы қабілетін
төмен бағалауы;
Стресстің пайда болуына келесі жағдайлар түрткі болады: жеңіс немесе
жеңіліс; балалар жеңістен қарағанда жеңілістен жоғары мазасыздық күйінде
болады. Командалық спорттан қарағанда жекпе – жек спорт түрімен шұғылданушы
спортшылар мазасыздық танытқан. Жеңіліс болса, өз күшіне сенімсіздік,
түңілу сезімдерін тудырады. Күйіп кету салдарынан спортшы спорттық
өмірімен қош айтысуы да мүмкін. Кейінгі кездегі зерттеулерге сай, жас
спортшылардың күйіп кетуінің факторлары анықталған:
– шегінен тыс жаттығу;
– өте жоғары мақсаттар;
– қандайда болсын жолмен жеңіске жету;
– ата-анасы тарапынан қысастық;
– жаттығу тапсырмаларының шектен тыс ауқымдылығы салдарынан алған
жарақаттар;
– жиі көшіп-қону;
– жаттықтырушы қылықтары немесе әрекеттерінің қарама-қайшылығы;
– жеңіс немесе жеңілістен айқындалатын , басқалар тарапынан
көрсетілетін махаббат, мейірім [2].
Жарысқа жас спортшыларды психологиялық даярлау:
Жалпы психологиялық даярлықтың міндеті – жас спортшының психологияық
сапасын зерттеу мен оларды дамыту. Яғни жан қуаттарын дамыту көзделеді.
Жұмыс процесінде жаттықтырушы оларды тәрбиелеудің әдістерін таңдайды.
Мысалы жаттықтырушы, жас спортшы жаттығуда оңай іске асырған тәсілін жарыс
кезінде іске асыра алмайтынына көзі жетеді. Бұл ерік сапалары көрінісінің
әлсіздігі әралуан себептермен түсіндірілуі мүмкін. Осы кемшілікті жою үшін
оның пайда болу себебін анықтау қажет. Жан-жақты себептерді анықтай келе
жаттықтырушы спортшы тәжірибесінің төмендігіне сілтеме жасайды. Бұл орайда
өзіне деген сенімсіздікті жоюдың іс-шаралары кеңінен жүргізіледі.
Көрермендердің қатысуымен жаттығуларды жиірек өткізіп отырған жөн,
спортшыны жолдастық кездесулерге шығарып, жарыс кезінде оны әлсіз
спортшымен жекпе-жекке түсіріп, оның жеңісін қамтаммасыз ету арқылы өзіне
деген сенімдікті жоғарылату керек. Спортшының болашақ қарсыластары туралы
толық ақпаратпен құлақдар болуын қамтамасыз еткен жөн. Ол қарсыластың күшті
және әлсіз жақтарын бірдей білгені абзал. Ақырғы жаттығуда, жарыс алдында
спортшы өзіне сенімділік беретін арнайы әдіс-тәсілдерді іске асыра білуі
керек. Көп көңіл спортшының эмоционалды күйі – жарыс алдындағы күй деп
аталады. Бұл күй спортшының жарысқа шығуының бастапқы кезеңіне көп ықпал
етеді. Спортшының психологиялық даярлығын, оның жастық ерекшелігіне
байланысты ұйымдастырылып, жүргізген жөн. Жаттықтырушы жастық
ерекшеліктерді ескере отырып, жастық стандарт аясымен ғана шектелмеуі
қажет. Спортшының жеке дара ерекшеліктері де бұл тұрғыда маңызды мәнге ие,
сонымен бірге спорттық іс-әрекет тәжірибесі де ескерілуі керек. Бір спортшы
жоғары шеберлікпен көзге түсіп, әйгілі жарыстарда жоғары көрсеткіш
көрсетсе, екіншісі мазасыздық, үрей, қорқыныш, өзіне деген сенімсіздік
танытып, мүмкіндіктерін бағаламау салдарынан жеңіліс тауып жатады.
Спортшының жарысқа деген психологиялық даярлығы тәрбие процесімен де
тікелей байланысты. Спортшыны тәрбиелеу арқылы оның бойында спорттық іс-
әрекетке қажетті тұрақты сапаларын дамытуға мүмкіндік туады [3].
Жаттықтырушы нақты жарысқа психологиялық даярлық процесі барысында
спортшыға етене жақындай түсіп, оның мектептегі үлгерімін қадағалау керек.
Себебі, жарыспен байланысты пайда болған эмоционалды мазасыздық күйі
баланың оқу үлгеріміне де теріс әсер етуі мүмкін. Жаттықтырушы сонымен
бірге жас спортшының жанұялық қарым-қатынасын, оның күн тәртібін білгені
жөн. Жаттықтырушының бұл кезеңдегі міндеті –жас спортшының психологиялық
даярлығын қамтамасыз етуде бірінші кезекте оның шектен тыс мазасыздығын
болдырмау. Жаттықтырушы спортшыға өзінің және қарсыласының күшін бағалауына
көмектесуі керек.
Қоршаған ортаның ықпалы.Ұжым мүшелерінің психологиялық күйі спортшыға
ықпал етеді. Ұжымның жарысқа батыл әрі бастамшылдық сипатта даяр болып, өз
күшіне, жарыстағы жеңісіне сенімді болуы алдағы жарысқа деген психологиялық
даярлықтың кепілі болып саналады.Керісінше ұжымда сенімсіздік пен
қақтығысты жағдайлар белең алса, спортшының өзіне деген сенімділігін
төмендетіп, жарыста жеңіске жетуіне кедергі болады. Ұжым (мектептегі
достары, сыныптасары, мұғалімдері) жарыс алдында спортшыға көңіл аударып
отырса, бұл жағдай өзіне деген сенімділікті арттырып, жарысқа
жауапкершілікпен қарауына ықпал етеді [4].
Жарыста спортшы жеңіске жетіп жатса, жаттықтырушы спортшының алдына
аса жоғары мақсаттарды қояды. Спортшының дене, техникалық, тактикалық,
психологиялық даярлығының кемшіліктерін саралап, алдағы жарыста оларды
болдырмауына ат салысады.
Оқыту жаттықтырушы мен оқушының өзара қарым-қатынасы кезінде жүзеге
асады. Жаттықтырушы оқушыға беру үшін білімдерді дайындайды:
Қамтылуға қажетті білімдерді айқындап, материалды мақсатты жиілікті
орналастырады, оны қол жетімді пішінге айналдырады. Білім алушы тапсырманы
оқу затына айналдырып, ұғынады және білімді түсінікке, кейін іскерлік пен
дағдыға айналдырып, оны шапшаң игереді. Сөйтіп, оқыту үдерісінде бар
объективті білімдер оқытушы мен оқушының бірлескен еңбегінде оқыту нәтижесі
ретінде келетін, оқушы әрекетінің өніміне айналады. Спорттық-даярлау
бағытында оқытудың жалпыланған міндеті жарыс жаттығуларының, тар
мамандандыру затының ерекшелігіне сәйкес қалыптасады. Бұл әдеттегі бағытқа
қозғалыс міндетті шешудің максималды тиімділігі болып табылады. Спорттық-
даярлау бағыттағы оқытудың екінші ерекшелігі қозғалыс әрекеттерінің
нақтылығын түсіретін, оған лайықты факторлар кешеніне және жарыс
қызметінің болуына байланысты пайда болады. Сондықтан оқытудың жалпыланған
міндеті қозғалық дағдыларының жоғары тұрақтылығы тәрбиесінің талаптарын
қамти Белгілеген деңгейге байланысты, зерттелетін қозғалыс әрекетін игеру
оқу үдерісін ұйымдастырудың қолданылатын құралдар, әдістер мен нысандар
құрамының кейбір өзгерулерін талап етуі мүмкін [5].
Сонымен қатар, қимыл әрекетін игерудің тереңдігіне, жеке параметрлер:
шама, бағыт, уақытылы сипаттамалар бойынша күш салуды саралау нәзіктігіне
жеке мақсаттар мен оқыту міндеттерін тәптіштеу.
1.2 Жас спортшылардың физикалық қасиеттерін дамытудың психологялық
құралдары мен әдістері.
Тұрақтылықты тәрбиелеу орындалатын әрекетті, төмен жылдамдықты,
қорытындыларының тұрақсыздығын, түсіретін факторлар мен аз есте сақтау
беріктілігіне әрекеттерге табансыздықты толық саналы бақылаумен
сипатталатын, қозғалу білімінің қалыптасуынан басталады. Қозғалыс білімдер
үлкен дидактикалық құндылыққа ие, қойылған мақсаттардың мәнін, орындау
шарттарын талдауға, өз ойлы, перцептивті және қозғалыс әрекетін басқаруға
үйретеді, оны алғашқы рет П.Ф. Лесгафт дәлелдеген [6]. Кейнінгі игеру
үдерісінде, қайталану мөлшері көбетілуіне байланысты, әр элемент және
жалпы барлық әрекет нақтыланады және аса берік есте қалады. Әрекет
автоматты түрде бақыланады, орындаушы санасының қатысуынсыз жасалады және
түзетіледі. Әрекеттер жылдамдығы көбейеді, нәтиже тұрақтылығы мен тайдыру
факторлары әрекетіне табандылық көбеймейді. Әрекет құрылымы ұзақ
үзілістерде де бұзылмайды. Білім әрекетті орындау мен оның жоғары
жылдамдығын, нәтиже тұрақтылығын, тайдыру ықпалдарына табандылықты, есте
сақтаудың жоғары беріктілігін бақылауда сананың аз қатысуымен сипатталатын
дағдыға айналады. Қозғалыс әрекеттерін игерудің жоғары дәрежесі ретінде
қозғалыс дағдылары дене шынықтыру-спорттық қызметте ерекше маңызды мағынаға
ие. Н.А. Бернштейн көрсеткен, қозғалыс дағдысының басқа ерекшелігі – бұлшық
ет жұмысының жетілген үйлесіммен, басыбайлы етудің жоқ болуымен, қозғалыс
әрекетінің жеңілдігімен қамтамасыз етілетін, әрекеттің жоғары жылдамдығы.
Әрекеттің нәтиже тұрақтылығы – дағдының үшінші белгісі [7].
Тұрақтылық, мәселен жекпе-жекте сияқты, өзгерілетін жағдайларда
өтетін, мазмұнының ауыспалы құрамы бар қызмтте аса маңызды. Дағдылардың
аталған ерекшеліктері олардың тағы бір айқындайтын белгілерін
қалыптастырады: қиындататын жағдайлардың (снарядтардың, алаңшаның төмен
сапасы, ауыр тиетін эмоциялық фонда, денсаулықтың төмендеуі немесе
қарсыластың белсенді қарсылығы кезінде) бар болуында немесе тайдыру
факторларының әрекетіне қарсы қозғалыс тапсырмасын тиімді шешуге мімкіндік
беретін сенімділік.
Оқытудың жетістілігі оқу бағдарламасының материалын игеруге қажетті
және жеткілікті күш салудың болуының дайындығымен анықталады. Онда мыналар
ескеріледі: а) оқытушының дайындығы; б) оқушының дайындығы; в) оқыту
жүзеге асатын жағдайлардың дайындығы.
Оқу маткриалын игеруге оқушының дайындығын қарастыра отырып, бірнеше
алғышарттарды айқындайық:
1. Оқушының дене шынығуының дайындығы;
2. Қозғалыс (соның ішінде координациялық) дайындық;
3. Психикалық дайындық.
Оқытудың мақсатына жету оқыту мақсатының барлық оқу қызметінде басым
себебі болған жағдайда ғана оқыту жемісті болады. Уәждеменің қажетті
деңгейін қамтамасыз етуде оқыту жетістігі қайсарлыққа, батылдыққа,
табандылыққа, яғни оқушылардың жұмыс белсенділігін анықтайтын сапаларға
байланысты.
Егер оқушының белсенділігі мен қайсарлылығы оқу тапсырмасының
күрделілігіне байланысты болса, онда оның әрекеттерінің батылдығы пен
табандылығы: біріншіден, оның алдынғы қозғалыс тәжірибесімен, екіншіден,
қауіпсіздік шаралар сенімділігінің және сақтандыру немесе қорғанудың игеріп
алған жүйесінің болуымен анықталады. Оқыту үдерісініде әр жеке қозғалыс
әрекетінде оқу материалын игерудің белгілі кезеңдері бар үш кезеңді бөлуге
болады. Кезеңдердегі жұмыс әрекеттің болжалды, атқарушылық және бақылау-
түзету бөліктерін игеру, мақсаттардың мәні, оқытудың мазмұны мен әдістері
бойынша ерекшеленеді.
Бірінші кезең – бастапқы ұмытып қалған әрекеттер, оған білу
дәрежесінде қозғалыс әрекетті игерудің алғышарттың қалыптасу кезеңі сәйкес
болады.
Екінші кезең –білу дәрежесінде әрекеттерді игерудің кезеңі сәйкес
келетін, терең тәптіштелген жаттау.
Үшінші кезең – дағды деңгейінде әрекеттерді игеру дәрежесі сәйкес
келетін, әрекетті қосу және кейінгі жетілдіру [8].
Иілгіштік деп көптеген авторлар жаттығуларды қимылдың үлкен
амплитудасымен жасау қабілетін түсінеді. Буындарда жеткіліксіз қозғалыс –
осы буындардың жанындағы бұлшық еттердің және сіңірлерінің нашар
созылымдылықтың, және де антагонист-бұлшық еттердің жаман дамуының нәтижесі
[9].
Иілгіштік бүгу-жазу және басқа қимылдарда амплитуда шамасында
айқындалады. Тиісінше, оның көрсеткіштерін бұрыштық градустармен немесе
сызық шамаларымен (сантиметрмен) бағаланатын қозғалыс амплитудасының
шегінде өлшейді. Активті және пассивті иілгіштікті анықтайды.
Белсенді иілгіштік деп спортшы дербес, қосымша көмексіз, тек өзінің
бұлшық етінің күшін пайдаланып жасай алатын буынының ептілігін білдіреді.
Пассивті иілгіштік серіктеспен, снарядпен, ауырлатумен жасалатын сыртқы
күштер есебімен жетуге болатын ең жоғары амплитудамен анықталады. Белсенді
иілгіштіктің шамасы әрқашан пассивтіден аз. Шаршаудың әсерімен белсенді
иілгіштік төмендейді (алдыңғы қысқартылудан кейін толық босаңсытуға бұлшық
еттің қабілетінің төмендеуі есебімен), ал пассивті көбейеді (созылуға қарсы
бұлшық еттің аз тонусы есебімен).
Буындарда қимылдың нашарлауын алдын алу үшін, әсіресе 13-14 жасында,
пассивті иілгіштікті дамытуды уақытылы бастау қажет. Пассивті иілгіштіктің
сенситивтік кезеңі: 9-10 жас, ал белсенді иілгіштікке – 10-14 жас [10].
Үйлесімді қабілеттер өзімен қимылдың жеке элементтерінің бірыңғай
мағыналы қозғалыс әрекетімен үйлесімнің өзара әрекеттесуін білдіретін,
белгілі мүшелер мен ағза құрылысының функционалды қабілеттері болып
табылады.
Статикалық және динамикалық тұрақтылтың жақсартылуы қозғалыс
білімдерін игеру негізінде жасалады, және де жалпы дайындау және арнайы-
дайындау үйлесміді жаттығуларын жүйелі пайдалану үдерісінде өтеді [11].
Аналитикалық тапсырма деп – қимылдың кез келген бір параметрін
басымырақ жаңғырту, бағалау, өлшеу және саралау (кеңістік, уақыттық және
күш салатын) және жүйелі тапсырма – жалпы қимыл әрекеттеін басқару
нақтылығы деп бөлінеді. Міндетті болып жалпы қимыл әрекетін орындаудың
нақтылығына жету мақсаты табылады. Зерттеушілердің басым көпшілігі түрлі
үйлесімді қабілеттердің көрсеткіштері 7-ден 9-ға дейін және 9-дан 11-12
жасқа дейін қарқынды өсетінің анықтады. Авторлар аталған жас кезеңдерінде
үйлесімді қабілеттерді дамыту және жаттықтыру үшін аса қолайлы әлеуметтік,
психикалық-интеллектуалды, анатомиялық-физикалық және моторлы алғышарт бар
екенін атап көрсетеді. Үйлесімді қабілеттерді дамытудың жеткен жоғары
деңгейі кіші мектеп жасына және барлық кейінгі кезеңдерге дейін сақталады.
Физикалық қасиеттерді дамыту бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттің
талдауын өткізіп, жаттықтырушылар тәжірибесін ескере отырып, біз
таэквондомен айналысудың оңтайлы 9-12 жас болып келеді деген қорытындыға
келдік, себебі осы уақытта үйлесімді қабілеттердің дамуында өсімі болады,
табандылық айтарлықтау жақсарады [12].
1.3 Жас спортшылардың спортпен айналысуына себепші болатын түрткілер
Спортпен айналысуының түрткілерін психологтардың ауқымды бөлігі
зерттеген. Зерттеу нәтижесінде жас спортшылардың спорттық іс-
әрекетке деген қатынасы,өз қабілеттерін сомдау, жоғары деген жүктемелерін
жеңу мәселелері анықталады.Спорт түрін таңдау ата-ананың, достарының
немесе
Жаттықтырушының ықпалы арқылы іске асады.АҚШ-ғы 8000 жас спортшылардың
зерттеу (49% ер балалар6 51% қыз балалар) барысында олардың спортпен
айналысуының себебі өз шеберлігін жоғарылату,дене сапасы жағынан даяр болу,
құрбыларының ортасында болып, жарысу үшін,жаңа достарды табу мақсатымен
түсіндіріледі [13].
В.А. Зобков жас спортшылардың мотивациялық аймағын зерттей келе,
спортпен айналысудың басым түрткілерінен тәуелділікте оларды екі топқа
бөлуге болытындығын айтады: іскер-спорттық және жеке бастық-престижді
[14].
Іскер-спорттық түрткілері басым спортшылар спорттық көрсеткішке деген
құштарлығымен, әлеуметтік жауапкершілік сезімі және белсенді өмірлік
көзқарасымен ерекшелінеді. Спорттық күрестің барлық кезеңінде де жоғары
психикалық даярлықпен көзге түседі. Жеке бастық-престиж түрткілері басым
спортшылар спорт құралдары арқылы жеке бастық өзін таныту, жеңілістен қорқу
т.б. сипатталады. Олар эмоционалды тұрақсыз келгендіктен, жарыстағы
көрсеткіші де төменгі дәрежеде.
Н.Чауметон мен Д.Дуда (1988), Д.Сейфриз зерттеулерінде (1992) балалар
спортындағы мотивациялық климат бастауыш мектептен жоғары мектепке өтерде
эго бағытталған болады. Біріншісі-күшті жұмылдыруға, әр ойыншынға. Оның
маңызды екендігін білдіру және т.б. Екіншісі-командалас достарының алдын
орап,Қателіктерге ұрынбай, жоғары шеберлік танытуға деген қажеттіліктерді
қанағаттандыру. Спортшылардың көбі алдындағы міндеттерін тынбай атқара
отырып,баскетболды ойнағанды ұнатып, команда мүшесі болғанды қалайтындарын
жеткізген [15].
Эго-бағдарлы климаттың спортшыларынан мүлде қарама – қайшы пікір
алнған. Эго-бағдар бойынша спорттық жеңіс тек заңсыз тәсілдермен (мысалы,
жаттықтырушыны алдау, тиым салынған допинг қолдану, қоршаған адамдарға
деген өшпенді мінез-құлық т.б.) іске асады. Эго-бағдарлы спортшылар өз
күшіне сенімсіздік танытады немесе өмірге қауіпті, алдамшы тактикамен
әуестенеді.
Қолданылатын жаттығулардың мақсатты бірегейлігін анықтайтын, жекпе-
жекті жүргізу амалдары мен тәсілдерінің көптеген әртүрлілігі
таэквондистардың жаттықтыру және жарыс жаттығуларының ерекше мағына
жүйелілігін қиындатады. Сол уақытта, оқу-жаттықтыру үдерісін жүзеге асыру,
әсіресе оны жетілдіру үшін спорттық жаттықтырудың құралдары ретінде
таэквондода физикалық жаттығуларды шартты түрде төрт топқа бөледі: жалпы
дайындау, арнайы-дайындау, қосымша, жарыс [16].
Жалпы дайындау жаттығулар – айналысушыларды дайындаудың мына
міндеттерін шешу үшін қолданылады:
а) мамандану үшін таңдалған спорт түрінің қозғалтқыш базасын құру;
б) физикалық қасиеттерді және қимыл дағдыларын жетілдіру;
в) белсенді демалыс үшін жағдай жасау.
Осы қимыл әрекеттерінің екі топшаны ажыратады:
а) өздігімен дамытатын жаттығулар (физикалық қасиеттерді ширату және
дамыту үшін, заттарсыз, снарядтармен, серікпен және басқа);
б) басқа спорт түрлерінен жаттығулар [17].
Жас спортшылармен таэквондо бойынша жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыру
кезінде жалпы дамыту жаттығулары кең қолданылады. таэквондодан сабақтарда
жалпы дамыту жаттығулары ретінде дәстүрлі гимнастикалық жаттығуларды
(әсіресе дамытатын жаттығулар), актобатика элементтерін, лақтыруды (жеңіл
атлетикалық снарядтар, толтырмалы, теннистік доптар және басқа), түрлі
секірулер және секіру жаттығулары, жылдам-күш салу жаттығуларды (жеке және
кешендер түрінде) пайдалану керек . Сонымен бірге, жекпе-жек техникасының
негіздерін жасауға және бұл үшін қажетті физикалық қасиеттерді дамытуға
мүмкіндік беретін, қимыл әрекеттері қолданылады. Осы мақсаттарда әсіресе
тепе-теңдікке, иілгіштікке, жылдамдыққа және басқа қасиеттерге арналған
жаттығулар аса тиімді.
Сөйтіп, таэквондистардың оқу-жаттықтыру үдерісінде пайдаланатын жалпы
дайындау жаттығулары әр түрлі және алдағы сабақтарға айналысушылардың
дайындығы мақсатымен де, олардың ағзаларының функционалды жүйелерін
жетілдіру үшін де қолданылады.
- қосымша жаттығулар кез келген спорттық қызметте кейінгі жетілдіруге
арнайы іргетасты жасайтын, қимыл әрекеттерді қамтиды.
- жарыс жаттығулары — жарыстың бар ережелеріне сәйкес орындалатын және
спроттық мамандану заты болып табылатын қимыл әрекеттерінің кешені.
Таэквондода дайындықтың төрт бөлігі жарыс бағдарламасына кіргізілген
(спарринг, күш салып сындырысу, формальді кешендер, арнайы техника).
- арнайы-дайындау жаттығулар – күрделі қозғалыстардың техникасын игеруге
тез және табысты игеруге, техникалық және тактикалық әрекеттерді орындау
құрылымын кейінгі жетілдіруге бағытталған.
Арнайы дайындау жаттығуларын екі негізгі топқа бөлуге болады:
а) қорытындылаушы жаттығулар — соққы және қорғаныс әрекеттер мен оларды
өткізудің тактикасын игеруге және жетілдіруге мүмкіндік беретін;
б) арнайы физикалық сапа: иілгіштік, жылдамдық [18].
Амалдың бастапқы жаттау кезеңінде қорытындылаушы және имитациялық
жаттығулар маңызды орын алу керек. Спорттың әр түрлерінің, қимылды және
спорт ойындарынан жаттығуларды пайдаланумен қатар, сабақтар бағдарламасына
таңдалған спорт түріне жақын және оқылатын қимыл әрекеттеріне жақын арнайы-
дайындау жаттығуларының кешендерін қосу қажет. Сонымен бірге, осы
жаттығулардың әсері физикалық сапалардың кейінгі дамуына бағытталған болу
керек [19].
Жаттықтыру жаттығулары жарыс жүктемелерін немесе олардың бөліктерін
еліктеу қажет және жеңілдетілген жағдайларда немесе қосымша кедергілермен
орындалу керек. Динамикалық уақыттық параметрлер, бұлшық ет жұмысының
сипатына, энергетикалық қамтамасыз ету ерекшеліктеріне байланысты,
жаттығулар жарыс жаттығуланынан айтарлықтау ерекшеленуі мүмкін. Сондықтан
жаттығудың ерекшелік дәрежесін анықтауда қимылдардың сыртқы түріне ғана
емес (амплитудалық-траекториялық), жаттығу сипатына да бейімделу
қажет.Мағынасы бойынша барлық арнайы-дайындау жаттығулары жарыс жаттығуының
немесе оның жаттықтыру нысандарының элементтері, байланыстары және
бөліктері болып табылады. Бұл жағдай олардың құндылығын біршама
төмендетеді, бірақ жарыс жаттығуды жалпы орындау шеберлігін жетілдіру
кезінде қажетті бірқатар жетістіктерін анықтайды. Біріншіден, олар тым
қарапайым және қозғалыс техникасын игеруде қол жетімді, оларды айтарлықтай
біршама айқын қателіктерді болдырмай, қайталауға болады. Екіншіден, оларды
пайдалану кезінде орындаудың түрлі шарттарын – жеңілдетілген және
қиындатылған шарттарды кең пайдалану мүмкіндігі бар. Үшіншіден, бұлшық
еттің белгілі бар топтарға және энергияны қамтамасыз ету механизміне таңдап
(жергілікті) әсер етуге болады, көп дәрежеде қажетті физикалық сапаны
немесе олардың үйлесімін дамытуға болады. Төртіншіден, кейінгі әрекет
етудің шұғыл оң қимылын пайдаланумен арнайы жаттығуларды жарыс
жаттығулармен үйлесім мүмкін [20].
Практикада арнайы дайындаудың құралдарын және әдістерін таңдау жиі
интуицияға және спортшылар қозғалысының кинематикасымен формальді
ұқсастықтан шығатын ой қорытындыларына негізделеді. Жаттығуларды мұқият
таңдау қажет, өйткені жаттығулардың уақытты бос өткізу болатын, және де
зиян келтіретін көптеген түрлері бар. Арнайы дайындау құралдары ағзаға
әрекет жасау бойынша негізгі спорттық қызметке адекватты болу керек. Арнайы
жаттығуларды таңдауда мына жалпы ережелерді есепке алу қажет: сыртқы
ұқсастық, негізгі жарыс жаттығуларымен корреляциялық өзара байланысы,
арнайы және негізгі жаттығуларда жеке бұлшық ет топтарының күш салу
ұқсастығы. Сонымен қатар, негізгі жарыс жаттығуларын орындау шарттарының).
Бірақ арнайы-дайындау жаттығуларын қолдану қажеттілігіне көрсететін
барлық авторлар көлем мен қарқындылық, сабақ жүйесіндегі орын бойынша
құралдарды нақтыламайды, бұл, әрине, олардың дәлелді пайдаланылуына себепші
болмайды [21].
