Спорттық жарыстарды ұйымдастыру мен жоспарлау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Казақ спорт және туризм академиясы
Факультет
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра
меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізу дайындығын ұйымдастыру
және басқару
5В010800- мамандығы – Дене шыныктыру және спорт
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушысы
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... .. 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
СПОРТ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӨТКІЗУ ДАЙЫНДЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 7
Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Дене мәдениеті және спортты басқару мен ұйымдастыру жүйесін
жасаудың заманауи 15
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Спорттың әр түрлерінен жарыс өткізу дайындығын басқару барысын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ..
СПОРТТЫҢ ӘР ТҮРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӘРЕКЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ..
Спорттық жарыстарды ұйымдастыру мен жоспарлау ... ... ... ... ... . 39
Спорттық жарыстарды ұйымдастыру және өткізу кезіндегі жанкүйерлер мен
көрермендердің 52
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізку қызыметінің
ұйымдастырылуы мен жарыстарды басқарудың ғылыми теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
ГОСТ 7.1-2003. Библиографиялық сипаттамалар. Жалпы талаптар мен құрау
ережелері.
ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми зерттеу жұмысы туралы Есеп. Рәсімдеу ережелері
туралы құрылым.
№ 57012. 03. 2001. ҚР Президенті Жарлығымен бекітілген 2001-2015жж
Қазақстан Республикасындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы.
№23028. 12. 2006. ҚР Президенті Жарлығымен бекітілген 2007-2011жж
Қазақстан Республикасындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл жұмыста бірнеше терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Жарыстардың кешенділігі – бірнеше спорт түрлері бойынша өткізілп
жатқан іс-шараны біруақытта және бір орында (географиялық орында) кешенді
спорттық іс-шара шеңберінде өткізілетін сайыс ретінде бірлестіру.
Жарыстың өткізілу мерзімі. Егер жарыс бірнеше кезеңнен тұрса, әрбір
кезеңнің хронологиялық тізбегін көрсету қажет.
Жарнама – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
тұрғындардың барлық топтарының арасында оны
кеңінен танымал етуге арналған спорттық жарыстың өткізілуі туралы ақылы
түрде хабардар ету.
Паблик рилэйшнз – дегеніміз қоғамның алда тұрған іс-шараға деген
көзқарасын бағалайтын, ұйымның жүргізіп отырған саясатын қоғамдық
қызығушылықтармен үйлестіре білетін және қоғами түсіністік қалыптастыруға
және берілген іс-шараны қабылдауға арналған іс-әрекет бағдарламасын жүзеге
асыратын менеджмент қызметі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
РЖ - республикалық жарыстар
СЖЖ - спорттық жарыстарды жоспарлау
ХДСШ - халықаралық дәрежедегі спорт шебері
СШ - спорт шебері
СШҮ - спорт шеберлігінен үміткер
ЖӨҰ - жарысты өткізуші ұйым
БТК - бас төрешілер коллегиясы
СБ - спорттық база
ООҰК - олимпиадалық ойындарды ұйымдастыру комитеті
ХОК - халықаралық олимпиада комитеті
ХСФ - халықаралық спорт федерациясы
ҰОК - ұлттық олимпиада комитеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Басқару – диалектикалық үдеріс. Ол өзіндік
ерекшелігі бар ғылымға айналғанға дейін бірнеше даму тарихынан өтті.
Сондықтан да басқару туралы алғашқы идеялардың тамыры тереңде жатыр. Мұны
Американың белгілі теоретигі Кл.кіші Джексонның зерттеуінен байқауға
болады. Ғалым Басқару ойларының тарихы атты еңбегінде біздің дәуірге
дейінгі 5000 жылдан бастап басқарудың дамуын көрсеткен. Бұл еңбек бойынша
идеяның қалыптасуы шумерлерден басталады. Қоғамдағы қажетті фактілерді
тіркеу, оларды жинақтап жүйелеу, қағазға түсіру басқарудың алғашқы
элементтері болып табылады [1].
Дене мәдениеті мен спортты басқару тек адамдардың дене қабілеттілігін
дамытуға бағытталған арнайы амал мен әдістердің жиынтығы және адамның
мақсатты қозғалыс қызметін ғана басқару емес. Дене мәдениеті мен спортты
басқару объектісіне көптеген нақты дене және спорт мекемелері – спорттық
мектептер, спорттық және фитнес-клубтар, спорт түрлері бойынша (футбол,
хоккей, баскетбол, волейбол және т.б) спорттық командалар, алаңдар,
спорттық-сауықтыру орталықтары, спорттық одақтар және т.б кіреді.
Әлемдік спорттың заманауи даму деңгейі дене тәрбиесі мен спортты
ұйымдастыруды басқару және ұйымдастырумен айналысатын (менеджмент)
спортшылар мен мамандарды дайындауда жаңа міндеттерді кәсіби деңгейде қойып
отыр [2,3].
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау басқару мәселесі
саласынан бірқатар іргелі және қолданбалы еңбектердің орындалғанын
көрсетумен бірге, оның ғылыми-педагогикалық негіздерінің бүгінгі қоғам
талабына қарай әлі де болса терең зерттеле қоймағандығын, ал біз зерттеу
нысаны етіп алып отырған спорт түрлері бойынша жарыс өткізу дайындығын
ұйымдастыру мен басқару мүлде зерттелмеген мәселе екендігін көрсетіп отыр.
Осыған байланысты, спорттық шараларды ұйымдастыру мен басқару
мәселелерін шешу үшін заманауи алдыңғы ғылыми-теориялық технологияларды
меңгеру қажет. Себебі спорттық жарыстар жүйесін басқарудың мәнін, түрлері
мен тетіктері (сонымен қатар, әлеуметтік-экономикалық және нормативті-
құқықтық мәртебе) сынды спорт саласының негізгі құрауыш бөліктерін
көрсететін ғылыми тұжырымдар және еңбектермен шектелу аз. Сондықтан да,
қазіргі Қазақстанда спорттық жарыстарды басқару жүйесін құруды зерттеу аса
өзекті болып табылады.
Дегенмен, бұл айтылған мәселелер әлі де болса, теориялық мәнділігін
тапқан жоқ. Жоғарыда айтылғандарды талдай отырып:
– бүгінгі спорттық іс-шаралар мен жарыстарды жаңаша басқаруға
талаптардың артуы мен дәстүрлі басқару жүйесінде айтарлықтай
өзгерістің болмауы арасында;
– осы талаптарға сай халықаралық, республикалық, аймақтық спорттық
жарыстарды басқара алатын кәсіби құзырлығы жоғары басшыға
қажеттіліктің артуы және мұндай даярлығы бар халықаралық,
республикалық, аймақтық спорттық жарыстарды басқара алатын басшының
жетіспеуі арасында;
Зерттеу мақсаты: Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізку
қызыметінің ұйымдастырылуы мен жарыстарды басқаруды ғылыми - теориялық
тұрғыдан нәтижелігін анықтау.
Зерттеу нысаны: Ел аумағындағы аймақттық және республикалық деңгейдегі
жарыстардың үдерісі.
Зерттеу пәні: дене тәрбиелік ұйым қызметкерлерінің, оның басқару нысаны
мен субъектісінің бір жағынан, дене тәрбиелік спорттық ұйымның өзінің
ішінен, екінші жағынан, оның сыртқы ортамен байланысу үдерісі барысында
қалыптасатын басқарушылық қатынастар.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, спорт түрлері бойынша жарыс өткізу
дайындығын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық-әдіснамалық бағыттары
негізделіп, оны ұйымдастыру және басқару әдістемесі анықталса, онда
болашақта спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстарда спорттың жекелей
түрлері үздік сапамен ерекшеленіп, әдістемесі айқындалады.
Зерттеу міндеттері:
– ел аумағында өткізілетін республикалық және аймақтық деңгейдегі
жарыстарды ұйымдастыру және өткізу сапасын анықтау;
– түрлі деңгейдегі және спорт түрлерінің әртүрлі топтарындағы жарыс
сапасын деңгейін анықтау;
Зерттеудің жетекші идеясы: спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстарды
басқару мен ұйымдастыруды зерттеу келешекте өткізілетін спорттық
жарыстарды басқару тиімділігін арттырып нәтижелігін айқындау
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері болып спорт түрлері бойынша
өткізілетін жарыстарды ұйымдастыру ісін жоспарлау мен басқарудағы кәсіби
жаттықтырушылық іс-әрекеті, теория мен тәжірибенің бірлігі туралы, тұлғалы-
бағдарлық, жүйелі-мәдениеттілік, кәсіби дайындықты жүйелі талдау,
инновациялық әдіс-тәсілдер саналады.
Зерттеу әдістері: Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне қол
жеткізу үшін әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан талдау,
сонымен қатар тәжірибелік жұмыс кезінде алынған мағлұматтар, әртүрлі жарыс
бойынша алынған мәліметтерді талдау және қорытындылау, арнайы сұрақ-жауап,
сұхбат, сауалнама, педагогикалық бақылау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
– ел аумағында өткізілетін республикалық және аймақтық деңгейдегі
жарыстарды ұйымдастыру және өткізу сапасы анықталды;
- түрлі деңгейдегі және спорт түрлерінің әртүрлі топтарындағы жарыс
сапасын деңгейі анықталды;
1 СПОРТ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӨТКІЗУ ДАЙЫНДЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму
тарихы
Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың түп-тамыры, тарихы
Олимпиадалық ойындардан бастау алады. Ежелгі грек поэмасында айтылғандай,
барлығының бастамасы Пелопс есімді жас жігіттің патша қызына қол жеткізуге
талпынуынан басталды. Патша болашақ күйеу баласына арбамен жарысу түріндегі
сайысқа түсуді ұсынады. Жарыс алдында Пелопс патшаның атқосшысына ақшалай
сыйлық беріп, патша арбасының қоладан жасалған сайманын күнге күйіп,
қаңсыған арқанмен ауыстырып қояды. Жарыста озып шыққан Пелопс өзінің жеңіс
құрметіне арнап, олимпиада өткізуді ұйғарады.
Ежелгі Грекияда спорттық сайыстар жеке тұлғалардың даму деңгейін
тексеретін (қоршаған орта жағдайларына бейімделушілік, дене қабілеттерін
жетілдіру және т.б.) құрал ретінде пайда болды. Жарысқа түсушілердің
жетістіктерін бағалау үшін сарапшы ретінде спорттық сайыстың төрешілері
шақырылды.
Грекиядағы Олимпиадалар бастала салысымен-ақ спортшылардың және
төрешілердің аузын алу қасиеті пайда болды. Кейіннен бұл айналадағы
адамдарға да жария болып, жарысқа қатысушылар мен оның жанкүйерлері
арасында кикілжің туа бастады. Бұл мәселе ары қарай өрістемес үшін,
төрешілер бұған қатысы барларды анықтап, жаза ретінде айыппұл салып,
жиналған қаржыға Зевстің мүсіні тұрғызылды. Осы күнге дейін сақталып қалған
мүсінде Ақшамен емес, аяғыңның шапшаңдығымен және денеңнің мықтылығымен
жеңе алатындығыңды көрсет деп жазылған.
Эллиндік, сонымен бірге Олимпиадалық ойындардың мақсаты сайыс
бойынша кім ең күшті, ең батыл екендігін анықтау ғана емес, олимпиада
құдайларының кімдерге мейірімі түскендігін де айқындау болды. Одан кейін,
келесі күні, құдайлардың қолдағаны үшін жеңгендер құрбандық шалды [79].
Сондықтан, Эномояның арбасының темірден жасалған бөлшегінің талшықпен
ауыстырылуы сияқты жасалған ұсақ қулықтар айып болып саналмады, Пелопстың
өтініші бойынша Пелопсты жеңіске жетелеген құдайлардың ниеті солай болды
[80].
Олимпиаданың ережесінде Ойындарға басы бос болып туылған, қолын
қанға боямаған, құдайдың қарғысына ұшырамаған кез келген грек қатыса
алады деп келтірілген еді. Олимпиадалық ойындардың барлық азаматтардың
мерекесі болғандығы туралы және атлет тек қана өз атынан, эллин ретінде
ғана емес, нақты бір аймақтың азаматы ретінде шыққандығын келесі бір
фактіден көруге болады: жүргізуші сайыстан алдын әрбір ойыншының атын, елін
атап, жанкүйерлер мен төрешілерге қарап Олимпианың бақытты қонақтары,
сіздер барлығыңыз осы атлеттің басы бос және лайықты азамат екендігімен
келісесіздер ме? деп сұрақ қоятын болған. Ойыншылардың қатарына ел
азаматтығынан айырылып қалғандар, атап айтқанда: ант бұзғандар, адам
өлтіргендер, салық төлемеушілер, ісі сотты болғандар енгізілмеді. Тек қана
ел азаматы еместер ғана емес, эллин еместер – тек қана құлдар емес,
тонаушылар да енгізілмеді.
Олимпиадалық ойындар тек қана керемет бір спорттық жағдай ғана болып
қойған жоқ. Олар көбіне грек тайпаларын бірлестіруге, бірегей жалпыға ортақ
тіл қалыптастыруға, экономика мен мәдениетті дамытуға ықпал етті. Осыған
байланысты, ежелгі Олимпиадалық ойындарға құлдардың, тонаушылардың
әйелдердің қатыстырылмауы ешбір таңқаларлық жайт емес, өйткені олар – өңір
азаматтары емес. Олар тарихи үдерістен оқшау, құдайдың қалауымен өткізіліп
тұрған мұндай іс-шараларға қатысуға лайықты емес болып танылды. Бұл
түсінікті де, өйткені ежелгі олимпиадаларда адамдар іс-әрекет өндірушісі
мен тұтынушысы болып бөлінбеді, бұл заманауи әлеуметтік институт ретіндегі
спортқа тән. Көрермен-азамат өңірге және бүтіндей грек қоғамы тарихына
арналған іс-шараның тікелей бір қатысушысы болды. Тек шынайылықтың нақты
құбылыстарын табуға талпынбаған адам ғана олардың тарихилығын және оларды
ұғынудың нақты бір мәнерімен байланысын көре алмайды.
Ежелгі Грекияда Олимпиадалық ойындар өткізілуі кезінде барлық соғыс
атаулы тоқтатылды. Жаңа дәуірге дейінгі алғашқы мыңжылдықтың басында
гректер спортты соғысқа қарсы қою амалын құрды.
Спорт саласы бірнеше рет бұзылып, қайта түзіліп отырды деген пікір
бар. Бұған негіз – ғасырдан астам тарихы бар Олимпиаданың ежелгі
ойындарының біздің дәуірдің III ғасырында тоқтап қалуы. Бұл мәдениетті
табиғатқа қатаң түрде қарсы қойған, адамның бойындағы табиғи, денелік
болмысын оның рухани, діни талпынысымен жойып жіберуді көздейтін діннің
дамуымен байланысты болды.
Спорттағы жарыстардың пайда болуына қатысты мәдениет саласында түрлі
болжамдар бар. Адамзат қоғамының пайда болуымен қатар спорттық қызмет
элементтерінің де ежелден келе жатқан тарихы бар. Спорт мәңгі және пайда
болуы адамның жаратылысымен парапар, – дейді[4].
Ұлы ғұлама Аристотель (б.ғ.д. IVғ.) Жарысқа түсуге итермелейтін мотив
(түрткі) дегеніміз иесі мақтана алатын және моральдық, материалдық
игіліктерді бөлу кезінде нақты бір басымдылық таныта білетін кейбір құнды
қасиеттерді дәлелдей білу талабы деген [5].
Спорттың шығу тарихын айқындау мәселесі 3 басты болжамға негізделген:
- жұмсалуды талап ететін артық қуаттың болуы;
- нақты бір іс-әрекеттердің құпия қасиеттерін қолдану талабы;
- көңіл көтеруге деген сұраныс.
Бұл болжамның әрқайсысы негізсіз емес. Сонымен бірге, адамзаттың тарихи
дамуының түрлі кезеңдерінде спорт саласының болуына түрлі факторлар ықпал
етті деп болжам жасауға болады.
Жекелей қарастырсақ, ежелгі адамның дене және ақыл-ой қызметі оның
тікелей тіршілік күйін қамтамасыз етуге жұмсалатын биологиялық қуатымен
тікелей байланысты.
Бұл іс-әрекеттердің кейбіреулері дәстүрлі сипатқа ие болды. Мысалы,
жастардың кәмелеттік жасқа өтуі кезіндегі арнаулар сайыс түрінде
өткізілетін еңбек ету және әскери іс-әрекеттерді орындай алуына
негізделеді. Осы сияқты арнаулар заманауи спорттық жарыстардың бастамасы
деп есептелінеді [6].
Шебер аңшылар мен әскерлердің қимыл-әрекеттерінің көп ретті
қайталанбалы көшірмесі біртіндеп жаттығу мүмкіндігін сезінуге әкелді.
Осылайша, мұндай мүмкіндіктер шартсыз түрде дене тәрбиесі пайда болуын
түсіндіреді. Бұдан басқа, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында тіршілік
еткен тайпаларда дене тәрбиесінің белгілері де жоқ, салт-дәстүрлі
сайыстардың болуы спорт тарихының бастауы, яғни дене тәрбиесі даму тарихына
қарағанда әлдеқайда тереңде деп болжауға негіз береді.
Көріп отырғанымыздай, дене тәрбиесінің қалыптасуы барысында біршама
тиімді құралдар мен әдістерді іздестіру адамның мүмкіндіктерін жетілдіруге
арналған сайыстық қарым-қатынастарды қолдану идеясына жеткізді. Сонымен
бірге, спорттық қызметтің тарихи дене шынықтыру саласында қалыптасқандығын
мойындау қажет [7,8].Бұл қоғам дамуының бастапқы сатыларында адамның
мүмкіндіктері адамзаттың жеңіп шығуының шешуші факторы болды.
Спорттық жарыстардың орта ғасырда пайда болуы.
Спорт тарихында заманауи спорттың бастауын орта ғасырдан, яғни ХVII
ғасырдан бері ғана көреді және оны дене мүмкіндіктерінің емес, жаңа құмарлы
ойын-сауықтардың жетілуін талап ететін буржуазиялық қалалық мәдениеттің
дамуымен байланыстырады. Бірақ, спорт саласы қалыптасуына жеткізген
генетикалық сұраныстардың тарихи тереңі оның дамуында үзілістердің
болғандығын, заманауи спорттың ежелгі негізі жоқтығы туралы жаңсақ
түсініктерге деген сенімсіздік туындатады.
Жарыстарға тән элементтер сонау алғашқы қауымдық құрылыс халықтарының
тұрмыс-тіршілігінен байқалады. Адамзат тарихын шартты түрде ойынды
бәсекелестіктің үдерісі барысында мәдениеттің қалыптасуы ретінде қабылдауға
болады. Айта кетерлігі, аракідік бәсекелестік мәдени тіршілікпен де ұштасып
жатты, соның нәтижесінде өзіндік ойынды және мәдени құндылығын жоғалта
бастады, тіпті бәскелестіктің ырыққа көнбес қасиеті соғыс кездерінде
байқалатын жаугершілікке айналып кетіп отырды.
Бейбітшілікпен бітісетін қарсыластықтың түрлі тәсілдерін қолдану дене
жаттығулары мен дене мәдениеті сабақтарының дамуы мен жетілуіне әкелді.
Бейбіт қарсыластықтың тайпалар арасында бейбітшілікті орнатуға бағытталған
спорттық қызметке айналуы жеке адамдар арасындағы және топтық шиеленістерді
шешудің құралы болды. Шиеленістерді шешудің құралы ретіндегі бейбіт
қарсыласу мен сайысты ойындар басында рулық-тайпалы қауымдастықтар
деңгейінде ғана қолданылды, себебі тайпалар арасындағы шиеленістер бас
кезінен-ақ соғыс арқылы шешіліп отырды және тайпалар арасындағы соғыстың
үздіксіз күйі нақты бір тарихи кезеңге тән болды.
Төрешілікпен жүзеге асырылатын бейбіт қарсыластық пен сайыстық ойындар
бастапқыда адамдардың арасындағы шиеленістерді шешу құралы ретінде
қалыптасты, кейіннен оның көрермендік, тәрбиелік және бейбітшілік
орнатушылық сияқты әлеуметтік қызметтері айқындалды. Көрермендік
қарсыластық үдерісі ретінде жүреді, өйткені ол адамдардың бірлесуі
барысында пайда болған маңызды әлеуметтік сұраныстарына жауап береді. Бұл
сұранысты адамдардың бағаламасы бойынша кейде өзіндік қалыптасу, өзіндік
айқындалу немесе сұраныс деп айтады. Нақ осы сайысушылар үшін
көрермендердің қатысқанын қажет етті, ал жекпе-жек пен ойын
қорытындыларының эмоциялық тойымдылығы, қайталанбаушылығы және болжам
жасауға көнбеуі өз кезегінде магнит тәрізді соңғы айтылғандарды спорттық
күрес маңайына топтастырады [9].
Рулық-тайпалық қоғамдастықтың негізін құрайтын аталған әлеуметтік
қызметтерге орай кейіннен барып спорттық деп аталған дербес ерекше қызмет
қалыптасады. Спорттық нәтиже маңызды болып есептелінген қызмет түрі
қоғамдық мәнге ие болды, өйткені ол адамдардың тек қана көрермендік
сұранысын қанағаттандырып және оң үлгідегі тербиелік қызмет атқарып қана
қойған жоқ, халықтар арасындағы өзара түсінушілікті, ынтымақтастықты орнату
факторы ретінде айқындалды. Спорттық сайыстардың саналы және санасыз
арпалыс қана болып қоймай, жарыстық қызмет барысында белгілі бір шешім
қабылданатын үдеріс екендігі белгілі болды.
Бұқаралық мәлениеттің дамуы мерекелердің, тынығудың көңіл көтерерлік
және басқа да түрлерінің пайда болуына себепші болды.
Ағылшын елінде спорттың пайда болуында ат жарыстарының маңызы зор
болды. Тренинг термині сол кезеңде қалыптасты, ол аттарды жарысқа
дайындау деген ұғым берді [10].
Ат жарысына арналған іс-шараларға көрермен ретінде адамдар көптеп
қатысты. Адамдар бұл жарыстарға жанкүйер ретінде, құмарлықпен кірісіп,
нақты бір сұраныстар жасады.
Эмоциялар, құмарлықтар жиі талас-тартысқа, тіпті дау-жанжалға
итермеледі. Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында жарыстардың
нақты ережелері құрылып, кейіннен бұл іске қабылданған келісімге сай
спорттық жайттарды шеше алатын адамдар тартылды.
Спорт өзінің ережелерімен бастапқыда адамгершілік қасиеттерді, рухани
құндылықтарды, білімділікті жүзеге асыру үшін емес, коммерциялық іс, ставкі
ретінде пайда болды. Ағылшын елінде спорттық іс-шаралар туралы ақпарат ол
кезеңдерде ақшалай ұтыс, сыйлықтар, сәттіліктер туралы басылым түрінде
берілді. Сондықтан, пайда болған спорт түрлерінде ипподромдардағы ат
жарыстарының және төрешілер туралы ережелері қолданылып отырды.
Спорт жарыстарының алғашқыларының бірі бокс – қорғаныс өнері ретінде
ең алдымен танымал болды, кейіннен ол ең танымал спорт түріне айналды.
Америкада бокс қарқынды дамыды, ол да коммерциялық мақсатта қолданылды.
Бизнесмендер мен менджерлер қызық та, эмоционалды көріністен көптеп табыс
түсіре бастады, бұл рухы мен мәнері бойынша американдықтарға тән қасиет
еді.
Спорттың, жарыс үдерістерінің және төрешіліктің заманауи қоғам
мәдениетінің қарқынды дамуы үшін дене тәрбиесін мектепте білім беру
бағдарламасына енгізу қажеттігі туындады. Бұл құбылыстың негізін қалаушы –
колледж ректоры Т.Арнольд болды [11]. Оның мектепке енгізген тәрбие
реформасындағы басты үлесі – жасы үлкендердің әлсіздер мен жасы кішілерді
ренжітіп, үркітіп-қорқытпай, керісінше олардың қорғаушысы, жөн айтар
жанашырлары болуында.
Т.Арнольд оқушыларды спорттық сайыстар арқылы тәрбиелеуді қажет деп
тапты, мұндағы қағидаттың мәні ойындар мен сайыстардағы жеңімпаздар жастар
арасында көшбасшыларға айналды, соның арқасында олардың арасында тәртіп
орнап, намыстың нақты бір ежелері қалыптасады. Осыдан келіп педагогикалық
қағида туындайды, оның мәні: ойындар, спорттық сайыстар мен төрешілік
ережелері арқылы – тәрбиелеу мен оқытуға болады [12].
Т.Арнольдтің үлгісімен көп ұзамай осы іспеттес реформалар АҚШ,
Германия, Франция және басқа да елдерде жүргізілді. Спорт элиталық клубтар
арқылы қоғамның жоғары сатысына кеңінен енгізіле бастады. Бұқаралық ақпарат
құралдары жүйелі түрде спорттық жаңалықтарды театрмен, симфиониялық
концерттермен қатар жариялай бастады. Осылайша спорттық іс-шаралар ХIХ
ғасырдың екінші жартысының мәдени тіршілігінің мәнді бір бөліміне айналды
[13].
Жақын шет елдердегі дене мәдениеті мен спорттың әлемдік спорттық
жетістіктер тарихында өзіндік лайықты орны бар. Ең алғаш рет Ресейге
футболды ағылшындықтар енгізді, Ресейдегі алғашқы спорттық жарыстар
футболдық ойындардан басталды. Ең алғашқы футболдық матчтарда бірден үш
адам қызмет етті. Бұл кезде ұйымдастырушылар бір ғана алқаны тағайындады,
ал екі бүйірлік алқаларды ойнаушы командалар ұсынды. Тарихшылар
анықтағандай, алғашқы футболдық кездесу Санкт-Петербург қаласының,
Бірінші кадет алаңында 1897 жылдың 12 қазанда өткізілді. Васильев аралында
футболшылар тобы мен Спорт командалары ойнады [14].
Футбол тарихын зерттеушілердің жазуына қарағанда, әрбір соққының
дұрыстығын қадағалайтын екі жақтан да төрешілер болды, олардың үстінен
басты бақылаушы Рейт деген мырза қадағалап отырды.
Төрт жылдан соң, ХХ ғасырда, Петербургтың алғашқы чемпионаты өткізілді,
онда Нева, Виктория және Невский атты үш команда қатыстырылды. Бұл
турнирдің алғашқы кездесуіне 1901 жылдың 2 қыркүйегінде Джон Ричардсон
төрешілік етті, оны кейіннен орыс мәнеріне келтіріп Иван Михайлович деп
атады.
Келесі төрешілік тізімі 1908 түзілді, ол кезде ағылшындықтардың
петербургтік футболды басқарулары аяқталған еді.
Ағылшындықтардың орыс футболының жарыс қызметіндегі алғашқы қадамдарына
қатысуы туралы айта отырып, төрешіліктің нашар болғандығын, өйткені
ойындарды жай футболға қатысы шамалы адамдар жүргізгендігін айта кеткен
жөн.
Ресейде сол кездері әрбір сынақ кезінде нақты спортшылардан басқа
төртінші дәреже үшін – екі, үшінші үшін – үш, екінші үшін – төрт, бірінші
үшін – бес минуттық ерікті сырғанаудың бағдарламасын орындау талап етілді.
Сынаққа төтеп бергендер ретінде төрешілердің басым бөлігінен әрбір
орындалған мәнер үшін, сондай-ақ, ерікті бағдарламаның мазмұны мен
орындалуы үшін алтыбалдық жүйе бойынша үш балдан кем алмаған спортшы
танылды. Бұл кейіннен әлемдік көлемде қабылданған бағдарламалар мен жарыс
ережелерін бекіту ұсынысының бастамасы ретінде қабылданды. Сөйтіп, жарыс
ережелерін бекіту орыс спортшыларының үлесіне тиді [15,16].
Ресей спортының дамуындағы жасампаздық динамика отандық жарыстың дұрыс
қалыптасып, реттелуіне ықпал етті. Ұлттық дәрежеде таңдалынып алынған
Ресейдің алдыңғы қатарлы спортшыларының басым бөлігі құрама командасын
құрып, Олимпиадалық ойындарға қатысу үшін Стокгольмге жол тартты.
Жарыстардағы субъективті төрешілік көпшілік жағдайларда спортшыларды
жүлделі орындарға жуытпай қойды.
Сткогольм Олимпиадасындағы ұйымдастырушылар мен төрешілердің теріс іс-
әрекеттерінен көптеп мысалдар келтіруге болар еді. 1912 жылдың 12 шілдеде
күрес бойынша Ресей, Германия, Финляндия, Австрия-Венгрия, Англия, Франция,
Италия және Португалия елдерінің он төрешісі Халықаралық комитеттің
бірқатар ереже бұзушылықтарына қатысты келіспеушіліктерін білдірді.
Бұл келіспеушілікті Ресей олимпиадалық комитеті төмендегідей мазмұнда
толықтырды:
1. Алғашқы 2-3 күннен кейін шетел күресшілерінің басымдылығы байқалса,
швед ұйымдастырушылары мүмкіндігі болғанша олардың күші бойынша
тең түсетін ең мықты қарсыластарының жұптарын құрды, егер күрес
уақыты біткенде нәтиже болмаса, жақсы күресшілерді финалға
жеткізбей, қарсыластардың екеуі де жеңілді деп есептелді.
Күресшілер шведтік болса, алдын-ала әлсіз деп танылған
қарсыластармен жекпе-жекке шықты, көбіне оларды ұпай берілуінің
өзіндік бір жүйесі бойынша жеңе отырып, финалға шықты.
2. Лану-теннис бойынша жарыстан шведтер ең алдымен қарсылас жұптарды
бір ұлт өкілдерінен құрды, мұндағы мақсат осы ұлттың финалға жету
мүмкінідігн азайту болды.
3. Ескек есуден ережелердің дөрекі түрде бұзылғандығына жол берілді,
нәтижесінде жеңіске жету мүмкіндігі жоғары болып тұрған бірінші
дәрежелі ескекші М. Кузиктың ескектері мен қайығы сынып қалды.
4. Командалық дуэлді атыс кезінде швед нысанасында шведтіктердің
нәтижелерін ең жоғары деп бағалаған тек қана швед төрешілері болды.
5. Жүгіріп бара жатқан бұғыны ату бойынша атыс кезінде шведтер
өздерінің атқыштарын кезекке қоймай, бұл туралы төрешілерге ерекше
белгімен жеткізіп отырды[17].
Мұндай фактілер велосипед тебу спортында, жүзуде, жеңіл атлетикада ат
спортында және тағы да басқа спорт түрлері бойынша өткізілген жарыстарда
да көптеп тіркелді.
1917 жылғы революциядан кейін Ресейде сайыстарды, сонымен бірге жарыс
ережелері мен төрешіліктерді жоққа шығарған спорт теориясының
ревизионистері пайда болды.
1923 жылдың 23 тамызында Жұмысшы коммунистік партиясының орталық
комитеті Дене тәрбиесі саласындағы жұмыс туралы хатында барлық партиялық
ұйымдарға дене тәрбиесі мәселелеріне көбірек көңіл бөлуді, дене мәдениеті
ұйымдарында идеологиялық ықпалды күшейтуге және оларды жалпы мәдени-
бұқаралық жұмыстан бөлмеуді ұсынды.
Партия өкімдерін орындай отырып, комсомол өзінің спорттық ұйымдарын
кәісподақтар құзырына өткізіп, оларға дене шынықтыруды дамыту жұмысы
бойынша көмектесу қажет деп шешті. Ол кездері пролетариаттың кәсіподақ
ұйымдарының өзіне тек қана гигиеналық бағытты ұстанған ерекше дене
мәдениеті қажет деп есептелінді. Жарыстар, әсіресе гимнастика, бокс, футбол
бойынша сайыстар шектелініп қалды.
Еліміздегі спорттың жалпы саясатына әсіресе, 1950-80 жылдары үлкен үлес
қосқан басты бағыт ретінде кәсіподақтық спорт саналды. Оның құрамында ДСО-
ның төмендегідей 8 Орталық кеңестері: Труд, Спартак, Урожай,
Буревестник, Зенит және т.б.; 63 республикалық, 526 аймақтық, облыстық,
өңірлік және бес мыңға тарта қалалық, аудандық салалық ерікті спорттық
кәсіподақтар аудандық салалы кеңестері болды. Бұл құрылым тігінен
басқарылды, ірі спорттық клубтары, дене тәрбиесі ұжымдары, спорттық
мектептері бар өзіндік пирамидасы болды. Онда спорттық құрылыстардың үлкен
желісі болды. Ерікті спорттық қоғамдардың штатты дене мәдениеті және
спорттық қызметшілері мен спорттық төрешілер ретіндегі қоғамдық мамандары
болды. Кәсіподақтардың осы ауқымды құрылымы дене шынықтыру ұжымынан
басталып, кәсіподақтар Спартакиадасы сияқты төрт жылда бір рет өткізілетін
үлкен спорттық мерекемен аяқталатын төрешілік арқылы жүзеге асыра отырып,
спорттық іс-шараларды қамтыды.
1913-14 жылдары Семей қаласында алғашқы қазақстандық ССК, Олимп,
Ласточка, Орлята, және Ярыш футбол командалары құрылды. Семей
қаласы сол кездегі ең ірі Орта Азия және Сібірдің сауда орталығы болған,
Семейге футболды Санк-Петербург көпестері алып келген. Бұл қала Ресей
футболының отаны болып табылады, ол жерге оны сол кезде, ХIХ ғасыр соңында
ағылшын теңізшілері алып келген. Бірінші қазақ командалары, атап айтқанда
Ярыш футбол клубының құрамында әлем әдебиетінің даңқты классигі Мұртар
Омарханұлы Әуезов жартылай қорғаушы болып өнер көрсеткен. Онымен бірге
отандық футболда Ярыш құрамында Ахметсалим Кариев (команда капитаны),
Қасымхан Мұхамедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Саидашев,
Юнус Нығматуллин, Әміржан Сыздықов, Габдулхан Габбасов, Мұхамедулла
Құрманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин және тағы да басқа көптеген
энтузиастар өнер көрсетті. Семей футболының тарихшысы Евгений Юдиннен
табылған көне мәліметтерге сәйкес, Ярыш халықаралық кездесу өткізген
алғашқы отандық команда болып есептеледі. Бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде Семейдегі әскери тұтқындар мен Ярыш командасы бірнеше кездесулер
өткізген. Е.Юдиннің тарихи деректеріне сәйкес Ярышқа бірнеше рет қарсы
ойнаған әскери тұтқындар командасы құрамында 1912 жылы Олимпиада ойындарына
қатысқан екі ойыншы болған [18].
Жетістік, даңқ жолындағы спорттағы жетістіктер спорттық іс-шаралардағы
даңқ баспалдағы арқылы, төрешілікпен жүзеге асырыла отырып бұқаралық
санада, өнегелік дәрежеде, бүкіл әлемдігі адамның дүниетанымында төңкеріс
жасады, спорттың бүкіл адамзат бойындағы құндылығын мойындауға әкеп соқты.
Бүкіл әлемнің танымал адамдарының (саясаткерлер, ғалымдар, діни
қызметкерлер, әртістер, бизнесмендер) арасындағы бұрын ең алдымен танымал
немесе ақсүйекті тегімен, қол жетпес біліммен қамтамасыз етілетін беделі
енді спорт әлемі өкілдеріне қол жетерлік болды. Өзінің ерекше денелік
қасиеті мен қабілеті (күші, шапшаңдығы, төзімділігі, ептілігі) бар спортшы
мен осы қасиеттерді тауып, аша білген бапкер жер шарының барлық
континенттеріне дерлік танымал болды. Жеңімпаздар, рекордсмендер
(континент, әлем), олимпиадашылар ұлт мақтанышына айналды. Жарыстық үдеріс
пен объективті төрешілік нәсілділік пен текті дәрежелерді жоя отырып,
даңққа қол жеткізуге мүмкіндіктер ашты. Мемлекет даңқты спортшылар арқылы
үлкен жетістіктерге жетті, жоғары беделге ие болды, ал кейбір спорт түрлері
арқылы басты спорттық держава ретінде (мысалы: хоккейден – Канада, шаңғы
тебуден – Финляндия, Швеция, бокстан – Куба, футболдан – Италия, Бразилия,
дзюдодан – Жапония, бейсболдан – АҚШ, спорттық гимнастикадан – Румыния және
т.б.) таныла бастады.
Спорттық жарыстар – спорттық өндірістің брендіне айналды және
өркениетті әлемдегі дамудың шарты деп сенімді түрде айтуға болады.
Осылайша спорттың тәрбиелік мәні оның әлем халықтары арасында кеңінен
таралуына ықпал етті. Спорт пен оның құрамдас бір бөлімі болып саналатын
дене жаттығулары жастарды қоғамдық пайдалы іспен (әскери борыш, дене еңбегі
және т.б.) шұғылдануға баулудағы маңызды да, тиімді құралға айналды
1.2 Дене мәдениеті және спортты басқарудың негізгі сипаты мен
белгілері
Бұрынғы КСРО республикаларындағы қоғамдық өмір мен мемлекеттік
құрылыстың тәжірибесі дене мәдениеті мен спорт саласында басқарудың құрылуы
мен қызмет ету жүйесінде бірқатар жаңа мәселелерді алға қояды. Бұған
спортты терең дағдарыстан шығаруға ықпал ете алатын, экономикалық
ынталандыру мен құқықтық реттеудің басқару механизмін жасап шығару жайы
жатады. Бұл бағытта мамандарды дайындап шығаруды ұйымдастыру маңызды орынға
ие болған, себебі олар экономикалық реформалар мен нарықтық қатынастарға
өту жағдайларында дене мәдениеті мен спортты дамыту бойынша бірнеше
міндеттерді табысты түрде шеше алады.
Қазіргі кездегі дене мәдениеті мен спортты басқару концепциясының
құрылуы міндетті түрде спорттық менеджмент, спорттық кәсіпкерлік пен
маркетинг саласында дене мәдениеті институттарының студенттері мен
спортшылардың теориялық білімдерін тереңдетіп, білім алуға деген
ұмтылысымен, шешім қабылдау процесіне деген ғылыми-тәжірибелік тәсілдерін
жетілдірілуімен, спорт экономикасы мен құқық мәселелерінде біліктіліктерін
жоғарылауымен байланысты болып отыр. Осыған сәйкес, дене мәдениеті мен
спортты басқарудың төмендегідей:
нарықтық қатынастар жағдайында дене мәдениеті мен спортты
басқарудың түсінігі мен мәнін түсіну; ғылыми менеджментті
зерттеу, әлеуметтік басқарудың теориясы мен тәжірибесінің
негіздерін білу және спорттық қызметтің (әуесқойлық, кәсіби)
арнайы ерекшеліктеріне ережелерді қолдана алу; дене мәдениеті
мен спорттың дамуын әлеуметтік қажетті қызмет ретінде шығару;
дене мәдениеті мен спорттың басқару жүйесін зерттеп білу; (бұл
бағытқа мемлекеттік және қоғамдық саланы басқару құрылымымен
танысу, сонымен қатар, халық арасында дене мәдениет
-сауықтандыру және спорттық жұмыстарды тікелей өткізетін
ұйымдар мен мекемелер жатады).
саланы басқарудың мазмұнымен (қызметімен) танысу; дене мәдениеті
мен спортшылардың кәсіби қызмет саласы болғандықтан, осы
саланың мамандарын даярлаудың тікелей шарты болып табылатын
басқару мен тәжірибе қызметтерінің қолданылуын білу; дене
мәдениеті мен спорт саласы бойынша мамандардың кәсіби
дайындығының дәрежесінің келесідей сипаттары: өзінің қызметтік
істерін басқару теориясындағы ұйымдастырушылық жұмыстың
ережелерімен (талаптарымен) біріктіре алуы; адамдарды
қалыптасқан басқару формалары мен тәсілдері арқылы басқаруды
тәжірибеде орынды қолдану, жұмыс мәдениеті мен стильге ие болу;
дене мәдениеті мен спортты басқарудың экономикалық жағдайларын
түсіну; (бұл бағытқа экономикалық реформалар және нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында дене шынықтыру мен спорт саласының
қызмет етуі, спорттық ұйымдар мен ғимараттардың шаруашылық есеп
пен өзін-өзі қаржыландыруға көшу жағдайлары мен алғышарттары,
спорттық ұйымдар мен ғимараттардың, кәсіпкерлік пен спорттық
менеджменттің мүліктерін қолдану режимі мен меншік формаларын
дамытуы, халыққа ақылы спорттық қызметтерді көрсетуі жатады).
дене мәдениеті мен спортты басқарудың құқықтық негіздерін білу;
(бұл бағытқа студенттер мен спортшылардың кәсіби қызметтері
үшін қажетті құқықтық білімдердің көлемін анықтау жатады.
Спорттық және оған ілеспелі басқа қатынастардың құқықтық реттеу
ерекшеліктері мен заңды нормалардың, табиғатының, сипатының
талаптарын нақты білу – мамандықты игерудің басты факторы болып
табылады).
халықаралық спорттық қатынастарды дамыту. Халықаралық байланысты
орнату – спорттық жұмысшылардың қазіргі спорттық және
олимпиадалық қозғалыстың құрылымы мен мәселелерін, халықаралық
спорттық ұйымдар мен бірлестіктердің (Халықаралық олимпиадалық
комитет, спорт түрлері бойынша Халықаралық федерациялар т.б)
құқықтық дәрежесін, халықаралық байланыстарды жүзеге асыру
тәртіптерін, спорттық ынтымақтастықтың негізгі формаларын,
сонымен қатар спорттық делегациялар мен жеке спортшылардың
шетелге шығуларын рәсімдеуді білдіреді.
Қазіргі кездегі экономикалық реформалар және нарықтық қатынастарға көшу
жағдайында дене мәдениеті мен спортты басқару концепциясының теориялық-
әдістемелік негіздерін оқып-білу халық арасында дене мәдениеті -сауықтырушы
және спорттық жұмыстың одан әрі жетілдірілуі үшін өте маңызды. Мәселе
қалыптасқан формалардың қайта құрылуы мен спортты терең дағдарыстан
шығаруды жылдамдататын жұмыстың жаңа бағыттарын орнату жайында болып отыр,
ол үшін азаматтардың спорттық қызметке (соның ішінде кәсіби спортқа) деген
құқықтарын жүзеге асыру үшін барлық қажетті жағдайларды жасау, жастардың
жан-жақты дамуы мен дене жетілдірілуін қамтамасыз ету, оларды қоғамдық-
пайдалы істерге даярлау қажет. Осыған байланысты дене мәдениеті мен
спорттың сапалық ерекшеліктерін спорттық жұмысшылардың кәсіби қызмет саласы
мен басқару объектісі ретінде қарастырамыз, ал осы ерекшеліктерде спорттық
менеджменттің мазмұны мен құрылудың (құрылымның), дене мәдениеті мен
спортты басқарудың арнайы (салалық) принциптерін құру себептерін іздестіру
қажет.
Басқару теориясы мен мемлекеттік тәжірибеде басқару жүйесі құрылымының
негізіне қоғамдық дамудың объективті факторлары жатқызылды. Басқарушылық
механизм саласының материалдық базасы – өндірістің және қоғамдық өмірдің
басқа салаларының мамандануы. Осы тұрғыдан қарастырғанда, дене мәдениеті
мен спортты басқару аппараты саласының материалдық негізін құраушы сала
ретінде айтуға болады. Ұйымдастырушылық-техникалық аспектіде дене мәдениеті
мен спорт арнайы мекемелердің жиынтығын білдіреді, сонымен қатар, ол
халықтың дене тәрбиесін қамтамасыз етіп, сала профиліне сәйкес (спорттық
мектептер, спорттық ойын-сауықтарды өткізушілер және т.б) спортшылар және
басқа объектілер кластарының арасында оқу-жаттығулық жұмысты өткізуші болып
табылады. Соңғылары әлеуметтік объектілермен басқарылатындар, себебі
олардың ішкі құрылымы, сыртқы формасы мен құқықтық бекітілуі бар, яғни дене
мәдениеті мен спорт арнайы мекемелер мен ұйымдарда (кәсіпорындарда)
институционализацияланды.
Дене мәдениеті мен спорт саласының өзінің материалдық-техникалық базасы
бар (ғимараттар, спорттық залдар, бассейндер т.б), спорттық ғимараттардың
құрылысы ұйымдастырылған және олардың эксплуатациясының тәртібі
белгіленген, сонымен қатар, спорттық құрал-жабдықтардың, бұйымдардың,
киімнің, аяқ киімнің және басқа да спортқа арналған бұйымдарды
өнеркәсіптерде өндіру қарастырылған.
Дене мәдениеті мен спортты басқару өзінің мәні мен мақсатымен, мазмұны
мен нәтижелерімен, қызметтің объектісі мен субъектісімен, сонымен қатар
көрініс табу формаларымен сипатталады. Өзінің спецификасы бойынша
басқарушылық кадрлардың еңбегі адамдық қызметтің түрлілігі болып табылады.
Дене мәдениеті мен спорт саласында адамдардың ұжымдық, бірдей қызметі
жүзеге асатын жерде басқару өз орнын табады. Бұл – басқарудың бірінші
сипаты. Әрбір спорттық ассоциация (клуб, топ т.б) оның сандылығына
қарамастан, көп немесе аз жағдайда басқарушылықты қажет етеді. Ал белгілі
бір жағдайда басқа адам дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесіне ол мүше
болып табылатын нақты ұйымдастырушылық құрылым (ассоциация) арқылы
қосылады. Бұл әдеттегідей дене мәдениеті мен спортпен айналысуға және басқа
да қоғамдық спорттық қызметті (спорттық федерацияның, төрешілер алқасының
т.б мүшесі) атқаруға азаматтардың құқығын жүзеге асыратын ұйымдастырушылық
форма болып табылады.
Басқарудың тағы бір белгісі – оның мақсатты сипаты мен арнайы
міндеттерді шешуі. Дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесінің сапалық
ерекшеліктерін өзінің құқықтық белгіленген мақсаты айқындайды. Ол құрылып,
одан кейін өзін Конституцияда және мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары
мен елді басқарудың басқа да құқықтық актілерінде бекітеді. Мысалы,
Қазақстан Республикасының дене мәдениеті мен спорт туралы заңнамалық
негіздерінде басқарушылық қызметтің мақсаттылығы адамның жан-жақты дамуының
қамтамасыз етілуімен, салауатты өмір салтының бекітілуімен, дене және
адамгершілік жетілдірілуінің қажеттілігін құрумен, дене мәдениеті мен
спорттың кез келген түрімен айналысуға жағдай жасаумен, кәсіби-қолданбалы
дайындықтың және т.б. ұйымдастырылуымен байланысады.
Дене мәдениеті және спортты басқарудың жоғарыда айтылған сипаттары
ғылым зерттеулер пәні ретіндегі маңыздылығын айқындайды. Дене мәдениеті мен
спортты басқару жүйесі оны құраушы элементтердің (басқару органдары,
спорттық ұйымдар т.б) барлығы табысты қызмет етсе ғана қызмет ете алады,
яғни басқару ғылымына тиісті қорытындылар мен ұсыныстардың қолданылуы
арқылы. Осы жағдайда ғылыми негіздердің астарында дене мәдениеті мен
спортты басқарудың қоғамдық және мемлекеттік органдардың басқарушылық
ұйымдасуының негізіндегі ғылыми база (білімдердің бағасы мен олардың
принциптеріне негізделеді) түсініледі. Мәселе түрлі ғылымдармен (философия,
әлеуметтану, саяси экономика, әкімшілік құқық, психология т.б) дамытылған
осы саланы басқаруды зерттеу мәселелерінің кешенділігі жайында болып отыр.
Басқару ғылымының ерекше рөлін де атап өткен жөн, ол бойынша дене мәдениеті
мен спортты басқару мәселелері бойынша зерттеулер ең алдымен жүргізіледі.
Дене мәдениеті мен спорт салаларында ғылыми зерттеулердің пәні ретінде
осы сала заңнамаларының дамуын зерттеу және ТМД елдеріндегі саяси,
экономикалық және әлеуметтік өзгерулердің, сонымен қатар әлемдік спорт
дамуының тенденцияларын, дене мәдениеті мен спортты басқару органдарының
компетенциясы мен формаларының, әдістерінің және басшылық стилінің
жетілдірілуін; басқарушылық еңбектің ғылыми ұйымдастырылуын; басқарудың
тәжірибесіне ғылыми-техникалық прогреске жетістіктердің енгізілуін т.б
ескере отырып, оның дамуының ғылыми-негізделген болжамдардың құралуы
шығады. Жалпы дене мәдениеті мен спортты басқарудың ғылыми құрылымы осы
саланың жүйесімен үйлеседі. Сонымен қатар, ғылыми зерттеудің пәні дене
мәдениеті мен спортты басқарудың оқу курсынан әлдеқайда кең.
Дене мәдениеті мен спортты басқарудың жүйесі мен оны құраушы
бөліктерінің жай-күйі жайлы объективті ақпараттың алынуы зерттеудің жеке
және жалпығылыми (арнайы) тәсілдерінің көмегімен қамтамасыз етіледі.
Соңғылары дене мәдениеті мен спорт саласында зерттелетін басқарушылық
материяның сапалы ерекшеліктерімен нақты анықталады, оны жақсырақ тануға
көмектеседі.
Дене мәдениеті мен спортты басқарудың мәселелерін зерттеу кезінде
қызметтік тәсіл кең түрде қолданылуы тиіс. Ол дене мәдениеті мен спорт
саласында басқарушылық аппарат жұмысы мазмұнының жан-жақты және пәндік
зерттелуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Басқарушылық аппараттың
тәжірибелік қызметінің қажетті бағыттарын басқару қызметтерінің қажетті
объективтіліктері ретінде анықталуы басқарушылық мәселелерді зерттеудің
бастапқы пункті ретінде шығады. Сонымен қатар ұйымдастырушылық формалар да
талданады, себебі олар осы қызметтердің орындалуын эффективті қамтамасыз
етуге, оларды органдар жүйесі бойынша, сонымен қатар органдардың ішінде
құрылымдық бөлімшелерінің арасында бөлуге мүмкіндік береді.
Басқарудың ұйымдастырушылық-құрылымдық негізін сипаттайтын түсініктер
Дене мәдениеті мен спорт саласында қоғамдық қатынастарға
ұйымдастырушылық ықпал етудің ұйымдастырылуының сипаты қиындау болып
келеді. Оған тек қана басқарушылық процестің (басқарушылық кезеңдердің
сатысы, басқарушылық қатынастар т.б) элементтері ғана емес, сондай-ақ оның
басқа да құрамдары де кіреді. Оларға, бір жағынан, басқарушылық процестерді
қамтамасыз ететін басқару мамандары, ақпарат пен ұйымдастырушы техника,
екінші жағынан, әлеуметтік мәнін және басқарушылық үдерістің мазмұнын
айқындайтын қағидалар, қызметтер, формалар, басқарудың тәсілдері мен стилі
жатады. Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін ескере отырып, спорттық
менеджмент механизмі құқықтық бекітіледі.
Басқару субъектісі – бұл басқарушы. Оған мемлекеттік және қоғамдық
органдар жатады, олар дене мәдениеті мен спортты (Министрліктер, дене
шынықтыру мен спорт бойынша Мемлекеттік комитеттер, Ұлттық олимпиадалық
комитеттер, спорт түрлері бойынша федерациялар т.б) басқаруды жүзеге
асырады. Өзінің қызметтерін жүзеге асыру үшін олар қажетті бұйрықтық
өкілеттіліктерге ие болады.
Басқару объектісі – бұл басқарылушы. Дене мәдениеті және спортпен қатар
басқару объектісі ретінде дене мәдениеті қозғалысын да көп жағдайда
атайды. Осыған байланысты аталған түсініктердің бірегейлігі мен арақатынасы
мәселелерінің тек қана теориялық емес, сонымен қатар тәжірибелік мәні де
бар, себебі мәселе осы түсініктерде көрініс тапқан әлеуметтік құбылыстарды
басқару жайында.
Дене мәдениеті мен спорт және дене мәдениеті қозғалысы бір пәндік
салаға жататыны сөзсіз. Алайда, оларды ажырата білу қажет, себебі бір
құбылысты білдіретін екі бәсекелес түсініктердің қолданылуы қисынды болуы
әбден мүмкін емес болып табылады. Дене мәдениеті мен спорт оның сипатты
белгілерімен қоса дербес сала ретінде басқарушылық аппараттың
мамандандырылған саланың объективті негізі ретінде шығуы атап өтілді. Осы
жерде басқару объектісінің түсінігін беріп өткен орынды. Дене мәдениеті мен
спорт әлеуметтік-мәдени құрылыстың саласы, ол қоғамдық және жеке
қажеттіліктерді және дене мәдениеті дамуында азаматтардың мүдделерін,
науқастың және залалды дағдылардың алдын-алуды, сау өмір салтын құруды
қанағаттандыруға бағытталған.
Дене мәдениеті қозғалысын қарастыратын болсақ, ол қоғамдық қозғалыстың
бір түрі болып табылады. Соңғысы не ресми мүшелік, не нақты сандық
шектерінің жоқ болуымен сипатталады; оған жүздеген, мыңдаған және одан да
көп адамдар қатысады, алайда қатысушылардың санын нақты білу ешқашан
мүмкін емес. Дене мәдениетінің қозғалысының құқықтық белгіленген мақсаты,
арнайы міндеттері, ұйымдастырушылық құрылымы бар және ол күші бар ұлттық
заңнамалардың және Олимпиадалық хартияның принциптері негізінде қызмет
етеді.
Дене мәдениеті қозғалысын қоғамдық қозғалыстың ерекше түрі ретінде
анықтауға болады, ол дене мәдениеті мен спорт саласында қоғамдық
жетістіктердің (материалдық және рухани) әлемдік игерілуге бағытталған,
оның мақсаты дамудың үйлесуі мен адамның дене мәдениетінің жетілуін, оны
қоғамдық-пайдалы қызметке дайындалуын қамтамасыз етеді. Кейбір элементтер
(мысалы, бапкерлік кадрларды дайындау, спорттық ғимараттарды т.б салу) дене
мәдениеті қозғалысының шектерінен де шығып кетеді. Соңғысы азаматтардың
дене мәдениеті мен спорт саласына қатысу дәрежесін ғана айқындайды. Дене
мәдениеті қозғалысы басқарылушы әлеуметтік процесс ретінде дене шынықтыру
мен спортты басқару жүйесінің қызмет етуінің басты көрсеткіші болып
табылады.
Дене мәдениеті мен спорт саласындағы басты түсініктерге басқару мен
басқарылу жатады. Екі түсінік те табиғаты бойынша әмбебеп болып келеді,
сондықтан да олардың дене мәдениеті мен спорт саласында басқарушылық
қызметтің кез келген деңгейіне қолданылуы заңды болып таюылады. Басқару мен
басқарылу түсініктерін межелеуде белгілі шарттылықтың бар екендігін айтып
өткен жөн. Заңда бұл түсініктердің мағынасы (кейбір кезде ұқсайтын) өте
жақын мағынада қолданылады. Кейбір арнайы әдебиеттерде аталған түсініктер
маңызы бірдей мағыналар ретінде қолданылады, ал кейбір авторлар оларды
ажыратады.
Дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесінің қызмет етуін айқындайтын
түсініктер
Дене мәдениеті мен спортты басқару түсініктерінің екінші тобы
әлеуметтік мәннің сипатымен және басқарушылық үдерістің мазмұнымен
байланысты. Бұл топқа келесідей түсініктер жатқызылады: қағидалар,
қызметтер, формалар, тәсілдер және басқарудың стилі.
а). Басқару қағидалары. Дене мәдениеті мен спорт саласында басқарушылық
үдерістердің мәнін білдіретін бастапқы ғылыми қатегориялар ретіндегі
басқару қағидалары жайындағы мәселенің маңызды теориялық және тәжірибелік
мәні бар. Қағидаларды орындап отыру басқарушылық аппараттың дұрыс қызмет
етуінің және оның нарықтық қатынастар жағдайында жетілдірілуінің басты
шарты болып табылады. Қағидалар ретінде басқарушылық шынайылықтың
феномендері алға шығады, олар ұлттық заңдарда көрініс табады немесе оның
мағынасынан туындайды, ал негізгі қағидалар деңгейінде – олар елдің
Конституциясында (Негізгі заңда) белгіленеді. Бұл жағдайда Конституциялық
қағидалар: а) басқарушылық қатынастардың қатысушылары үшін ресми бағыт
ретінде шығады; б) спорттық қатынастарды құқықтық реттеу үшін бастапқы
ұстаным болып табылады; в) спорттық менеджметтің құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді; г) басқару аппаратының жұмысшыларына, спортшыларға,
бапкерлерге тәрбиелік ықпал жасайды. Басқару теориясы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Казақ спорт және туризм академиясы
Факультет
Қорғауға жіберілді
___________ Кафедра
меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізу дайындығын ұйымдастыру
және басқару
5В010800- мамандығы – Дене шыныктыру және спорт
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушысы
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... .. 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 6
СПОРТ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӨТКІЗУ ДАЙЫНДЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 7
Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Дене мәдениеті және спортты басқару мен ұйымдастыру жүйесін
жасаудың заманауи 15
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Спорттың әр түрлерінен жарыс өткізу дайындығын басқару барысын
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
... ... ... ... ... ... ... ..
СПОРТТЫҢ ӘР ТҮРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӘРЕКЕТІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУ
КЕЗЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
... ..
Спорттық жарыстарды ұйымдастыру мен жоспарлау ... ... ... ... ... . 39
Спорттық жарыстарды ұйымдастыру және өткізу кезіндегі жанкүйерлер мен
көрермендердің 52
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізку қызыметінің
ұйымдастырылуы мен жарыстарды басқарудың ғылыми теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 70
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
ГОСТ 7.1-2003. Библиографиялық сипаттамалар. Жалпы талаптар мен құрау
ережелері.
ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми зерттеу жұмысы туралы Есеп. Рәсімдеу ережелері
туралы құрылым.
№ 57012. 03. 2001. ҚР Президенті Жарлығымен бекітілген 2001-2015жж
Қазақстан Республикасындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы.
№23028. 12. 2006. ҚР Президенті Жарлығымен бекітілген 2007-2011жж
Қазақстан Республикасындағы дене тәрбиесі мен спортты дамытудың Мемлекеттік
бағдарламасы.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл жұмыста бірнеше терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Жарыстардың кешенділігі – бірнеше спорт түрлері бойынша өткізілп
жатқан іс-шараны біруақытта және бір орында (географиялық орында) кешенді
спорттық іс-шара шеңберінде өткізілетін сайыс ретінде бірлестіру.
Жарыстың өткізілу мерзімі. Егер жарыс бірнеше кезеңнен тұрса, әрбір
кезеңнің хронологиялық тізбегін көрсету қажет.
Жарнама – бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
тұрғындардың барлық топтарының арасында оны
кеңінен танымал етуге арналған спорттық жарыстың өткізілуі туралы ақылы
түрде хабардар ету.
Паблик рилэйшнз – дегеніміз қоғамның алда тұрған іс-шараға деген
көзқарасын бағалайтын, ұйымның жүргізіп отырған саясатын қоғамдық
қызығушылықтармен үйлестіре білетін және қоғами түсіністік қалыптастыруға
және берілген іс-шараны қабылдауға арналған іс-әрекет бағдарламасын жүзеге
асыратын менеджмент қызметі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
РЖ - республикалық жарыстар
СЖЖ - спорттық жарыстарды жоспарлау
ХДСШ - халықаралық дәрежедегі спорт шебері
СШ - спорт шебері
СШҮ - спорт шеберлігінен үміткер
ЖӨҰ - жарысты өткізуші ұйым
БТК - бас төрешілер коллегиясы
СБ - спорттық база
ООҰК - олимпиадалық ойындарды ұйымдастыру комитеті
ХОК - халықаралық олимпиада комитеті
ХСФ - халықаралық спорт федерациясы
ҰОК - ұлттық олимпиада комитеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Басқару – диалектикалық үдеріс. Ол өзіндік
ерекшелігі бар ғылымға айналғанға дейін бірнеше даму тарихынан өтті.
Сондықтан да басқару туралы алғашқы идеялардың тамыры тереңде жатыр. Мұны
Американың белгілі теоретигі Кл.кіші Джексонның зерттеуінен байқауға
болады. Ғалым Басқару ойларының тарихы атты еңбегінде біздің дәуірге
дейінгі 5000 жылдан бастап басқарудың дамуын көрсеткен. Бұл еңбек бойынша
идеяның қалыптасуы шумерлерден басталады. Қоғамдағы қажетті фактілерді
тіркеу, оларды жинақтап жүйелеу, қағазға түсіру басқарудың алғашқы
элементтері болып табылады [1].
Дене мәдениеті мен спортты басқару тек адамдардың дене қабілеттілігін
дамытуға бағытталған арнайы амал мен әдістердің жиынтығы және адамның
мақсатты қозғалыс қызметін ғана басқару емес. Дене мәдениеті мен спортты
басқару объектісіне көптеген нақты дене және спорт мекемелері – спорттық
мектептер, спорттық және фитнес-клубтар, спорт түрлері бойынша (футбол,
хоккей, баскетбол, волейбол және т.б) спорттық командалар, алаңдар,
спорттық-сауықтыру орталықтары, спорттық одақтар және т.б кіреді.
Әлемдік спорттың заманауи даму деңгейі дене тәрбиесі мен спортты
ұйымдастыруды басқару және ұйымдастырумен айналысатын (менеджмент)
спортшылар мен мамандарды дайындауда жаңа міндеттерді кәсіби деңгейде қойып
отыр [2,3].
Жоғарыдағы ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау басқару мәселесі
саласынан бірқатар іргелі және қолданбалы еңбектердің орындалғанын
көрсетумен бірге, оның ғылыми-педагогикалық негіздерінің бүгінгі қоғам
талабына қарай әлі де болса терең зерттеле қоймағандығын, ал біз зерттеу
нысаны етіп алып отырған спорт түрлері бойынша жарыс өткізу дайындығын
ұйымдастыру мен басқару мүлде зерттелмеген мәселе екендігін көрсетіп отыр.
Осыған байланысты, спорттық шараларды ұйымдастыру мен басқару
мәселелерін шешу үшін заманауи алдыңғы ғылыми-теориялық технологияларды
меңгеру қажет. Себебі спорттық жарыстар жүйесін басқарудың мәнін, түрлері
мен тетіктері (сонымен қатар, әлеуметтік-экономикалық және нормативті-
құқықтық мәртебе) сынды спорт саласының негізгі құрауыш бөліктерін
көрсететін ғылыми тұжырымдар және еңбектермен шектелу аз. Сондықтан да,
қазіргі Қазақстанда спорттық жарыстарды басқару жүйесін құруды зерттеу аса
өзекті болып табылады.
Дегенмен, бұл айтылған мәселелер әлі де болса, теориялық мәнділігін
тапқан жоқ. Жоғарыда айтылғандарды талдай отырып:
– бүгінгі спорттық іс-шаралар мен жарыстарды жаңаша басқаруға
талаптардың артуы мен дәстүрлі басқару жүйесінде айтарлықтай
өзгерістің болмауы арасында;
– осы талаптарға сай халықаралық, республикалық, аймақтық спорттық
жарыстарды басқара алатын кәсіби құзырлығы жоғары басшыға
қажеттіліктің артуы және мұндай даярлығы бар халықаралық,
республикалық, аймақтық спорттық жарыстарды басқара алатын басшының
жетіспеуі арасында;
Зерттеу мақсаты: Ел аумағындағы спорттың әр түрі бойынша жарыс өткізку
қызыметінің ұйымдастырылуы мен жарыстарды басқаруды ғылыми - теориялық
тұрғыдан нәтижелігін анықтау.
Зерттеу нысаны: Ел аумағындағы аймақттық және республикалық деңгейдегі
жарыстардың үдерісі.
Зерттеу пәні: дене тәрбиелік ұйым қызметкерлерінің, оның басқару нысаны
мен субъектісінің бір жағынан, дене тәрбиелік спорттық ұйымның өзінің
ішінен, екінші жағынан, оның сыртқы ортамен байланысу үдерісі барысында
қалыптасатын басқарушылық қатынастар.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, спорт түрлері бойынша жарыс өткізу
дайындығын ұйымдастыру мен басқарудың теориялық-әдіснамалық бағыттары
негізделіп, оны ұйымдастыру және басқару әдістемесі анықталса, онда
болашақта спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстарда спорттың жекелей
түрлері үздік сапамен ерекшеленіп, әдістемесі айқындалады.
Зерттеу міндеттері:
– ел аумағында өткізілетін республикалық және аймақтық деңгейдегі
жарыстарды ұйымдастыру және өткізу сапасын анықтау;
– түрлі деңгейдегі және спорт түрлерінің әртүрлі топтарындағы жарыс
сапасын деңгейін анықтау;
Зерттеудің жетекші идеясы: спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстарды
басқару мен ұйымдастыруды зерттеу келешекте өткізілетін спорттық
жарыстарды басқару тиімділігін арттырып нәтижелігін айқындау
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері болып спорт түрлері бойынша
өткізілетін жарыстарды ұйымдастыру ісін жоспарлау мен басқарудағы кәсіби
жаттықтырушылық іс-әрекеті, теория мен тәжірибенің бірлігі туралы, тұлғалы-
бағдарлық, жүйелі-мәдениеттілік, кәсіби дайындықты жүйелі талдау,
инновациялық әдіс-тәсілдер саналады.
Зерттеу әдістері: Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне қол
жеткізу үшін әдебиет көздерін жинақтап, теориялық тұрғыдан талдау,
сонымен қатар тәжірибелік жұмыс кезінде алынған мағлұматтар, әртүрлі жарыс
бойынша алынған мәліметтерді талдау және қорытындылау, арнайы сұрақ-жауап,
сұхбат, сауалнама, педагогикалық бақылау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
– ел аумағында өткізілетін республикалық және аймақтық деңгейдегі
жарыстарды ұйымдастыру және өткізу сапасы анықталды;
- түрлі деңгейдегі және спорт түрлерінің әртүрлі топтарындағы жарыс
сапасын деңгейі анықталды;
1 СПОРТ ТҮРЛЕРІ БОЙЫНША ЖАРЫС ӨТКІЗУ ДАЙЫНДЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың зерттелуі мен даму
тарихы
Спорт түрлері бойынша өткізілетін жарыстың түп-тамыры, тарихы
Олимпиадалық ойындардан бастау алады. Ежелгі грек поэмасында айтылғандай,
барлығының бастамасы Пелопс есімді жас жігіттің патша қызына қол жеткізуге
талпынуынан басталды. Патша болашақ күйеу баласына арбамен жарысу түріндегі
сайысқа түсуді ұсынады. Жарыс алдында Пелопс патшаның атқосшысына ақшалай
сыйлық беріп, патша арбасының қоладан жасалған сайманын күнге күйіп,
қаңсыған арқанмен ауыстырып қояды. Жарыста озып шыққан Пелопс өзінің жеңіс
құрметіне арнап, олимпиада өткізуді ұйғарады.
Ежелгі Грекияда спорттық сайыстар жеке тұлғалардың даму деңгейін
тексеретін (қоршаған орта жағдайларына бейімделушілік, дене қабілеттерін
жетілдіру және т.б.) құрал ретінде пайда болды. Жарысқа түсушілердің
жетістіктерін бағалау үшін сарапшы ретінде спорттық сайыстың төрешілері
шақырылды.
Грекиядағы Олимпиадалар бастала салысымен-ақ спортшылардың және
төрешілердің аузын алу қасиеті пайда болды. Кейіннен бұл айналадағы
адамдарға да жария болып, жарысқа қатысушылар мен оның жанкүйерлері
арасында кикілжің туа бастады. Бұл мәселе ары қарай өрістемес үшін,
төрешілер бұған қатысы барларды анықтап, жаза ретінде айыппұл салып,
жиналған қаржыға Зевстің мүсіні тұрғызылды. Осы күнге дейін сақталып қалған
мүсінде Ақшамен емес, аяғыңның шапшаңдығымен және денеңнің мықтылығымен
жеңе алатындығыңды көрсет деп жазылған.
Эллиндік, сонымен бірге Олимпиадалық ойындардың мақсаты сайыс
бойынша кім ең күшті, ең батыл екендігін анықтау ғана емес, олимпиада
құдайларының кімдерге мейірімі түскендігін де айқындау болды. Одан кейін,
келесі күні, құдайлардың қолдағаны үшін жеңгендер құрбандық шалды [79].
Сондықтан, Эномояның арбасының темірден жасалған бөлшегінің талшықпен
ауыстырылуы сияқты жасалған ұсақ қулықтар айып болып саналмады, Пелопстың
өтініші бойынша Пелопсты жеңіске жетелеген құдайлардың ниеті солай болды
[80].
Олимпиаданың ережесінде Ойындарға басы бос болып туылған, қолын
қанға боямаған, құдайдың қарғысына ұшырамаған кез келген грек қатыса
алады деп келтірілген еді. Олимпиадалық ойындардың барлық азаматтардың
мерекесі болғандығы туралы және атлет тек қана өз атынан, эллин ретінде
ғана емес, нақты бір аймақтың азаматы ретінде шыққандығын келесі бір
фактіден көруге болады: жүргізуші сайыстан алдын әрбір ойыншының атын, елін
атап, жанкүйерлер мен төрешілерге қарап Олимпианың бақытты қонақтары,
сіздер барлығыңыз осы атлеттің басы бос және лайықты азамат екендігімен
келісесіздер ме? деп сұрақ қоятын болған. Ойыншылардың қатарына ел
азаматтығынан айырылып қалғандар, атап айтқанда: ант бұзғандар, адам
өлтіргендер, салық төлемеушілер, ісі сотты болғандар енгізілмеді. Тек қана
ел азаматы еместер ғана емес, эллин еместер – тек қана құлдар емес,
тонаушылар да енгізілмеді.
Олимпиадалық ойындар тек қана керемет бір спорттық жағдай ғана болып
қойған жоқ. Олар көбіне грек тайпаларын бірлестіруге, бірегей жалпыға ортақ
тіл қалыптастыруға, экономика мен мәдениетті дамытуға ықпал етті. Осыған
байланысты, ежелгі Олимпиадалық ойындарға құлдардың, тонаушылардың
әйелдердің қатыстырылмауы ешбір таңқаларлық жайт емес, өйткені олар – өңір
азаматтары емес. Олар тарихи үдерістен оқшау, құдайдың қалауымен өткізіліп
тұрған мұндай іс-шараларға қатысуға лайықты емес болып танылды. Бұл
түсінікті де, өйткені ежелгі олимпиадаларда адамдар іс-әрекет өндірушісі
мен тұтынушысы болып бөлінбеді, бұл заманауи әлеуметтік институт ретіндегі
спортқа тән. Көрермен-азамат өңірге және бүтіндей грек қоғамы тарихына
арналған іс-шараның тікелей бір қатысушысы болды. Тек шынайылықтың нақты
құбылыстарын табуға талпынбаған адам ғана олардың тарихилығын және оларды
ұғынудың нақты бір мәнерімен байланысын көре алмайды.
Ежелгі Грекияда Олимпиадалық ойындар өткізілуі кезінде барлық соғыс
атаулы тоқтатылды. Жаңа дәуірге дейінгі алғашқы мыңжылдықтың басында
гректер спортты соғысқа қарсы қою амалын құрды.
Спорт саласы бірнеше рет бұзылып, қайта түзіліп отырды деген пікір
бар. Бұған негіз – ғасырдан астам тарихы бар Олимпиаданың ежелгі
ойындарының біздің дәуірдің III ғасырында тоқтап қалуы. Бұл мәдениетті
табиғатқа қатаң түрде қарсы қойған, адамның бойындағы табиғи, денелік
болмысын оның рухани, діни талпынысымен жойып жіберуді көздейтін діннің
дамуымен байланысты болды.
Спорттағы жарыстардың пайда болуына қатысты мәдениет саласында түрлі
болжамдар бар. Адамзат қоғамының пайда болуымен қатар спорттық қызмет
элементтерінің де ежелден келе жатқан тарихы бар. Спорт мәңгі және пайда
болуы адамның жаратылысымен парапар, – дейді[4].
Ұлы ғұлама Аристотель (б.ғ.д. IVғ.) Жарысқа түсуге итермелейтін мотив
(түрткі) дегеніміз иесі мақтана алатын және моральдық, материалдық
игіліктерді бөлу кезінде нақты бір басымдылық таныта білетін кейбір құнды
қасиеттерді дәлелдей білу талабы деген [5].
Спорттың шығу тарихын айқындау мәселесі 3 басты болжамға негізделген:
- жұмсалуды талап ететін артық қуаттың болуы;
- нақты бір іс-әрекеттердің құпия қасиеттерін қолдану талабы;
- көңіл көтеруге деген сұраныс.
Бұл болжамның әрқайсысы негізсіз емес. Сонымен бірге, адамзаттың тарихи
дамуының түрлі кезеңдерінде спорт саласының болуына түрлі факторлар ықпал
етті деп болжам жасауға болады.
Жекелей қарастырсақ, ежелгі адамның дене және ақыл-ой қызметі оның
тікелей тіршілік күйін қамтамасыз етуге жұмсалатын биологиялық қуатымен
тікелей байланысты.
Бұл іс-әрекеттердің кейбіреулері дәстүрлі сипатқа ие болды. Мысалы,
жастардың кәмелеттік жасқа өтуі кезіндегі арнаулар сайыс түрінде
өткізілетін еңбек ету және әскери іс-әрекеттерді орындай алуына
негізделеді. Осы сияқты арнаулар заманауи спорттық жарыстардың бастамасы
деп есептелінеді [6].
Шебер аңшылар мен әскерлердің қимыл-әрекеттерінің көп ретті
қайталанбалы көшірмесі біртіндеп жаттығу мүмкіндігін сезінуге әкелді.
Осылайша, мұндай мүмкіндіктер шартсыз түрде дене тәрбиесі пайда болуын
түсіндіреді. Бұдан басқа, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында тіршілік
еткен тайпаларда дене тәрбиесінің белгілері де жоқ, салт-дәстүрлі
сайыстардың болуы спорт тарихының бастауы, яғни дене тәрбиесі даму тарихына
қарағанда әлдеқайда тереңде деп болжауға негіз береді.
Көріп отырғанымыздай, дене тәрбиесінің қалыптасуы барысында біршама
тиімді құралдар мен әдістерді іздестіру адамның мүмкіндіктерін жетілдіруге
арналған сайыстық қарым-қатынастарды қолдану идеясына жеткізді. Сонымен
бірге, спорттық қызметтің тарихи дене шынықтыру саласында қалыптасқандығын
мойындау қажет [7,8].Бұл қоғам дамуының бастапқы сатыларында адамның
мүмкіндіктері адамзаттың жеңіп шығуының шешуші факторы болды.
Спорттық жарыстардың орта ғасырда пайда болуы.
Спорт тарихында заманауи спорттың бастауын орта ғасырдан, яғни ХVII
ғасырдан бері ғана көреді және оны дене мүмкіндіктерінің емес, жаңа құмарлы
ойын-сауықтардың жетілуін талап ететін буржуазиялық қалалық мәдениеттің
дамуымен байланыстырады. Бірақ, спорт саласы қалыптасуына жеткізген
генетикалық сұраныстардың тарихи тереңі оның дамуында үзілістердің
болғандығын, заманауи спорттың ежелгі негізі жоқтығы туралы жаңсақ
түсініктерге деген сенімсіздік туындатады.
Жарыстарға тән элементтер сонау алғашқы қауымдық құрылыс халықтарының
тұрмыс-тіршілігінен байқалады. Адамзат тарихын шартты түрде ойынды
бәсекелестіктің үдерісі барысында мәдениеттің қалыптасуы ретінде қабылдауға
болады. Айта кетерлігі, аракідік бәсекелестік мәдени тіршілікпен де ұштасып
жатты, соның нәтижесінде өзіндік ойынды және мәдени құндылығын жоғалта
бастады, тіпті бәскелестіктің ырыққа көнбес қасиеті соғыс кездерінде
байқалатын жаугершілікке айналып кетіп отырды.
Бейбітшілікпен бітісетін қарсыластықтың түрлі тәсілдерін қолдану дене
жаттығулары мен дене мәдениеті сабақтарының дамуы мен жетілуіне әкелді.
Бейбіт қарсыластықтың тайпалар арасында бейбітшілікті орнатуға бағытталған
спорттық қызметке айналуы жеке адамдар арасындағы және топтық шиеленістерді
шешудің құралы болды. Шиеленістерді шешудің құралы ретіндегі бейбіт
қарсыласу мен сайысты ойындар басында рулық-тайпалы қауымдастықтар
деңгейінде ғана қолданылды, себебі тайпалар арасындағы шиеленістер бас
кезінен-ақ соғыс арқылы шешіліп отырды және тайпалар арасындағы соғыстың
үздіксіз күйі нақты бір тарихи кезеңге тән болды.
Төрешілікпен жүзеге асырылатын бейбіт қарсыластық пен сайыстық ойындар
бастапқыда адамдардың арасындағы шиеленістерді шешу құралы ретінде
қалыптасты, кейіннен оның көрермендік, тәрбиелік және бейбітшілік
орнатушылық сияқты әлеуметтік қызметтері айқындалды. Көрермендік
қарсыластық үдерісі ретінде жүреді, өйткені ол адамдардың бірлесуі
барысында пайда болған маңызды әлеуметтік сұраныстарына жауап береді. Бұл
сұранысты адамдардың бағаламасы бойынша кейде өзіндік қалыптасу, өзіндік
айқындалу немесе сұраныс деп айтады. Нақ осы сайысушылар үшін
көрермендердің қатысқанын қажет етті, ал жекпе-жек пен ойын
қорытындыларының эмоциялық тойымдылығы, қайталанбаушылығы және болжам
жасауға көнбеуі өз кезегінде магнит тәрізді соңғы айтылғандарды спорттық
күрес маңайына топтастырады [9].
Рулық-тайпалық қоғамдастықтың негізін құрайтын аталған әлеуметтік
қызметтерге орай кейіннен барып спорттық деп аталған дербес ерекше қызмет
қалыптасады. Спорттық нәтиже маңызды болып есептелінген қызмет түрі
қоғамдық мәнге ие болды, өйткені ол адамдардың тек қана көрермендік
сұранысын қанағаттандырып және оң үлгідегі тербиелік қызмет атқарып қана
қойған жоқ, халықтар арасындағы өзара түсінушілікті, ынтымақтастықты орнату
факторы ретінде айқындалды. Спорттық сайыстардың саналы және санасыз
арпалыс қана болып қоймай, жарыстық қызмет барысында белгілі бір шешім
қабылданатын үдеріс екендігі белгілі болды.
Бұқаралық мәлениеттің дамуы мерекелердің, тынығудың көңіл көтерерлік
және басқа да түрлерінің пайда болуына себепші болды.
Ағылшын елінде спорттың пайда болуында ат жарыстарының маңызы зор
болды. Тренинг термині сол кезеңде қалыптасты, ол аттарды жарысқа
дайындау деген ұғым берді [10].
Ат жарысына арналған іс-шараларға көрермен ретінде адамдар көптеп
қатысты. Адамдар бұл жарыстарға жанкүйер ретінде, құмарлықпен кірісіп,
нақты бір сұраныстар жасады.
Эмоциялар, құмарлықтар жиі талас-тартысқа, тіпті дау-жанжалға
итермеледі. Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау мақсатында жарыстардың
нақты ережелері құрылып, кейіннен бұл іске қабылданған келісімге сай
спорттық жайттарды шеше алатын адамдар тартылды.
Спорт өзінің ережелерімен бастапқыда адамгершілік қасиеттерді, рухани
құндылықтарды, білімділікті жүзеге асыру үшін емес, коммерциялық іс, ставкі
ретінде пайда болды. Ағылшын елінде спорттық іс-шаралар туралы ақпарат ол
кезеңдерде ақшалай ұтыс, сыйлықтар, сәттіліктер туралы басылым түрінде
берілді. Сондықтан, пайда болған спорт түрлерінде ипподромдардағы ат
жарыстарының және төрешілер туралы ережелері қолданылып отырды.
Спорт жарыстарының алғашқыларының бірі бокс – қорғаныс өнері ретінде
ең алдымен танымал болды, кейіннен ол ең танымал спорт түріне айналды.
Америкада бокс қарқынды дамыды, ол да коммерциялық мақсатта қолданылды.
Бизнесмендер мен менджерлер қызық та, эмоционалды көріністен көптеп табыс
түсіре бастады, бұл рухы мен мәнері бойынша американдықтарға тән қасиет
еді.
Спорттың, жарыс үдерістерінің және төрешіліктің заманауи қоғам
мәдениетінің қарқынды дамуы үшін дене тәрбиесін мектепте білім беру
бағдарламасына енгізу қажеттігі туындады. Бұл құбылыстың негізін қалаушы –
колледж ректоры Т.Арнольд болды [11]. Оның мектепке енгізген тәрбие
реформасындағы басты үлесі – жасы үлкендердің әлсіздер мен жасы кішілерді
ренжітіп, үркітіп-қорқытпай, керісінше олардың қорғаушысы, жөн айтар
жанашырлары болуында.
Т.Арнольд оқушыларды спорттық сайыстар арқылы тәрбиелеуді қажет деп
тапты, мұндағы қағидаттың мәні ойындар мен сайыстардағы жеңімпаздар жастар
арасында көшбасшыларға айналды, соның арқасында олардың арасында тәртіп
орнап, намыстың нақты бір ежелері қалыптасады. Осыдан келіп педагогикалық
қағида туындайды, оның мәні: ойындар, спорттық сайыстар мен төрешілік
ережелері арқылы – тәрбиелеу мен оқытуға болады [12].
Т.Арнольдтің үлгісімен көп ұзамай осы іспеттес реформалар АҚШ,
Германия, Франция және басқа да елдерде жүргізілді. Спорт элиталық клубтар
арқылы қоғамның жоғары сатысына кеңінен енгізіле бастады. Бұқаралық ақпарат
құралдары жүйелі түрде спорттық жаңалықтарды театрмен, симфиониялық
концерттермен қатар жариялай бастады. Осылайша спорттық іс-шаралар ХIХ
ғасырдың екінші жартысының мәдени тіршілігінің мәнді бір бөліміне айналды
[13].
Жақын шет елдердегі дене мәдениеті мен спорттың әлемдік спорттық
жетістіктер тарихында өзіндік лайықты орны бар. Ең алғаш рет Ресейге
футболды ағылшындықтар енгізді, Ресейдегі алғашқы спорттық жарыстар
футболдық ойындардан басталды. Ең алғашқы футболдық матчтарда бірден үш
адам қызмет етті. Бұл кезде ұйымдастырушылар бір ғана алқаны тағайындады,
ал екі бүйірлік алқаларды ойнаушы командалар ұсынды. Тарихшылар
анықтағандай, алғашқы футболдық кездесу Санкт-Петербург қаласының,
Бірінші кадет алаңында 1897 жылдың 12 қазанда өткізілді. Васильев аралында
футболшылар тобы мен Спорт командалары ойнады [14].
Футбол тарихын зерттеушілердің жазуына қарағанда, әрбір соққының
дұрыстығын қадағалайтын екі жақтан да төрешілер болды, олардың үстінен
басты бақылаушы Рейт деген мырза қадағалап отырды.
Төрт жылдан соң, ХХ ғасырда, Петербургтың алғашқы чемпионаты өткізілді,
онда Нева, Виктория және Невский атты үш команда қатыстырылды. Бұл
турнирдің алғашқы кездесуіне 1901 жылдың 2 қыркүйегінде Джон Ричардсон
төрешілік етті, оны кейіннен орыс мәнеріне келтіріп Иван Михайлович деп
атады.
Келесі төрешілік тізімі 1908 түзілді, ол кезде ағылшындықтардың
петербургтік футболды басқарулары аяқталған еді.
Ағылшындықтардың орыс футболының жарыс қызметіндегі алғашқы қадамдарына
қатысуы туралы айта отырып, төрешіліктің нашар болғандығын, өйткені
ойындарды жай футболға қатысы шамалы адамдар жүргізгендігін айта кеткен
жөн.
Ресейде сол кездері әрбір сынақ кезінде нақты спортшылардан басқа
төртінші дәреже үшін – екі, үшінші үшін – үш, екінші үшін – төрт, бірінші
үшін – бес минуттық ерікті сырғанаудың бағдарламасын орындау талап етілді.
Сынаққа төтеп бергендер ретінде төрешілердің басым бөлігінен әрбір
орындалған мәнер үшін, сондай-ақ, ерікті бағдарламаның мазмұны мен
орындалуы үшін алтыбалдық жүйе бойынша үш балдан кем алмаған спортшы
танылды. Бұл кейіннен әлемдік көлемде қабылданған бағдарламалар мен жарыс
ережелерін бекіту ұсынысының бастамасы ретінде қабылданды. Сөйтіп, жарыс
ережелерін бекіту орыс спортшыларының үлесіне тиді [15,16].
Ресей спортының дамуындағы жасампаздық динамика отандық жарыстың дұрыс
қалыптасып, реттелуіне ықпал етті. Ұлттық дәрежеде таңдалынып алынған
Ресейдің алдыңғы қатарлы спортшыларының басым бөлігі құрама командасын
құрып, Олимпиадалық ойындарға қатысу үшін Стокгольмге жол тартты.
Жарыстардағы субъективті төрешілік көпшілік жағдайларда спортшыларды
жүлделі орындарға жуытпай қойды.
Сткогольм Олимпиадасындағы ұйымдастырушылар мен төрешілердің теріс іс-
әрекеттерінен көптеп мысалдар келтіруге болар еді. 1912 жылдың 12 шілдеде
күрес бойынша Ресей, Германия, Финляндия, Австрия-Венгрия, Англия, Франция,
Италия және Португалия елдерінің он төрешісі Халықаралық комитеттің
бірқатар ереже бұзушылықтарына қатысты келіспеушіліктерін білдірді.
Бұл келіспеушілікті Ресей олимпиадалық комитеті төмендегідей мазмұнда
толықтырды:
1. Алғашқы 2-3 күннен кейін шетел күресшілерінің басымдылығы байқалса,
швед ұйымдастырушылары мүмкіндігі болғанша олардың күші бойынша
тең түсетін ең мықты қарсыластарының жұптарын құрды, егер күрес
уақыты біткенде нәтиже болмаса, жақсы күресшілерді финалға
жеткізбей, қарсыластардың екеуі де жеңілді деп есептелді.
Күресшілер шведтік болса, алдын-ала әлсіз деп танылған
қарсыластармен жекпе-жекке шықты, көбіне оларды ұпай берілуінің
өзіндік бір жүйесі бойынша жеңе отырып, финалға шықты.
2. Лану-теннис бойынша жарыстан шведтер ең алдымен қарсылас жұптарды
бір ұлт өкілдерінен құрды, мұндағы мақсат осы ұлттың финалға жету
мүмкінідігн азайту болды.
3. Ескек есуден ережелердің дөрекі түрде бұзылғандығына жол берілді,
нәтижесінде жеңіске жету мүмкіндігі жоғары болып тұрған бірінші
дәрежелі ескекші М. Кузиктың ескектері мен қайығы сынып қалды.
4. Командалық дуэлді атыс кезінде швед нысанасында шведтіктердің
нәтижелерін ең жоғары деп бағалаған тек қана швед төрешілері болды.
5. Жүгіріп бара жатқан бұғыны ату бойынша атыс кезінде шведтер
өздерінің атқыштарын кезекке қоймай, бұл туралы төрешілерге ерекше
белгімен жеткізіп отырды[17].
Мұндай фактілер велосипед тебу спортында, жүзуде, жеңіл атлетикада ат
спортында және тағы да басқа спорт түрлері бойынша өткізілген жарыстарда
да көптеп тіркелді.
1917 жылғы революциядан кейін Ресейде сайыстарды, сонымен бірге жарыс
ережелері мен төрешіліктерді жоққа шығарған спорт теориясының
ревизионистері пайда болды.
1923 жылдың 23 тамызында Жұмысшы коммунистік партиясының орталық
комитеті Дене тәрбиесі саласындағы жұмыс туралы хатында барлық партиялық
ұйымдарға дене тәрбиесі мәселелеріне көбірек көңіл бөлуді, дене мәдениеті
ұйымдарында идеологиялық ықпалды күшейтуге және оларды жалпы мәдени-
бұқаралық жұмыстан бөлмеуді ұсынды.
Партия өкімдерін орындай отырып, комсомол өзінің спорттық ұйымдарын
кәісподақтар құзырына өткізіп, оларға дене шынықтыруды дамыту жұмысы
бойынша көмектесу қажет деп шешті. Ол кездері пролетариаттың кәсіподақ
ұйымдарының өзіне тек қана гигиеналық бағытты ұстанған ерекше дене
мәдениеті қажет деп есептелінді. Жарыстар, әсіресе гимнастика, бокс, футбол
бойынша сайыстар шектелініп қалды.
Еліміздегі спорттың жалпы саясатына әсіресе, 1950-80 жылдары үлкен үлес
қосқан басты бағыт ретінде кәсіподақтық спорт саналды. Оның құрамында ДСО-
ның төмендегідей 8 Орталық кеңестері: Труд, Спартак, Урожай,
Буревестник, Зенит және т.б.; 63 республикалық, 526 аймақтық, облыстық,
өңірлік және бес мыңға тарта қалалық, аудандық салалық ерікті спорттық
кәсіподақтар аудандық салалы кеңестері болды. Бұл құрылым тігінен
басқарылды, ірі спорттық клубтары, дене тәрбиесі ұжымдары, спорттық
мектептері бар өзіндік пирамидасы болды. Онда спорттық құрылыстардың үлкен
желісі болды. Ерікті спорттық қоғамдардың штатты дене мәдениеті және
спорттық қызметшілері мен спорттық төрешілер ретіндегі қоғамдық мамандары
болды. Кәсіподақтардың осы ауқымды құрылымы дене шынықтыру ұжымынан
басталып, кәсіподақтар Спартакиадасы сияқты төрт жылда бір рет өткізілетін
үлкен спорттық мерекемен аяқталатын төрешілік арқылы жүзеге асыра отырып,
спорттық іс-шараларды қамтыды.
1913-14 жылдары Семей қаласында алғашқы қазақстандық ССК, Олимп,
Ласточка, Орлята, және Ярыш футбол командалары құрылды. Семей
қаласы сол кездегі ең ірі Орта Азия және Сібірдің сауда орталығы болған,
Семейге футболды Санк-Петербург көпестері алып келген. Бұл қала Ресей
футболының отаны болып табылады, ол жерге оны сол кезде, ХIХ ғасыр соңында
ағылшын теңізшілері алып келген. Бірінші қазақ командалары, атап айтқанда
Ярыш футбол клубының құрамында әлем әдебиетінің даңқты классигі Мұртар
Омарханұлы Әуезов жартылай қорғаушы болып өнер көрсеткен. Онымен бірге
отандық футболда Ярыш құрамында Ахметсалим Кариев (команда капитаны),
Қасымхан Мұхамедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Саидашев,
Юнус Нығматуллин, Әміржан Сыздықов, Габдулхан Габбасов, Мұхамедулла
Құрманов, Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин және тағы да басқа көптеген
энтузиастар өнер көрсетті. Семей футболының тарихшысы Евгений Юдиннен
табылған көне мәліметтерге сәйкес, Ярыш халықаралық кездесу өткізген
алғашқы отандық команда болып есептеледі. Бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде Семейдегі әскери тұтқындар мен Ярыш командасы бірнеше кездесулер
өткізген. Е.Юдиннің тарихи деректеріне сәйкес Ярышқа бірнеше рет қарсы
ойнаған әскери тұтқындар командасы құрамында 1912 жылы Олимпиада ойындарына
қатысқан екі ойыншы болған [18].
Жетістік, даңқ жолындағы спорттағы жетістіктер спорттық іс-шаралардағы
даңқ баспалдағы арқылы, төрешілікпен жүзеге асырыла отырып бұқаралық
санада, өнегелік дәрежеде, бүкіл әлемдігі адамның дүниетанымында төңкеріс
жасады, спорттың бүкіл адамзат бойындағы құндылығын мойындауға әкеп соқты.
Бүкіл әлемнің танымал адамдарының (саясаткерлер, ғалымдар, діни
қызметкерлер, әртістер, бизнесмендер) арасындағы бұрын ең алдымен танымал
немесе ақсүйекті тегімен, қол жетпес біліммен қамтамасыз етілетін беделі
енді спорт әлемі өкілдеріне қол жетерлік болды. Өзінің ерекше денелік
қасиеті мен қабілеті (күші, шапшаңдығы, төзімділігі, ептілігі) бар спортшы
мен осы қасиеттерді тауып, аша білген бапкер жер шарының барлық
континенттеріне дерлік танымал болды. Жеңімпаздар, рекордсмендер
(континент, әлем), олимпиадашылар ұлт мақтанышына айналды. Жарыстық үдеріс
пен объективті төрешілік нәсілділік пен текті дәрежелерді жоя отырып,
даңққа қол жеткізуге мүмкіндіктер ашты. Мемлекет даңқты спортшылар арқылы
үлкен жетістіктерге жетті, жоғары беделге ие болды, ал кейбір спорт түрлері
арқылы басты спорттық держава ретінде (мысалы: хоккейден – Канада, шаңғы
тебуден – Финляндия, Швеция, бокстан – Куба, футболдан – Италия, Бразилия,
дзюдодан – Жапония, бейсболдан – АҚШ, спорттық гимнастикадан – Румыния және
т.б.) таныла бастады.
Спорттық жарыстар – спорттық өндірістің брендіне айналды және
өркениетті әлемдегі дамудың шарты деп сенімді түрде айтуға болады.
Осылайша спорттың тәрбиелік мәні оның әлем халықтары арасында кеңінен
таралуына ықпал етті. Спорт пен оның құрамдас бір бөлімі болып саналатын
дене жаттығулары жастарды қоғамдық пайдалы іспен (әскери борыш, дене еңбегі
және т.б.) шұғылдануға баулудағы маңызды да, тиімді құралға айналды
1.2 Дене мәдениеті және спортты басқарудың негізгі сипаты мен
белгілері
Бұрынғы КСРО республикаларындағы қоғамдық өмір мен мемлекеттік
құрылыстың тәжірибесі дене мәдениеті мен спорт саласында басқарудың құрылуы
мен қызмет ету жүйесінде бірқатар жаңа мәселелерді алға қояды. Бұған
спортты терең дағдарыстан шығаруға ықпал ете алатын, экономикалық
ынталандыру мен құқықтық реттеудің басқару механизмін жасап шығару жайы
жатады. Бұл бағытта мамандарды дайындап шығаруды ұйымдастыру маңызды орынға
ие болған, себебі олар экономикалық реформалар мен нарықтық қатынастарға
өту жағдайларында дене мәдениеті мен спортты дамыту бойынша бірнеше
міндеттерді табысты түрде шеше алады.
Қазіргі кездегі дене мәдениеті мен спортты басқару концепциясының
құрылуы міндетті түрде спорттық менеджмент, спорттық кәсіпкерлік пен
маркетинг саласында дене мәдениеті институттарының студенттері мен
спортшылардың теориялық білімдерін тереңдетіп, білім алуға деген
ұмтылысымен, шешім қабылдау процесіне деген ғылыми-тәжірибелік тәсілдерін
жетілдірілуімен, спорт экономикасы мен құқық мәселелерінде біліктіліктерін
жоғарылауымен байланысты болып отыр. Осыған сәйкес, дене мәдениеті мен
спортты басқарудың төмендегідей:
нарықтық қатынастар жағдайында дене мәдениеті мен спортты
басқарудың түсінігі мен мәнін түсіну; ғылыми менеджментті
зерттеу, әлеуметтік басқарудың теориясы мен тәжірибесінің
негіздерін білу және спорттық қызметтің (әуесқойлық, кәсіби)
арнайы ерекшеліктеріне ережелерді қолдана алу; дене мәдениеті
мен спорттың дамуын әлеуметтік қажетті қызмет ретінде шығару;
дене мәдениеті мен спорттың басқару жүйесін зерттеп білу; (бұл
бағытқа мемлекеттік және қоғамдық саланы басқару құрылымымен
танысу, сонымен қатар, халық арасында дене мәдениет
-сауықтандыру және спорттық жұмыстарды тікелей өткізетін
ұйымдар мен мекемелер жатады).
саланы басқарудың мазмұнымен (қызметімен) танысу; дене мәдениеті
мен спортшылардың кәсіби қызмет саласы болғандықтан, осы
саланың мамандарын даярлаудың тікелей шарты болып табылатын
басқару мен тәжірибе қызметтерінің қолданылуын білу; дене
мәдениеті мен спорт саласы бойынша мамандардың кәсіби
дайындығының дәрежесінің келесідей сипаттары: өзінің қызметтік
істерін басқару теориясындағы ұйымдастырушылық жұмыстың
ережелерімен (талаптарымен) біріктіре алуы; адамдарды
қалыптасқан басқару формалары мен тәсілдері арқылы басқаруды
тәжірибеде орынды қолдану, жұмыс мәдениеті мен стильге ие болу;
дене мәдениеті мен спортты басқарудың экономикалық жағдайларын
түсіну; (бұл бағытқа экономикалық реформалар және нарықтық
қатынастарға көшу жағдайында дене шынықтыру мен спорт саласының
қызмет етуі, спорттық ұйымдар мен ғимараттардың шаруашылық есеп
пен өзін-өзі қаржыландыруға көшу жағдайлары мен алғышарттары,
спорттық ұйымдар мен ғимараттардың, кәсіпкерлік пен спорттық
менеджменттің мүліктерін қолдану режимі мен меншік формаларын
дамытуы, халыққа ақылы спорттық қызметтерді көрсетуі жатады).
дене мәдениеті мен спортты басқарудың құқықтық негіздерін білу;
(бұл бағытқа студенттер мен спортшылардың кәсіби қызметтері
үшін қажетті құқықтық білімдердің көлемін анықтау жатады.
Спорттық және оған ілеспелі басқа қатынастардың құқықтық реттеу
ерекшеліктері мен заңды нормалардың, табиғатының, сипатының
талаптарын нақты білу – мамандықты игерудің басты факторы болып
табылады).
халықаралық спорттық қатынастарды дамыту. Халықаралық байланысты
орнату – спорттық жұмысшылардың қазіргі спорттық және
олимпиадалық қозғалыстың құрылымы мен мәселелерін, халықаралық
спорттық ұйымдар мен бірлестіктердің (Халықаралық олимпиадалық
комитет, спорт түрлері бойынша Халықаралық федерациялар т.б)
құқықтық дәрежесін, халықаралық байланыстарды жүзеге асыру
тәртіптерін, спорттық ынтымақтастықтың негізгі формаларын,
сонымен қатар спорттық делегациялар мен жеке спортшылардың
шетелге шығуларын рәсімдеуді білдіреді.
Қазіргі кездегі экономикалық реформалар және нарықтық қатынастарға көшу
жағдайында дене мәдениеті мен спортты басқару концепциясының теориялық-
әдістемелік негіздерін оқып-білу халық арасында дене мәдениеті -сауықтырушы
және спорттық жұмыстың одан әрі жетілдірілуі үшін өте маңызды. Мәселе
қалыптасқан формалардың қайта құрылуы мен спортты терең дағдарыстан
шығаруды жылдамдататын жұмыстың жаңа бағыттарын орнату жайында болып отыр,
ол үшін азаматтардың спорттық қызметке (соның ішінде кәсіби спортқа) деген
құқықтарын жүзеге асыру үшін барлық қажетті жағдайларды жасау, жастардың
жан-жақты дамуы мен дене жетілдірілуін қамтамасыз ету, оларды қоғамдық-
пайдалы істерге даярлау қажет. Осыған байланысты дене мәдениеті мен
спорттың сапалық ерекшеліктерін спорттық жұмысшылардың кәсіби қызмет саласы
мен басқару объектісі ретінде қарастырамыз, ал осы ерекшеліктерде спорттық
менеджменттің мазмұны мен құрылудың (құрылымның), дене мәдениеті мен
спортты басқарудың арнайы (салалық) принциптерін құру себептерін іздестіру
қажет.
Басқару теориясы мен мемлекеттік тәжірибеде басқару жүйесі құрылымының
негізіне қоғамдық дамудың объективті факторлары жатқызылды. Басқарушылық
механизм саласының материалдық базасы – өндірістің және қоғамдық өмірдің
басқа салаларының мамандануы. Осы тұрғыдан қарастырғанда, дене мәдениеті
мен спортты басқару аппараты саласының материалдық негізін құраушы сала
ретінде айтуға болады. Ұйымдастырушылық-техникалық аспектіде дене мәдениеті
мен спорт арнайы мекемелердің жиынтығын білдіреді, сонымен қатар, ол
халықтың дене тәрбиесін қамтамасыз етіп, сала профиліне сәйкес (спорттық
мектептер, спорттық ойын-сауықтарды өткізушілер және т.б) спортшылар және
басқа объектілер кластарының арасында оқу-жаттығулық жұмысты өткізуші болып
табылады. Соңғылары әлеуметтік объектілермен басқарылатындар, себебі
олардың ішкі құрылымы, сыртқы формасы мен құқықтық бекітілуі бар, яғни дене
мәдениеті мен спорт арнайы мекемелер мен ұйымдарда (кәсіпорындарда)
институционализацияланды.
Дене мәдениеті мен спорт саласының өзінің материалдық-техникалық базасы
бар (ғимараттар, спорттық залдар, бассейндер т.б), спорттық ғимараттардың
құрылысы ұйымдастырылған және олардың эксплуатациясының тәртібі
белгіленген, сонымен қатар, спорттық құрал-жабдықтардың, бұйымдардың,
киімнің, аяқ киімнің және басқа да спортқа арналған бұйымдарды
өнеркәсіптерде өндіру қарастырылған.
Дене мәдениеті мен спортты басқару өзінің мәні мен мақсатымен, мазмұны
мен нәтижелерімен, қызметтің объектісі мен субъектісімен, сонымен қатар
көрініс табу формаларымен сипатталады. Өзінің спецификасы бойынша
басқарушылық кадрлардың еңбегі адамдық қызметтің түрлілігі болып табылады.
Дене мәдениеті мен спорт саласында адамдардың ұжымдық, бірдей қызметі
жүзеге асатын жерде басқару өз орнын табады. Бұл – басқарудың бірінші
сипаты. Әрбір спорттық ассоциация (клуб, топ т.б) оның сандылығына
қарамастан, көп немесе аз жағдайда басқарушылықты қажет етеді. Ал белгілі
бір жағдайда басқа адам дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесіне ол мүше
болып табылатын нақты ұйымдастырушылық құрылым (ассоциация) арқылы
қосылады. Бұл әдеттегідей дене мәдениеті мен спортпен айналысуға және басқа
да қоғамдық спорттық қызметті (спорттық федерацияның, төрешілер алқасының
т.б мүшесі) атқаруға азаматтардың құқығын жүзеге асыратын ұйымдастырушылық
форма болып табылады.
Басқарудың тағы бір белгісі – оның мақсатты сипаты мен арнайы
міндеттерді шешуі. Дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесінің сапалық
ерекшеліктерін өзінің құқықтық белгіленген мақсаты айқындайды. Ол құрылып,
одан кейін өзін Конституцияда және мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары
мен елді басқарудың басқа да құқықтық актілерінде бекітеді. Мысалы,
Қазақстан Республикасының дене мәдениеті мен спорт туралы заңнамалық
негіздерінде басқарушылық қызметтің мақсаттылығы адамның жан-жақты дамуының
қамтамасыз етілуімен, салауатты өмір салтының бекітілуімен, дене және
адамгершілік жетілдірілуінің қажеттілігін құрумен, дене мәдениеті мен
спорттың кез келген түрімен айналысуға жағдай жасаумен, кәсіби-қолданбалы
дайындықтың және т.б. ұйымдастырылуымен байланысады.
Дене мәдениеті және спортты басқарудың жоғарыда айтылған сипаттары
ғылым зерттеулер пәні ретіндегі маңыздылығын айқындайды. Дене мәдениеті мен
спортты басқару жүйесі оны құраушы элементтердің (басқару органдары,
спорттық ұйымдар т.б) барлығы табысты қызмет етсе ғана қызмет ете алады,
яғни басқару ғылымына тиісті қорытындылар мен ұсыныстардың қолданылуы
арқылы. Осы жағдайда ғылыми негіздердің астарында дене мәдениеті мен
спортты басқарудың қоғамдық және мемлекеттік органдардың басқарушылық
ұйымдасуының негізіндегі ғылыми база (білімдердің бағасы мен олардың
принциптеріне негізделеді) түсініледі. Мәселе түрлі ғылымдармен (философия,
әлеуметтану, саяси экономика, әкімшілік құқық, психология т.б) дамытылған
осы саланы басқаруды зерттеу мәселелерінің кешенділігі жайында болып отыр.
Басқару ғылымының ерекше рөлін де атап өткен жөн, ол бойынша дене мәдениеті
мен спортты басқару мәселелері бойынша зерттеулер ең алдымен жүргізіледі.
Дене мәдениеті мен спорт салаларында ғылыми зерттеулердің пәні ретінде
осы сала заңнамаларының дамуын зерттеу және ТМД елдеріндегі саяси,
экономикалық және әлеуметтік өзгерулердің, сонымен қатар әлемдік спорт
дамуының тенденцияларын, дене мәдениеті мен спортты басқару органдарының
компетенциясы мен формаларының, әдістерінің және басшылық стилінің
жетілдірілуін; басқарушылық еңбектің ғылыми ұйымдастырылуын; басқарудың
тәжірибесіне ғылыми-техникалық прогреске жетістіктердің енгізілуін т.б
ескере отырып, оның дамуының ғылыми-негізделген болжамдардың құралуы
шығады. Жалпы дене мәдениеті мен спортты басқарудың ғылыми құрылымы осы
саланың жүйесімен үйлеседі. Сонымен қатар, ғылыми зерттеудің пәні дене
мәдениеті мен спортты басқарудың оқу курсынан әлдеқайда кең.
Дене мәдениеті мен спортты басқарудың жүйесі мен оны құраушы
бөліктерінің жай-күйі жайлы объективті ақпараттың алынуы зерттеудің жеке
және жалпығылыми (арнайы) тәсілдерінің көмегімен қамтамасыз етіледі.
Соңғылары дене мәдениеті мен спорт саласында зерттелетін басқарушылық
материяның сапалы ерекшеліктерімен нақты анықталады, оны жақсырақ тануға
көмектеседі.
Дене мәдениеті мен спортты басқарудың мәселелерін зерттеу кезінде
қызметтік тәсіл кең түрде қолданылуы тиіс. Ол дене мәдениеті мен спорт
саласында басқарушылық аппарат жұмысы мазмұнының жан-жақты және пәндік
зерттелуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Басқарушылық аппараттың
тәжірибелік қызметінің қажетті бағыттарын басқару қызметтерінің қажетті
объективтіліктері ретінде анықталуы басқарушылық мәселелерді зерттеудің
бастапқы пункті ретінде шығады. Сонымен қатар ұйымдастырушылық формалар да
талданады, себебі олар осы қызметтердің орындалуын эффективті қамтамасыз
етуге, оларды органдар жүйесі бойынша, сонымен қатар органдардың ішінде
құрылымдық бөлімшелерінің арасында бөлуге мүмкіндік береді.
Басқарудың ұйымдастырушылық-құрылымдық негізін сипаттайтын түсініктер
Дене мәдениеті мен спорт саласында қоғамдық қатынастарға
ұйымдастырушылық ықпал етудің ұйымдастырылуының сипаты қиындау болып
келеді. Оған тек қана басқарушылық процестің (басқарушылық кезеңдердің
сатысы, басқарушылық қатынастар т.б) элементтері ғана емес, сондай-ақ оның
басқа да құрамдары де кіреді. Оларға, бір жағынан, басқарушылық процестерді
қамтамасыз ететін басқару мамандары, ақпарат пен ұйымдастырушы техника,
екінші жағынан, әлеуметтік мәнін және басқарушылық үдерістің мазмұнын
айқындайтын қағидалар, қызметтер, формалар, басқарудың тәсілдері мен стилі
жатады. Мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін ескере отырып, спорттық
менеджмент механизмі құқықтық бекітіледі.
Басқару субъектісі – бұл басқарушы. Оған мемлекеттік және қоғамдық
органдар жатады, олар дене мәдениеті мен спортты (Министрліктер, дене
шынықтыру мен спорт бойынша Мемлекеттік комитеттер, Ұлттық олимпиадалық
комитеттер, спорт түрлері бойынша федерациялар т.б) басқаруды жүзеге
асырады. Өзінің қызметтерін жүзеге асыру үшін олар қажетті бұйрықтық
өкілеттіліктерге ие болады.
Басқару объектісі – бұл басқарылушы. Дене мәдениеті және спортпен қатар
басқару объектісі ретінде дене мәдениеті қозғалысын да көп жағдайда
атайды. Осыған байланысты аталған түсініктердің бірегейлігі мен арақатынасы
мәселелерінің тек қана теориялық емес, сонымен қатар тәжірибелік мәні де
бар, себебі мәселе осы түсініктерде көрініс тапқан әлеуметтік құбылыстарды
басқару жайында.
Дене мәдениеті мен спорт және дене мәдениеті қозғалысы бір пәндік
салаға жататыны сөзсіз. Алайда, оларды ажырата білу қажет, себебі бір
құбылысты білдіретін екі бәсекелес түсініктердің қолданылуы қисынды болуы
әбден мүмкін емес болып табылады. Дене мәдениеті мен спорт оның сипатты
белгілерімен қоса дербес сала ретінде басқарушылық аппараттың
мамандандырылған саланың объективті негізі ретінде шығуы атап өтілді. Осы
жерде басқару объектісінің түсінігін беріп өткен орынды. Дене мәдениеті мен
спорт әлеуметтік-мәдени құрылыстың саласы, ол қоғамдық және жеке
қажеттіліктерді және дене мәдениеті дамуында азаматтардың мүдделерін,
науқастың және залалды дағдылардың алдын-алуды, сау өмір салтын құруды
қанағаттандыруға бағытталған.
Дене мәдениеті қозғалысын қарастыратын болсақ, ол қоғамдық қозғалыстың
бір түрі болып табылады. Соңғысы не ресми мүшелік, не нақты сандық
шектерінің жоқ болуымен сипатталады; оған жүздеген, мыңдаған және одан да
көп адамдар қатысады, алайда қатысушылардың санын нақты білу ешқашан
мүмкін емес. Дене мәдениетінің қозғалысының құқықтық белгіленген мақсаты,
арнайы міндеттері, ұйымдастырушылық құрылымы бар және ол күші бар ұлттық
заңнамалардың және Олимпиадалық хартияның принциптері негізінде қызмет
етеді.
Дене мәдениеті қозғалысын қоғамдық қозғалыстың ерекше түрі ретінде
анықтауға болады, ол дене мәдениеті мен спорт саласында қоғамдық
жетістіктердің (материалдық және рухани) әлемдік игерілуге бағытталған,
оның мақсаты дамудың үйлесуі мен адамның дене мәдениетінің жетілуін, оны
қоғамдық-пайдалы қызметке дайындалуын қамтамасыз етеді. Кейбір элементтер
(мысалы, бапкерлік кадрларды дайындау, спорттық ғимараттарды т.б салу) дене
мәдениеті қозғалысының шектерінен де шығып кетеді. Соңғысы азаматтардың
дене мәдениеті мен спорт саласына қатысу дәрежесін ғана айқындайды. Дене
мәдениеті қозғалысы басқарылушы әлеуметтік процесс ретінде дене шынықтыру
мен спортты басқару жүйесінің қызмет етуінің басты көрсеткіші болып
табылады.
Дене мәдениеті мен спорт саласындағы басты түсініктерге басқару мен
басқарылу жатады. Екі түсінік те табиғаты бойынша әмбебеп болып келеді,
сондықтан да олардың дене мәдениеті мен спорт саласында басқарушылық
қызметтің кез келген деңгейіне қолданылуы заңды болып таюылады. Басқару мен
басқарылу түсініктерін межелеуде белгілі шарттылықтың бар екендігін айтып
өткен жөн. Заңда бұл түсініктердің мағынасы (кейбір кезде ұқсайтын) өте
жақын мағынада қолданылады. Кейбір арнайы әдебиеттерде аталған түсініктер
маңызы бірдей мағыналар ретінде қолданылады, ал кейбір авторлар оларды
ажыратады.
Дене мәдениеті мен спортты басқару жүйесінің қызмет етуін айқындайтын
түсініктер
Дене мәдениеті мен спортты басқару түсініктерінің екінші тобы
әлеуметтік мәннің сипатымен және басқарушылық үдерістің мазмұнымен
байланысты. Бұл топқа келесідей түсініктер жатқызылады: қағидалар,
қызметтер, формалар, тәсілдер және басқарудың стилі.
а). Басқару қағидалары. Дене мәдениеті мен спорт саласында басқарушылық
үдерістердің мәнін білдіретін бастапқы ғылыми қатегориялар ретіндегі
басқару қағидалары жайындағы мәселенің маңызды теориялық және тәжірибелік
мәні бар. Қағидаларды орындап отыру басқарушылық аппараттың дұрыс қызмет
етуінің және оның нарықтық қатынастар жағдайында жетілдірілуінің басты
шарты болып табылады. Қағидалар ретінде басқарушылық шынайылықтың
феномендері алға шығады, олар ұлттық заңдарда көрініс табады немесе оның
мағынасынан туындайды, ал негізгі қағидалар деңгейінде – олар елдің
Конституциясында (Негізгі заңда) белгіленеді. Бұл жағдайда Конституциялық
қағидалар: а) басқарушылық қатынастардың қатысушылары үшін ресми бағыт
ретінде шығады; б) спорттық қатынастарды құқықтық реттеу үшін бастапқы
ұстаным болып табылады; в) спорттық менеджметтің құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді; г) басқару аппаратының жұмысшыларына, спортшыларға,
бапкерлерге тәрбиелік ықпал жасайды. Басқару теориясы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz