Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:

Аннотация

Диплом жұмысын Ақсай шаруа қожалығы кеңшарындағы оңтүстік меринос
қойының төлін жаңа жүнді-етті бағытта австралиялық типтерімен жұмыс істеу,
оның қазіргі және болашағы туралы талқылап баға беріледі. Бұл дипломдық
жұмыс төменде жазылған бөлімдерден тұрады:
Кіріспе бөлімінде Оңтүстік меринос қойын өсіру ерекшеліктері
қарастырылған.
Негізгі бөлімінде Ақсай шаруа қожалығы туралы жалпы мәліметтер
берілген. Шаруашылықтағы оңтүстік меринос қойының төлін жаңа жүнді-етті
бағытта австралиялық типтерімен жұмыс істеу, өсіру ерекшеліктері, оларды
бағып-күту кезеңдері, қашыру, қыстату, қойды қырқу, қойды асылдандыру
жұмыстары және тау жайылымына шығарып бағу жайында баяндалады.
Тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде қой шарушылығы зиянды және қауіпті
жағдайлары, өндірістік ортаның микроклиматы, санитарлық-техникалық
іс-шаралар қамтылған.
Қоршаған ортаны қорғау бөлімінде мал өсіретін қоражай ауасының
құрамын жақсарту, гигиеналық шараларды дұрыс жүргізу, ұйымдастыру
қарастырылған.
Экономикалық бөлімде Ақсай шаруа қожалығында оңтүстік меринос қойын
өсіріп, оның етін өндірудің бір жылдық шығыны қамтылған.

МАЗМҰНЫ

Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе
1 Әдебиетке шолу
1.1 Таза тұқым өсіру
1.2. Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру ерекшеліктері
1.3 Қойды төлдету және қозы алу
1.4 Қозы қабылдап алу және өсіру
2 Негізгі бөлім
2.1 Бірлік өндірістік кооперативінің жалпы сипаттамасы
2.2 Оңтүстік меринос тұқымына зоотехникалық сипаттама
2.3 Қожалықтағы меринос тұқымын өсіру
3 Өзіндік зерттеулер
3.1 Малдың өсіп-жетілуін зерттеу
3.2 Оңтүстік-қазақ мериносы қойы тұқымының сипаттамасы
3.3 Асыл тұқымды қой санының динамикасы және кластық құрамы
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5 Қоршаған ортаны қорғау
6 Экономикалық тиімділігі
7 Бизнес жоспар
Қорытынды
Ұсыныстар
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Түйін

Нормативтік сілтемелер

Диссертациялык жұмыста келесі стандарттық нормаларға сілтемелер
жасалынды.
1. Мемлекетаралык стандарт ГОСТ 7.32-2001.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары есебі. Құрылымы мен түзілу ережесі
және ГОСТ 7.1.-2003.
Библиографиялық тізбек. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы
тәртібі мен құрылым ережесі.
2. Қазақстан Республикасының Селекциялық жетістіктерді
қорғау жөніндегі заңы. 1999 жыл.
Қазакстан Республикасының Асыл тұқымды мал шаруашылығы жөніндегі заңы,
2001 жыл.
Республикалық 2001-2005 жылдар аралығында ауыл шаруашылық өсімдіктерін,
малдарын және микроорганизмдер генефондын сақтау, дамыту және пайдалану
мақсатты бағдарламасы.
5. Республикадағы 2001-2005 жылдар аралығында қой шараушылығы
жағдайын мен негізі даму бағыты. Астана, 2001.
6. ГОСТ 5111-55- қойдың қондылығы категориясы.
7. ГОСТ 5111-55- қой еті қондылығы категориясы.
8. ГОСТ ******** жуылған биязы жүн, класқа жатқызылған.

Белгілеулер мен қысқартулар

1. БСО -Бүкілодақтық сауда ұйымы
2. ТМД- Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
3. АҚІІІ Америка Құрама Штаттары
4. АВМ - Австарлия мериносы
5. ОҚМ - Оңтүстік Қазақ мериносы
6. % - процент (пайыз)
7. см – сантиметр
8. кг – килограмм
9. л – литр
10. г – грамм
11. ж.ж. - жылдар
МТК - Мемлекеттік тұқым көшет
Ғ1 - будандар (бірінші. ұрпақ)
Сº - температура
15. С. вит. – С витамины
16. га - гектар
17. а.ө. – азық өлшемі
18. мм- миллиметр
,, ± - үлкен, кіші, плюс-минус
мкм- микрометр
ц -центнер
22. т-тенге
А - болшама орталық көрсеткіші

Анықтамалар

Элита — стандарттың ең жоғары класты малы.
Сақман - алғаш туған төлді бөліп бағу.
Руна — жүннің тұтастығы.
Бонитировка - қойды сұрыптау.
Отбор - таңдап алу.
Инвентар - құрал саймандар.
Класс - малдың сапалы түрлері.
Табиғатты қорғау - айналадағы орман бау бақшаны күту.
Тірілей салмағы - малды тірілей өлшегенде алынатын салмақ.
Азық - малдың қорегі.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны.
Төл - қойдың жаңадан туған қозысы.
Биязы жүн - майда талшықты меринос қойының жүні.
Күйіттеуші қошқар - күйлеген қойларды іздеп табатын қошқар.
Сақманшы - төлдеген қойды бөліп, жаятын азамат.
Меринос қой - биязы жүнді қой.
Отар - көп қойдың бір табыны.
Тоқты - бір жасар қой.
Бұйра — қаракөл қозысы елтірісіндегі жүн түрінің қалпы.
Қоңы - малдың жағдайы, семізділігі.
Іс-әрекеттің қауіпсіздігі - адамның іс-тіршілігі мен қауіп қатер бір-
бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер.
Қауіпсіздік - бұл әрекет кезіндегі қауіп-қатердің болмайтындығы айқын
болған жағдай.
Санитариялық киім - бұл ет және ет өнімдерінің, сүттің, жұмысшылар киімі
арқылы микропбен ластану мүмкіндігінің алдын алушы құралдың бірі.

ПІКІР

Жоба тақырыбы: Оңтүстік меринос қойының төлін жаңа жүнді-етті бағытта
австралиялық типтерімен жұмыс істеу.

Пікірдің мазмұны: Дипломдық жұмысы Оңтүстік меринос қойының төлін жаңа
жүнді-етті бағытта австралиялық типтерімен жұмыс істеу және оны өсіру
туралы жазған жұмысы жалпы бөлімдерді толық қамти отырып, мал өсіру
кезеңдерінде жұмыс жүргізген Төлеби ауданы Бірлік шаруа қожалығында
практикада болып, төл түсу кезеңінде 5- наурыздан 6- сәуірге дейін төл түсу
кезеңін толық көріп, қой қоздату оны сақмандарға бөлу, күтіп бағу, қойларды
сұрыптау жұмыстарына қатыса отырып, шаруашылықта жүріп жатқан жұмыстарға,
мал басына, азық дайындауына, қора жайларына мән берген. Жалпы сипаттамасы
дұрыс бағытталған. Жас маман ретінде енді қалыптасып келе жатқанын көрсете
отырып, шаруашылықта малдың өсу кезеңдерін түгел сипаттаған. Малды
асылдандыру жолдарын меңгерген қойды сұрыптау (бонитировкалау) төлдету,
бағу, күту, қашыру, қыстату жаз-күз жайылымдарын пайдалану. Малдан шығатын
жүн, ет өнімдерін алу жолдарын меңгерген. Келешекте мамандығы бойынша жұмыс
істеуге қабілеті жеткілікті, ізденгіш жұмысқа деген ынтасы мол, өзіне талап
қоя біледі. Яғни азаматша Акимханова Құралай болашақта жақсы еліне
еңбектілігімен көріне білетін білікті маман болып шығады деп сенемін.

Пікір білдірушінің аты-жөні ___________________________________ ______

Ғылыми атағы ___________________________________ __________________

Ғылыми дәрежесі ___________________________________ _______________

Жұмыс орны ___________________________________ __________________

Қызметі ___________________________________ _______________________

Қолы_______________________

Түйін

Оңтүстік меринос қойын өсіру ерекшеліктері, оларды бағып-күту
кезеңдері, қашыру, қыстату, көктемде төлдету, қойды қырқу, тау жайылымына
шығарып бағу, қойды асылдандыру жұмыстарын жүргізу, осы бағытта келешекте
жұмыстар жүргізе білу.

Резюме

Особенности выращивание мериносовых овец в условиях Южной
Казахстанской Области. Зимовка, весенний окать переводах в природу.
Введение селиционных работ на фермах по отбору лудших ягнят.

КІРІСПЕ

Елдің тамақ өнеркәсібінің дамуына бірден бір сала ауыл шаруашылығы екені
дүниежүзіне мәлім. Ауыл шаруашылығы дамыған елдерде ешқашан ашаршылық,
жетіспеушілік, соның арқасында қымбатшылық болмайды.
Қой шаруашылығы негізгі көп шығын шығармай, әрі бағуға ыңғайлы қазақтың
мал бақсаң-қой бақ, оның пайдасы көл-көсір демекші қой малы әрі таза,
сапалы ет, жүн, береді.
Мал шаруашылығын өнімдерін өндірудің және оның сапасын арттырудың
айтарлықтай резерфтерінен сүт өндіру мен қайта өңдеудің технологиясын
сақтау, өндірілетін өнімнің өзіндік құнын мал ауруларының болуын төмендету
жас мал төлдерір өсіргенде шығынға жол бермеу сияқты іс-шапалар болып
табылады.
Малда-жақсы қыстап шыққан кезде қойдың жүні жақсы өсіп, штопельдері
дұрыс болады. Әрі төл түсуіне өте көп әсер етеді. Яғни саулықтар қоңды
болған кезде, туған қойлардың сүті мол болып, қозылар тоқ болып, тез өседі
екен, біз оны өзіміз көрдік.
Туған қоңды қойлардың қозылары тез жетіліп, қоңы төмендеу қойлардың
қозылары элсіздеу кейбірі уызға жарымай, қолдан тамақтандыруға тура келеді.
Яғни сүтті қойларға емізіп алып отырдық.
Саулықтарға төлдеуге ай қалғанда әр басқа шөптен бөлек 0,3 г жем беріп
отырады. Төлдеген кезде бұл саулықтарға 0,3 г жем, 0,5 кг дейін жоңышқа
беріп отырады. Яғни қосымша жайылым басқа төлдеген саулықтарға күтімі
күшейтіледі.
Төлді өсіруге үлкен мән беру керек екенін академик Медеубеков Қ.У.,
Кулешов П.А., Ермеков М.А. басқа да ғалымдардың іс-тәжірибесі көрсеткендей
бағзы заманнан өсіріп бағып күту мәселесі жақсы қойған жағдайда одан
келешекте жақсы өнім алуға болатыны белгілі болған.
Жалпы қазіргі таңда қой саласы болса да бұрын5ыдай асыл тұқымды
шаруашылықта арнайы төлдеп өсіру үшін асыл тұқымды шаруашылықтар бар
болғанымен олар өзінен басқа шаруашылыққа сатпайды. Сол себептен әр
шаруашылық өз төлін өсіріп, оны бағалау (бонитировка) өткізіп отыру керек.
Сол сияқты Төле ауданы бірлік шаруашылығы Бірлік өндірістік бірлестігі
Оңтүстік биязы қойын өсіретін асыл тұқым шаруашылық болып оңтүстік ауыл
шаруашылық басқармасының жолдамасы арқылы ауыл шаруашылық министрлігінің
бұйрығымен асыл тұқымды Оңтүстік биязы қойын өсіруші болып бекітілген (2007
жылы).
Төлді өсіру үшін оны келешекте жоғарғы сапалы мал беру үшін
шаруашылықтарда мына факторлар болуы шарт:
1 Мал азығының жеткілікті болуы;
2 Малды бағып-күту үшін жағдайы жақсы болуы;
3 Малды жастай бағып жүргізу денесі ұзақ тау жайылымдарына
бейімдеу.
Осы факторлар дұрыс жолға қойылған жағдайда, қозыны бөліп алған соң
жынысына, жасына, салмағына қарай бөліп алып, оларды қосымша
тамақтандырады. Дегенмен қозына бөліп алған соң бір ай көлемінде әжептеуір
тірідей салмағын жоғалтып қоңы түсіп қалады. Осы қозылар салмағын көп
жоғалтып, қоңы төмендесе, сол өсу кезеңі келешекте ірі қой болуына көп
әсері болады. Міне осы жағдайды болдырмас үшін келешекте шаруашылық үшін
өсіретін малды жақсы жемдеп, көк балауса беріп отырса, бұл төлдер көп
салмақ жоғалтпайды. Келешекте ірі болып өсіп тұқымының негізін сақтайды.
Саулықты қыстатуға үлкен мән беріліп күнделікті таңертен (2-2,5 кг) жем
беріп жайылымға жіберіп отырады. Яғни төлді алашға кірісер алдында
саулықтарға 0,3 г жем беріп төл алуға дайындала бастайды.
Төлді алу науқышан шаруашылықта мұқият дайындалып, қораларды жылытып,
дезинфекциялап мал төлдетуге керекті инвенторларды (құрал-сайман) керек
жарақтарды түгелдеп, адамдармен қамтамасыз ете бастайды.
Төл негізінен наурыз айының 20-нан бастап түсе бастайды, бұл жерде
Бірлік өндірістік бірлестігінде төл алу науқаны бастала салып барлық
еңбекшілер төл алуға жұмыла кіріседі. Биязы қойының төлін алу басқа,
қойларға қарағанда біршама ауырлау, төл түскенде қозы жүні тықыр, тез
аяқтанбайды. Биязы жүнді қозылар егіз туылса оларды тез арада бөлек
клеткаға қойып екеуін ауыздандыру қажет.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Таза тұқым өсіру

Оңтүстік меринос биязы жүнді етті қойы 1950-1955 жылдары күрделі сіңіре
қашыру арқылы биязы қошқар мен жергілікті қазақи ірі жүнді саулықтары ұзақ
мерзімде шығарылды. Бұл қой тұқымын шығару үшін биязы жүнді қошқарлар,
кавказдық алтайлық, ставропольдық, грозныйлық қошқарларды пайданалып,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарындағы шаруашылықтарында шығарылды. Бұл
жерде Оңтүстік Қазақстанда, Күйік, Жданов совхоздарында жүйелі жұмыс
істелінді. Жамбыл облысында Мерке ауданы, Мерке совхозы Луговой ауданы
Ленин атындағы совхоздардц негізгі жұмыстар жүргізілді. Оңтүстік меринос
қойы жергілікті жерге бағытталған конституциясы мықты, туғыштығы жоғары
бағаланды (140-150 қозы әр 100 аналықтан).
Бұл қой жыл бойына жайылымға бейім ұзақ шөл-шөлейтті жерлерге, таулы
жайылымдарды жақсы пайдаланатын, тез оңалатын яғни аз шығын мен мол өнім
беруге қолайлы мал болып қалыптасты. Көп жылғы іс-тәжірибе көрсеткендей бұл
қой тұқым қуалаушылық қасиеттілігін жақсы сақтаған және ұрпағына бағалы
қасиетерін беріп отырады (генотиптік формасын, мықтылығын, шыдамлығын,
жергілікті жерге бейімділігін) беріп отырады.
Оңтүстік меринос қойының кемшілігі таза жүн шағымдылығы салыстырмалы
түрде төмендеу болып шықты. Соңғы 1974-1995 жылдары бұл Оңтүстік мериносын
өзгерту мақсатында Австралия асыл тұқымды қошқарларын көп пайдаланады.
Оңтүстік меринос қойының жүн түсімі И.П.Феив (1975) тәжірибесіне жүннің
штапельдік шаиырлылығы арқасында тұсақтардың 15,0-26,5 пайыз оның
ұзындығына биязы жүн шағымдылығы жоғары болмаса ол сынғыш, қатты,
жылтырлығы нашар болады. Яғни Ч.С.Захидовтың тәжірибесінде Оңтүстік меринос
қойының штапелінің 23 бөлігі кір болады.
М.Ф.Иванов (1940ж) өз еңбектерінде биязы жүнінің жүн шайырлылығы өте көп
болса, ол мал үшін зиян, себебі өте көп құнарлы тамақ тілейді. Яғни малдың
өзіндік құны жоғарылап кетеді. Н.И.Николаев (1970ж) айтады биязы жүнді
қойлар өте жүн тері шайырлылығы жоғары болмауы керек дейді. Себебі ол
жағдайда жүн ұйысқан мал еті нашар дамиды дейді.
А.В.Метлицкийдің (1980) тәжірибесінде Оңтүстік меринос қойы бүкіл
денесінде жүн ұзындығы бірдей емес. Яғни бүйірінде жүннің ұзындығы,
арқасына қарағанда екі сызықша 2-1,5 см ұзын. Бұл көрсеткіш іс-тәжірибе
жүргізген малдардың барлығына анықтаған 60 пайыз, дегенмен бұл қой жүнділік
жағынан жақсы көрсеткішке жеткен. Бұдан бөлек (А.И.Петров, А.В.Метлицкий)
1972 жылдары жүргізген іс-тәжірибесінде бұл қойлардың жүні бүкіл денесінде
біркелкі емес. Әсіресе, бүйірі мен бауырында көп айырмашылық бар. Көп
жағдайда бауырында жүн үйысқан штопелі білінбей қалады.
Осы кемшіліктерін жою мақсатында 1970 жылдан бастап, қан құю арқылы
Австралия қошқарымен жаппай қашыруды қолға ала отырып, 1997 жылы Медеубеков
К.Ү, Метлицкий А.В басшылығымен Оңтүстік Қазақстан мериносының жаңа типін
шығарды. Бұл мал жүні жағынан біркелкі штофпелі өте тамаша, жүні 58-64 м.к.
болып бұрынғы сарылау түсі ақшыл болып ауысты.
Бұл жұмыс Оңтүстік Қазақстанда Күйік асыл тұқымды қой заводында,
Алтынтөбе совхозында Жамбыл облысы Мерке асыл тұқымды қой заводында,
Ленин асыл тұқымды қой заводында іске асырылып жақсы нәтиже берді.
Дүние жүзінде академик Бальмонт В.А өз еңбектерінде 1960 жылы мал
тұқымын шығаруда сіңіре (ввондная) қашыру басты бағытты түпкілікті
анықтайды, деп айтса, Метлицкий А.В,Қетров А.И осы бағытты қолдана отырып
Оңтүстік мериносын және оның жаңа типін австрало-Оңтүстік қазақтың биылғы
жүнді қойын шығарды.
Алғашқы шыққан Оңтүстік меринос қойының жүні келте, сирек, жүннің
тұтастығы (рунасы) бұзылып, құммен, топырақпен тола берді оны жөндеу үшін
жүн өнімділігін арттыру мақсатында әртүрлі алынған саулықтарды биязы жүнді
бекітілген қорада қошқарларымен қашырды (кавказдық, ставропольдың
грозныйлық) бұл малдар Оңтүстік меринос қойын шығаруға негізгі жасын
анықтады.
Сонан соң бұл малдардың жақсы стандартқа сай қойларды өзімен өзін
қашырды. Бұл ұзақ мерзімде (отбар) теріп алу арқылы бұл қойлар
жайылымды жақсы пайдалануы, қысқы жайылымға жақсы төзімділігі
сақталған, Оңтүстік меринос қойы салыстырмалы түрде терісі кең
жиырмаған тек алдында төстің үстінде азырақ салбыраққы (фартук) бар. ,
Оңтүстік меринос қойының таза шығымды жүні 50 пайызға жетеді, бұл
көрсеткіш басқа биязы қойларда төмендеу еттік қасиеті жағынан тез жайылымда
оңалғыш, етінің сапасы жақсы сүбелі болып келеді. Әсіресе тау жайылымда
бағылған кезде (жазда) тез семіріп қой қашырымға түскенге дайын болып бұл
қонып ұзақ сақтауға бейім мал. Бұл қойлардың бір жасар еркек бағуға
қойғанда тэжірибе күнін асыл тұқымды қой заводында 1,5 мың бас қой 2,5 айда
әр қой саны 65-70 кг жоғарғы қоңдылықта өткізілген яғни бұдан көрініп
тұрғандай, бұл мал ет өнімін беруі жоғары бағаланған саулықтары жыл он екі
ай жайылымды жақсы пайдаланып төл бергіштігі жоғары болды. Алдыңғы қатарлы
шопандар Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданы, Күйік совхозы аға
шопандар: Балқыбеков Ш, Абенов Ж 130-150-ден әр 100 аналық бастан төл алды.
Жамбыл облысы Мерке Луговой ауданы Оспанов С, Балапанов Н, 125-140-тан төл
өсіріп Оңтүстік меринос қойын немесе жағдайы төлдейтінін көрсетті.
Дегенмен, бұл малдың төлдеу кезінде ерекшелігі бар, төл жаңа туған кезде
бұған күтім болуы шарт. Яғни саулық төлдеген кезде қоңы жоғары болса төлі
тірі, тез есейіп, сүті жақсы ауызданып өзі аяқталып кетеді.Туылған қозыға
жағдай жасау керек әсіресе егіз қозылар алғаш туылған кезде әлжуаз болады.
Бұлар туғанда қозы далада қалмау керек. Көктемде жері сыз болады, далада
туылған қозы жазда шартты түрде өкпе болып ауырып жарамай қалады. Есалиев
О, Ожирельев Г.Ф -тердің жүргізген тәжірибесі.
Таза тұқым өсіру үшін оңтүстікте Жамбылда, Шымкентте арнайы племстанция
құрылып жалпы Қазақстан бойынша таза тұқымдарды қолға алу мақсатында
племтрест құрылып арнайы сол бағытта плем совхоздарды мемлекет ұстап
отырды. Таза тұқымды малдарды өсіретін шаруашылықтар оңтүстікте Күйік асыл
тұқымды қой заводы, Шалдар асыл тұқымды совхозы, Алтын төбе тұқым
шаруашылық, Жданов совхоздары ондаған жылдары таза тұқым өсіріп, облыс
республика көлемінде қошқарлар сатып отырады.
1972 жылдан бастап бұл тұқымды австралиялық қошқарлармен қашыру қолға
алына бастады. Басты мақсат - оңтүстік биязы жүнді қойының сарғыш түсті
шайырын алып, бүкіл денесіндегі жүннің ұзындығын, иректігін бірдей ету және
жүннің бағасын арттыру мақсатында жұмыс істеліне бастады.
Бұл жұмыстар негізінен жоғары да айтылған шаруашылықтарда, Австралиядан
алынып келген қошқарлармен жергілікті оңтүстік жүнді қойларын қашырып, одан
шыққан төлдерді өсіріп, сұрыптау арқылы жүйелі түрде жүргізіліп отырудың
арқасында 1999 жылы австрало-оңтүстік биязы қойының жаңа типі шығарылды.
Бұл типтің ерекшелігі 90-95 пайыз ақ шайырлы, орта-ортадан жоғары, иірлігі
бүкіл ұзындығы бойында бірқалыпты, әдемі көріністі еттік қасиеті жоғары
бағаланған. Бұл типтегі қойлар мықты конститукциялы, көрінісі жақсы дамыған
сүйекті аяқтары түірқтары бірдей тік.
Бұл типті шығарған Күйік совхозында 50 мың қой, соның ішінде саулық 22
мың болды. Қазіргі бүкіл облыста өсіріліп отырған биязы жүнді қойлардың
барлығында австралия қошқарының жүндік қасиеті көрініп тұр. Біз барған
Ақсай өндірістік кооперативі таза тұқым өсіру үшін жылда қашырымға 4 асыл
түдымды қошқарын облыстың Племстанциядан алып отырады.
Оңтүстік биязы жүнді қойларының жүні алғашында денесінің әр жерінде
әртүрлі болды деп көрсетеді-Метлицкий А.В 1985 жылғы еңбегінде бүйіріндегі
мен арқа жүнінің ұзындағы 2-1,5 см. Яғни арқа жүні бүйірінен қысқа болған.
Бұл көрсеткіш ұрғашы тоқты, еркек тоқтыларда да байқалған.
Дүние жүзінде биязы жүнді қойлардың ең бағалысы австралиялық қойлар
болып саналады. Олардың жүні барлық биязы жүнді қойлар ішінде өте жоғары
бағаланады.
Бұл қойлар жүні бүкіл руна бойынша біркелкі, ұзындығы бірдей, беріктігі
жақсы, серпімді, жылтыр, шайырлығы тамаша, аппақ.
Бұл шайырлығы малды жауын-шашыннан, желден жүннің ластауынан сақтайды.
Австралиялық қойлардың жүні дүние жүзінде жеңіл өнеркәсінде жоғары
бағаланады. Оны бүкіл ғалымдар жоғары бағалаған.
Академик Кулешов П.Н 1943 жылда бірнеше рет атап көрсетті. Австралиялық
биязы жүнді қойлар өте жақсы ауа райы тұрған жері, жақсы біліктілік
сұрыптау арқылы бағасы жоғары жүнділік шығымы өте жоғары 55-62% таза талшық
шығуы арқылы дүние жүзіне жайылды.
Академик, ауыл шаруашылығы ғылымы докторы Фейхман Е.К 1965 жылы өте
бағалы жақсы австралиялық биязы жүнді қойына пайдалануды жазды.
Бұл жерде Ермаков Г.Е Бешковский 1934 жылы биязы жүнді қойларға
пайдалана бастады.
Алғашқылардың бірі болып Литовченко Г.Р 1960-63 жылдары үлкен мән беріп
алтай мериносы қойларын австралиялық қошқарлармен қашыра бастады. Бұл жолда
Саников М.И, Абонеев 1985 жылы ставропольібиязы қойларына, Шияпов И.Е,
Кундргонев М.И. 1979 жылы грозный қойларына, Лущихин 1975 жылы, Лющихина
В.М. 1980 жылы қырғыз биязы жүнді қойларын, австралиялы қошқарлармен
шағылыстырғанда барлық төлдердің көрсеткіштері жақсарып, жүндерінің
жылтырлығы жақсарып шайырлығы аппаақ болды, неғұрлым көбірек қан құйылған
қойлар австралиялық қойлардың көрсеткішіне жақындады, жүннің шығымдылығы
артты.
Медеубеков К.У. 1975 жылы Овсянников А.И. 1968 жылғы іс тәжірибесінде
жас кезінде әртүрлі тұқымнан туылған қойлар тез өскіш, тамақты жақсы
сіңіруімен тез оңалатынын көрсеткен аралас қашыру негізінен малдың
организмі нығая түсіп тез өсуі байқалған.
Оңтүстік меринос қойын австралиялық қошқармен қашырғанда, оңтүстік
меринос қойларының бірінші ұрпақтарының жүні өзінің құрдастарына 10-12
пайызға артық болған.
Таза оңтүстік меринос қойының жүні 3,4 кг болса, ал сонымен жасты
австралия қошқарының қашырылып алынған тоқтының жүні 3,75 г болған.
Ал еттік қасиеті де жоғарылаған. Бұл көрсеткішті зерттелген Волосиков
В.В., Ожирельев Г.Ф. бірінші буын тоқтылар өздерінің құрдастарының 8-10 кг
артық болған.
Дегенмен малды кезең кезеңмен басқа тұқыммен қашырып отыру
малдың өнімділігін арттырып отырған деп дәлелдейді Виномеков А.А.,
Тельбиев Т.К. 1979 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай жақсарту мақсатында Петров А.И.,
Метлитций А.В. 1989 жылы әрі төзімділігін, беріктілігін сақтай отырып,
австралия қойының жоғары сапалы жүнін ендіру арқылы оңтүстік биязы жүнді
қойының еттік қасиеттерін бақылағанда бірінші және төртінші буындағы
төлдердің еттік жүндік қасиеттерінде шамалы ғана өзгерістер болған.
Дегенмен бірінші буындағы тоқтылар төртінші буындағы тоқтыларға
қарағанда еттілігі сәл жоғары болғаны байқалды. Яғни қайта-қайта
австралиялық қошқармен қашырғанда, яғни % төлдердің еттілік көрсеткіші
төмен болды деп көрсетеді.
Яғни австрало-оңтүстік меринос қойын өсіру үшін қошқарларды мұқият
зерттеп 38 қандық австрало- оңтүстік меринос қошқарлары ең жақсы
нәтиже берді деп жазады өз еңбегінде Спиваков В., Кознитно 1998 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай дамыта түсу мақсатында Оңтүстік
Қазақстан облысы Қазығұрт ауданы Күйік асыл тұқымды қой зауытында 1985-1994
жылдары іс-тәжірибе жүргізіп жақсы нәтижеге жеткен. Бұл жоспар жүргізген
ісі төмендегі кестеде көрсетілген.

1-кесте
Тұқымы мен қоңдық бөлімі

Тұқымы мен қоңдық бөлімі Төлі
Қошқар саулық
О.Н.М. О.Ң.М О.Ң.М
А.В О.Ң.М 12А.В-О.Ң.М
А.В ½ АВ.О.Ң.М ¾ А.В-О.Ң.М
¼ А.В. О.Н.М 12А.В.О.Ң.М 38 АВ-ОҢМ

Түсініктеме: АВ - автралия мериносы;
ОҢМ - Оңтүстік мериносы;
АВ х ОҢМ - автралия оңтүстік мериносы.
Осы іс-тәжірибеде төртінші группа жас малдар алынып:
I группада — таза оңтүстік меринос.
II группада – 1 2АВ*О.Ң.М
группада – 34 АВ* ОҢМ
группада - 38 АВ х ОҢМ.
Бұл алынған төлдер барлығы бірдей жағдайда күтіліп бағылды. Бұл еркек
тоқтылардың жүнін бүйірінен, арқасынан, сауырынан және бауырынан өлшеп
отырды, саулықтарды бүйірінен және арқасынан өлшеп отырды.
Саулықтарды күзде қашырым алдында таразыға салып, салмағын анықтап
отырды. Ал қошқарларды көктемде - күзде екі рет өлшеп отырды. Көктемде
сұрыптау кезінде классын анықтау үшін, ал күзде күйін білу үшін.
Малдарды күзде қашырым алдында 0,3-0,4 г саулықтар үшін, 7-1 кг
қошқарлар үшін жем беріп отырады.
Бұл тәжірибеде ең жақсы көрсеткіш 38 автрало-оңтүстік меринос қойлары
жүнді етті болып шықты. Осы группадағы қойлар 4,4 кг саулықтар, 10-12 кг
ірі қошқарлар жүн беріп, тірілей салмағы саулықтар 53-65 кг, қошқарлар 95-
120 кг болды. Жалпы Қазақстандағы биязы жүнді қойларын австралия
қошқарларымен қашыру көп нәтиже берді деп көрсетеді а.ш.ғ.д. Нартбаев А.
1995 жылы. Автрало-Бесқарағай биязы жүнді қойлары жүн шайырлығы артып
бұрынғы бүкіл жүннің иректігі бірдей жуылған жері аз, жүн өте жақсарған.
Бұл тэжірибе нәзік биязы жүнді қойына да жасаланып, ол жақсы нәтиже берді
деп жазады Метлицкий А.В., Ахмедова М. 1986 жылдары.

1.2 Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру ерекшеліктері

Қой төлдету Оңтүстікте негізінен наурыз-сәуір айларында жүреді.
Саулықтарды төлдету алдында 1-1,5 ай бұрын күтімін жақсартып, оларға
қосымша азықты көбейтіп, яғни әр бас саулыққа 0,300 г жем беріп нашарлаған
қойларды бөлек күтімге алады.
Жалпы қозы өсіру үш кезеңге бөлінеді:
Көктемгі төлдету
Қозыны күтіп бағу
Қозыны анасынан бөлу
Көктемгі төлдету кезеңі ең жауапты кезең болып саналады. Осы кезде
қозылар суықтап қалмау керек. Яғни, сақмандарды жақсы қадағалау оларға
арналған жайлар жылы, құрғақ, анасының сүтіне жору керек. Бұл уақытта
қозылар анасынан ажырап қалмас үшін, оларды алғашқы күндері 5-10 бастан
ұстап, есейген сайын сақманды ірілендіріп отырады. Сақмандар 1 ай көлемінде
іріленіп болған соң олардың алғашқы тобын бірбөлек 200-350 бас, екінші
жартысын 300-400 бас бөлек ұстаған дұрыс. Себебі ірі қозылар ұзақ жайылымға
бара береді, ал жас қозылар ілесе алмай қалады. Жаз бойы екі бөлек болып
тамыз айларында теңесіп кетеді.
Қозыны өсірудің тағы бір жауапты кезеңі , ол қозыны анасынан ажырату,
яғни өз алдына отар етіп шығару. Бұл кезеңде анасының сүтінен ажыраған
қозылар тез қоңдылығын жоғалтып, нашарлай бастайды, яғни әр көп қозылар
анасының сүтіне сүйеніп жүргендіктен оларға жағдай жасауымыз керек. Ол үшін
жас бөлініп алынған қозыларға жақсы жайылым, таза суат, қосымша жем беріп
отыруымыз керек. Жақсы жағдай жасалмаған қозылар бірінші қыста көп шығынға
ұшырап кетеді. Жалпы төл алу үшін қойларға әр кезеңмен қошқарға саулыққа
күтім жасай білу керек.

2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ

2.1 Ақсай шаруа қожалығына жалпы сипаттамасы

Бұл шаруашылық 1996 жылы бұрынғы Төлеби ауданы коммунизм колхозынан
бөлініп шығып Ақсай шаруа қожалығы болып құрылған. Тұрған жері облыс
орталығы Шымкент қаласынан Солтүстік Шығыста 55 км, ал аудан орталығы
Ленгер қаласынан Солтүстік бағытта 45 км.
Ақсу өзенінің бойында, жерді пайдалану саласы әртүрлі рельеф шөлді таулы
шөлейтті жерге орналасқан. Қой шаруашылығы өзіне лайықты дамыған.
Ірі қара, жылқы шаруашылығы, сол мәдени елді мекенінде жақын орналасқан,
ал қой шаруашылығы төменінде шөлді аумақта Талдыбұлақ деген жерде
орталықтан 85 км қашықтықта қыстауда ұсталады. Жазда тауға Ақсу-Жабағылы
тау сілемінде Сары-айғыр шоқысында жайылымда болады. Қой шаруашылығы
Оңтүстік меринос қойын өсіреді , әр жылғы көрсеткіштері әр түрлі дегенмен
қой тұқымы таза сақталған.
Жалпы Ақсай шаруа қожалығында жалпы жер көлемі 10200 га. Жер, оның
егіндік жері 2150га.
Қалған жері шабындық және жайылым. Тұрған жерінің ауа райы қоңыр-
салқын,тау бөктері басым келеді.
Қысы онша қатал емес, кей жылдардан бөлек.
Тап биыл 2012-13 қысы қатал өте суық болды. Дегенмен жер жағдайы
әртүрлі, қой шаруашылығы төменде (отгонда) Талдыбұлақ деген жерде қысталады
екен

3-кесте
Жалпы егістік жерге егілген екі жылдық көрсеткіш

№ Егістік түрлері Егілген жер көлемі,га Алынған өнім 2011
2011ж 2012ж Бір жыл 2011 Барлығы
1 Бидай 300 360 15ц 450
2 Мақсары 370 460 7,8ц 288
3 Жоңышқа 1100 1180 28ц 308
4 Жүгері 110 50 300ц 310
5 Пар 260 80 - -
6 Барлық екпінше 2150 2150 - -

Есепші күнде төлдеген қойды есепке алып жазып отырады. Қой туған кезде
қозыны саулықтың алдына қояды, ол жалап қозыға ауыздан дарыиды.
Бұл төлдеген қозыны бірінші екінші күндері жеке клеткаларда саулықпен
бірге қояды. Екінші үшінші күннен бастап сақман құрады. Алғашқы сақманды 5-
10-нан бастап құрайды. Оларды күн өткен сайын бостарын бірін теріп қосып
көбейте береді. Яғни қозылар есейген сайын сақманды ірілендіріп басын
көбейте береді. Қозының 4-5 күнде құйрығын кесіп, кескен кезде йодпен өңдеп
жібереді, төлді біріктіре келіп бір отар қойға 2-3 сақман жасап қояды.
Сонан соң бір отар қойды бір айда екі сақман болып бағылады. Бұл кезеңде
төлдеген қозыларды әлсіздерін бөліп алып, оларды жеке күтімге алады.
Төлдеген; кезде қойларға қосымша құрама жем болмаса туралған жем болғаны
жөн. Көктемгі жайылымды негізгі жайылымға ерте шығарып, раң көктемгі дала
шөптерін бидайық, мыңбас, ажырақ, сасыр, шырыш, қара дүмбі сияқты шөптермен
азықтандырып, тез көтеріледі. Бұл кезеңде наурыз, сәуір, мамыр айларында
жайылып, мамыр айының ортасында қойды шаруашылық тұратын Мәдени ауылына
айдап, сол жерде соңғы 3 жылдық мал басы көрсеткішін анықтайды.

4-кесте
Мал түрінің соңғы жылдардағы көрсеткіштері

№ Мал түрі 2010жыл басында 2011жыл басында 2012.01.04
1 Қой 2110 2480 3100
2 Жылқы 65 76 120
3 Ірі қара 165 175 280
4 Сауын сиыр 90 110 150

Бұл жерде көріп отырғандай жылма-жыл мал басы аздап болсада өсуде.
Оңтүстік меринос қойының жалпы бағып-күтілуі бұл өңірде өте қолайлы.
Бірлік өндірістік бірлестігі қой шаруашылығын ұстауға бейімді, табиғаты
әр алуан. Яғни тау жайылымында, күзде орталықта, қыста отгонда ұстауға
мүмкіндігі бар. Оңтүстік меринос қойы жайылымды жақсы пайдаланып, яғни
ұстау арзан әрі пайдалы.
Бұл шаруашылықта төл алу наурыздың 20-нан басталып сәуірдің 25-не қарай
аяқталады. Төл алуға үш отар саулық түседі екен. Бұл төл алу науқаны
Талдыбұлақта өтеді, қорада жеке клеткалар құрып әр отарға 5-7 көлемінде
сақманшы беріледі, бұдан бөлек әр отарда қойды қырқады. Сол қырқым кезінде
негізгі өнім төл болса, екінші өнім меринос (биязы) жүні екенін ескерсек
Төле ауданы бірлік шаруашылығы соңғы үш жылда әр қойдан алатын өнімі
төмендегіше болып көрінді:

6 – кесте
Бірлік өндірістік бірлестігіне мал азығын дайындауға үлкен мән берген

Азық Өлшем бірлігі 2009 2010 2011 2012
Ірі шөп Тонна 710 750 760 760
Құрама жем Тонна 60 70 82 100

Бұл кестеден көрініп тұрғандай мал азығын дайындау бірқалыпты қарқынмен
дайындалуда, негізінен мал азығын дайындау екпелі шөп жоңышқа, дала
шөптерді ору.

5 -кесте
Үш жылдың жүн өнімдері көрсеткіші

Жылдар Қырқымға түскенӘр бастан Барлық Сатылу Барлық
қой саны алынған жүн, алынған бағасы, кг түскен
кг жүн,ц теңге
2010 1800 3,4 61,2 180 тнг 11016
2011 2100 3,7 67,7 200 тнг 13540
2012 2450 3,12 76,0 250 тнг 19000

Бұл кестеден көрініп отырғандай мал басы жылдан-жылға азырақ өсім
болғанымен. 2010 жылы әр қойдан алынатын жүн өткен жылдар мен
салыстырғанда едәуір төмендеген. Мұның басты себебі биылғы қыстың ұзақ ауыр
болғанын көрсетіп отыр. Яғни ауыл шаруашылығы қандай дегенімен ауа райына
көп байланысты болатыны белгі болып отыр. Оны қысқа азықты қаншалықты
тыңғылықты дайындағанымен әсері барын көрсетіп отыр.

7 - кесте
Бір малға берілген мал азыгы, бір жылда (центнер)

Жылдар Ірі сояулы шөп Құрама жем
Барлығы Оның ішінде
жоңышқа
2010 1,5 1,1 0,32
2011 1,7 1,3 0,33
2012 1,8 1,3 0,34

Бір малға берілетін азық бірқалыпты. Оңтүстік меринос қойын негізгі
жайылымда жақсы пайдаланады. 10-15 шілде айларында мал жаз жайылымға тауға
айдайды. Бұл жерде тау шөптері жас малға жағымды, шырайлы (алып) шөптері
биік өспейді. Мал жайылымдары тықыр әр алуан гүлдер бұл мал үшін өте
тиімді. Таңертеңнен кешке дейін салқын жерде ұзақ жайылады.
Негізгі Оңтүстік мериносын өсіруді қолға алып, оның австрало-оңтүстік
мериносының типі шыққан болатын, бұл тип қазіргі таңда Жамбыл облысында
жақсы нәтиже беріп тұр.Шаруашылықта мал дәрігерлік зоотехникалық жұмыстар
кезең-кезеңімен істелінеді.Яғни қойларды көктемде қырқым біткен соң, тау
жайылымына шығар алдында купкаға салып, әртүрлі кенеден жұғатын аурулардан
сақтану үшін, әрі жарақаттарын жазу үшін түсіреді. Сонымен бірге оспаға,
топалаңға қарсы емдерін жасайды.
8 - кесте
Ақсай шаруа қожалығы Оңтүстік биязы қойын өсіру кезінде 2012 жылдың
басында мынадай топтар бар екені көрсетілген

Малдың жасы, жынысы түрлері 2012 жылдағы мал басы %
Саулықтар 2500 40
Ірі қошқарлар 110 0,17
Тұсақ төлдеген тоқты 720 11
Еркек тоқтылар 600 9
Қозылар мамыр айынан бері,2008 2300 36
Барлығы 6230 100

Мал басының құрамы негізінен қойдың өсіп көбейуіне өте күрделі әсері
бар. Шаруашылықта аналық бас құрамы көп болған сайын мал басының көбеюі
жылдам әрі тиімді болады. Жайылымда саулықтар сүті көбейіп, қозылар жылдам
өсіп күнделікті салмақ қосуы артады.
Бұл жерде қойлар маусым, шілде, тамыздың соңына дейін болып, үш айда
қой-қозылар оңдалып, қоңы жоғары ортадан жоғары болып келеді. Келген бойда
қойды қозыдан ажыратып, еркек қозыларды семіз кезінде, азбай тұрған
кезінде нарықтық бағамен сатып жібереді, ұрғашы қозыларды жеке күтімге
алып, оларға 1-2 көлемінде 0,2-0,3 г қосымша жем беріп қысқа дайындай
береді.
Саулықтардың кәрісін, әр түрлі қозы түзелмей қалған малдарды бөліп алып,
оларды 0,3-0,4 г жем беріп бір ай көлемінде бағып, шаруашылық
қызметкерлеріне нарықтық бағамен беріп отырады.
Ал жас, әрі қоңды саулықтарды келесі төл алуға қалдырып қыркүйектің
соңында шөлге Талдыбұлақ деген жерге айдап малды қашырымға дайындай
бастайды.
Төлді өсіруге үлкен мән беру керек екенін академик Медеубеков Қ.У.,
Кулешов П.А., Ермеков М.А. басқа да ғалымдардың іс-тәжірибесі көрсеткендей
бағзы заманнан өсіріп бағып күту мәселесі жақсы қойған жағдайда одан
келешекте жақсы өнім алуға болатыны белгілі болған.
Жалпы қазіргі таңда қой саласы болса да бұрынғыдай асыл тұқымды
шаруашылықта арнайы төлдеп өсіру үшін асыл тұқымды шаруашылықтар бар
болғанымен олар өзінен басқа шаруашылыққа сатпайды. Сол себептен әр
шаруашылық өз төлін өсіріп, оны бағалау (бонитировка) өткізіп отыру керек.
Сол сияқты Бірлік өндірістік бірлестігі Оңтүстік биязы қойын өсіретін асыл
тұқым шаруашылық болып оңтүстік ауыл шаруашылық басқармасының жолдамасы
арқылы ауыл шаруашылық министрлігінің бұйрығымен асыл тұқымды Оңтүстік
биязы қойын өсіруші болып бекітілген (2005 жылы).
Төлді өсіру үшін оны келешекте жоғарғы сапалы мал беру үшін
шаруашылықтарда мына факторлар болуы шарт:
Мал азығының жеткілікті болуы;
Малды бағып-күту үшін жағдайы жақсы болуы;
Малды жастай бағып жүргізу денесі ұзақ тау жайылымдарына
бейімдеу.
Осы факторлар дұрыс жолға қойылған жағдайда, қозыны бөліп алған соң
жынысына, жасына, салмағына қарай бөліп алып, оларды қосымша
тамақтандырады. Дегенмен қозына бөліп алған соң бір ай көлемінде әжептеуір
тірідей салмағын жоғалтып қоңы түсіп қалады. Осы қозылар салмағын көп
жоғалтып, қоңы төмендесе, сол өсу кезеңі келешекте ірі қой болуына көп
әсері болады. Міне осы жағдайды болдырмас үшін келешекте шаруашылық үшін
өсіретін малды жақсы жемдеп, көк балауса беріп отырса, бұл төлдер көп
салмақ жоғалтпайды. Келешекте ірі болып өсіп тұқымының негізін сақтайды.

9 - кесте
Жалпы қойды азықтандыруда Ақсай шаруа қожалығында берілген азықтың
мөлшері төмендегі кестеде көрсетілген.

Малдың Малдың Орташа Мал азығының қажеттілігі
түрі жастары тірі
салмағы
1 тәулік 1 жылдық
Азықтық Қортылған Азықтық Қорытылған
өлшем протеин өлшем протеин
Ірі қара 2,5 80-90 1,80 180 680 68,0
қошқарлар жылдан 5
жылға
Саулықтар 2 жылдан 45-55 1,50 160 467 55,0
7 жылға
дейін
Ұрғашы 1,5 35-45 1,05 105 383 38,0
тоқтылар жылдан 2
жылға
дейін

Биылғы 6 айдан 125-30 0,80 90 347 37,0
айлық жылға
қозылар дейін

Малды ұстау, қарау, бағу негізгі Оңтүстік өңірде қысы-жазы мал жайылым
пайдалану қой малын негізгі кезектесіп жайылым ауыстырып отыру арқылы бағу
бұрынгы заманнан келе жатқан үрдіс екені айқын. Бұл дәстүрді қолға алған
дұрыс бағыт, жайылым өзгерген сайын. Мал тез оңалып қой жинайды, қозы тез
өседі, яғни қой төлдеп болған соң мамырда 10-15 қырқым өткізген соң қойды
ветеринарлық өңдеу жүргізіп, оларды егу жұмыстарын жүргізген соң, тау
жайылымына айдап, сол жерде малды жайып семіртеді, әрі қозылар тез өседі,
тауда ауа райы салқын, қойлар шыбын-шіркейден таза, әр 20-25 күнде
жайылымды ауыстырып отырады.
Саулықтар қашырым біткен соң саулықтарды 5 ай көлемінде азықтандырып,
уақтылы жем-шөбін жақсылап беріп, қоңын төмен түсірмей бағып түруы тиіс.
Бірлік өндірістігінде саулықтарды Талдыбұлақ деген жерде қыстатып шығады
екен. Ол жерде әр қораның жанында 70-80 тонна шөп жиналып, скирдтеп
қойылады.
Малда- жақсы қыстап шыққан кезде қойдың жүні жақсы өсіп, штопельдері
дұрыс болады. Әрі төл түсуіне өте көп әсер етеді. Яғни саулықтар қоңды
болған кезде, туған қойлардың сүті мол болып, қозылар тоқ болып, тез өседі
екен, біз оны өзіміз көрдік.
Туған қоңды қойлардың қозылары тез жетіліп, қоңы төмендеу қойлардың
қозылары әлсіздеу кейбірі уызға жарымай, қолдан тамақтандыруға тура келеді.
Яғни сүтті қойларға емізіп алып отырдық.
Саулықтарға төлдеуге ай қалғанда әр басқа шөптен бөлек 0,3 г жем беріп
отырады. Төлдеген кезде бұл саулықтарға 0,3 г жем, 0,5 кг дейін жоңышқа
беріп отырады. Яғни қосымша жайылым басқа төлдеген саулықтарға күтімі
күшейтіледі.
Саулықты қыстатуға үлкен мән беріліп күнделікті таңертен(2-2,5 кг) жем
беріп жайылымға жіберіп отырады. Яғни төлді алшға кірісер алдында
саулықтарға 0,3 г жем беріп төл алуға дайындала бастайды.
Төлді алу науқьшан шаруашылықта мұқият дайындалып, қораларды жылытып,
дезинфекциялап мал төлдетуге керекті инвенторларды (құрал-сайман) керек
жарақтарды түгелдеп, адамдармен қамтамасыз ете бастайды.
Төл негізінен наурыз айының 20-нан бастап түсе бастайды, бұл жерде
Бірлік өндірістік бірлестігінде төл алу науқаны бастала салып барлық
еңбекшілер төл алуға жүмыла кіріседі. Биязы қойының төлін алу басқа,
қойларға қарағанда біршама ауырлау, төл түскенде қозы жүні тықыр, тез
аяқтанбайды. Биязы жүнді қозылар егіз туылса оларды тез арада бөлек
клеткаға қойып екеуін ауыздандыру қажет.
Бірлік өндірістік бірлестігінде оңтүстік биылғы жүнді саулықтың төл
түскіштігін бұрынғы кестеде көрсетілген.
Жалпы мал төлдегіші биязы жүнді оңтүстік қойының орташа көрсеткіші
шаруашылықта ұсталған. Яғни төл түсімі орташа.
Мал төлден өседі десек, келешекте биязы қойын өсіре беру мақсатында
Бірлік өндірісітік бірлестігі түскен төлді аман сақтап өсіру үшін әр
отарға 10-12 сақманшы адамдар бөліп, олардың жұмыс істеу күн тәртібін
белгілеп, оларды кезегімен түнгі кезекшілікке қойып, түнде төлдеген
қозыларды отардан бөліп алып, саулықты қозысымен жеке бөліп қояды. Түнгі
қарауыл болған сақманшылар таңертең аға шопанға түнімен туған қойларды
көрсетіп оларды түгел санитарлық қырқым жасап, есепшіге өткізеді.
Таңертең бұл қойларға су беріп 0,3 г жем, 2 кг шөп беріп, сол күні
ешқаңда шығармай клеткада ұстайды.
Келер екі күндік қозыны сақмандарға бөліп алғашқы 3-5 күнде қозылардың
жағдайына қарап сақман жасай бастайды.
Сақмандарды әр жасына қарай іріктеп қамап отырады. Бұл кезде
саулықтардың тұратын жері құрғақ, таза астына сабан төселеді. Қозылар
наурыз-тамыз айларында анасымен болып, сүт еміп, отығып, жақсы өсіп
жетіледі. Туылған кезде қозъілардың салмағы 1,2-2 кг болып келеді. Сүтті
саулықтардың қозылары тез өседі.
Егіз қойлардың козылары әлсіздеу және кішірек болады. Жалпы оңтүстік
биязы жүнді қозы 10 қойдан 3-4-еуі егіз туады.
Бұл егіз туған қойларға күтімін жалқы қойларға қарағанда екі есе азық
мөлшерін көп беріп, екі мезгіл құрама жем береді.
Бірлік өндірістік бірлестігінде қойларға жемді турап, майдалап береді.
Жемнің құрамы негізінің бидай, арпаны егуге дайындаған кездегі қалған
қалдығы яғни жарма, әртүрлі шөп дәндері. Мемлекеттен құрама жем алмайды.
Қозылардың жоғарыда айтқандай, төлдеген кезде күтімі жақсы болса, яғни
жататын орын жылы, төсеніші құрғақ (сабан төселеді), қора жылы болса, шығын
болмайды. Ал тұрған жері сыз, уақтылы қаралмаса жаз айларында өкпе болып
қозы көп шығынға ұшырайды.
Көктемгі қой төлдеген кезде қозыны күтіп, баптау аға шопанға, есепшіге,
сол жерде қадағалап жүрген маманға өте көп байланысты. Біз болған
өнеркәсіпте аға шопан Алиев Нәдірде отарында 525 бас саулық бар екен.
Біз сәуірдің 7 күні барып 19-на практикамызды бітіріп қайттық. Сол
кезеңде төлдеген саулықтардың күтімін көрдік.
Бұл жерде әр күні туған қойларды күнделікті сақман жасап 2-3 күнде
іріктеп егіз туған қойларды бір сақман, ал жалқы туған қойларды қозының
жағдайына байланысты ірі қозыларды өз алдына, майда әлжуаз қозыларды өз
алдына сақман жасайды. Оның себебі әлжуаз қозылар көп қойдың ішінде анасын
таба алмай қалады. Жалпы қозы өсіру алғашқы 10 күнде мұқият қарауды талап
етеді. Сонан соң өздері анасымен бірге жайылып, отырып кетеді.
Көктемде қой төлдеп жатқан кезде жаңбырлы күндері қозыларды қорада алып
қалып, қойларды жайылымға жібереді.
Таңертен сағат 8.00-ден бастап қойларға жем беріп, тумаған қойларды
жайылымға жібереді. Содан кейін ірі сақманды, жалпы сақман соңы қозысы
өскен сайын көбейтіп, қосып отырады екен.
Қозыны өсу кезеңі бастапқыда көрсетілгендей қозы бөлімге дейін жақсы
өсіп дамиды. Ал қозыны анасымен тамыз айында бөліп алған соң, бұл төлдің
ішінен 40-50 бастай тірілей салмағы жоғары жақсы дамыған сырт пішіні, жүні
тығыз еркек тоқтыларды келесі жылға қошқар болады деп бөліп алып, ірі
қошқарлар жанына қойып, жақсы жем шөпке қойып бағылады.
Ал қалған еркек тоқтыларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.