Таэквондо спорттың жас және көпке танымал түрі болғандықтан,
таэквондомен айналысатын жаттығу үдерісі саласында әдістемелік зерттемелер
және зерттеулер жеткіліксіз болғандықтан, ҚР жағдайында оны дамытуға
бағытталған кезекшілік қажеттілігі бар.
1. Ғылыми-әдістемелік әдебиетте жаңадан келгендерді үйрету кезінде дене
шынығу сапасы техникасының құрылуына және дамуына бағытталған, бірақ
құралдарды көлем мен қарқындылық, сабақ жүйесіндегі орын бойынша
нақтыламайтын, арнайы-дайындау жаттығуларды пайдалану қажеттілігі
баса айтылады, бұл, әрине, оларды дәлелдеуге мүмкіндік бермейді.
2. Бастапқы дайындық кезеңінде жас таэквонистармен жаттығуларда мағызды
жағдайлардың бірі иілгіштік пен қимылдардың үйлесімі компоненттері
болатын, жалпы және арнайы дене шынықтыру дайындығының үйлесімі болып
табылады.
3. Дене шынығу сапаларын дамытудың сенситивтік кезеңдерін және балаларда
оқуға деген дайындығын ескере отырып, білімді игеру теориясының
принциптерін, білім мен дағдылардың қалыптасуын қолданып, таэквондоға
бастапқы оыту әдістемесін жсау қажет [22].
2 ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Зерттеу әдістері
Бастапқыда Таеквон-до (таэквондо) әскер үшін өзін-өзі қорғау жүйесі
ретінде құрылу фактісі бұл түрге үлкен әсер етті. Жаттығу үдерісі қатаң
тәртіппен сипатталады. Доянгта (ТКД үйрету жүргізілетін бөлме) өзін ұстау
ережелері қатаң реттемеленген. Киім түрі, рәсімдер, ұстазға және
жолдастарына қатынас ерекше назармен сақталады. Алғашқы оқушылар әскерлер
болғандықтан, ТКД бірқатар талаптарға жауап беруі қажет болды. Қысқа мерзім
ішінде оқушылардың барынша көп санын тәрбиелеу мүмкін болуы үшін, жаттығу
үдерісі барынша оңтайлы болуы қажет еді (жедел қызмет ететін сарбаздарда
ұзақ жылдар бойы жаттығуға уақыт жоқ) [23].
Дұрыс әдістеме ТКД-ны әрбір сарбаз үшін, біреуінде ерекше бейімділігі
болмаса да, оңай үйретілетіндей етуі қажет. Ол жекпе-жек өнері облысында
ешбір білімі жоқ сарбаздар үшін де, сол сияқты жекпе-жектердің, Кореяда
алуан түрі бар, басқа түрлерінде де жоғары дәрежесі бар тәжірибелі шеберлер
үшін де қолайлы болуы керек. Бұл міндет оңайлардың бірі емес, өйткені жекпе-
жектің бір түрімен айналысатын адамға басқа стиль басымдығы туралы сендіру
өте қиын [24].
Жаттығуға арналған бөлме мен құрал-сайманға минималды талаптар
қойылуы керек.Ең маңыздысы – ол қоян-қолтық айқасқан жағдайда ұрыс алаңында
тиімді болуы қажет.
Таеквон-до (тхэквондо) негізін салушысы қойылған міндеттерге қол
жеткізе алды. Таеквон-до (тхэквондо) бүгінгі таңда ерлер үшін де, сол
сияқты әйелдер үшін де, барлық жас үшін бейімделуі мүмкін, жақсы әзірленген
оқыту әдістемесімен ерекшеленеді. Әдістер биомеханика тұрғысынан едәуір
оңтайлы, ол барынша күш-қуатты тудыруға мүмкіндік береді. Таеквон-дода
негізінен табиғи жағдайда, немесе бірнеше қарсыластан қорғану үшін едәуір
лайықты қол мен аяқтың соққы техникасы қолданылады [25].
Таеквон-до (тхэквондо) іс жүзінде бес түрден тұратын көпсайыс болып
табылады. Жарыс бағдарламасына төрт түрі кіреді: спарринг бойынша жарыс
(масоги), формальды кешендер бойынша жарыстар (туль), тақтайларды сындыру
бойынша жарыс (вирек-әйелдер үшін 3 әр түрлі соққы және ерлер үшін 5 әр
түрлі соққы), және Таеквон-до арнайы техникасы бойынша жарыстар (т-ки –
ұзындыққа және биіктікке секірумен тақтайларды сындыру-әйелдерде 3 әр түрлі
секіру және ерлерде 5 әр түрлі секіру). Жарыс түрлерінен басқа оқыту
бағдарламасына, шыңайы жағдайларда алдыңғы түрлерді қисынды пайдалану болып
табылатын, өзін өзі қорғау әдістері де (хосинсул) кіреді [26].
Таеквон-до (тхэквондо) оқыту әдістемесі, сонымен бірге философиясы,
күшпен сындыру, жекпе-жектер, базалық техника, арнайы техника, формальдық
кешендер, өзін өзі қорғау әдістері негізін салушының өзімен бір кітапта –
15 томнан тұратын Таеквон-до энциклопедиясында сипатталған жалғыз жекпе-жек
өнері [27].
Энциклопедияның бар болуы, әрине, нұсқаушыны алмастыра алмайды,
алайда классикалық техниканы бұрмалауға жол бермеуге мүмкіндік береді,
әрқайсысына қателіктер мен қадірін кетуден құтылып, өз ептілігін түзету мен
жетілдіруге мүмкіндік береді. Энциклопедия көмегімен өнер әрқайсысына
жетімді болады, жүйе жабықтығын пайдасына қарай пайдалану, өз білімсіздігін
құпиялылық сылтауымен жасыруға мүмкіндік жоқ. Таеквон-дода бір ғана –
жаттығу үдерісіне толық берілуден басқа құпия жоқ. Өзін мәжбүрлей алған
оқушы, ерте ме, кеш пе әдеттегі адамға мүмкін емес болып көрінетін тілеген
нәтижелерге қол жеткізеді. Энциклопедия барынша аз бұрмалаушылықпен өнердің
ұзақ тіршілік етуіне кепіл береді [28].
Таеквон-дода (тхэквондо) әрқайсысы өзіне қажет нәрсені ала алады:
денсаулығын түзету, өзін өзі қорғай алу, Таеквон-до философиясымен танысу,
мықты дене мен рухты тәрбиелеу. Бірақ кәсіпқойға айналу үшін жан-тәнімен
берілу, қалжырататын жаттығулар, табанды ниет, төзе білу қажет. Ұзақ жылдар
бойы шыдау, ауру мен шаршауға төзу, қатаң жекпе-жектерге төзу, жарақаттарға
төзу.
Таеквон-дода белбеулерді берудің бірегей жүйесі: түсті белбеулердің
10 дәрежесі гып және қаралардың 9 дәрежесі дан бар. Жаттығу
қарқындылығына тәуелді қара белбеуді бір жылдан (аптасына 6 рет 4 сағаттан
жаттықса) 1,5 сағаттан 2-3 рет жаттықса 4-5 жылға дейін алуға болады. 2-ші
дан алу үшін, техникалық деңгейге тәуелді емес тағы 1 жыл, 3-ші дан-екі
жыл, 4-ші-үш жыл және сол сияқты тосу керек. 1-шіден 3-шіге дейінгі дан
иелері ұстаз көмекшісі (бо-са бом) санала алады. 4-шіден 6-шыға дейінгі дан
иелері ұстаз (са бом) болып есептеледі, ал 7-ші-8-ші дан иелері шеберлер
(сахюн ним) болып саналады. 9-ші дан иесі ұлы шебер – са сон ним болып
есептеледі. Осының бәрі Таеквон-до бойынша ұстаз атағын (4-ші дан және одан
жоғары) алу үшін кем дегенде 7 жыл қажет етілетінін көрсетеді, бұл
кәсіпқойды әуесқойдан айыру үшін жеткілікті уақыт [29].
Белбеулерге аттестацияны тек қана ИТФ Халықаралық нұсқаушысының ғана
қабылдау құқығы бар. 4-ші және одан жоғары дан иегері ғана Халықаралық
нұсқаушы бола алады [30].
Таеквон-до (тхэквондо) анатомия, биомеханика, физиология және дене
тәрбиесі білімімен құрылған. Ғылыми көзқарас өнерді жанды етеді. Ғылым
қанша дамыса, өнер де сонша дамиды, классикалық техника, туль, ТКД негізі
бәрінен сирек өзгереді, бұл барлық нұсқаушылар сүйенетін өзек, негіз.
Алайда қандай әдістер, қандай жүктемелер және ерекше көңіл аударатын
нәрсені нұсқаушы өзі таңдайды. Әр түрлі нұсқаушылар бұл жеке тұлғалардың
түрлі түрлері, бұл әр түрлі әдістемелер, әр түрлі көзқарастар. Бұл әрбір
оқушыға өзіне едәуір лайықты мектепті таңдауға мүмкіндік береді. Мүмкін,
бұл ерекшелік ұстазды таңдау ежелгі корей дәстүрінен келіп шығады, онда
монах бірнеше жыл алдын ала оқудан кейін, бір ұстазды таңдап, оны өз
ұстазым деп атап, ұстаз қанша қажет деп есептесе, соншалықты одан білім алу
үшін барынша көп монастырьге барып, көптеген ұстаздардан тәлім-тәрбие алуы
қажет болатын [31].
Таеквон-донің негізін салушы гранд шебер ЧойХонг Хидің өзі
нұсқаушыларға оқушылардың басқа До-янгтерге және басқа стильдерге баруын
ынталандыруға кеңес береді. Ұстаз, оқушыға көмектескісі келіп, оқығысы
келмейтін оқушыны мәжбүрлеу – босқа уақыт өткізу екенін түсінеді, сондықтан
ол оған өзіне едәуір лайықты мектепті таңдау құқығын, және сонымен қатар әр
түрлі мектептерді, сол сияқты ұстаздарды салыстыру мүмкіндігін береді.
Бірақ таңдауын жасаған оқушы сол үшін жауап береді, ол өзі таңдаған ұстазға
және орнатылған этикетке толығымен бағынып, сенуі қажет.
Таеквон-до (тхэквондо) жекпе-жек өнері болып табылады және оның
Философиясы 5 қағидатпен білдіріледі: әдептілік, төзімділік, қайсар рух,
өзін-өзі бақылау, адалдық .
Таеквон-дода (тхэквондо) қол техникасы жоқ деген қате пікір бар.
Әрине, жақсы дамытылған аяқтың қуатты техникасы – бұл ерекше белгі, өзіндік
тауарлық белгі, бірақ жаттығу үдерісінде қол техникасына аз уақыт бөлінеді
деген сөз дұрыс емес. Таеквон-домен жақсы таныс адамдар мұнда мықты аяқ
соққылары және өте күшті қол соққылары бар екенін жиі айтады.
Таеквон-до (тхэквондо) өзінің тиімділігінен басқа тартушы
көзтартарлыққа ие. Қозғалу мәдениеті көрермендерге әсер етеді және
айналысушыларға ләззат береді. Мұнда дене мен рухтың жан жақты дамуы
техника және қозғалыспен рақаттану сезімімен үйлеседі. Берілген мақала
Таеквон-доның барлық оқушыларына өздері айналысатын өнерді жақынырақ ұғуға,
ал онымен таныс емес адамдар үшін До-янгқа келуге және айтылғанға көз
жеткізуге түрткі болады деп үміттенемін.
Генералдың өзі Таеквон-до и Я кітабында бірнеше рет меңзеген,
Шебердің орасан зор үлесін біле тұра, делегаттар ИТФ үшін ақиқат сәті келіп
жеткенін түсінді. Федерация демократия негізінде қызмет ететін, қалыпты
спорттық ұйым жолымен бара ала ма? Немесе өкімет басып алып, тоталитарлық
мемлекеттің диктатурасына айналдыруға талаптана ма? Таңдаудың бар болу
фактісінің өзі жеңіске жетуі мүмкін емес күштерді үркітті де, ИТФ толық
күшімен 2010 жылы шебер Транның қайғылы өліміне дейін дами бастады. Бірақ
оның кетуі федерацияға ешбір әсер ете алмады, өйткені ол бір адамның
арқасында емес, жақсы дамытылған басқару жүйесінің арқасында жұмыс істеп
жатты. 2011 жылы Жаңа Зеландиядағы конгресте ИТФ Президенті болып гранд
шебер Пабло Траенберг (Аргентина) сайланды [32].
Қолмен және аяқпен орындалатын техникалық әдістердің алуан түрлілігі
және ерекшеліктері таэквон-доны ҚР үлкен танымалдыққа ие, спорттық жекпе-
жектердің әмбебап түріне айналдырды.
Балалар-жасөспірімдер спортының жетекші мамандары балалар-
жасөспірімдер спортында жаттығу әдістемесін жетілдірудің маңызды аспектісі
жас спортшылардың дайындық кезеңін, жас және жеке ерекшеліктерін есепке
алумен жаттығу үдерісін ғылыми негіздеу болып табылатынын атап өтеді. Жас
спортшыларды көп жылдық жаттықтыру үдерісіндегі бастапқы дайындық кезеңі
қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға және тәрбиелеуге бағытталған.
Таеквондо-дағы дайындықтың ғылыми-әдістемелік мәселелері біліктілігі
жоғары спортшылар үшін едәуір толық ашылған [33].
Жас таэквондошыларды дайындау ерекшеліктеріне зерттеулердің шектелген
саны ғана арналған .
Жас таэквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде дене қасиеттері мен
негізгі техника элементтерін дамыту үшін едәуір тиімді жаттығу құралдарын
таңдау мәселелері жеткілікті ғылыми негіз алған жоқ.
Осымен байланысты, бастапқы дайындық кезеңінде жас таэквондошыларды
жаттықтыруда арнайы дайындық жаттығуларды пайдаланумен оқыту әдістемесін
әзірлеу, ғылыми шешімді қажет ететін, өзекті міндет болып табылады.
Әзірленген әдістемелік тәсілдемелер келесі жағдайларда:
- жас спортшыларды таэквон-до техникасына үйрету үшін арнайы-
дайындық жаттығуларын таңдау кезінде;
- жас таэквондошыларды дайындау бағдарламаларын әзірлеу кезінде;
- таэквон-дода және жекпе-жектің басқа түрлерінде спортшылар мен
жаттықтырушыларды дайындау кезінде;
- БЖСМ және таэквондо спорт клубтарының бағдарламаларын әзірлеу
кезінде қолданылуы мүмкін.
Әзірленген әдістемелік нұсқаулықтар бірқатар спорт мектептері мен
клубтарының жас таэквондошыларды арнайы дайындаудың тәжірибесіне
енгізілген [34].
Аяқпен орындалатын техникалық әдістердің алуан түрлілігі мен
ерекшеленуі, таэквон-доны бірегей жекпе-жекке айналдырды – аяқ шабуыл үшін
де, сол сияқты қорғаныс үшін де қолданылады, бұл кезде, алайда, күрделі
қозғалыс әрекеттерін құруда ерекше қабілетті үйлесім қажет. Аяқпен шабуыл
нысананың орналасуына (жоғары, орта және төмен) және қарсыластың
кеңістіктегі күйіне (қарсы алдында, қапталда, бұрыш астында, артында)
тәуелді ерекшеленеді. Секірудегі соққылар – шабуыл әрекетінің едәуір
күрделі элементтері.
Жарыс бағдарламасы бірнеше, оның бірі спарринг болып табылатын,
бөлімнен тұрады. Бағдарламаның бұл түрінде спортшыларға қарсыласты жеңу
үшін нысанаға (қарсыласқа) тиген қол және аяқ соққылары үшін берілетін
баллдардың барынша көп мөлшерін жинау қажет. Сонымен қатар жарыс
бағдарламасына туль бойынша (формалдық кешендер) жарыстар кіреді, онда
төрешілермен кешеннің техникалық мазмұны, соққы мен блоктарды орындау
кезіндегі зейін қою, шапшаңдық, спортшының тепе-теңдікті сақтай алуы
бағаланады [35].
Күшпен сындыру – жарыстың ең күрделі және жарақатты бөлімдерінің
бірі, ол спортшыдан жеткілікті күшті, дененің соққылық бетін жаттықтырудан
зейін қоюды талап етеді. Таэквон-додағы бағдарламаның ең көрнекі
бөлімдерінің бірі арнайы техника болып табылады. Спортшылар түрлі
күрделікті соққыларды орындаулары қажет: үш метр шамасындағы биіктікте
тақтайды сындыру, спортшының дәрежесіне, жарыс деңгейіне тәуелді ұзындыққа
секіруді (үш метрге дейін) орындап, сындыруды шағын екпінмен өткізу. Арнайы
металл құрылымдар берілген биіктікті нақты шығарады және тақтайға келген
соққы күшін бағалайды. Спортшылардың жеке сынақта ойын көрсетулерімен
қатар, олар командалық жарыстарға қатысады, онда алты адамнан құралған
команда командалармен жарыстардың барлық төрт бөлімі бойынша жарысады.
Сондықтан таэквон-доны еркін жекпе-жектердің көпсайысты түрі деп атауға
болады [36].
Біз зерттеген әдебиет бойынша таэквон-домен айналасушылардың жаттығу
үдерісі саласында әдістемелік әзірлемелер мен зерттеулер жеткіліксіз екені
көрініп тұр. Әдістемелік әдебиетте жаттығулар ұсынылған, жүйе
қарастырылған, бірақ бастапқы дайындық кезеңінде жаттығуларды орындаудың
көлемі мен дәйектілігі бойынша нұсқаулықтар жоқ. Сондықтан қазіргі уақытта
таэквон-дода жаттығу үдерісінің әдістемелік негізін әзірлеуге бағытталған
зерттеулердің қажеттелігі бар.
В.Н.Платоновтың айтуы бойынша спортшыны дайындаудың қазіргі заман
жүйесі, құрамына спортшының ең жоғары спорттық көрсеткіштерге қол жеткізуін
қамтамасыз ететін материалдық-техникалық шарттарды, ұйымдастырушылық
нысаналарды, тәсілдерді, құралдарды, міндеттерді, мақсаттар кіретін,
күрделі, көп факторлық құбылыс болып табылады. Спортшыны спорттық
дайындаудың көп жылғы үдерісі үш негізгі кезеңге
: 1) базалық дайындық,
2) барынша жүзеге асыру кезеңі
3) бекітуші кезең бөлінеді [37].
Бірінші кезеңде дене және функционалдық дайындық іргетасы құрылады,
спорттық техникаға бастапқы үйрету жүзеге асырылады және спорттық-
техникалық дағдылар мен ептіліктердің негізгі қоры құрылады, соның
базасында екінші кезеңде арнайы қозғалыс қабілеттерін тереңдетілген дамыту,
техниканы жетілдіру және спорттық-технилық шеберліктің биіктіктерін меңгеру
жүреді. Соңғы кезең міндеті – спортшының физиологиялық және психологиялық
ширыққан әрекеттен шығуын оңтайландыру [38].
Спорттық дайындық жүйесі спортшыны жарыстарға дайындаудың
ұйымдастырушылық-педагогикалық үдерісі болып табылады. Әдетте, ол жүйелік
көзқарас негізінде жүзеге асырылады. Ол келесі сипаттамаларды түсінуге
негізделген: 1) спорттық дайындық жүйесі өзара байланысқан элементтердің
біртұтас кешені ретінде ұсынылады; 2) қоршаған ортамен ерекше тұтастықты
құрады; 3) едәуір жоғары тәртіп жүйесінің элементін бейнелейді; 4) кез
келген зерттелетін жүйе элементтері, өз кезегінде, анағұрлым төмен тәртіп
жүйесі ретінде қызмет етеді.
Спорттық дайындық жүйесінің барлық элементтері жаттығу және жарыс
үдерісін құру заңдары негізінде белгілі бір құрылымды құрады, берілген
дайындықтың басты элементтері ол жаттығу мен жарыс болып табылады.
Жаттығу – бұл спортшы ағзасын қарқынды дене және психикалық
жүктемелерге бейімдеу үшін орындалатын, жүйелі өткізілетін және тұрақты
дәйектелінетін педагогикалық үдеріс; жаттығу жүйесі – жаттығу үдерісі
негізделетін, ұйымдастырушылық тұтастықты құрастыратын, өзара байланысқан
қағидаттар мен тәсілдер. Н.Г. Озолин жаттығуды ағзаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТУЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...5
... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 ЖАС ТАЕКВОНДОШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1.1Таэквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде психологиялық
күйінің 11
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.2Жас спортшылардың физикалық қасиеттерін дамытудың психологялық
құралдары мен 15
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.3Жас спортшылардың спортпен айналысуына себепші болатын
түрткілер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУДІ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... 24
2.1Зерттеудің 24
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2Зерттеудің 41
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
3 ТАЕКВОН-ДОДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ ОҚЫТУ КЕЗІНДЕ АРНАЙЫ ПСИХИКАЛЫҚ
ДАЙЫНДЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРЫ ... . 43
3.1Жас таэквондошылардың спорттық өмірінің алғашқы кезеңінде
туындайтын психологиялық 43
кедергілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Өнделген кешендер мен зерттеу нәтижелерін талқылау негізінде
оқыту бағдарламасының эксперименттік 56
негіздеуі ... ... ... ... ... ... . ... ...
3.3Зерттеу нәтижелерін 63
талқылау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...65
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 66
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста төмендегі сілтемелер пайдаланылды:
1. Қазақстан Республикасының 2001 – 2005 жылдар аралығындағы дене
тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарлығы. 2001ж. Астана. Ақорда.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы. Астана. Ақорда. 1999 ж.
3. Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
1999 ж.
4. 2011-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және
спортты дамытудың тармақтарның бағдарламасы. – Астана, 2015
АНЫҚТАМАЛАР
Гып – таеквондодағы дан дәрежесіне дейінгі белбеу дәрежесін
айтады, 10-ға дейінгі дәрежеден тұрады.
Дан – қаралардың дәрежесі, 9-шы дәрежеге дейін жетеді. Бұл дәрежені
жетістігі мол және көп жылдық тәжірибесі бар таеквондошылар ғана алады.
ДОЯНГ - таеквондодағы жекпе-жекке шығатын кілем.
Туль – таеквондо техникасы, соққы аяқпен қолдан және блоктардан
тұратын қозғалыс жиынтығы.
ҚЫСҚАРТУЛАР
БЖСМ – Балалар - жасөспірімдер спортының маманы
ТКД – Таеквон-до, аяқпен қол соққысының үйрену жолы.
ҮЖКЖ – үйлестіруші жылдамдық-күш жаттығулары.
ЖСЖ – жүрек соғу жиілігі.
ЖДЖ – жалпы дене дайындығы.
АДД – арнайы дене дайындығы.
ТТД – техникалық –тактикалық дайындық.
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкесктілігі Таеквон-До (тхэквондо) - Оңтүстік Корея
армиясының Чой Хонг Хи генералымен 1955 жылғы 11 сәуірде құрылған,
жауынгерлік өнердің бір түрі. Спорт түрі ретінде Таеквон-до, өткен ғасырдың
50-ші жылдарында халықаралық тану алды. Корей тілінен аударғанда Тае (тхэ)
аяқпен соғу, квон - жұдырық немесе қолмен соғу, До – жол дегенді білдіреді.
Яғни, Таэквон-дода (тхэквондода) екі жасаушы бар: біріншісі – өзін-өзі
қорғау мақсатында аяқ пен қолды қолдану, және екінші До Таеквон-Доның
(тхэквондоның) мәдениеті мен философияға жету арқылы жоғары сананы дамыту
үшін тұлғаны моральдық-этикалық тәрбиелеуді қарқынды діл жаттықтыруды
қамтиды. Атаудың өзінде Таеквон-Доның (тхэквондоның) мәні салынған, ол
әсіресе адамның физикалық жағынан да, рухани жағынан да үйлесімді даму.
Пайда болуындағы қысқа мерзімінде Таеквон-До (тхэквондо) басқа көптеген
жауынгерлік өнерлер аясында салыстырғанда едәуір жас – ол үлкен танымалдық
алды, және қазіргі таңда бүкіл әлемде онымен айналысушылардың саны 40 млн.
жуық [1].
Таеквон-доның (тхэквондоның) негізін салушы генерал Чой Хонг Хи 1966
жылғы 22 наурызда әлемге Таеквон-Доны (тхэквондоны) дамытатын, қоғамдық
бірлестікті құру үшін құрылтай конференциясын шақырды. Осы құрылтай
конференциясында Таеквон-Доның Халықаралық федерациясы жаңа ұйымының
заңды тұлғасын ағылшын тілінде International Taekwon-Do Federation,
қысқаша ΙTF деп атау туралы бірауыздан шешім қабылданды. Сондықтан ИТФ
жайлы сөз болса, бұл негіз салушының өзі жасаған жауынгерлік өнер мен спорт
түрін мекеме ұсынатынын білдіреді. Осы конференцияда генерал Чой Хонг Хи
ИТФ Таеквон-доның Халықаралық федерация президенті болып сайланды. 2000
жылдан бастап олимпиядалық спорт түрі болып саналады. Таеквондо бір жағынан
ежелгі спорт түрі болып саналады, екінші жағынан заманауи күрес жүйесі
болып саналады. Таеквондо ежелгі корей қағидаларына, ежелгі күрес түрлеріне
сүйенеді. Бірақ қазіргі таңда таралған таеквондоның қалпы 20-ыншы ғасырдың
шамасында пайда болған. Таеквондода спортшының аяғы мен қолы қатар жұмыс
істейді, мақсаты жарыс ережесіне сай келетін әдістерді пайдалана отырып
жеңіске жету.
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін азат етілген Кореяда күрестерге
қойылған тыйымдар күшін жойды. 1945 жылдан бастап корей шеберлері Сеулге
оралып, квон жүйесі бойынша жеке дара жаттығуларын жалғастыра бастады.
Әрқайсысының жеке дара стилі болды. Квонды жақсы менгергендер – Чан Му
Квон, Чи До Квон, Кан Ду Квон, Сон Му Квон, Му Ду Квон. 1958 жылы генерал
Чой Хон Хиге Оңтүстік Кореяның Вьетнамға баратын әскери делегациясын
басқару туралы нұсқау берілген. 1980 жылы 17 шілдеде Мәскеуде өткен
халықаралық олимпиада комитеттің 83-ші сессиясында таеквондо спорттың бір
түрі деген мәртебе алып, 1988 жылғы олимпиада бағдарламасына енгізілді.
Таеквондо – қарсыластың шабылуына төтеп беру мақсатында аяқ пен қол
шеберлігін үйлестіру арқылы орындалатын еркін түрдегі спорттық жекпе-жек.
Таеквондомен айналысу адамның денсаулық күйі және дене сапаларын
жоғарылатумен бірге, адамның рухани кемелденуіне зор ықпал етеді.
Таеквондомен айналысушы адамдар өздеріне сенімді, дене күшімен бірге
интеллектуалды тұрғыда өзін жетілдіре түседі. Жоғары қабілетке қол жеткізу
жолында спортшылар өз денесінің мүмкіндіктерін ойлау қабілеті арқылы
ұштастырып, жарыста жеңіске жетуге ниеттенеді. Өзіне деген сенімділік
таеквондомен айналысушы спортшыларға кез- келген кедергіге төтеп беруіне
және қарапайымдылық пен кішіпейілділікке тәрбиелейді. Жекпе- жекті
әділетсіз өткізуге спортшының ар-ұяты жол бермейді. Таеквондомен айналысушы
спортшы бойында ұстамдылық, қайырымдылық кішіпейілділік пен өзінің қадір-
қасиетін сезіну сезімдерін дамытады. Бұл спорт түрімен айналысушы
спортшылар меңгерген шеберліктерін, (жаттығудан бөлек) тек оған немесе
оның жанұясына қауіп төнгенде ғана қолдануға рұқсат берілген. Бұл спорт
түрінде адам дене күшімен бірге өзінің энергиясын әрі бағдарлай алуға
үйренеді. Басқа жекпе-жек түрлерінде жетістік пен шеберлік белгілі бір
уақытқа дейін шыңдалады, спорттан қол үзгеннен кейін тәжірибемен мүмкіндік
қоры да щектеле түседі. Бірақ таеквондо спортында адам шеберлігімен бірге,
бойындағы күш- қуаты және мүмкіндігін қоршаған ортада икемді түрде жұмсауға
үйренеді. Сондықтан да бұл спорт түрінде философиялық мән мағына жатыр. Өз
энергия қорыңды жетілдіріп, сол арқылы жаңа мүмкіндіктерді ашу жылдар
көлемінде жүргізілетін жаттығудың және қайраттылық пен шыдамдылық
арқасында шыңдала түседі.
Зерттеу нысаны психологиялық күйлер: еске сақтау, зейін,
сенсомоторлық реакциялар, мазасыздық пен өзіне деген сенімділіктің өзгеруі
жайында ақпарат алынады.
жасөспірімдік спорт психологиясы екі бағыты:
- ғалымдар зерттеулерінің арқасында жас спортшының психологиялық қоры
жайында мәліметтер жиыны;
- жас спортшылардың жаттығу мен жарыс процесіне психологиялық даяр болу
мәселесі.
Зерттеу пәні 14 - 16 жастағы жасөспірім таеквондошылардың
психологиялық дайындығының ерекшеліктерін қарастыру.
Жұмыстың мақсаты 14 - 16 жастағы жасөспірім таеквондошыларды
психологиялық дайындық кезінде , жасөспірімнің бойында:
- дүние-танымдық жағымды көзқарас;
- өзін-өзі жетілдіру;
- өзін-өзі дамыту;
- өз жетістіктерін бағалау;
- бойындағы мүмкіндіктерін тиімді пайдалана білуге үйрету.
Зерттеу міндеттері 14 -16 жастағы жасөспірім таеквондошыларды:
- психологиялық темперамент тестінен өткізу;
- Жас спортшыны жарыс кезінде мінез-құлқына байланысты оны психикалық
дайындау;
- Стресс жағдайларын қадағалау;
- Жас таеквондошының психолог маманымен жұмыс жасауын қамтамасыз ету .
Зерттеу әдістері педагогикалақ және психологиялық оқыту әдісі,
физиологиялық ғылыми оқыту әдісі, әлеуметтік және статистикалық әдісі.
Жасөспірімді таеквондомен шұғылдандыру әдісінің орны – Ұлттық жекпе-жек
спорт түрлері залында, РКС таеквондо залында өтеді.
- Ересек спортшылармен жұмыс жүргізу барысында туындаған психологиялық
кедергілері, алғашқы спорттық мамандану кезеңінде жіберілген
қателіктерді болдырмау ;
- Ересек спортшылардан қарағанда оқытуды жеңіл меңгереді, сондықтан да
алғашқы спорттық мамандану кезеңінде психологиялық жұмыс жүргізу
тиімді болады;
- Жоғары шеберлік спортының кемелденуіне байланысты жас спортшылармен
жүргізілетін психологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуі керек.
Зерттеуді ұйымдастыру таэквон-додағы (жаттығулардың) негізгі түрі:
- топтық жаттығу сабақтары;
-жеке жаттығу сабақтары;
-жарыстарға, бақылау, іріктеу-бақылау топталарға қатысу;
-дайындық түрлері бойынша сынақ өткізу;
-медициналық-қалпына келтіру іс-шаралары;
-оқушылардың нұсқаулық және төрешілік тәжірибесі болып табылады.
Зерттеу әдістемесі ТКД-ны білімі жоғары, білімі төмен жасөспірімге
немесе психологиялық мінез-құлқына байланысты емес, жалпы бірдей қарқында
оңай үйрену.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы зерттеу бастапқы дайындық кезеңінде
жас таэквондошылардың психологиялық оқу-жаттығу үдерісі мазмұнының
теориялық негіздерін дамытудан тұрады.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы зерттеу нәтижелері жас
таэквондошылардың психологиялық дайындығын қалыптастыру кезінде жаттығуда,
жарыста төзімділік танытуға икемді келуге мүмкіндік береді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден және 3
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАС ТАЕКВОНДОШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Таеквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде психологиялық
күйінің ерекшеліктері
Жасөспірімдер спортының психологиясы жас спортшылар даярлығының
қамтамасыз етілу мәселесін қарастырады.
Қазіргі таңда жастар спортының психологиялық мәселелерін батыстың
ғалымдары кеңінен зерттеу үстінде. 2003 жылы Копенгаген қаласында спорт
психологиясынан өткен 8 Еуропалық конгрессте тек жастар спортына арналған 4
симпозиум өткізіліп,13 ғылыми зерттеулер жас спортшыларға жүргізілген.
Мазасыздығы жоғары спортшылардың жеке бастық ерекшеліктері:
– жоғары мазасыздыққа деген бейімділік ;
– өзін-өзі төмен бағалау ;
– жеке бас нәтижесі көрсеткішінің төменгі деңгейі ;
– сәтсіздік туралы жиі ойлау ;
– басқалардың әлеуметтік бағасы мен үлкендердің үміті жайындағы ойлары
;
– жаттығудан алған қанағаттанушылық сезімінің төменгі деңгейі ;
– нәтижеге қарамастан (жеңіс, жеңіліс), өзінің жарыстағы қабілетін
төмен бағалауы;
Стресстің пайда болуына келесі жағдайлар түрткі болады: жеңіс немесе
жеңіліс; балалар жеңістен қарағанда жеңілістен жоғары мазасыздық күйінде
болады. Командалық спорттан қарағанда жекпе – жек спорт түрімен шұғылданушы
спортшылар мазасыздық танытқан. Жеңіліс болса, өз күшіне сенімсіздік,
түңілу сезімдерін тудырады. Күйіп кету салдарынан спортшы спорттық
өмірімен қош айтысуы да мүмкін. Кейінгі кездегі зерттеулерге сай, жас
спортшылардың күйіп кетуінің факторлары анықталған:
– шегінен тыс жаттығу;
– өте жоғары мақсаттар;
– қандайда болсын жолмен жеңіске жету;
– ата-анасы тарапынан қысастық;
– жаттығу тапсырмаларының шектен тыс ауқымдылығы салдарынан алған
жарақаттар;
– жиі көшіп-қону;
– жаттықтырушы қылықтары немесе әрекеттерінің қарама-қайшылығы;
– жеңіс немесе жеңілістен айқындалатын , басқалар тарапынан
көрсетілетін махаббат, мейірім [2].
Жарысқа жас спортшыларды психологиялық даярлау:
Жалпы психологиялық даярлықтың міндеті – жас спортшының психологияық
сапасын зерттеу мен оларды дамыту. Яғни жан қуаттарын дамыту көзделеді.
Жұмыс процесінде жаттықтырушы оларды тәрбиелеудің әдістерін таңдайды.
Мысалы жаттықтырушы, жас спортшы жаттығуда оңай іске асырған тәсілін жарыс
кезінде іске асыра алмайтынына көзі жетеді. Бұл ерік сапалары көрінісінің
әлсіздігі әралуан себептермен түсіндірілуі мүмкін. Осы кемшілікті жою үшін
оның пайда болу себебін анықтау қажет. Жан-жақты себептерді анықтай келе
жаттықтырушы спортшы тәжірибесінің төмендігіне сілтеме жасайды. Бұл орайда
өзіне деген сенімсіздікті жоюдың іс-шаралары кеңінен жүргізіледі.
Көрермендердің қатысуымен жаттығуларды жиірек өткізіп отырған жөн,
спортшыны жолдастық кездесулерге шығарып, жарыс кезінде оны әлсіз
спортшымен жекпе-жекке түсіріп, оның жеңісін қамтаммасыз ету арқылы өзіне
деген сенімдікті жоғарылату керек. Спортшының болашақ қарсыластары туралы
толық ақпаратпен құлақдар болуын қамтамасыз еткен жөн. Ол қарсыластың күшті
және әлсіз жақтарын бірдей білгені абзал. Ақырғы жаттығуда, жарыс алдында
спортшы өзіне сенімділік беретін арнайы әдіс-тәсілдерді іске асыра білуі
керек. Көп көңіл спортшының эмоционалды күйі – жарыс алдындағы күй деп
аталады. Бұл күй спортшының жарысқа шығуының бастапқы кезеңіне көп ықпал
етеді. Спортшының психологиялық даярлығын, оның жастық ерекшелігіне
байланысты ұйымдастырылып, жүргізген жөн. Жаттықтырушы жастық
ерекшеліктерді ескере отырып, жастық стандарт аясымен ғана шектелмеуі
қажет. Спортшының жеке дара ерекшеліктері де бұл тұрғыда маңызды мәнге ие,
сонымен бірге спорттық іс-әрекет тәжірибесі де ескерілуі керек. Бір спортшы
жоғары шеберлікпен көзге түсіп, әйгілі жарыстарда жоғары көрсеткіш
көрсетсе, екіншісі мазасыздық, үрей, қорқыныш, өзіне деген сенімсіздік
танытып, мүмкіндіктерін бағаламау салдарынан жеңіліс тауып жатады.
Спортшының жарысқа деген психологиялық даярлығы тәрбие процесімен де
тікелей байланысты. Спортшыны тәрбиелеу арқылы оның бойында спорттық іс-
әрекетке қажетті тұрақты сапаларын дамытуға мүмкіндік туады [3].
Жаттықтырушы нақты жарысқа психологиялық даярлық процесі барысында
спортшыға етене жақындай түсіп, оның мектептегі үлгерімін қадағалау керек.
Себебі, жарыспен байланысты пайда болған эмоционалды мазасыздық күйі
баланың оқу үлгеріміне де теріс әсер етуі мүмкін. Жаттықтырушы сонымен
бірге жас спортшының жанұялық қарым-қатынасын, оның күн тәртібін білгені
жөн. Жаттықтырушының бұл кезеңдегі міндеті –жас спортшының психологиялық
даярлығын қамтамасыз етуде бірінші кезекте оның шектен тыс мазасыздығын
болдырмау. Жаттықтырушы спортшыға өзінің және қарсыласының күшін бағалауына
көмектесуі керек.
Қоршаған ортаның ықпалы.Ұжым мүшелерінің психологиялық күйі спортшыға
ықпал етеді. Ұжымның жарысқа батыл әрі бастамшылдық сипатта даяр болып, өз
күшіне, жарыстағы жеңісіне сенімді болуы алдағы жарысқа деген психологиялық
даярлықтың кепілі болып саналады.Керісінше ұжымда сенімсіздік пен
қақтығысты жағдайлар белең алса, спортшының өзіне деген сенімділігін
төмендетіп, жарыста жеңіске жетуіне кедергі болады. Ұжым (мектептегі
достары, сыныптасары, мұғалімдері) жарыс алдында спортшыға көңіл аударып
отырса, бұл жағдай өзіне деген сенімділікті арттырып, жарысқа
жауапкершілікпен қарауына ықпал етеді [4].
Жарыста спортшы жеңіске жетіп жатса, жаттықтырушы спортшының алдына
аса жоғары мақсаттарды қояды. Спортшының дене, техникалық, тактикалық,
психологиялық даярлығының кемшіліктерін саралап, алдағы жарыста оларды
болдырмауына ат салысады.
Оқыту жаттықтырушы мен оқушының өзара қарым-қатынасы кезінде жүзеге
асады. Жаттықтырушы оқушыға беру үшін білімдерді дайындайды:
Қамтылуға қажетті білімдерді айқындап, материалды мақсатты жиілікті
орналастырады, оны қол жетімді пішінге айналдырады. Білім алушы тапсырманы
оқу затына айналдырып, ұғынады және білімді түсінікке, кейін іскерлік пен
дағдыға айналдырып, оны шапшаң игереді. Сөйтіп, оқыту үдерісінде бар
объективті білімдер оқытушы мен оқушының бірлескен еңбегінде оқыту нәтижесі
ретінде келетін, оқушы әрекетінің өніміне айналады. Спорттық-даярлау
бағытында оқытудың жалпыланған міндеті жарыс жаттығуларының, тар
мамандандыру затының ерекшелігіне сәйкес қалыптасады. Бұл әдеттегі бағытқа
қозғалыс міндетті шешудің максималды тиімділігі болып табылады. Спорттық-
даярлау бағыттағы оқытудың екінші ерекшелігі қозғалыс әрекеттерінің
нақтылығын түсіретін, оған лайықты факторлар кешеніне және жарыс
қызметінің болуына байланысты пайда болады. Сондықтан оқытудың жалпыланған
міндеті қозғалық дағдыларының жоғары тұрақтылығы тәрбиесінің талаптарын
қамти Белгілеген деңгейге байланысты, зерттелетін қозғалыс әрекетін игеру
оқу үдерісін ұйымдастырудың қолданылатын құралдар, әдістер мен нысандар
құрамының кейбір өзгерулерін талап етуі мүмкін [5].
Сонымен қатар, қимыл әрекетін игерудің тереңдігіне, жеке параметрлер:
шама, бағыт, уақытылы сипаттамалар бойынша күш салуды саралау нәзіктігіне
жеке мақсаттар мен оқыту міндеттерін тәптіштеу.
1.2 Жас спортшылардың физикалық қасиеттерін дамытудың психологялық
құралдары мен әдістері.
Тұрақтылықты тәрбиелеу орындалатын әрекетті, төмен жылдамдықты,
қорытындыларының тұрақсыздығын, түсіретін факторлар мен аз есте сақтау
беріктілігіне әрекеттерге табансыздықты толық саналы бақылаумен
сипатталатын, қозғалу білімінің қалыптасуынан басталады. Қозғалыс білімдер
үлкен дидактикалық құндылыққа ие, қойылған мақсаттардың мәнін, орындау
шарттарын талдауға, өз ойлы, перцептивті және қозғалыс әрекетін басқаруға
үйретеді, оны алғашқы рет П.Ф. Лесгафт дәлелдеген [6]. Кейнінгі игеру
үдерісінде, қайталану мөлшері көбетілуіне байланысты, әр элемент және
жалпы барлық әрекет нақтыланады және аса берік есте қалады. Әрекет
автоматты түрде бақыланады, орындаушы санасының қатысуынсыз жасалады және
түзетіледі. Әрекеттер жылдамдығы көбейеді, нәтиже тұрақтылығы мен тайдыру
факторлары әрекетіне табандылық көбеймейді. Әрекет құрылымы ұзақ
үзілістерде де бұзылмайды. Білім әрекетті орындау мен оның жоғары
жылдамдығын, нәтиже тұрақтылығын, тайдыру ықпалдарына табандылықты, есте
сақтаудың жоғары беріктілігін бақылауда сананың аз қатысуымен сипатталатын
дағдыға айналады. Қозғалыс әрекеттерін игерудің жоғары дәрежесі ретінде
қозғалыс дағдылары дене шынықтыру-спорттық қызметте ерекше маңызды мағынаға
ие. Н.А. Бернштейн көрсеткен, қозғалыс дағдысының басқа ерекшелігі – бұлшық
ет жұмысының жетілген үйлесіммен, басыбайлы етудің жоқ болуымен, қозғалыс
әрекетінің жеңілдігімен қамтамасыз етілетін, әрекеттің жоғары жылдамдығы.
Әрекеттің нәтиже тұрақтылығы – дағдының үшінші белгісі [7].
Тұрақтылық, мәселен жекпе-жекте сияқты, өзгерілетін жағдайларда
өтетін, мазмұнының ауыспалы құрамы бар қызмтте аса маңызды. Дағдылардың
аталған ерекшеліктері олардың тағы бір айқындайтын белгілерін
қалыптастырады: қиындататын жағдайлардың (снарядтардың, алаңшаның төмен
сапасы, ауыр тиетін эмоциялық фонда, денсаулықтың төмендеуі немесе
қарсыластың белсенді қарсылығы кезінде) бар болуында немесе тайдыру
факторларының әрекетіне қарсы қозғалыс тапсырмасын тиімді шешуге мімкіндік
беретін сенімділік.
Оқытудың жетістілігі оқу бағдарламасының материалын игеруге қажетті
және жеткілікті күш салудың болуының дайындығымен анықталады. Онда мыналар
ескеріледі: а) оқытушының дайындығы; б) оқушының дайындығы; в) оқыту
жүзеге асатын жағдайлардың дайындығы.
Оқу маткриалын игеруге оқушының дайындығын қарастыра отырып, бірнеше
алғышарттарды айқындайық:
1. Оқушының дене шынығуының дайындығы;
2. Қозғалыс (соның ішінде координациялық) дайындық;
3. Психикалық дайындық.
Оқытудың мақсатына жету оқыту мақсатының барлық оқу қызметінде басым
себебі болған жағдайда ғана оқыту жемісті болады. Уәждеменің қажетті
деңгейін қамтамасыз етуде оқыту жетістігі қайсарлыққа, батылдыққа,
табандылыққа, яғни оқушылардың жұмыс белсенділігін анықтайтын сапаларға
байланысты.
Егер оқушының белсенділігі мен қайсарлылығы оқу тапсырмасының
күрделілігіне байланысты болса, онда оның әрекеттерінің батылдығы пен
табандылығы: біріншіден, оның алдынғы қозғалыс тәжірибесімен, екіншіден,
қауіпсіздік шаралар сенімділігінің және сақтандыру немесе қорғанудың игеріп
алған жүйесінің болуымен анықталады. Оқыту үдерісініде әр жеке қозғалыс
әрекетінде оқу материалын игерудің белгілі кезеңдері бар үш кезеңді бөлуге
болады. Кезеңдердегі жұмыс әрекеттің болжалды, атқарушылық және бақылау-
түзету бөліктерін игеру, мақсаттардың мәні, оқытудың мазмұны мен әдістері
бойынша ерекшеленеді.
Бірінші кезең – бастапқы ұмытып қалған әрекеттер, оған білу
дәрежесінде қозғалыс әрекетті игерудің алғышарттың қалыптасу кезеңі сәйкес
болады.
Екінші кезең –білу дәрежесінде әрекеттерді игерудің кезеңі сәйкес
келетін, терең тәптіштелген жаттау.
Үшінші кезең – дағды деңгейінде әрекеттерді игеру дәрежесі сәйкес
келетін, әрекетті қосу және кейінгі жетілдіру [8].
Иілгіштік деп көптеген авторлар жаттығуларды қимылдың үлкен
амплитудасымен жасау қабілетін түсінеді. Буындарда жеткіліксіз қозғалыс –
осы буындардың жанындағы бұлшық еттердің және сіңірлерінің нашар
созылымдылықтың, және де антагонист-бұлшық еттердің жаман дамуының нәтижесі
[9].
Иілгіштік бүгу-жазу және басқа қимылдарда амплитуда шамасында
айқындалады. Тиісінше, оның көрсеткіштерін бұрыштық градустармен немесе
сызық шамаларымен (сантиметрмен) бағаланатын қозғалыс амплитудасының
шегінде өлшейді. Активті және пассивті иілгіштікті анықтайды.
Белсенді иілгіштік деп спортшы дербес, қосымша көмексіз, тек өзінің
бұлшық етінің күшін пайдаланып жасай алатын буынының ептілігін білдіреді.
Пассивті иілгіштік серіктеспен, снарядпен, ауырлатумен жасалатын сыртқы
күштер есебімен жетуге болатын ең жоғары амплитудамен анықталады. Белсенді
иілгіштіктің шамасы әрқашан пассивтіден аз. Шаршаудың әсерімен белсенді
иілгіштік төмендейді (алдыңғы қысқартылудан кейін толық босаңсытуға бұлшық
еттің қабілетінің төмендеуі есебімен), ал пассивті көбейеді (созылуға қарсы
бұлшық еттің аз тонусы есебімен).
Буындарда қимылдың нашарлауын алдын алу үшін, әсіресе 13-14 жасында,
пассивті иілгіштікті дамытуды уақытылы бастау қажет. Пассивті иілгіштіктің
сенситивтік кезеңі: 9-10 жас, ал белсенді иілгіштікке – 10-14 жас [10].
Үйлесімді қабілеттер өзімен қимылдың жеке элементтерінің бірыңғай
мағыналы қозғалыс әрекетімен үйлесімнің өзара әрекеттесуін білдіретін,
белгілі мүшелер мен ағза құрылысының функционалды қабілеттері болып
табылады.
Статикалық және динамикалық тұрақтылтың жақсартылуы қозғалыс
білімдерін игеру негізінде жасалады, және де жалпы дайындау және арнайы-
дайындау үйлесміді жаттығуларын жүйелі пайдалану үдерісінде өтеді [11].
Аналитикалық тапсырма деп – қимылдың кез келген бір параметрін
басымырақ жаңғырту, бағалау, өлшеу және саралау (кеңістік, уақыттық және
күш салатын) және жүйелі тапсырма – жалпы қимыл әрекеттеін басқару
нақтылығы деп бөлінеді. Міндетті болып жалпы қимыл әрекетін орындаудың
нақтылығына жету мақсаты табылады. Зерттеушілердің басым көпшілігі түрлі
үйлесімді қабілеттердің көрсеткіштері 7-ден 9-ға дейін және 9-дан 11-12
жасқа дейін қарқынды өсетінің анықтады. Авторлар аталған жас кезеңдерінде
үйлесімді қабілеттерді дамыту және жаттықтыру үшін аса қолайлы әлеуметтік,
психикалық-интеллектуалды, анатомиялық-физикалық және моторлы алғышарт бар
екенін атап көрсетеді. Үйлесімді қабілеттерді дамытудың жеткен жоғары
деңгейі кіші мектеп жасына және барлық кейінгі кезеңдерге дейін сақталады.
Физикалық қасиеттерді дамыту бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттің
талдауын өткізіп, жаттықтырушылар тәжірибесін ескере отырып, біз
таэквондомен айналысудың оңтайлы 9-12 жас болып келеді деген қорытындыға
келдік, себебі осы уақытта үйлесімді қабілеттердің дамуында өсімі болады,
табандылық айтарлықтау жақсарады [12].
1.3 Жас спортшылардың спортпен айналысуына себепші болатын түрткілер
Спортпен айналысуының түрткілерін психологтардың ауқымды бөлігі
зерттеген. Зерттеу нәтижесінде жас спортшылардың спорттық іс-
әрекетке деген қатынасы,өз қабілеттерін сомдау, жоғары деген жүктемелерін
жеңу мәселелері анықталады.Спорт түрін таңдау ата-ананың, достарының
немесе
Жаттықтырушының ықпалы арқылы іске асады.АҚШ-ғы 8000 жас спортшылардың
зерттеу (49% ер балалар6 51% қыз балалар) барысында олардың спортпен
айналысуының себебі өз шеберлігін жоғарылату,дене сапасы жағынан даяр болу,
құрбыларының ортасында болып, жарысу үшін,жаңа достарды табу мақсатымен
түсіндіріледі [13].
В.А. Зобков жас спортшылардың мотивациялық аймағын зерттей келе,
спортпен айналысудың басым түрткілерінен тәуелділікте оларды екі топқа
бөлуге болытындығын айтады: іскер-спорттық және жеке бастық-престижді
[14].
Іскер-спорттық түрткілері басым спортшылар спорттық көрсеткішке деген
құштарлығымен, әлеуметтік жауапкершілік сезімі және белсенді өмірлік
көзқарасымен ерекшелінеді. Спорттық күрестің барлық кезеңінде де жоғары
психикалық даярлықпен көзге түседі. Жеке бастық-престиж түрткілері басым
спортшылар спорт құралдары арқылы жеке бастық өзін таныту, жеңілістен қорқу
т.б. сипатталады. Олар эмоционалды тұрақсыз келгендіктен, жарыстағы
көрсеткіші де төменгі дәрежеде.
Н.Чауметон мен Д.Дуда (1988), Д.Сейфриз зерттеулерінде (1992) балалар
спортындағы мотивациялық климат бастауыш мектептен жоғары мектепке өтерде
эго бағытталған болады. Біріншісі-күшті жұмылдыруға, әр ойыншынға. Оның
маңызды екендігін білдіру және т.б. Екіншісі-командалас достарының алдын
орап,Қателіктерге ұрынбай, жоғары шеберлік танытуға деген қажеттіліктерді
қанағаттандыру. Спортшылардың көбі алдындағы міндеттерін тынбай атқара
отырып,баскетболды ойнағанды ұнатып, команда мүшесі болғанды қалайтындарын
жеткізген [15].
Эго-бағдарлы климаттың спортшыларынан мүлде қарама – қайшы пікір
алнған. Эго-бағдар бойынша спорттық жеңіс тек заңсыз тәсілдермен (мысалы,
жаттықтырушыны алдау, тиым салынған допинг қолдану, қоршаған адамдарға
деген өшпенді мінез-құлық т.б.) іске асады. Эго-бағдарлы спортшылар өз
күшіне сенімсіздік танытады немесе өмірге қауіпті, алдамшы тактикамен
әуестенеді.
Қолданылатын жаттығулардың мақсатты бірегейлігін анықтайтын, жекпе-
жекті жүргізу амалдары мен тәсілдерінің көптеген әртүрлілігі
таэквондистардың жаттықтыру және жарыс жаттығуларының ерекше мағына
жүйелілігін қиындатады. Сол уақытта, оқу-жаттықтыру үдерісін жүзеге асыру,
әсіресе оны жетілдіру үшін спорттық жаттықтырудың құралдары ретінде
таэквондода физикалық жаттығуларды шартты түрде төрт топқа бөледі: жалпы
дайындау, арнайы-дайындау, қосымша, жарыс [16].
Жалпы дайындау жаттығулар – айналысушыларды дайындаудың мына
міндеттерін шешу үшін қолданылады:
а) мамандану үшін таңдалған спорт түрінің қозғалтқыш базасын құру;
б) физикалық қасиеттерді және қимыл дағдыларын жетілдіру;
в) белсенді демалыс үшін жағдай жасау.
Осы қимыл әрекеттерінің екі топшаны ажыратады:
а) өздігімен дамытатын жаттығулар (физикалық қасиеттерді ширату және
дамыту үшін, заттарсыз, снарядтармен, серікпен және басқа);
б) басқа спорт түрлерінен жаттығулар [17].
Жас спортшылармен таэквондо бойынша жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыру
кезінде жалпы дамыту жаттығулары кең қолданылады. таэквондодан сабақтарда
жалпы дамыту жаттығулары ретінде дәстүрлі гимнастикалық жаттығуларды
(әсіресе дамытатын жаттығулар), актобатика элементтерін, лақтыруды (жеңіл
атлетикалық снарядтар, толтырмалы, теннистік доптар және басқа), түрлі
секірулер және секіру жаттығулары, жылдам-күш салу жаттығуларды (жеке және
кешендер түрінде) пайдалану керек . Сонымен бірге, жекпе-жек техникасының
негіздерін жасауға және бұл үшін қажетті физикалық қасиеттерді дамытуға
мүмкіндік беретін, қимыл әрекеттері қолданылады. Осы мақсаттарда әсіресе
тепе-теңдікке, иілгіштікке, жылдамдыққа және басқа қасиеттерге арналған
жаттығулар аса тиімді.
Сөйтіп, таэквондистардың оқу-жаттықтыру үдерісінде пайдаланатын жалпы
дайындау жаттығулары әр түрлі және алдағы сабақтарға айналысушылардың
дайындығы мақсатымен де, олардың ағзаларының функционалды жүйелерін
жетілдіру үшін де қолданылады.
- қосымша жаттығулар кез келген спорттық қызметте кейінгі жетілдіруге
арнайы іргетасты жасайтын, қимыл әрекеттерді қамтиды.
- жарыс жаттығулары — жарыстың бар ережелеріне сәйкес орындалатын және
спроттық мамандану заты болып табылатын қимыл әрекеттерінің кешені.
Таэквондода дайындықтың төрт бөлігі жарыс бағдарламасына кіргізілген
(спарринг, күш салып сындырысу, формальді кешендер, арнайы техника).
- арнайы-дайындау жаттығулар – күрделі қозғалыстардың техникасын игеруге
тез және табысты игеруге, техникалық және тактикалық әрекеттерді орындау
құрылымын кейінгі жетілдіруге бағытталған.
Арнайы дайындау жаттығуларын екі негізгі топқа бөлуге болады:
а) қорытындылаушы жаттығулар — соққы және қорғаныс әрекеттер мен оларды
өткізудің тактикасын игеруге және жетілдіруге мүмкіндік беретін;
б) арнайы физикалық сапа: иілгіштік, жылдамдық [18].
Амалдың бастапқы жаттау кезеңінде қорытындылаушы және имитациялық
жаттығулар маңызды орын алу керек. Спорттың әр түрлерінің, қимылды және
спорт ойындарынан жаттығуларды пайдаланумен қатар, сабақтар бағдарламасына
таңдалған спорт түріне жақын және оқылатын қимыл әрекеттеріне жақын арнайы-
дайындау жаттығуларының кешендерін қосу қажет. Сонымен бірге, осы
жаттығулардың әсері физикалық сапалардың кейінгі дамуына бағытталған болу
керек [19].
Жаттықтыру жаттығулары жарыс жүктемелерін немесе олардың бөліктерін
еліктеу қажет және жеңілдетілген жағдайларда немесе қосымша кедергілермен
орындалу керек. Динамикалық уақыттық параметрлер, бұлшық ет жұмысының
сипатына, энергетикалық қамтамасыз ету ерекшеліктеріне байланысты,
жаттығулар жарыс жаттығуланынан айтарлықтау ерекшеленуі мүмкін. Сондықтан
жаттығудың ерекшелік дәрежесін анықтауда қимылдардың сыртқы түріне ғана
емес (амплитудалық-траекториялық), жаттығу сипатына да бейімделу
қажет.Мағынасы бойынша барлық арнайы-дайындау жаттығулары жарыс жаттығуының
немесе оның жаттықтыру нысандарының элементтері, байланыстары және
бөліктері болып табылады. Бұл жағдай олардың құндылығын біршама
төмендетеді, бірақ жарыс жаттығуды жалпы орындау шеберлігін жетілдіру
кезінде қажетті бірқатар жетістіктерін анықтайды. Біріншіден, олар тым
қарапайым және қозғалыс техникасын игеруде қол жетімді, оларды айтарлықтай
біршама айқын қателіктерді болдырмай, қайталауға болады. Екіншіден, оларды
пайдалану кезінде орындаудың түрлі шарттарын – жеңілдетілген және
қиындатылған шарттарды кең пайдалану мүмкіндігі бар. Үшіншіден, бұлшық
еттің белгілі бар топтарға және энергияны қамтамасыз ету механизміне таңдап
(жергілікті) әсер етуге болады, көп дәрежеде қажетті физикалық сапаны
немесе олардың үйлесімін дамытуға болады. Төртіншіден, кейінгі әрекет
етудің шұғыл оң қимылын пайдаланумен арнайы жаттығуларды жарыс
жаттығулармен үйлесім мүмкін [20].
Практикада арнайы дайындаудың құралдарын және әдістерін таңдау жиі
интуицияға және спортшылар қозғалысының кинематикасымен формальді
ұқсастықтан шығатын ой қорытындыларына негізделеді. Жаттығуларды мұқият
таңдау қажет, өйткені жаттығулардың уақытты бос өткізу болатын, және де
зиян келтіретін көптеген түрлері бар. Арнайы дайындау құралдары ағзаға
әрекет жасау бойынша негізгі спорттық қызметке адекватты болу керек. Арнайы
жаттығуларды таңдауда мына жалпы ережелерді есепке алу қажет: сыртқы
ұқсастық, негізгі жарыс жаттығуларымен корреляциялық өзара байланысы,
арнайы және негізгі жаттығуларда жеке бұлшық ет топтарының күш салу
ұқсастығы. Сонымен қатар, негізгі жарыс жаттығуларын орындау шарттарының).
Бірақ арнайы-дайындау жаттығуларын қолдану қажеттілігіне көрсететін
барлық авторлар көлем мен қарқындылық, сабақ жүйесіндегі орын бойынша
құралдарды нақтыламайды, бұл, әрине, олардың дәлелді пайдаланылуына себепші
болмайды [21].
Таэквондо спорттың жас және көпке танымал түрі болғандықтан,
таэквондомен айналысатын жаттығу үдерісі саласында әдістемелік зерттемелер
және зерттеулер жеткіліксіз болғандықтан, ҚР жағдайында оны дамытуға
бағытталған кезекшілік қажеттілігі бар.
1. Ғылыми-әдістемелік әдебиетте жаңадан келгендерді үйрету кезінде дене
шынығу сапасы техникасының құрылуына және дамуына бағытталған, бірақ
құралдарды көлем мен қарқындылық, сабақ жүйесіндегі орын бойынша
нақтыламайтын, арнайы-дайындау жаттығуларды пайдалану қажеттілігі
баса айтылады, бұл, әрине, оларды дәлелдеуге мүмкіндік бермейді.
2. Бастапқы дайындық кезеңінде жас таэквонистармен жаттығуларда мағызды
жағдайлардың бірі иілгіштік пен қимылдардың үйлесімі компоненттері
болатын, жалпы және арнайы дене шынықтыру дайындығының үйлесімі болып
табылады.
3. Дене шынығу сапаларын дамытудың сенситивтік кезеңдерін және балаларда
оқуға деген дайындығын ескере отырып, білімді игеру теориясының
принциптерін, білім мен дағдылардың қалыптасуын қолданып, таэквондоға
бастапқы оыту әдістемесін жсау қажет [22].
2 ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Зерттеу әдістері
Бастапқыда Таеквон-до (таэквондо) әскер үшін өзін-өзі қорғау жүйесі
ретінде құрылу фактісі бұл түрге үлкен әсер етті. Жаттығу үдерісі қатаң
тәртіппен сипатталады. Доянгта (ТКД үйрету жүргізілетін бөлме) өзін ұстау
ережелері қатаң реттемеленген. Киім түрі, рәсімдер, ұстазға және
жолдастарына қатынас ерекше назармен сақталады. Алғашқы оқушылар әскерлер
болғандықтан, ТКД бірқатар талаптарға жауап беруі қажет болды. Қысқа мерзім
ішінде оқушылардың барынша көп санын тәрбиелеу мүмкін болуы үшін, жаттығу
үдерісі барынша оңтайлы болуы қажет еді (жедел қызмет ететін сарбаздарда
ұзақ жылдар бойы жаттығуға уақыт жоқ) [23].
Дұрыс әдістеме ТКД-ны әрбір сарбаз үшін, біреуінде ерекше бейімділігі
болмаса да, оңай үйретілетіндей етуі қажет. Ол жекпе-жек өнері облысында
ешбір білімі жоқ сарбаздар үшін де, сол сияқты жекпе-жектердің, Кореяда
алуан түрі бар, басқа түрлерінде де жоғары дәрежесі бар тәжірибелі шеберлер
үшін де қолайлы болуы керек. Бұл міндет оңайлардың бірі емес, өйткені жекпе-
жектің бір түрімен айналысатын адамға басқа стиль басымдығы туралы сендіру
өте қиын [24].
Жаттығуға арналған бөлме мен құрал-сайманға минималды талаптар
қойылуы керек.Ең маңыздысы – ол қоян-қолтық айқасқан жағдайда ұрыс алаңында
тиімді болуы қажет.
Таеквон-до (тхэквондо) негізін салушысы қойылған міндеттерге қол
жеткізе алды. Таеквон-до (тхэквондо) бүгінгі таңда ерлер үшін де, сол
сияқты әйелдер үшін де, барлық жас үшін бейімделуі мүмкін, жақсы әзірленген
оқыту әдістемесімен ерекшеленеді. Әдістер биомеханика тұрғысынан едәуір
оңтайлы, ол барынша күш-қуатты тудыруға мүмкіндік береді. Таеквон-дода
негізінен табиғи жағдайда, немесе бірнеше қарсыластан қорғану үшін едәуір
лайықты қол мен аяқтың соққы техникасы қолданылады [25].
Таеквон-до (тхэквондо) іс жүзінде бес түрден тұратын көпсайыс болып
табылады. Жарыс бағдарламасына төрт түрі кіреді: спарринг бойынша жарыс
(масоги), формальды кешендер бойынша жарыстар (туль), тақтайларды сындыру
бойынша жарыс (вирек-әйелдер үшін 3 әр түрлі соққы және ерлер үшін 5 әр
түрлі соққы), және Таеквон-до арнайы техникасы бойынша жарыстар (т-ки –
ұзындыққа және биіктікке секірумен тақтайларды сындыру-әйелдерде 3 әр түрлі
секіру және ерлерде 5 әр түрлі секіру). Жарыс түрлерінен басқа оқыту
бағдарламасына, шыңайы жағдайларда алдыңғы түрлерді қисынды пайдалану болып
табылатын, өзін өзі қорғау әдістері де (хосинсул) кіреді [26].
Таеквон-до (тхэквондо) оқыту әдістемесі, сонымен бірге философиясы,
күшпен сындыру, жекпе-жектер, базалық техника, арнайы техника, формальдық
кешендер, өзін өзі қорғау әдістері негізін салушының өзімен бір кітапта –
15 томнан тұратын Таеквон-до энциклопедиясында сипатталған жалғыз жекпе-жек
өнері [27].
Энциклопедияның бар болуы, әрине, нұсқаушыны алмастыра алмайды,
алайда классикалық техниканы бұрмалауға жол бермеуге мүмкіндік береді,
әрқайсысына қателіктер мен қадірін кетуден құтылып, өз ептілігін түзету мен
жетілдіруге мүмкіндік береді. Энциклопедия көмегімен өнер әрқайсысына
жетімді болады, жүйе жабықтығын пайдасына қарай пайдалану, өз білімсіздігін
құпиялылық сылтауымен жасыруға мүмкіндік жоқ. Таеквон-дода бір ғана –
жаттығу үдерісіне толық берілуден басқа құпия жоқ. Өзін мәжбүрлей алған
оқушы, ерте ме, кеш пе әдеттегі адамға мүмкін емес болып көрінетін тілеген
нәтижелерге қол жеткізеді. Энциклопедия барынша аз бұрмалаушылықпен өнердің
ұзақ тіршілік етуіне кепіл береді [28].
Таеквон-дода (тхэквондо) әрқайсысы өзіне қажет нәрсені ала алады:
денсаулығын түзету, өзін өзі қорғай алу, Таеквон-до философиясымен танысу,
мықты дене мен рухты тәрбиелеу. Бірақ кәсіпқойға айналу үшін жан-тәнімен
берілу, қалжырататын жаттығулар, табанды ниет, төзе білу қажет. Ұзақ жылдар
бойы шыдау, ауру мен шаршауға төзу, қатаң жекпе-жектерге төзу, жарақаттарға
төзу.
Таеквон-дода белбеулерді берудің бірегей жүйесі: түсті белбеулердің
10 дәрежесі гып және қаралардың 9 дәрежесі дан бар. Жаттығу
қарқындылығына тәуелді қара белбеуді бір жылдан (аптасына 6 рет 4 сағаттан
жаттықса) 1,5 сағаттан 2-3 рет жаттықса 4-5 жылға дейін алуға болады. 2-ші
дан алу үшін, техникалық деңгейге тәуелді емес тағы 1 жыл, 3-ші дан-екі
жыл, 4-ші-үш жыл және сол сияқты тосу керек. 1-шіден 3-шіге дейінгі дан
иелері ұстаз көмекшісі (бо-са бом) санала алады. 4-шіден 6-шыға дейінгі дан
иелері ұстаз (са бом) болып есептеледі, ал 7-ші-8-ші дан иелері шеберлер
(сахюн ним) болып саналады. 9-ші дан иесі ұлы шебер – са сон ним болып
есептеледі. Осының бәрі Таеквон-до бойынша ұстаз атағын (4-ші дан және одан
жоғары) алу үшін кем дегенде 7 жыл қажет етілетінін көрсетеді, бұл
кәсіпқойды әуесқойдан айыру үшін жеткілікті уақыт [29].
Белбеулерге аттестацияны тек қана ИТФ Халықаралық нұсқаушысының ғана
қабылдау құқығы бар. 4-ші және одан жоғары дан иегері ғана Халықаралық
нұсқаушы бола алады [30].
Таеквон-до (тхэквондо) анатомия, биомеханика, физиология және дене
тәрбиесі білімімен құрылған. Ғылыми көзқарас өнерді жанды етеді. Ғылым
қанша дамыса, өнер де сонша дамиды, классикалық техника, туль, ТКД негізі
бәрінен сирек өзгереді, бұл барлық нұсқаушылар сүйенетін өзек, негіз.
Алайда қандай әдістер, қандай жүктемелер және ерекше көңіл аударатын
нәрсені нұсқаушы өзі таңдайды. Әр түрлі нұсқаушылар бұл жеке тұлғалардың
түрлі түрлері, бұл әр түрлі әдістемелер, әр түрлі көзқарастар. Бұл әрбір
оқушыға өзіне едәуір лайықты мектепті таңдауға мүмкіндік береді. Мүмкін,
бұл ерекшелік ұстазды таңдау ежелгі корей дәстүрінен келіп шығады, онда
монах бірнеше жыл алдын ала оқудан кейін, бір ұстазды таңдап, оны өз
ұстазым деп атап, ұстаз қанша қажет деп есептесе, соншалықты одан білім алу
үшін барынша көп монастырьге барып, көптеген ұстаздардан тәлім-тәрбие алуы
қажет болатын [31].
Таеквон-донің негізін салушы гранд шебер ЧойХонг Хидің өзі
нұсқаушыларға оқушылардың басқа До-янгтерге және басқа стильдерге баруын
ынталандыруға кеңес береді. Ұстаз, оқушыға көмектескісі келіп, оқығысы
келмейтін оқушыны мәжбүрлеу – босқа уақыт өткізу екенін түсінеді, сондықтан
ол оған өзіне едәуір лайықты мектепті таңдау құқығын, және сонымен қатар әр
түрлі мектептерді, сол сияқты ұстаздарды салыстыру мүмкіндігін береді.
Бірақ таңдауын жасаған оқушы сол үшін жауап береді, ол өзі таңдаған ұстазға
және орнатылған этикетке толығымен бағынып, сенуі қажет.
Таеквон-до (тхэквондо) жекпе-жек өнері болып табылады және оның
Философиясы 5 қағидатпен білдіріледі: әдептілік, төзімділік, қайсар рух,
өзін-өзі бақылау, адалдық .
Таеквон-дода (тхэквондо) қол техникасы жоқ деген қате пікір бар.
Әрине, жақсы дамытылған аяқтың қуатты техникасы – бұл ерекше белгі, өзіндік
тауарлық белгі, бірақ жаттығу үдерісінде қол техникасына аз уақыт бөлінеді
деген сөз дұрыс емес. Таеквон-домен жақсы таныс адамдар мұнда мықты аяқ
соққылары және өте күшті қол соққылары бар екенін жиі айтады.
Таеквон-до (тхэквондо) өзінің тиімділігінен басқа тартушы
көзтартарлыққа ие. Қозғалу мәдениеті көрермендерге әсер етеді және
айналысушыларға ләззат береді. Мұнда дене мен рухтың жан жақты дамуы
техника және қозғалыспен рақаттану сезімімен үйлеседі. Берілген мақала
Таеквон-доның барлық оқушыларына өздері айналысатын өнерді жақынырақ ұғуға,
ал онымен таныс емес адамдар үшін До-янгқа келуге және айтылғанға көз
жеткізуге түрткі болады деп үміттенемін.
Генералдың өзі Таеквон-до и Я кітабында бірнеше рет меңзеген,
Шебердің орасан зор үлесін біле тұра, делегаттар ИТФ үшін ақиқат сәті келіп
жеткенін түсінді. Федерация демократия негізінде қызмет ететін, қалыпты
спорттық ұйым жолымен бара ала ма? Немесе өкімет басып алып, тоталитарлық
мемлекеттің диктатурасына айналдыруға талаптана ма? Таңдаудың бар болу
фактісінің өзі жеңіске жетуі мүмкін емес күштерді үркітті де, ИТФ толық
күшімен 2010 жылы шебер Транның қайғылы өліміне дейін дами бастады. Бірақ
оның кетуі федерацияға ешбір әсер ете алмады, өйткені ол бір адамның
арқасында емес, жақсы дамытылған басқару жүйесінің арқасында жұмыс істеп
жатты. 2011 жылы Жаңа Зеландиядағы конгресте ИТФ Президенті болып гранд
шебер Пабло Траенберг (Аргентина) сайланды [32].
Қолмен және аяқпен орындалатын техникалық әдістердің алуан түрлілігі
және ерекшеліктері таэквон-доны ҚР үлкен танымалдыққа ие, спорттық жекпе-
жектердің әмбебап түріне айналдырды.
Балалар-жасөспірімдер спортының жетекші мамандары балалар-
жасөспірімдер спортында жаттығу әдістемесін жетілдірудің маңызды аспектісі
жас спортшылардың дайындық кезеңін, жас және жеке ерекшеліктерін есепке
алумен жаттығу үдерісін ғылыми негіздеу болып табылатынын атап өтеді. Жас
спортшыларды көп жылдық жаттықтыру үдерісіндегі бастапқы дайындық кезеңі
қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға және тәрбиелеуге бағытталған.
Таеквондо-дағы дайындықтың ғылыми-әдістемелік мәселелері біліктілігі
жоғары спортшылар үшін едәуір толық ашылған [33].
Жас таэквондошыларды дайындау ерекшеліктеріне зерттеулердің шектелген
саны ғана арналған .
Жас таэквондошылардың бастапқы дайындық кезеңінде дене қасиеттері мен
негізгі техника элементтерін дамыту үшін едәуір тиімді жаттығу құралдарын
таңдау мәселелері жеткілікті ғылыми негіз алған жоқ.
Осымен байланысты, бастапқы дайындық кезеңінде жас таэквондошыларды
жаттықтыруда арнайы дайындық жаттығуларды пайдаланумен оқыту әдістемесін
әзірлеу, ғылыми шешімді қажет ететін, өзекті міндет болып табылады.
Әзірленген әдістемелік тәсілдемелер келесі жағдайларда:
- жас спортшыларды таэквон-до техникасына үйрету үшін арнайы-
дайындық жаттығуларын таңдау кезінде;
- жас таэквондошыларды дайындау бағдарламаларын әзірлеу кезінде;
- таэквон-дода және жекпе-жектің басқа түрлерінде спортшылар мен
жаттықтырушыларды дайындау кезінде;
- БЖСМ және таэквондо спорт клубтарының бағдарламаларын әзірлеу
кезінде қолданылуы мүмкін.
Әзірленген әдістемелік нұсқаулықтар бірқатар спорт мектептері мен
клубтарының жас таэквондошыларды арнайы дайындаудың тәжірибесіне
енгізілген [34].
Аяқпен орындалатын техникалық әдістердің алуан түрлілігі мен
ерекшеленуі, таэквон-доны бірегей жекпе-жекке айналдырды – аяқ шабуыл үшін
де, сол сияқты қорғаныс үшін де қолданылады, бұл кезде, алайда, күрделі
қозғалыс әрекеттерін құруда ерекше қабілетті үйлесім қажет. Аяқпен шабуыл
нысананың орналасуына (жоғары, орта және төмен) және қарсыластың
кеңістіктегі күйіне (қарсы алдында, қапталда, бұрыш астында, артында)
тәуелді ерекшеленеді. Секірудегі соққылар – шабуыл әрекетінің едәуір
күрделі элементтері.
Жарыс бағдарламасы бірнеше, оның бірі спарринг болып табылатын,
бөлімнен тұрады. Бағдарламаның бұл түрінде спортшыларға қарсыласты жеңу
үшін нысанаға (қарсыласқа) тиген қол және аяқ соққылары үшін берілетін
баллдардың барынша көп мөлшерін жинау қажет. Сонымен қатар жарыс
бағдарламасына туль бойынша (формалдық кешендер) жарыстар кіреді, онда
төрешілермен кешеннің техникалық мазмұны, соққы мен блоктарды орындау
кезіндегі зейін қою, шапшаңдық, спортшының тепе-теңдікті сақтай алуы
бағаланады [35].
Күшпен сындыру – жарыстың ең күрделі және жарақатты бөлімдерінің
бірі, ол спортшыдан жеткілікті күшті, дененің соққылық бетін жаттықтырудан
зейін қоюды талап етеді. Таэквон-додағы бағдарламаның ең көрнекі
бөлімдерінің бірі арнайы техника болып табылады. Спортшылар түрлі
күрделікті соққыларды орындаулары қажет: үш метр шамасындағы биіктікте
тақтайды сындыру, спортшының дәрежесіне, жарыс деңгейіне тәуелді ұзындыққа
секіруді (үш метрге дейін) орындап, сындыруды шағын екпінмен өткізу. Арнайы
металл құрылымдар берілген биіктікті нақты шығарады және тақтайға келген
соққы күшін бағалайды. Спортшылардың жеке сынақта ойын көрсетулерімен
қатар, олар командалық жарыстарға қатысады, онда алты адамнан құралған
команда командалармен жарыстардың барлық төрт бөлімі бойынша жарысады.
Сондықтан таэквон-доны еркін жекпе-жектердің көпсайысты түрі деп атауға
болады [36].
Біз зерттеген әдебиет бойынша таэквон-домен айналасушылардың жаттығу
үдерісі саласында әдістемелік әзірлемелер мен зерттеулер жеткіліксіз екені
көрініп тұр. Әдістемелік әдебиетте жаттығулар ұсынылған, жүйе
қарастырылған, бірақ бастапқы дайындық кезеңінде жаттығуларды орындаудың
көлемі мен дәйектілігі бойынша нұсқаулықтар жоқ. Сондықтан қазіргі уақытта
таэквон-дода жаттығу үдерісінің әдістемелік негізін әзірлеуге бағытталған
зерттеулердің қажеттелігі бар.
В.Н.Платоновтың айтуы бойынша спортшыны дайындаудың қазіргі заман
жүйесі, құрамына спортшының ең жоғары спорттық көрсеткіштерге қол жеткізуін
қамтамасыз ететін материалдық-техникалық шарттарды, ұйымдастырушылық
нысаналарды, тәсілдерді, құралдарды, міндеттерді, мақсаттар кіретін,
күрделі, көп факторлық құбылыс болып табылады. Спортшыны спорттық
дайындаудың көп жылғы үдерісі үш негізгі кезеңге
: 1) базалық дайындық,
2) барынша жүзеге асыру кезеңі
3) бекітуші кезең бөлінеді [37].
Бірінші кезеңде дене және функционалдық дайындық іргетасы құрылады,
спорттық техникаға бастапқы үйрету жүзеге асырылады және спорттық-
техникалық дағдылар мен ептіліктердің негізгі қоры құрылады, соның
базасында екінші кезеңде арнайы қозғалыс қабілеттерін тереңдетілген дамыту,
техниканы жетілдіру және спорттық-технилық шеберліктің биіктіктерін меңгеру
жүреді. Соңғы кезең міндеті – спортшының физиологиялық және психологиялық
ширыққан әрекеттен шығуын оңтайландыру [38].
Спорттық дайындық жүйесі спортшыны жарыстарға дайындаудың
ұйымдастырушылық-педагогикалық үдерісі болып табылады. Әдетте, ол жүйелік
көзқарас негізінде жүзеге асырылады. Ол келесі сипаттамаларды түсінуге
негізделген: 1) спорттық дайындық жүйесі өзара байланысқан элементтердің
біртұтас кешені ретінде ұсынылады; 2) қоршаған ортамен ерекше тұтастықты
құрады; 3) едәуір жоғары тәртіп жүйесінің элементін бейнелейді; 4) кез
келген зерттелетін жүйе элементтері, өз кезегінде, анағұрлым төмен тәртіп
жүйесі ретінде қызмет етеді.
Спорттық дайындық жүйесінің барлық элементтері жаттығу және жарыс
үдерісін құру заңдары негізінде белгілі бір құрылымды құрады, берілген
дайындықтың басты элементтері ол жаттығу мен жарыс болып табылады.
Жаттығу – бұл спортшы ағзасын қарқынды дене және психикалық
жүктемелерге бейімдеу үшін орындалатын, жүйелі өткізілетін және тұрақты
дәйектелінетін педагогикалық үдеріс; жаттығу жүйесі – жаттығу үдерісі
негізделетін, ұйымдастырушылық тұтастықты құрастыратын, өзара байланысқан
қағидаттар мен тәсілдер. Н.Г. Озолин жаттығуды ағзаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz