Оңтүстік меринос тұқымына зоотехникалық сипаттама
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысын тақырыбы Оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп,
оны австралиялық тұқыммен будандастыру, дипломдық жұмыс Ақсай шаруа
қожалығы кеңшарындағы оңтүстік биязы жүнді қойының төлін өсіру, оның
қазіргі және болашағы туралы талқылап баға беріледі. Бұл дипломдық жұмыс
төменде жазылған бөлімдерден тұрады:
Кіріспе бөлімінде Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру жолдары
қарастырылған.
Әдебиетке шолу бөлімінде таза тұқым өсіру қарастырылған.
Өзіндік зерттеу бөлімінде малдың өсіп-жетілуін зерттеу, оңтүстік-қазақ
мериносы қойы тұқымының сипаттамасы және асыл тұқымды қой санының
динамикасы және кластық құрамы қарастырылған.
Негізгі бөлімінде Ақсай шаруа қожалығы туралы жалпы мәліметтер
берілген. Шаруашылықтағы оңтүстік меринос қойының төлін өсіру
ерекшеліктері, төлдің түсуі, оның өсуі, оларды бағып-күту кезеңдері,
көктемде төлдету жайлы баяндалады.
Экономикалық бөлімде Ақсай шаруа қожалығында оңтүстік меринос қойының
төлін өсіріп, оны сатудың бір жылдық шығыны қамтылған.
Бизнес жоспарлау бөлінінде Ақсай шаруа қожалығында оңтүстік меринос
қойының төлін өсіріп сонымен қатар олардың азық қоры есептеліп, оны
сатудың бір жылдық шығыны қамтылған.
Тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде қой шарушылығы зиянды және қауіпті
жағдайлары, өндірістік ортаның микроклиматы, санитарлық-техникалық іс-
шаралар қамтылған.
Қоршаған ортаны қорғау бөлімінде мал өсіретін қоражай ауасының құрамын
жақсарту, гигиеналық шараларды дұрыс жүргізу, ұйымдастыру қарастырылған.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘНДЕР
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ...13
1.1 Таза тұқым өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .13
1.2 Қозы қабылдап алу және өсіру ... ... ... ... ... ...17
1.3 Қойды төлдету және қозы алу ... ... ... ..25
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Ақсай шаруа қожалығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ..28
2.1.1 Мал өсіругн жағдай жасау-селекция
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.2 Оңтүстік-қазақ мериносы қой тұқымының сипаттамасы ... ... ..41
2.1.3 Асыл тұқымды қой санының динамикасы және кластық құрамы...44
2.2 НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2.1 Оңтүстік меринос тұқымына зоотехникалық сипаттама ... ..48
2.2.2 Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 48
2.2.3 Қожалықтағы меринос тұқымын
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ..49
2.3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.4 БИЗНЕС-
ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 ТІРШІЛІК
ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5.1 Малшаруашылық өндірісінде еңбектің қауіпсіздік техникасын
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.5.2 Өндірістік
стратегия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5.2.1 Мал қораларын желдету
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.5.2.2 Электр қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5.2.3 Төтенше жағдайлар және тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ...
2.5.2. Шаруа объектілеріндегі азаматтық қорғаныстық ұйымдасуы
... ... ... .
2.6 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ...
2.6.1 Есептеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
ӨНДІРІСКЕ
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІСТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі стандарттық нормаларға сілтемелер жасалынды.
1. Мемлекетаралык стандарт ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары
есебі. Құрылымы мен түзілу ережесі және ГОСТ 7.1.-2003.
Библиографиялық тізбек. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы
тәртібі мен құрылым ережесі.
2 Қазақстан Республикасының Селекциялық жетістіктерді
қорғау жөніндегі заңы. 1999 жыл.
3. Қазакстан Республикасының Асыл тұқымды мал шаруашылығы жөніндегі
заңы, 2001 жыл.
4. Республикалық 2001-2005 жылдар аралығында ауыл шаруашылық
өсімдіктерін, малдарын және микроорганизмдер генефондын сақтау,
дамыту және пайдалану мақсатты бағдарламасы.
5 Республикадағы 2001-2005 жылдар аралығында қой шараушылығы
жағдайын мен негізі даму бағыты. Астана, 2001.
6 ГОСТ 5111-55- қойдың қондылығы категориясы.
7 ГОСТ 5111-55- қой еті қондылығы категориясы.
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘНДЕР
1. БСО -Бүкілодақтық сауда ұйымы
2 ТМД- Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
3 АҚІІІ Америка Құрама Штаттары
4 АВМ - Австарлия мериносы
5 ОҚМ - Оңтүстік Қазақ мериносы
6 % - процент (пайыз)
7 см – сантиметр
8 кг – килограмм
9 л – литр
10 г – грамм
11. ж.ж. - жылдар
12. МТК - Мемлекеттік тұқым көшет
13. Ғ1 - будандар (бірінші. ұрпақ)
14 Сº - температура
15 С. вит. – С витамины
16 га - гектар
17 а.ө. – азық өлшемі
18. мм- миллиметр
19. ,, ± - үлкен, кіші, плюс-минус
20. мкм- микрометр
21 ц -центнер
21. т-тенге
23 А - болшама орталық көрсеткіші
АНЫҚТАМАЛАР
Элита-стандарттың ең жоғары класты малы.
Сақман - алғаш туған төлді
бөліп бағу.
Руна - жүннің тұтастығы.
Бонитировка - қойды сұрыптау.
Отбор - таңдап алу.
Инвентар - құрал саймандар.
Класс - малдың сапалы түрлері.
Табиғатты қорғау - айналадағы орман бау бақшаны күту.
Тірілей салмағы - малды тірілей өлшегенде алынатын салмақ.
Азық - малдың қорегі.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны.
Төл - қойдың жаңадан туған қозысы.
Биязы жүн - майда талшықты меринос қойының жүні.
Күйіттеуші қошқар - күйлеген қойларды іздеп табатын қошқар.
Сақманшы - төлдеген қойды бөліп, жаятын азамат.
Меринос қой - биязы жүнді қой.
Отар - көп қойдың бір табыны.
Тоқты - бір жасар қой.
Бұйра - қаракөл қозысы елтірісіндегі жүн түрінің қалпы.
Қоңы - малдың жағдайы, семізділігі.
Іс-әрекеттің қауіпсіздігі - адамның іс-тіршілігі мен қауіп қатер бір-
бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер.
Қауіпсіздік - бұл әрекет кезіндегі қауіп-қатердің болмайтындығы айқын
болған жағдай.
Санитариялық киім - бұл ет және ет өнімдерінің, сүттің, жұмысшылар киімі
арқылы микропбен ластану мүмкіндігінің алдын алушы құралдың бірі.
ПІКІР
Жоба тақырыбы: Оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп, оны
австралиялық тұқыммен будандастыру
Пікірдің мазмұны: Дипломдық жұмысы Оңтүстік меринос қойының жүн
өнімділігін зерттеу нәтижесі туралы жазған жұмысы жалпы бөлімдерді толық
қамти отырып, мал өсіру кезеңдерінде жұмыс жүргізген Төлеби ауданы Бірлік
шаруа қожалығында практикада болып, төл түсу кезеңінде 5- наурыздан 6-
сәуірге дейін төл түсу кезеңін толық көріп, қой қоздату оны сақмандарға
бөлу, күтіп бағу, қойларды сұрыптау жұмыстарына қатыса отырып, шаруашылықта
жүріп жатқан жұмыстарға, мал басына, азық дайындауына, қора жайларына мән
берген. Жалпы сипаттамасы дұрыс бағытталған. Жас маман ретінде енді
қалыптасып келе жатқанын көрсете отырып, шаруашылықта малдың өсу кезеңдерін
түгел сипаттаған. Малды асылдандыру жолдарын меңгерген қойды сұрыптау
(бонитировкалау) төлдету, бағу, күту, қашыру, қыстату жаз-күз жайылымдарын
пайдалану. Малдан шығатын жүн, ет өнімдерін алу жолдарын меңгерген.
Келешекте мамандығы бойынша жұмыс істеуге қабілеті жеткілікті, ізденгіш
жұмысқа деген ынтасы мол, өзіне талап қоя біледі. Яғни азаматша Сейлова
Жазира болашақта жақсы еліне еңбектілігімен көріне білетін білікті маман
болып шығады деп сенемін.
Пікір білдірушінің аты-жөні ___________________________________ ______
Ғылыми атағы ___________________________________ __________________
Ғылыми дәрежесі ___________________________________ _______________
Жұмыс орны ___________________________________ __________________
Қызметі ___________________________________ _______________________
Қолы_______________________
Түйін
Оңтүстік меринос қойынының төлін өсіру ерекшеліктері, төлдің түсуі,
оның өсуі, оларды бағып-күту кезеңдері, қашыру, қыстату, көктемде
төлдету, қойды қырқу, тау жайылымына шығарып бағу, қойды асылдандыру
жұмыстарын жүргізу, осы бағытта келешекте жұмыстар жүргізе білу.
Резюме
Особенности выращивание мериносовых овец в условиях Южной Казахстанской
Области. Зимовка, весенний окать переводах в природу. Введение селиционных
работ на фермах по отбору лудших ягнят.
КІРІСПЕ
Адамдардың еркін өмір сүріп қазақша айтқанда қарны тоқ, қайғысы жоқ
болады. Ауыл шаруашылығының үлкен саласының басты бағыты мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығынан түсетін өнімдер ет, сүт, жүн, қаракөл елтірісінен жеңіл
өнеркәсібіне қосымша тері былғарысы пайдаланылады. Жүнді етті бағытта биязы
жүнді қазақтың меринос қойы Алтайдың мериносы, Оңтүстік меринос қойы
жатады.
Жобаның өзектілігі қой шаруашылығын дамыту және одан жоғары өнім алу
болып отыр.
Оңтүстік-казақ мериносы қойының түқымы конституциялық өнім сапасы,
сыртқы ортаға көндігуі және басқа көрсеткіштері жөнінен енімділігі жүнді-
етті бағытта өсірілетін қойға жатады. Бұл бағыт - Қазақстанның биязы жүнді
қой шару'ашылығында ең кең тараған түрі больш табылады, тек Алматы мен
Талдықорған облыс-тары бүған қосылмайды. Міне осы бағытта мал түқымын қүрау
процесі интенсивті түрде жүріп жатыр.
Жобаның мақсаты оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп оны
австралиялық тұқыммен будандастыру және алынған ұрпақты тиімді пайдалану.
Республикада бүл бағыттың кеңінен өріс алуына жүнді-етті меринос
қойларын көбейту үшін ерекше табиғи-климат және экономикалық жағдайлар
қолайлы болып отыр.
Ғылыми жаңалығы Оңтүстік-қазақ мериносы - республикада қойдың жүнді-етті
өнім беретін бағытта шығарылған бірінші түқымы болып табылады және
Қазақстанның оңтүстік облыстарында жоспарлы түрде өсіріледі.
Оңтүстік меринос қойының кемшілігі таза жүн шағымдылығы салыстырмалы
түрде төмендеу болып шықты. Соңғы 1990-1998 жылдары бүл Оңтүстік мериносын
өзгерту мақсатында Австралия асыл түқымды қошқарларын көп пайдаланады.
Оңтүстік меринос қойының жүн түсімі И.П.Феив (1980) тәжірибесіне жүннің
штапельдік шаиырлылығы арқасында тұсақтардың 15,0-26,5 пайыз оның
үзындығына биязы жүн шағымдылығы жоғары болмаса ол сынғыш, қатты,
жылтырлығы нашар болады. Яғни Ч.С.Захидовтың тәжірибесінде Оңтүстік меринос
қойының штапелінің 23 бөлігі кір болады.
М.Ф.Иванов (1935ж) өз еңбектерінде биязы жүнінің жүн шайырлылығы өте көп
болса, ол мал үшін зиян, себебі өте көп қүнарлы тамақ тілейді. Яғни малдың
өзіндік құны жоғарылап кетеді. Н.И.Николаев (1965ж) айтады биязы жүнді
қойлар өте жүн тері шайырлылығы жоғары болмауы керек дейді. Себебі ол
жағдайда жүн ұйысқан мал еті нашар дамиды дейді.
Дүние жүзінде академик Бальмонт В.А өз еңбектерінде 1960 жылы мал
түқымын шығаруда сіңіре (ввондная) қашыру басты бағытты түпкілікті
анықтайды, деп айтса, Метлицкий А.В,Қетров А.И осы бағытты қолдана отырып
Оңтүстік мериносын және оның жаңа типін австрало-Оңтүстік қазақтың биылғы
жүнді қойын шығарды.
Алғашқы шыққан Оңтүстік меринос қойының жүні келте, сирек, жүннің
тұтастығы (рунасы) бұзылып, қүммен, топырақпен тола берді оны жөндеу үшін
жүн өнімділігін арттыру мақсатында әртүрлі алынған саулықтарды биязы жүнді
бекітілген қорада қошқарларымен қашырды (кавказдық, ставропольдың
грозныйлық) бұл малдар Оңтүстік меринос қойын шығаруға негізгі жасын
анықтады.
Қойдың бұл түқымын бекіткеннен бері (1960 ж.) оңтүстік-қазақ мериносы
өз ішінде, яғни таза өсірілді. Оны қойдың басқа тұжымдарымен
будандастыруға Күйік асыл тұқымды қой заводында, Жданов атындағы қой
еовхозында және Шанақ тәжірибе шаруашылығында жол берілмеді. Академиктер
М. Н. Лущихин мен Ә. Е. Елеманов бұл шаруашылықтардың қойларын зерттеп,
сынап көргеннен кейін оңтүстік-қазақ мериносын онан әрі жетілдіре беру
женінде қойылатын талаптар жайында қүнды пікірлер айтқан еді. Атап
айтқанда, қой басының жүнділігі женінде малды типтеу туралы бұдан былай да
жұмыс жүргізу талап етілді, өйткені бірқалыпты жүндестігі қатар, базасының
жүні көзінен төмен түсе өсіп, қатпары көп болмай, басы мен аяқтарының жүні
аздау өсті.
Жаңа тұқымның келешекте селекциялау кезінде жүнінің қалыңдығын көтеру
кажет болды және жүнінің орташа камволдық ұзындығын сақтай отырып,
штапелінің толық тұтас өсуі керек болды, сол сияқты жүнінің биязылығы
жөнінен де, жүн шуашының түсі жөнінен де көбірек типтелуі қажет болды.
Жабағы да екі сорт басым жатуы керек, талшығының біркелкі болмау
коэффициенті 23,6 проценттен артпауға тиіс, жүнңің иірімділігі айқын
көрініп тұруы керек, дүрыс және біркелкі өсуі шарт, жабағының шетіндегі
жүні 58 сападан кем болмауға тиіс.
2009 жылғы Елбасының жолдауында ауыл шаруашылығына бас көңіл аударып,
біз тек бидай өнімдерін ғана сыртқа шығарумен айналыспай сонымен қатар мал
өнімдерін көбейтіп, олардың түр-түрлерін экспортқа шығаруымыз керек дей
келіп ауыл шаруашылығына дағдарысқа қарамай биыл 120 млн теңге бөлінді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Таза тұқым өсіру
Оңтүстік меринос биязы жүнді етті қойы 1940-1975 жылдары күрделі сіңіре
қашыру арқылы биязы қошқар мен жергілікті қазақи ірі жүнді саулықтары ұзақ
мерзімде шығарылды. Бұл қой тұқымын шығару үшін биязы жүнді қошқарлар,
кавказдық алтайлық, ставропольдық, грозныйлық қошқарларды пайданалып,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарындағы шаруашылықтарында шығарылды. Бұл
жерде Оңтүстік Қазақстанда, Күйік, Жданов совхоздарында жүйелі жұмыс
істелінді. Жамбыл облысында Мерке ауданы, Мерке совхозы Луговой ауданы
Ленин атындағы совхоздардц негізгі жұмыстар жүргізілді. Оңтүстік меринос
қойы жергілікті жерге бағытталған конституциясы мықты, туғыштығы жоғары
бағаланды (140-150 қозы әр 100 аналықтан).
Бұл қой жыл бойына жайылымға бейім ұзақ шөл-шөлейтті жерлерге, таулы
жайылымдарды жақсы пайдаланатын, тез оңалатын яғни аз шығын мен мол өнім
беруге қолайлы мал болып қалыптасты. Көп жылғы іс-тәжірибе көрсеткендей бұл
қой тұқым қуалаушылық қасиеттілігін жақсы сақтаған және ұрпағына бағалы
қасиетерін беріп отырады (генотиптік формасын, мықтылығын, шыдамлығын,
жергілікті жерге бейімділігін) беріп отырады.
Оңтүстік меринос қойының кемшілігі таза жүн шағымдылығы салыстырмалы
түрде төмендеу болып шықты. Соңғы 1970-1990 жылдары бұл Оңтүстік мериносын
өзгерту мақсатында Австралия асыл түқымды қошқарларын көп пайдаланады.
Оңтүстік меринос қойының жүн түсімі И.П.Феив (1971) тәжірибесіне жүннің
штапельдік шаиырлылығы арқасында тұсақтардың 15,0-26,5 пайыз оның
ұзындығына биязы жүн шағымдылығы жоғары болмаса ол сынғыш, қатты,
жылтырлығы нашар болады. Яғни Ч.С.Захидовтың тәжірибесінде Оңтүстік меринос
қойының штапелінің 23 бөлігі кір болады.
М.Ф.Иванов (1935ж) өз еңбектерінде биязы жүнінің жүн шайырлылығы өте көп
болса, ол мал үшін зиян, себебі өте көп құнарлы тамақ тілейді. Яғни малдың
өзіндік құны жоғарылап кетеді. Н.И.Николаев (1964ж) айтады биязы жүнді
қойлар өте жүн тері шайырлылығы жоғары болмауы керек дейді. Себебі ол
жағдайда жүн ұйысқан мал еті нашар дамиды дейді.
А.В.Метлицкийдің (1975) тәжірибесінде Оңтүстік меринос қойы бүкіл
денесінде жүн ұзындығы бірдей емес. Яғни бүйірінде жүннің ұзындығы,
арқасына қарағанда екі сызықша 2-1,5 см ұзын. Бұл көрсеткіш іс-тәжірибе
жүргізген малдардың барлығына анықтаған 60 пайыз, дегенмен бұл қой жүнділік
жағынан жақсы көрсеткішке жеткен. Бұдан бөлек (А.И.Петров, А.В.Метлицкий)
1970 жылдары жүргізген іс-тәжірибесінде бұл қойлардың жүні бүкіл денесінде
біркелкі емес. Әсіресе, бүйірі мен бауырында көп айырмашылық бар. Көп
жағдайда бауырында жүн ұйысқан штопелі білінбей қалады.
Осы кемшіліктерін жою мақсатында 1970 жылдан бастап, қан құю арқылы
Австралия қошқарымен жаппай қашыруды қолға ала отырып, 1994 жылы Медеубеков
К.Ү, Метлицкий А.В басшылығымен Оңтүстік Қазақстан мериносының жаңа типін
шығарды. Бұл мал жүні жағынан біркелкі штофпелі өте тамаша, жүні 58-64 м.к.
болып бұрынғы сарылау түсі ақшыл болып ауысты.
Бұл жұмыс Оңтүстік Қазақстанда Күйік асыл түқымды қой заводында,
Алтынтөбе совхозында Жамбыл облысы Мерке асыл тұқымды қой заводында,
Ленин асыл тұқымды қой заводында іске асырылып жақсы нәтиже берді.
Дүние жүзінде академик Бальмонт В.А өз еңбектерінде 1958 жылы мал
түқымын шығаруда сіңіре (ввондная) қашыру басты бағытты түпкілікті
анықтайды, деп айтса, Метлицкий А.В,Қетров А.И осы бағытты қолдана отырып
Оңтүстік мериносын және оның жаңа типін австрало-Оңтүстік қазақтың биылғы
жүнді қойын шығарды.
Алғашқы шыққан Оңтүстік меринос қойының жүні келте, сирек, жүннің
тұтастығы (рунасы) бұзылып, құммен, топырақпен тола берді оны жөндеу үшін
жүн өнімділігін арттыру мақсатында әртүрлі алынған саулықтарды биязы жүнді
бекітілген қорада қошқарларымен қашырды (кавказдық, ставропольдың
грозныйлық) бұл малдар Оңтүстік меринос қойын шығаруға негізгі жасын
анықтады.
Сонан соң бұл малдардың жақсы стандартқа сай қойларды өзімен өзін
қашырды. Бұл ұзақ мерзімде (отбар) теріп алу арқылы бұл қойлар
жайылымды жақсы пайдалануы, қысқы жайылымға жақсы төзімділігі
сақталған, Оңтүстік меринос қойы салыстырмалы түрде терісі кең
жиырмаған тек алдында төстің үстінде азырақ салбыраққы (фартук) бар. ,
Оңтүстік меринос қойының таза шығымды жүні 50 пайызға жетеді, бұл
көрсеткіш басқа биязы қойларда төмендеу еттік қасиеті жағынан тез і
жайылымда оңалғыш, етінің сапасы жақсы сүбелі болып келеді. Әсіресе тау
жайылымда бағылған кезде (жазда) тез семіріп қой қашырымға түскенге дайын
болып бұл қонып ұзақ сақтауға бейім мал. Бұл қойлардың бір жасар еркек
бағуға қойғанда тэжірибе күнін асыл тұқымды қой заводында 1,5 мың бас қой
2,5 айда эр қой саны 65-70 кг жоғарғы қоңдылықта өткізілген яғни бүдан
көрініп тұрғандай, бұл мал ет өнімін беруі жоғары бағаланған саулықтары жыл
он екі ай жайылымды жақсы пайдаланып төл бергіштігі жоғары болды. Алдыңғы
қатарлы шопандар Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданы, Күйік совхозы
аға шопандар: Балқыбеков Ш, Абенов Ж 130-150-ден эр 100 аналық бастан төл
алды. Жамбыл облысы Мерке Луговой ауданы Оспанов С, Балапанов Н, 125-140-
тан төл өсіріп Оңтүстік меринос қойын немесе жағдайы төлдейтінін көрсетті.
Дегенмен, бұл малдың төлдеу кезінде ерекшелігі бар, төл жаңа туған кезде
бұған күтім болуы шарт. Яғни саулық төлдеген кезде қоңы жоғары болса төлі
тірі, тез есейіп, сүті жақсы ауызданып өзі аяқталып кетеді.Туылған қозыға
жағдай жасау керек әсіресе егіз қозылар алғаш туылған кезде әлжуаз болады.
Бұлар туғанда қозы далада қалмау керек. Көктемде жері сыз болады, далада
туылған қозы жазда шартты түрде өкпе болып ауырып жарамай қалады. Есалиев
О, Ожирельев Г.Ф -тердің жүргізген тәжірибесі.
Таза тұқым өсіру үшін оңтүстікте Жамбылда, Шымкентте арнайы племстанция
қүрылып жалпы Қазақстан бойынша таза түқымдарды қолға алу мақсатында
племтрест құрылып арнайы сол бағытта плем совхоздарды мемлекет ұстап
отырды. Таза түқымды малдарды өсіретін шаруашылықтар оңтүстікте Күйік асыл
түқымды қой заводы, Шалдар асыл тұқымды совхозы, Алтын төбе тұқым
шаруашылық, Жданов совхоздары ондаған жылдары таза тұқым өсіріп, облыс
республика көлемінде қошқарлар сатып отырады.
1972 жылдан бастап бұл тұқымды австралиялық қошқарлармен қашыру қолға
алына бастады. Басты мақсат - оңтүстік биязы жүнді қойының сарғыш түсті
шайырын алып, бүкіл денесіндегі жүннің ұзындығын, иректігін бірдей ету және
жүннің бағасын арттыру мақсатында жұмыс істеліне бастады.
Бұл жұмыстар негізінен жоғары да айтылған шаруашылықтарда, Австралиядан
алынып келген қошқарлармен жергілікті оңтүстік жүнді қойларын қашырып, одан
шыққан төлдерді өсіріп, сұрыптау арқылы жүйелі түрде жүргізіліп отырудың
арқасында 1994 жылы австрало-оңтүстік биязы қойының жаңа типі шығарылды.
Бұл типтің ерекшелігі 90-95 пайыз ақ шайырлы, орта-ортадан жоғары, иірлігі
бүкіл ұзындығы бойында бірқалыпты, әдемі көріністі еттік қасиеті жоғары
бағаланған. Бұл типтегі қойлар мықты конститукциялы, көрінісі жақсы дамыған
сүйекті аяқтары тұрақтары бірдей тік.
Бұл типті шығарған күйік совхозында 50 мың қой, соның ішінде саулық 22
мың болды. Қазіргі бүкіл облыста өсіріліп отырған биязы жүнді қойлардың
барлығында австралия қошқарының жүндік қасиеті көрініп тұр. Біз барған
Ақсай өндірістік кооперативі таза тұқым өсіру үшін жылда қашырымға 4 асыл
тұқымды қошқарын облыстың Племстанциядан алып отырады.
Оңтүстік биязы жүнді қойларының жүні алғашында денесінің әр жерінде
әртүрлі болды деп көрсетеді-Метлицкий А.В 1975 жылғы еңбегінде бүйіріндегі
мен арқа жүнінің ұзындағы 2-1,5 см. Яғни арқа жүні бүйірінен қысқа болған.
Бұл көрсеткіш ұрғашы тоқты, еркек тоқтыларда да байқалған.
Дүние жүзінде биязы жүнді қойлардың ең бағалысы австралиялық қойлар
болып саналады. Олардың жүні барлық биязы жүнді қойлар ішінде өте жоғары
бағаланады.
Бұл қойлар жүні бүкіл руна бойынша біркелкі, ұзындығы бірдей, беріктігі
жақсы, серпімді, жылтыр, шайырлығы тамаша, аппақ.
Бұл шайырлығы малды жауын-шашыннан, желден жүннің ластауынан сақтайды.
Австралиялық қойлардың жүні дүние жүзінде жеңіл өнеркәсінде жоғары
бағаланады. Оны бүкіл ғалымдар жоғары бағалаған.
Академик Кулешов П.Н 1940 жылда бірнеше рет атап көрсетті. Австралиялық
биязы жүнді қойлар өте жақсы ауа райы тұрған жері, жақсы біліктілік
сұрыптау арқылы бағасы жоғары жүнділік шығымы өте жоғары 55-62% таза талшық
шығуы арқылы дүние жүзіне жайылды.
Академик, ауыл шаруашылығы ғылымы докторы Фейхман Е.К 1958 жылы өте
бағалы жақсы австралиялық биязы жүнді қойына пайдалануды жазды.
Бұл жерде Ермаков Г.Е Бешковский 1940 жылы биязы жүнді қойларға
пайдалана бастады.
Алғашқылардың бірі болып Литовченко Г.Р 1955-59 жылдары үлкен мэн беріп
алтай мериносы қойларын австралиялық қошқарлармен қашыра бастады. Бұл жолда
Саников М.И, Абонеев 1979 жылы ставропольібиязы қойларына, Шияпов И.Е,
Кундргонев М.И. 1974 жылы грозный қойларына, Лущихин 1977 жылы, Лющихина
В.М. 1979 жылы қырғыз биязы жүнді қойларын, австралиялы қошқарлармен
шағылыстырғанда барлық төлдердің көрсеткіштері жақсарып, жүндерінің
жылтырлығы жақсарып шайырлығы аппаақ болды, неғұрлым көбірек қан құйылған
қойлар австралиялық қойлардың көрсеткішіне жақындады, жүннің шығымдылығы
артты.
Медеубеков К.У. 1975 жылы Овсянников А.И. 1965 жылғы іс тәжірибесінде
жас кезінде әртүрлі тұқымнан туылған қойлар тез өскіш, тамақты жақсы
сіңіруімен тез оңалатынын көрсеткен аралас қашыру негізінен малдың
организмі нығая түсіп тез өсуі байқалған.
Оңтүстік меринос қойын австралиялық қошқармен қашырғанда, оңтүстік
меринос қойларының бірінші ұрпақтарының жүні өзінің құрдастаріына 10-12
пайызға артық болған.
Таза оңтүстік меринос қойының жүні 3,4 кг болса, ал сонымен жасты
австралия қошқарының қашырылып алынған тоқтының жүні 3,75 г болған.
Ал еттік қасиеті де жоғарылаған. Бұл көрсеткішті зерттелген Волосиков
В.В., Ожирельев Г.Ф. бірінші буын тоқтылар өздерінің құрдастарының 8-10 кг
артық болған.
Дегенмен малды кезең кезеңмен басқа түқыммен қашырып отыру
малдың өнімділігін арттырып отырған деп дәлелдейді Виномеков А.А.,
Тельбиев Т.К. 1970 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай жақсарту мақсатында Петров А.И.,
Метлитций А.В. 1981 жылы әрі төзімділігін, беріктілігін сақтай отырып,
австралия қойының жоғары сапалы жүнін ендіру арқылы оңтүстік биязы жүнді
қойының еттік қасиеттерін бақылағанда бірінші және төртінші буындағы
төлдердің еттік жүндік қасиеттерінде шамалы ғана өзгерістер болған.
Дегенмен бірінші буындағы тоқтылар төртінші буындағы тоқтыларға
қарағанда еттілігі сәл жоғары болғаны байқалды. Яғни қайта-қайта
австралиялық қошқармен қашырғанда, яғни % ңөидьщ төлдершщ еттілік
көрсеткіші төмен болды деп көрсетеді.
Яғни австрало-оңтүстік меринос қойын өсіру үшін қошқарларды мұқият
зерттеп 38 қандық австрало- оңтүстік меринос қошқарлары ең жақсы
нәтиже берді деп жазады өз еңбегінде Спиваков В., Кознитно 1997 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай дамыта түсу мақсатында Оңтүстік
Қазақстан облысы Қазығүрт ауданы күйік асыл тұқымды қой зауытында 1989-1996
жылдары іс-тәжірибе жүргізіп жақсы нәтижеге жеткен. Бұл жоспар жүргізген
ісі төмендегі кестеде көрсетілген.
1- кесте
Тұқымы мен қоңдық бөлімі
Тұқымы мен қоңдық бөлімі Төлі
Қошқар саулық
О.Н.М. О.Ң.М О.Ң.М
А.В О.Ң.М 12А.В-О.Ң.М
А.В ½ АВ.О.Ң.М ¾ А.В-О.Ң.М
¼ А.В. О.Н.М 12А.В.О.Ң.М 38 АВ-ОҢМ
Түсініктеме: АВ - автралия мериносы;
ОҢМ - Оңтүстік мериносы;
АВ х ОҢМ - автралия оңтүстік мериносы.
Осы іс-тәжірибеде төртінші группа жас малдар алынып:
I группада — таза оңтүстік меринос.
II группада – 1 2АВ*О.Ң.М
группада – 34 АВ* ОҢМ
группада - 38 АВ х ОҢМ.
Бұл алынған төлдер барлығы бірдей жағдайда күтіліп бағылды. Бұл еркек
тоқтылардың жүнін бүйірінен, арқасынан, сауырынан және бауырынан өлшеп
отырды, саулықтарды бүйірінен және арқасынан өлшеп отырды.
Саулықтарды күзде қашырым алдында таразыға салып, салмағын анықтап
отырды. Ал қошқарларды көктемде - күзде екі рет өлшеп отырды. Көктемде
сұрыптау кезінде классын анықтау үшін, ал күзде күйін білу үшін.
Малдарды күзде қашырым алдында 0,3-0,4 г саулықтар үшін, 7-1 кг
қошқарлар үшін жем беріп отырады.
Бұл тәжірибеде ең жақсы көрсеткіш 38 автрало-оңтүстік меринос қойлары
жүнді етті болып шықты. Осы группадағы қойлар 4,4 кг саулықтар, 10-12 кг
ірі қошқарлар жүн беріп, тірілей салмағы саулықтар 55-60 кг, қошқарлар 90-
110 кг болды. Жалпы Қазақстандағы биязы жүнді қойларын австралия
қошқарларымен қашыру көп нәтиже берді деп көрсетеді а.ш.ғ.д. Нартбаев А.
1995 жылы. Автрало-Бесқарағай биязы жүнді қойлары жүн шайырлығы артып
бұрынғы бүкіл жүннің иректігі бірдей жуылған жері аз, жүн өте жақсарған.
Бұл тэжірибе нәзік биязы жүнді қойына да жасаланып, ол жақсы нэтиже берді
деп жазады Метлицкий А.В., Ахмедова М. 1980 жылдары.
1.2 Қозы қабылдап алу және өсіру
Еліміздің әр түрлі аймақтарындағы көптеген шаруашылықтар саулықтарды
шағылыстыруды және ұрықтандыруды сентябрь және октябрь айларында өткізеді,
ал саулықтардың буаздық кезеңі шамамен 150 күнге (5 ай) созылады, саулық
әдетте январь-март айларында жалпылай телдейді. Осы кезде, ерте көктемде
туған қозылар жайылымды жақсы пайдаланады, тез өсіп, жетіледі. Еркек
тоқтыларды таңдап оларды етке тапсыруға, ал ұрғашы қозылардан мал басын
толықтыратын топ құрауға болады.
Саулықтарды төлдетуді жақсы әзірленген, қидан тазартылған,
дезинфекцияланған, жарық, құрғақ, жақсы желдетілетін, өтпе желі жоқ қой
қораларында өткізеді. Оның температурасы қой төлдету кезінде үнемі 5-6°
жылылық аралығында болған жөн.
Мұндай жағдайы жоқ жерлерде қой төлдету үшін арнаулы үйшік жабдықтайды
немесе қой қорасының жағылмайтын жағынан орын бөлінеді.
Үйшікте қыста ауа температурасын 6-8° аралығында ұстайды, бұл әр түрлі
сәулелендіріп қыздырғыштардьщ қызуының қозыларға бір қалыпты жайылып
түсуіне мүмкіндік береді. Үйшік құрғақ, таза, жарық, кең және өтпе желден
жақсы қорғалған болуы тиіс. Үйшікте бір саулыққа 1,5 м2 мелшерінде алаң
бөлінеді. Үйшіктегі белгілі бір орынға саулықтарды суаратын суару
астауларын орналастырады. Үйшіктін, өнбойын қуалай дәл ортасынан ені 1,2-2
метрдей ететін жол қалдырады, ал оның екі жағын ала клеткаларды орнатады.
Үйшіктен қой қорасына шыға берісте туу және қозы қабылдау бөлмелерін
жасайды. Онда саулықтарды жеке және қозыларды үш күндігіне дейін бағатын
саулықтарды топтап ұстауға арналған клетка орнатады.
Коридордың екінші жағынан саулықтарды қозысымен 2-3 күндеп топтап күтіп-
бағуға арналған ашық қой қорасын жасайды. Үйшікте ауру қойға арнап бір
клетка изолятор белінеді.
Көктемгі қой төлдету кезінде, қоздаған саулықтарға арнап қой қорасының
бір бөлігін қоршайды.
Озат шаруашылықтарда қойды қыста төлдетуді жақсы жабдықталған, бірақ
жылытылмайтын қой қораларында өткізеді. Мұндай жағдайда қозыларды жалпылай
қыздыру тәжірибеге арналған.
Жаңа туған қозыларды бұлайша қабылдау тәжірибесі Омск облысының
Москаленский, Марьяновский, Алтай өлкесінің Локтевский, Курьинский
және Степной асыл тұқымды мал совхоздарында және көптеген басқа
шаруашылықтарда іс жүзінде асырылуда.
Саулық отарын күтетін шопандар бригадасы қой-төлдеуден 7-10 күн бұрын
қажетті барлық инвентарьларды әзірлейді. Әрбір саулық отарына жеке клетка
жасау үшін ұзындығы 1-1,5 метрден жүзге жуық және ашық қора салу ұзындығы
3-4 метрден 80-90 ағаш қалқан болу керек. Бұдан басқа әрбір отарда қой жем
жеу үшін 50-60 науа мен пішен, сүрлем және пішендеме салу үшін 40-45 оттық
болғаны жөн. Сондай-ақ бригадада қада жасауға қажетті мөлшерде сырық болуы
тиіс, оған ағаш қалқандар бекітіледі және су ішетін астау, кеспек, күбі,
шам, айыр және басқа инвентарьлар керек. Сол сияқты 8-10 орамал, қапшық,
халат (т. б.) қажет.
Қой төлдету кезінде саулық отарларының бригадасына бірнеше адам
белінеді. Жаңа туған қозыларды қабылдайтын адамдар, оның ішінде шопандар
жеке бас гигиенасының ережесін қатаң сақтау керек және инфекциялық
ауруларды жұқтырмау талаптарын (бруцеллез) орындайды.
Аға шопан бригададағы барлық жұмыстарды ұйымдастырады, қоздаған
саулықтарды және туған қозыларды (жалқысын немесе егізін, тірілей салмағын,
т. б.) есеп алу журналына тіркейді, енесі мен қозысына бір түрлі белгі
соғады, саулыққа қоздаған кезде қажетті көмек көрсетеді (қозы кіндігін
кеседі, оның ұшын дезинфекциялайды, ауыз, танау қуыстарын кілегейден
тазартады), саулықтарды қозысымен клеткаға орналастырады, толғақ белгісі
бар саулықтарды дер кезінде тауып алады және оларды туу клеткаларына
көшіреді.
Бригададағы аға шопанның көмекшісі, былай айтқанда, шопанның бірінші
орынбасары болады, олар жуас саулықтарды азықтандырады және суарады, оларды
туу бөлімшесіне көшіреді және аға шопанға жәрдемдеседі.
Саулықтар қоздап жатқан кезде қой қорасына тәулік бойы кезек қойылады.
Шопандардың біреуі, көбінесе арнайы осыған бөлінген акушерка қойдың қоздау
процесін бақылайды, басқа толғақ болмайтынына көзі-жеткен сон, енесін де,
қозысын да өңдейді, кіндігін кеседі және ұшын дезинфекциялайды, желін жүнді
тегіс қырқып тастайды, оны калий перманганатының әлсіз ертіндісімен
дезинфекциялайды.
Саулықтардың бірқалыпты қоздауы 30-40 минутке жуық, ал алғашқы рет
коздайтын саулықтардікі 50 минутке дейін созылады. Егіз туарда саулық бір
қозы туғаннан кейін тынышсыздана береді, онда екінші қозы көбіне 10-15
минут өткен соң туады. Дені сау саулықтар әдетте адамнын, көмегінсіз-ақ
жақсы туады.
Саулық қозысын жалап болғаннан кейін немесе шопан оны таза және құрғақ
сабанмен сүртіп болған соң ауыздандыру үшін енесінің бауырына салады.
Қозысын емізерден бұрын емшек үрпіндегі алғашқы сүтті (микрофлоралары бар)
сауып тастайды және қозының емшекті аузына салуына көмектеседі. Жақа туған
қозыға енесінің уызын тезірек емізеді.
Шопанның_енесі қозысын қалай қабылдайды, яғни сүт шыға ма, осыған көңіл
аударуы тиіс. Қозысын қабылдамайтын, тынышсыз саулықтарды клеткаға біраз
уақыт байлап қояды. Саулық бірте-бірте қозысына үйренеді, сүйтіп оны
емізеді.
Бір қалыпты туған саулықтың шуы 1-1,5 сағаттан кейін түседі. Шуы 4-6
сағаттан артық тоқтап қалғанда (бұл сирек кездеседі) саулықтардың тері
астына, арасына 12 сағат салып 2-3 рет 1 мл мөлшерінде синестрол немесе 1-2
күн қатарынан күніне 1 рет 1-1,5 мл мөлшерінде прозериннің 25 процентті
сулы ерітіндісін жібереді.
Дұрыс тумаған кезде, бұл да сирек кездеседі, саулықтарға дер кезінде
жәрдем береді.
Сұлы балансын қалпына келтіру үшін саулықтарға қоздағаннан кейін 30-60
минут өткен соң бір шелек суға 200 г тұз есебінен тұзды су ішкізеді.
Саулықтар суды жақсы ішу үшін суға аздап кебек қосады.
Туғаннан кейін 2-3 сағат өткен сон саулықты туу станогынан жеке
үйшіктерге көшіреді, содан соң топтық клеткаларға орналастырады, сақман
құрады.
Аға шопан қой қоздаған соң бірнеше сағат өткеннен кейін саулық пен оның
қозыларын бір номермен белгілейді, ол үшін керосинге езілген ланолинді
жуылатын бояуды ғана пайдаланады. Темірден жасалған таңба-цифрды бояуға
батырады, сонан соң жалқы туған қозыларға және оның, енесіне танбаны сол
жақ сауырына, егіздеріне және оның енелеріне оң жақ сауырына басады.
Сонымен қатар қозыларға 5-7 күндігінде енесінін. он, жақ құлағында қандай
номер болса қозысынын, сол жағына сондай номермен ен салады. Қозылардың
өсуіне қарай сақманды да ірілендіріп отырады.
Алтай өлкесіндегі Курьинский асыл тұқымды қой заводында сақманды
қозының жасын және саулық пен қозы санын есепке ала отырып құрады
2-кесте
Қозы жасы күн есебімен
Қозы жасы күн есебімен Сақмандағы саулық негізі
Егіз тапқаны Жалқы тапқаны
2-5 3-4 5-7
5-10 4-5 8-12
10-20 8-12 12-20
20-30 12-35 20-40
30-40 25-40 40-60
Асыл тұқымды қой заводының шопандары мен мамандары сақмандарда
саулықтардың санын жоғарыда айтылған мөлшердегіден көбейтсе қозылардың өсіп
жетілуіне айтарлықтай кері әсер етеді деп есептейді.
Қозылардың өсіп жетілу дәрежесіне қарай, сақмандардың санын азайтады,
оларды үшке беледі-үлкен сақман, орташа сақман және кіші сақман.
45-60 күн өткеннен кейін сақмандарды саулық отарын құру үшін қозысымен
бірге шопандар бригадасына береді.
Шопандар қозысының өсуін ұқыпты бақылайды және әлсіз немесе нашары
байқалса, оларды жақсы азықтандырады.
Күніне екі рет, тереңдігі сағат 6-7 - де және кешкі сағат 5-7-де суарып
болғаннан кейін, барлық сақмандағы саулықтар мен қозыларды қарап отырады,
егер басқа сақманнан араласып кетсе оларды өз сақманына қайтарады.
Қазір көптеген қой шаруашылығы совхоздары оның ішінде комплекстер де,
жеке үйшіктерсіз-ақ саулықтарды қыста төлдетудін, жаңа тәсілін (топтап)
қолданып келеді. Жаңа туған қозыларды жылыту үшін әр түрлі терможарық
түсіргіштерді, көбінесе ЗС—3 маркасын пайдаланады.
Мұндай тәжірибе Омск облысының Москаленский асыл тұқымды қой
заводында, Каспий маңындағы ойпаттың Полласовский совхозында, Алтай
елкесінің Лектевский қой совхозында және бір қатар шаруашылықтарда
жинақталған.
Бұл тәсіл, мысалы, Москаленский асыл тұқымды қой заводында барлық
технологиялық процестерді түбірінен өзгертті. Қой қорасының ішкі жаңа
құрылымы жұмысшылардың еңбегін жеңілдетеді, сақмандар-басқаша құрылады,
инвентарьға, қосымша күшіне қажетсіну айтарлықтай қысқарады, қозы есіру
құны арзандайды және төлдің өкпе ауруы көп байқалмайды.
Жаңа әдіс бойынша буаз саулықтарды күні бойы қотанда күтіп-бағады,
азықтандырады, тек түскі үзіліс кезінде суару және тынықтыру үшін қораға
кіргізеді. Туыты келген саулықтарды қотаннан туу бөлімшесіне көшіреді, онда
жылы және құрғақ төсеніш салынған. Осында саулықты қоздатады, туысымен
қозыны шамның астына орналастырады.
Шамды еденнен 100-120 см биіктікте орнатады. Шам қызуынын, түскен
жерінде (2,5-3 м2 көлемде) қой қорасының, басқа бөлігіндегі ылғал мен
температурадан өзгеше микроклимат құрылады, мұндай төсеніш әрқашанда құрғақ
және жылы болады. Қозылар мұнда көп уақыт болады. Шамды көтеріп немесе
төменірек түсіріп ауа температурасын реттейді.
Шам орнатылмаған қой қораларына қарағанда мұнда ауаның ылғалдылығы 10-
12% төмен. Қозылар жылы орынға тез үйренеді және керек кезінде жылынуға
өздері келеді.
Кейде бір шамның астына 10-12 қозыға дейін жиналады. Саулықтар мұнда
кіре алмайды.
Мұндай микроклимат әсіресе жаңа туған, әлі Keyіп болмаған қозыларға
қолайлы. Шамның астында олар 1-1,5 сағатта құрғайды, ал шамсыз онын,
құрғауы 10-12 сағатқа созылады.
Сөйтіп шам пайдаланудағы негізгі мақсат жақа туған қозыларды тез кептіру
және тіршілігінің, алғашқы 3-4 күнінде оларды жылы сақтау. Осынын,
нәтижесінде асыл тұқымды мал заводында өкпесі ауырған және бұл аурудан
өлген қозы байқалмайды деуге болады.
Инфрақызыл шам жарығын қолдана отырып есірілген төлдердің он күн ішінде
қосқан салмағы тәулігіне 250-290 грамға жетеді. 1965 жылдан бері совхозда
қозыларды аз уақыт сәулелендіру үшін ПРК-2 шамы қолданылып келеді. Қыста
туған қозылар қора-жайларда ұзақ уақыт болады және күннің көзін көрмейді.
Қыс аяғында олардың кейбіреуі рахит ауруының шалдығып, сүйегі нәзіктенеді,
буын аурулары шығады. Бұл аурулар организмде минералдың және Д витаминінің
жеткіліксіздігінен пайда болады. Бұрын әрбір отар қозыларының 1-ден 6
процентке дейіні осындай қозылар болды.
ПРҚ-2 шамы ультра күлгін сәуле бөледі, ол организмде Д витаминін құрайды
және қой қорасындағы ауру тудыратын микробтардан ауаны тазартады. Өріске
шыққанша қозылар бұл шаммен 6-8 рет сәулелендіріледі. Шамды пайдалану
нәтижесінде қозылар көп жылдан бері рахитпен және тыныс алу органдарының
ауруларымен ауырмайды.
Саулық қозыларымен бірге туу белімшесінде 1-ден 3 сағатқа дейін болады.
Кейде шуы түспеген саулықтарды біраз уақытқа дейін қалдырады. Мұнда оларға
жылы су береді, қозыларын алғашқы рет азықтандырады. Құрғап болған соң
қозыны және енесін жоғарыда жазылған мал төлдетудің рет номерімен
таңбалайды. Кейде туу бөлімшесінде қозылар мен саулықтарға тек уақытша
белгі салады, ал таңба салуды сақманда жүргізеді. Осымен туу бөлімшесіндегі
жұмыс аяқталады.
Саулықты қозысымен туу белімшесінен 1-2 күнге жеке клеткаға көшіретін
ескі әдістен жаңа әдістің айырмашылығы қозы туысымен бес саулықтан тұратын
сақманға қосылады. Енді қой қорасына жеке клетка-ларды қоймайды, олар бұрын
сексенге дейін болған, мұның өзі қолайсыз және тығыз болды. Торда бірге
тұрмағандықтан саулықтардың жеруі не сақманда қозы ез енесін таба алмау
жағдайы байқалмады.
Жұмыста қолайлы болу үшін әрбір қой қорасында төрт-төрттен шамы бар екі
туу белімшесі жабдықталған, сондықтан туу бөлімшесіне бірден сегіз
саулықтан қабылдауға болады және жаңа туған қозыларды кептіру үшін орын
жетеді.
Туу белімшесі мен ашық қорасын бөліп тұратын қалқанда кішкентай есік
бар, саулықты қозысымен туу бөлімшесінен қой қорасына өткізу акушеркаға өте
оңай, ол үшін есікті аздап кетерсе ғана болды. Оларды бүкіл қой өтетін
жолмен айдаудың қажеті жоқ. Бұл акушерканың жұмысын жеңілдетеді.
Әрбір отар үшін бес қозылы саулық тұратын 6-8 ашық қора жасалған, яғни
оларда 30-40 қозылы саулық тұрады, олардың әрқайсысында қозыны жылыту үшін
бір-бірден алқызыл шам ілінген. Мұнда қозысын емізетін саулықтарды 1-1,5
күн ұстайды. Аға шопан қозылардың өсіп жетілуін және олардың жағдайын еске
ала отырып, саулықтарды қозысымен он саулықтық қораға көшіреді, ал әлсіз
және ауру қозысы бар саулықтарды бірнеше күндей бес саулықтық қорада
қалдыра тұрады.
Отарда барлығы 6-8 он саулықтық қора бар яғни онда 60-80 қозылы саулық
орналасады. Бұл қораға барлық бес саулықтық қоралар толтырылғаннан кейін
қозылы саулықтар көшіріледі. Мұнда да бір-бірден шам ілінген, қозылардың
оның астында жылынуға мүмкіншілігі бар. Он саулықтық қораларда қозылар 4-5
күндігіне дейін есіріледі.
Он "аулықтық қораларды толтырып болғаннан кейін 20 қозылы саулықтан
сақман құрады. Шопандар сонымен бірге қозының денсаулығына және өсіп
жетілуіне көңіл аудара отырып, мықтыларын таңдап алады. Отарда барлығы 6-7
жиырма саулықтық қора болады. Мұнда шам ілінбейді, өйткені бұл уақытта
қозылар есейіп қалады.
20 саулықтық қорада қозы шамамен 8-9 күндігіне дейін болады. Саулықтарды
мұнда пішен, сабан, концентрат, пішендеме және сүрлеммен оттықтан
азықтандырады, жемшөпті тасып береді. Сақмандарда орнатылған суатқа су
резиналы шлангымен өздігінен ағып келеді.
Кейінірек, жиырма саулықтық құрылған соң, шопандар сақманды 35-40
саулыққа дейін ірілендіреді де, оларды қырық саулықтан қой қораларына
көшіреді, ол қой қорасының шет жағында қарама-қарсы орналасқан.
Сақмандарды одан әрі ірілендіру 80, 120, 200, 300 бастық схема бойынша
жүргізіледі және еріске шығарарда январь және февраль айында туғандарын
екі, ал мартта туғандарын үш сақманда құрады. Қозыларды енесінен айыру
кезінде барлық отарларда екі қой қалады.
Қозы пішен мен құрама жемге қаншалықты ерте дағдыланса, соншалықты ол
жақсы өсіп-жетіледі. Тәжірибелі шопандар мұны жақсы біледі, сондықтан
қозыға 10-15 күндігінен бастап пішен, арпа немесе сұлы жармасы түрінде жем,
тіпті сүрлем бере бастайды.
Қозыға үстеп азық беру үшін алаң жасап қоршайды, онда аяқты науа-астау
орнатылады. Бұл сияқты азықханаларды торлы қалқандармен бөледі, олардың
аралығынан қозы ғана ете алады. Екі апталық қозыларға тәулігіне 50 г әр
түрлі жем беруге болады. Сонан соң дозасын 200 грамға дейін арттырады. Осы
уақыттан бастап қозыларды ауа райы жақсы күндері оларға арнайы жабдықталған
қой қорасы маңындағы серуен алаңдарына шығарады, онда құрғақ сабан төселеді
және ірі жемшеп үшін оттық қойылады.
Удмурт тәжірибе станциясы солтүстіктегі аудандар жағдайына қолдануға
болатын кой төлдетудің жаңа технологиясын жасап шығарды. Буаз саулықтар
қоздағанға дейін күндіз баздағы шарбақта бағылады, ал түнге қарай қой
қорасындағы секцияларға енгізіледі. Қой қорасының орталық бөлігін қой
қоздатуға жабдықтайды. Қалқаннан жасалған 9-12 жеке үйшік орнатылады.
Қоздайтын саулықтарды жеке клеткаға ор-наластырады, оларды қозымен 1-2
күнге қалдырады, сонан сон топтық клеткалардағы сақмандарға жібереді.
Қозыларды 10-12 күндігінен бастап күндіз енелерінен белек бағады, пішенге,
сүрлемге, пішендемеге, концентратқа үйретеді. 1-1,5 айлық қозыларды үстеп
азықтандыру үшін қалқаннан қоршау-бірінші секцияның қозылары үшін азықхана
жасайды; соңғы туған қозыға бір ай толған кезде, енесінен бөлінгенше барлық
қозыларды екінші секцияда күніне 3 рет азықтандырады. Енесін әрбір
азықтандыру алдында оған қозысын емізіп отырады, сонан соң тағы бөледі.
Қозысын емізіп жүрген саулықтарға, бойдақтарға қарағанда, әсіресе қозы
тек сүтпен қоректеніп жүргенде жемшөп көп қажет. Мұны ескере отырып қозысы
еміп жүрген саулықтарды жақсы азықтандыру керек.
Қозысын емізіп жүрген бір саулыққа тәулік бойынша 1,5-2 кг пішен, 3-4 кг
жүгері сүрлемін, 1 кг жаздық бидай сабанын және 0,3 кг концентрат қоспасын
(сүлы, арпа, бұршақ) береді. Сабанды күндіз береді. Тұзды, борды, сүйек
ұнын және басқа минералды заттарды да міндетте түрде береді.
Омск облысыныц Марьяновский асыл тұқымды қой совхозындағыдай кейбір
басқа шаруашылықтардың саулық отарларында қозыларды қой қорабаздарда
ұстау қолданылып жүр. Бұл әдістің негізі былай, көктемде, күн әлі салқын
және ылғал кезінде жайы-лымға саулықтарды ғана шығарады, ал қозыларды
қорада қалдырады. 2-3 сағат өткен соң қозысын азықтандыру үшін енесін айдап
әкеледі, тынығып болғаннан кейін оларды тағы да өріске шығарады, сүйтіп
тәулік бойынша бұл тәсілді 2-3 рет қайталайды.
Қозыларды жайылымға күн жылынып, ауа райы жақсарған соң және шөп
шыққаннан кейін шығарады. Шөп жақсы ессе қозылар оны тамырымен жұлып,
топырақ жемейді, сол себепті асқорыту органдарының аурулары болмайды және
қозылар гельминтозбен зақымданбайды.
Әлсіз қозыларды енесімен бірге бөліп, олардан бөлек топ құрады және
жақсы өріске жаяды.
Қозыларды енесінен әдетте 3-4 айлығында бөледі. Саулық отарында енесінің
сүтінсіз әлі қоректене алмайтын кеш туған қозылар ғана қалдырылады. Бұл
қозылар бекісімен-ақ енесінен бөлінеді.
Қозыларын белген кезде саулықтардың желінін ұқыпты қарайды. Желінсау
ауруына шалдықпау үшін емшектегі сүтті сауып тастайды.
Енесінен бөліп болған соң оларды жынысына қарай ұрғашы қозылардан бір
отар, еркек қозылардан бір отар құрады. Қозыларды шөбі қалың өріске жайып,
зоотехникалық және мал дәрігерлік санитарлық талаптарға сай күтіп, үстеп
азықтандырады.
Қой шаруашылығының бағыты және өсіп-дамуы халық шаруашылығының
талаптарына және еліміздегі қайсыбір аймақтың болмасын табиғи-экономикалық
және басқа жағдайлардың ерекшеліктеріне сай белгіленеді.
Соңғы жылдары қой шаруашылығының материалдық-техникалық базасы
айтарлықтай нығайды, оны өнеркәсіптік негізге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысын тақырыбы Оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп,
оны австралиялық тұқыммен будандастыру, дипломдық жұмыс Ақсай шаруа
қожалығы кеңшарындағы оңтүстік биязы жүнді қойының төлін өсіру, оның
қазіргі және болашағы туралы талқылап баға беріледі. Бұл дипломдық жұмыс
төменде жазылған бөлімдерден тұрады:
Кіріспе бөлімінде Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру жолдары
қарастырылған.
Әдебиетке шолу бөлімінде таза тұқым өсіру қарастырылған.
Өзіндік зерттеу бөлімінде малдың өсіп-жетілуін зерттеу, оңтүстік-қазақ
мериносы қойы тұқымының сипаттамасы және асыл тұқымды қой санының
динамикасы және кластық құрамы қарастырылған.
Негізгі бөлімінде Ақсай шаруа қожалығы туралы жалпы мәліметтер
берілген. Шаруашылықтағы оңтүстік меринос қойының төлін өсіру
ерекшеліктері, төлдің түсуі, оның өсуі, оларды бағып-күту кезеңдері,
көктемде төлдету жайлы баяндалады.
Экономикалық бөлімде Ақсай шаруа қожалығында оңтүстік меринос қойының
төлін өсіріп, оны сатудың бір жылдық шығыны қамтылған.
Бизнес жоспарлау бөлінінде Ақсай шаруа қожалығында оңтүстік меринос
қойының төлін өсіріп сонымен қатар олардың азық қоры есептеліп, оны
сатудың бір жылдық шығыны қамтылған.
Тіршілік қауіпсіздігі бөлімінде қой шарушылығы зиянды және қауіпті
жағдайлары, өндірістік ортаның микроклиматы, санитарлық-техникалық іс-
шаралар қамтылған.
Қоршаған ортаны қорғау бөлімінде мал өсіретін қоражай ауасының құрамын
жақсарту, гигиеналық шараларды дұрыс жүргізу, ұйымдастыру қарастырылған.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘНДЕР
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ...13
1.1 Таза тұқым өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .13
1.2 Қозы қабылдап алу және өсіру ... ... ... ... ... ...17
1.3 Қойды төлдету және қозы алу ... ... ... ..25
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Ақсай шаруа қожалығының жалпы сипаттамасы ... ... ... ..28
2.1.1 Мал өсіругн жағдай жасау-селекция
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1.2 Оңтүстік-қазақ мериносы қой тұқымының сипаттамасы ... ... ..41
2.1.3 Асыл тұқымды қой санының динамикасы және кластық құрамы...44
2.2 НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2.1 Оңтүстік меринос тұқымына зоотехникалық сипаттама ... ..48
2.2.2 Оңтүстік меринос қойының төлін өсіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. 48
2.2.3 Қожалықтағы меринос тұқымын
өсіру ... ... ... ... ... ... ... .. ..49
2.3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.4 БИЗНЕС-
ЖОСПАРЛАУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 ТІРШІЛІК
ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5.1 Малшаруашылық өндірісінде еңбектің қауіпсіздік техникасын
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
2.5.2 Өндірістік
стратегия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5.2.1 Мал қораларын желдету
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
2.5.2.2 Электр қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ..
2.5.2.3 Төтенше жағдайлар және тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ...
2.5.2. Шаруа объектілеріндегі азаматтық қорғаныстық ұйымдасуы
... ... ... .
2.6 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ... ... ... ... ...
2.6.1 Есептеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
ӨНДІРІСКЕ
ҰСЫНЫС ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ...
НОРМАТИВТІ СІСТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі стандарттық нормаларға сілтемелер жасалынды.
1. Мемлекетаралык стандарт ГОСТ 7.32-2001. Ғылыми-зерттеу жұмыстары
есебі. Құрылымы мен түзілу ережесі және ГОСТ 7.1.-2003.
Библиографиялық тізбек. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы
тәртібі мен құрылым ережесі.
2 Қазақстан Республикасының Селекциялық жетістіктерді
қорғау жөніндегі заңы. 1999 жыл.
3. Қазакстан Республикасының Асыл тұқымды мал шаруашылығы жөніндегі
заңы, 2001 жыл.
4. Республикалық 2001-2005 жылдар аралығында ауыл шаруашылық
өсімдіктерін, малдарын және микроорганизмдер генефондын сақтау,
дамыту және пайдалану мақсатты бағдарламасы.
5 Республикадағы 2001-2005 жылдар аралығында қой шараушылығы
жағдайын мен негізі даму бағыты. Астана, 2001.
6 ГОСТ 5111-55- қойдың қондылығы категориясы.
7 ГОСТ 5111-55- қой еті қондылығы категориясы.
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘНДЕР
1. БСО -Бүкілодақтық сауда ұйымы
2 ТМД- Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы
3 АҚІІІ Америка Құрама Штаттары
4 АВМ - Австарлия мериносы
5 ОҚМ - Оңтүстік Қазақ мериносы
6 % - процент (пайыз)
7 см – сантиметр
8 кг – килограмм
9 л – литр
10 г – грамм
11. ж.ж. - жылдар
12. МТК - Мемлекеттік тұқым көшет
13. Ғ1 - будандар (бірінші. ұрпақ)
14 Сº - температура
15 С. вит. – С витамины
16 га - гектар
17 а.ө. – азық өлшемі
18. мм- миллиметр
19. ,, ± - үлкен, кіші, плюс-минус
20. мкм- микрометр
21 ц -центнер
21. т-тенге
23 А - болшама орталық көрсеткіші
АНЫҚТАМАЛАР
Элита-стандарттың ең жоғары класты малы.
Сақман - алғаш туған төлді
бөліп бағу.
Руна - жүннің тұтастығы.
Бонитировка - қойды сұрыптау.
Отбор - таңдап алу.
Инвентар - құрал саймандар.
Класс - малдың сапалы түрлері.
Табиғатты қорғау - айналадағы орман бау бақшаны күту.
Тірілей салмағы - малды тірілей өлшегенде алынатын салмақ.
Азық - малдың қорегі.
Экономикалық тиімділік - әрбір алынған өнімнің өзіндік құны.
Төл - қойдың жаңадан туған қозысы.
Биязы жүн - майда талшықты меринос қойының жүні.
Күйіттеуші қошқар - күйлеген қойларды іздеп табатын қошқар.
Сақманшы - төлдеген қойды бөліп, жаятын азамат.
Меринос қой - биязы жүнді қой.
Отар - көп қойдың бір табыны.
Тоқты - бір жасар қой.
Бұйра - қаракөл қозысы елтірісіндегі жүн түрінің қалпы.
Қоңы - малдың жағдайы, семізділігі.
Іс-әрекеттің қауіпсіздігі - адамның іс-тіршілігі мен қауіп қатер бір-
бірімен кездеспейтін тұйық шеңбер.
Қауіпсіздік - бұл әрекет кезіндегі қауіп-қатердің болмайтындығы айқын
болған жағдай.
Санитариялық киім - бұл ет және ет өнімдерінің, сүттің, жұмысшылар киімі
арқылы микропбен ластану мүмкіндігінің алдын алушы құралдың бірі.
ПІКІР
Жоба тақырыбы: Оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп, оны
австралиялық тұқыммен будандастыру
Пікірдің мазмұны: Дипломдық жұмысы Оңтүстік меринос қойының жүн
өнімділігін зерттеу нәтижесі туралы жазған жұмысы жалпы бөлімдерді толық
қамти отырып, мал өсіру кезеңдерінде жұмыс жүргізген Төлеби ауданы Бірлік
шаруа қожалығында практикада болып, төл түсу кезеңінде 5- наурыздан 6-
сәуірге дейін төл түсу кезеңін толық көріп, қой қоздату оны сақмандарға
бөлу, күтіп бағу, қойларды сұрыптау жұмыстарына қатыса отырып, шаруашылықта
жүріп жатқан жұмыстарға, мал басына, азық дайындауына, қора жайларына мән
берген. Жалпы сипаттамасы дұрыс бағытталған. Жас маман ретінде енді
қалыптасып келе жатқанын көрсете отырып, шаруашылықта малдың өсу кезеңдерін
түгел сипаттаған. Малды асылдандыру жолдарын меңгерген қойды сұрыптау
(бонитировкалау) төлдету, бағу, күту, қашыру, қыстату жаз-күз жайылымдарын
пайдалану. Малдан шығатын жүн, ет өнімдерін алу жолдарын меңгерген.
Келешекте мамандығы бойынша жұмыс істеуге қабілеті жеткілікті, ізденгіш
жұмысқа деген ынтасы мол, өзіне талап қоя біледі. Яғни азаматша Сейлова
Жазира болашақта жақсы еліне еңбектілігімен көріне білетін білікті маман
болып шығады деп сенемін.
Пікір білдірушінің аты-жөні ___________________________________ ______
Ғылыми атағы ___________________________________ __________________
Ғылыми дәрежесі ___________________________________ _______________
Жұмыс орны ___________________________________ __________________
Қызметі ___________________________________ _______________________
Қолы_______________________
Түйін
Оңтүстік меринос қойынының төлін өсіру ерекшеліктері, төлдің түсуі,
оның өсуі, оларды бағып-күту кезеңдері, қашыру, қыстату, көктемде
төлдету, қойды қырқу, тау жайылымына шығарып бағу, қойды асылдандыру
жұмыстарын жүргізу, осы бағытта келешекте жұмыстар жүргізе білу.
Резюме
Особенности выращивание мериносовых овец в условиях Южной Казахстанской
Области. Зимовка, весенний окать переводах в природу. Введение селиционных
работ на фермах по отбору лудших ягнят.
КІРІСПЕ
Адамдардың еркін өмір сүріп қазақша айтқанда қарны тоқ, қайғысы жоқ
болады. Ауыл шаруашылығының үлкен саласының басты бағыты мал шаруашылығы.
Мал шаруашылығынан түсетін өнімдер ет, сүт, жүн, қаракөл елтірісінен жеңіл
өнеркәсібіне қосымша тері былғарысы пайдаланылады. Жүнді етті бағытта биязы
жүнді қазақтың меринос қойы Алтайдың мериносы, Оңтүстік меринос қойы
жатады.
Жобаның өзектілігі қой шаруашылығын дамыту және одан жоғары өнім алу
болып отыр.
Оңтүстік-казақ мериносы қойының түқымы конституциялық өнім сапасы,
сыртқы ортаға көндігуі және басқа көрсеткіштері жөнінен енімділігі жүнді-
етті бағытта өсірілетін қойға жатады. Бұл бағыт - Қазақстанның биязы жүнді
қой шару'ашылығында ең кең тараған түрі больш табылады, тек Алматы мен
Талдықорған облыс-тары бүған қосылмайды. Міне осы бағытта мал түқымын қүрау
процесі интенсивті түрде жүріп жатыр.
Жобаның мақсаты оңтүстік меринос қойын жаңа тәсілмен өсіріп оны
австралиялық тұқыммен будандастыру және алынған ұрпақты тиімді пайдалану.
Республикада бүл бағыттың кеңінен өріс алуына жүнді-етті меринос
қойларын көбейту үшін ерекше табиғи-климат және экономикалық жағдайлар
қолайлы болып отыр.
Ғылыми жаңалығы Оңтүстік-қазақ мериносы - республикада қойдың жүнді-етті
өнім беретін бағытта шығарылған бірінші түқымы болып табылады және
Қазақстанның оңтүстік облыстарында жоспарлы түрде өсіріледі.
Оңтүстік меринос қойының кемшілігі таза жүн шағымдылығы салыстырмалы
түрде төмендеу болып шықты. Соңғы 1990-1998 жылдары бүл Оңтүстік мериносын
өзгерту мақсатында Австралия асыл түқымды қошқарларын көп пайдаланады.
Оңтүстік меринос қойының жүн түсімі И.П.Феив (1980) тәжірибесіне жүннің
штапельдік шаиырлылығы арқасында тұсақтардың 15,0-26,5 пайыз оның
үзындығына биязы жүн шағымдылығы жоғары болмаса ол сынғыш, қатты,
жылтырлығы нашар болады. Яғни Ч.С.Захидовтың тәжірибесінде Оңтүстік меринос
қойының штапелінің 23 бөлігі кір болады.
М.Ф.Иванов (1935ж) өз еңбектерінде биязы жүнінің жүн шайырлылығы өте көп
болса, ол мал үшін зиян, себебі өте көп қүнарлы тамақ тілейді. Яғни малдың
өзіндік құны жоғарылап кетеді. Н.И.Николаев (1965ж) айтады биязы жүнді
қойлар өте жүн тері шайырлылығы жоғары болмауы керек дейді. Себебі ол
жағдайда жүн ұйысқан мал еті нашар дамиды дейді.
Дүние жүзінде академик Бальмонт В.А өз еңбектерінде 1960 жылы мал
түқымын шығаруда сіңіре (ввондная) қашыру басты бағытты түпкілікті
анықтайды, деп айтса, Метлицкий А.В,Қетров А.И осы бағытты қолдана отырып
Оңтүстік мериносын және оның жаңа типін австрало-Оңтүстік қазақтың биылғы
жүнді қойын шығарды.
Алғашқы шыққан Оңтүстік меринос қойының жүні келте, сирек, жүннің
тұтастығы (рунасы) бұзылып, қүммен, топырақпен тола берді оны жөндеу үшін
жүн өнімділігін арттыру мақсатында әртүрлі алынған саулықтарды биязы жүнді
бекітілген қорада қошқарларымен қашырды (кавказдық, ставропольдың
грозныйлық) бұл малдар Оңтүстік меринос қойын шығаруға негізгі жасын
анықтады.
Қойдың бұл түқымын бекіткеннен бері (1960 ж.) оңтүстік-қазақ мериносы
өз ішінде, яғни таза өсірілді. Оны қойдың басқа тұжымдарымен
будандастыруға Күйік асыл тұқымды қой заводында, Жданов атындағы қой
еовхозында және Шанақ тәжірибе шаруашылығында жол берілмеді. Академиктер
М. Н. Лущихин мен Ә. Е. Елеманов бұл шаруашылықтардың қойларын зерттеп,
сынап көргеннен кейін оңтүстік-қазақ мериносын онан әрі жетілдіре беру
женінде қойылатын талаптар жайында қүнды пікірлер айтқан еді. Атап
айтқанда, қой басының жүнділігі женінде малды типтеу туралы бұдан былай да
жұмыс жүргізу талап етілді, өйткені бірқалыпты жүндестігі қатар, базасының
жүні көзінен төмен түсе өсіп, қатпары көп болмай, басы мен аяқтарының жүні
аздау өсті.
Жаңа тұқымның келешекте селекциялау кезінде жүнінің қалыңдығын көтеру
кажет болды және жүнінің орташа камволдық ұзындығын сақтай отырып,
штапелінің толық тұтас өсуі керек болды, сол сияқты жүнінің биязылығы
жөнінен де, жүн шуашының түсі жөнінен де көбірек типтелуі қажет болды.
Жабағы да екі сорт басым жатуы керек, талшығының біркелкі болмау
коэффициенті 23,6 проценттен артпауға тиіс, жүнңің иірімділігі айқын
көрініп тұруы керек, дүрыс және біркелкі өсуі шарт, жабағының шетіндегі
жүні 58 сападан кем болмауға тиіс.
2009 жылғы Елбасының жолдауында ауыл шаруашылығына бас көңіл аударып,
біз тек бидай өнімдерін ғана сыртқа шығарумен айналыспай сонымен қатар мал
өнімдерін көбейтіп, олардың түр-түрлерін экспортқа шығаруымыз керек дей
келіп ауыл шаруашылығына дағдарысқа қарамай биыл 120 млн теңге бөлінді.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Таза тұқым өсіру
Оңтүстік меринос биязы жүнді етті қойы 1940-1975 жылдары күрделі сіңіре
қашыру арқылы биязы қошқар мен жергілікті қазақи ірі жүнді саулықтары ұзақ
мерзімде шығарылды. Бұл қой тұқымын шығару үшін биязы жүнді қошқарлар,
кавказдық алтайлық, ставропольдық, грозныйлық қошқарларды пайданалып,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарындағы шаруашылықтарында шығарылды. Бұл
жерде Оңтүстік Қазақстанда, Күйік, Жданов совхоздарында жүйелі жұмыс
істелінді. Жамбыл облысында Мерке ауданы, Мерке совхозы Луговой ауданы
Ленин атындағы совхоздардц негізгі жұмыстар жүргізілді. Оңтүстік меринос
қойы жергілікті жерге бағытталған конституциясы мықты, туғыштығы жоғары
бағаланды (140-150 қозы әр 100 аналықтан).
Бұл қой жыл бойына жайылымға бейім ұзақ шөл-шөлейтті жерлерге, таулы
жайылымдарды жақсы пайдаланатын, тез оңалатын яғни аз шығын мен мол өнім
беруге қолайлы мал болып қалыптасты. Көп жылғы іс-тәжірибе көрсеткендей бұл
қой тұқым қуалаушылық қасиеттілігін жақсы сақтаған және ұрпағына бағалы
қасиетерін беріп отырады (генотиптік формасын, мықтылығын, шыдамлығын,
жергілікті жерге бейімділігін) беріп отырады.
Оңтүстік меринос қойының кемшілігі таза жүн шағымдылығы салыстырмалы
түрде төмендеу болып шықты. Соңғы 1970-1990 жылдары бұл Оңтүстік мериносын
өзгерту мақсатында Австралия асыл түқымды қошқарларын көп пайдаланады.
Оңтүстік меринос қойының жүн түсімі И.П.Феив (1971) тәжірибесіне жүннің
штапельдік шаиырлылығы арқасында тұсақтардың 15,0-26,5 пайыз оның
ұзындығына биязы жүн шағымдылығы жоғары болмаса ол сынғыш, қатты,
жылтырлығы нашар болады. Яғни Ч.С.Захидовтың тәжірибесінде Оңтүстік меринос
қойының штапелінің 23 бөлігі кір болады.
М.Ф.Иванов (1935ж) өз еңбектерінде биязы жүнінің жүн шайырлылығы өте көп
болса, ол мал үшін зиян, себебі өте көп құнарлы тамақ тілейді. Яғни малдың
өзіндік құны жоғарылап кетеді. Н.И.Николаев (1964ж) айтады биязы жүнді
қойлар өте жүн тері шайырлылығы жоғары болмауы керек дейді. Себебі ол
жағдайда жүн ұйысқан мал еті нашар дамиды дейді.
А.В.Метлицкийдің (1975) тәжірибесінде Оңтүстік меринос қойы бүкіл
денесінде жүн ұзындығы бірдей емес. Яғни бүйірінде жүннің ұзындығы,
арқасына қарағанда екі сызықша 2-1,5 см ұзын. Бұл көрсеткіш іс-тәжірибе
жүргізген малдардың барлығына анықтаған 60 пайыз, дегенмен бұл қой жүнділік
жағынан жақсы көрсеткішке жеткен. Бұдан бөлек (А.И.Петров, А.В.Метлицкий)
1970 жылдары жүргізген іс-тәжірибесінде бұл қойлардың жүні бүкіл денесінде
біркелкі емес. Әсіресе, бүйірі мен бауырында көп айырмашылық бар. Көп
жағдайда бауырында жүн ұйысқан штопелі білінбей қалады.
Осы кемшіліктерін жою мақсатында 1970 жылдан бастап, қан құю арқылы
Австралия қошқарымен жаппай қашыруды қолға ала отырып, 1994 жылы Медеубеков
К.Ү, Метлицкий А.В басшылығымен Оңтүстік Қазақстан мериносының жаңа типін
шығарды. Бұл мал жүні жағынан біркелкі штофпелі өте тамаша, жүні 58-64 м.к.
болып бұрынғы сарылау түсі ақшыл болып ауысты.
Бұл жұмыс Оңтүстік Қазақстанда Күйік асыл түқымды қой заводында,
Алтынтөбе совхозында Жамбыл облысы Мерке асыл тұқымды қой заводында,
Ленин асыл тұқымды қой заводында іске асырылып жақсы нәтиже берді.
Дүние жүзінде академик Бальмонт В.А өз еңбектерінде 1958 жылы мал
түқымын шығаруда сіңіре (ввондная) қашыру басты бағытты түпкілікті
анықтайды, деп айтса, Метлицкий А.В,Қетров А.И осы бағытты қолдана отырып
Оңтүстік мериносын және оның жаңа типін австрало-Оңтүстік қазақтың биылғы
жүнді қойын шығарды.
Алғашқы шыққан Оңтүстік меринос қойының жүні келте, сирек, жүннің
тұтастығы (рунасы) бұзылып, құммен, топырақпен тола берді оны жөндеу үшін
жүн өнімділігін арттыру мақсатында әртүрлі алынған саулықтарды биязы жүнді
бекітілген қорада қошқарларымен қашырды (кавказдық, ставропольдың
грозныйлық) бұл малдар Оңтүстік меринос қойын шығаруға негізгі жасын
анықтады.
Сонан соң бұл малдардың жақсы стандартқа сай қойларды өзімен өзін
қашырды. Бұл ұзақ мерзімде (отбар) теріп алу арқылы бұл қойлар
жайылымды жақсы пайдалануы, қысқы жайылымға жақсы төзімділігі
сақталған, Оңтүстік меринос қойы салыстырмалы түрде терісі кең
жиырмаған тек алдында төстің үстінде азырақ салбыраққы (фартук) бар. ,
Оңтүстік меринос қойының таза шығымды жүні 50 пайызға жетеді, бұл
көрсеткіш басқа биязы қойларда төмендеу еттік қасиеті жағынан тез і
жайылымда оңалғыш, етінің сапасы жақсы сүбелі болып келеді. Әсіресе тау
жайылымда бағылған кезде (жазда) тез семіріп қой қашырымға түскенге дайын
болып бұл қонып ұзақ сақтауға бейім мал. Бұл қойлардың бір жасар еркек
бағуға қойғанда тэжірибе күнін асыл тұқымды қой заводында 1,5 мың бас қой
2,5 айда эр қой саны 65-70 кг жоғарғы қоңдылықта өткізілген яғни бүдан
көрініп тұрғандай, бұл мал ет өнімін беруі жоғары бағаланған саулықтары жыл
он екі ай жайылымды жақсы пайдаланып төл бергіштігі жоғары болды. Алдыңғы
қатарлы шопандар Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданы, Күйік совхозы
аға шопандар: Балқыбеков Ш, Абенов Ж 130-150-ден эр 100 аналық бастан төл
алды. Жамбыл облысы Мерке Луговой ауданы Оспанов С, Балапанов Н, 125-140-
тан төл өсіріп Оңтүстік меринос қойын немесе жағдайы төлдейтінін көрсетті.
Дегенмен, бұл малдың төлдеу кезінде ерекшелігі бар, төл жаңа туған кезде
бұған күтім болуы шарт. Яғни саулық төлдеген кезде қоңы жоғары болса төлі
тірі, тез есейіп, сүті жақсы ауызданып өзі аяқталып кетеді.Туылған қозыға
жағдай жасау керек әсіресе егіз қозылар алғаш туылған кезде әлжуаз болады.
Бұлар туғанда қозы далада қалмау керек. Көктемде жері сыз болады, далада
туылған қозы жазда шартты түрде өкпе болып ауырып жарамай қалады. Есалиев
О, Ожирельев Г.Ф -тердің жүргізген тәжірибесі.
Таза тұқым өсіру үшін оңтүстікте Жамбылда, Шымкентте арнайы племстанция
қүрылып жалпы Қазақстан бойынша таза түқымдарды қолға алу мақсатында
племтрест құрылып арнайы сол бағытта плем совхоздарды мемлекет ұстап
отырды. Таза түқымды малдарды өсіретін шаруашылықтар оңтүстікте Күйік асыл
түқымды қой заводы, Шалдар асыл тұқымды совхозы, Алтын төбе тұқым
шаруашылық, Жданов совхоздары ондаған жылдары таза тұқым өсіріп, облыс
республика көлемінде қошқарлар сатып отырады.
1972 жылдан бастап бұл тұқымды австралиялық қошқарлармен қашыру қолға
алына бастады. Басты мақсат - оңтүстік биязы жүнді қойының сарғыш түсті
шайырын алып, бүкіл денесіндегі жүннің ұзындығын, иректігін бірдей ету және
жүннің бағасын арттыру мақсатында жұмыс істеліне бастады.
Бұл жұмыстар негізінен жоғары да айтылған шаруашылықтарда, Австралиядан
алынып келген қошқарлармен жергілікті оңтүстік жүнді қойларын қашырып, одан
шыққан төлдерді өсіріп, сұрыптау арқылы жүйелі түрде жүргізіліп отырудың
арқасында 1994 жылы австрало-оңтүстік биязы қойының жаңа типі шығарылды.
Бұл типтің ерекшелігі 90-95 пайыз ақ шайырлы, орта-ортадан жоғары, иірлігі
бүкіл ұзындығы бойында бірқалыпты, әдемі көріністі еттік қасиеті жоғары
бағаланған. Бұл типтегі қойлар мықты конститукциялы, көрінісі жақсы дамыған
сүйекті аяқтары тұрақтары бірдей тік.
Бұл типті шығарған күйік совхозында 50 мың қой, соның ішінде саулық 22
мың болды. Қазіргі бүкіл облыста өсіріліп отырған биязы жүнді қойлардың
барлығында австралия қошқарының жүндік қасиеті көрініп тұр. Біз барған
Ақсай өндірістік кооперативі таза тұқым өсіру үшін жылда қашырымға 4 асыл
тұқымды қошқарын облыстың Племстанциядан алып отырады.
Оңтүстік биязы жүнді қойларының жүні алғашында денесінің әр жерінде
әртүрлі болды деп көрсетеді-Метлицкий А.В 1975 жылғы еңбегінде бүйіріндегі
мен арқа жүнінің ұзындағы 2-1,5 см. Яғни арқа жүні бүйірінен қысқа болған.
Бұл көрсеткіш ұрғашы тоқты, еркек тоқтыларда да байқалған.
Дүние жүзінде биязы жүнді қойлардың ең бағалысы австралиялық қойлар
болып саналады. Олардың жүні барлық биязы жүнді қойлар ішінде өте жоғары
бағаланады.
Бұл қойлар жүні бүкіл руна бойынша біркелкі, ұзындығы бірдей, беріктігі
жақсы, серпімді, жылтыр, шайырлығы тамаша, аппақ.
Бұл шайырлығы малды жауын-шашыннан, желден жүннің ластауынан сақтайды.
Австралиялық қойлардың жүні дүние жүзінде жеңіл өнеркәсінде жоғары
бағаланады. Оны бүкіл ғалымдар жоғары бағалаған.
Академик Кулешов П.Н 1940 жылда бірнеше рет атап көрсетті. Австралиялық
биязы жүнді қойлар өте жақсы ауа райы тұрған жері, жақсы біліктілік
сұрыптау арқылы бағасы жоғары жүнділік шығымы өте жоғары 55-62% таза талшық
шығуы арқылы дүние жүзіне жайылды.
Академик, ауыл шаруашылығы ғылымы докторы Фейхман Е.К 1958 жылы өте
бағалы жақсы австралиялық биязы жүнді қойына пайдалануды жазды.
Бұл жерде Ермаков Г.Е Бешковский 1940 жылы биязы жүнді қойларға
пайдалана бастады.
Алғашқылардың бірі болып Литовченко Г.Р 1955-59 жылдары үлкен мэн беріп
алтай мериносы қойларын австралиялық қошқарлармен қашыра бастады. Бұл жолда
Саников М.И, Абонеев 1979 жылы ставропольібиязы қойларына, Шияпов И.Е,
Кундргонев М.И. 1974 жылы грозный қойларына, Лущихин 1977 жылы, Лющихина
В.М. 1979 жылы қырғыз биязы жүнді қойларын, австралиялы қошқарлармен
шағылыстырғанда барлық төлдердің көрсеткіштері жақсарып, жүндерінің
жылтырлығы жақсарып шайырлығы аппаақ болды, неғұрлым көбірек қан құйылған
қойлар австралиялық қойлардың көрсеткішіне жақындады, жүннің шығымдылығы
артты.
Медеубеков К.У. 1975 жылы Овсянников А.И. 1965 жылғы іс тәжірибесінде
жас кезінде әртүрлі тұқымнан туылған қойлар тез өскіш, тамақты жақсы
сіңіруімен тез оңалатынын көрсеткен аралас қашыру негізінен малдың
организмі нығая түсіп тез өсуі байқалған.
Оңтүстік меринос қойын австралиялық қошқармен қашырғанда, оңтүстік
меринос қойларының бірінші ұрпақтарының жүні өзінің құрдастаріына 10-12
пайызға артық болған.
Таза оңтүстік меринос қойының жүні 3,4 кг болса, ал сонымен жасты
австралия қошқарының қашырылып алынған тоқтының жүні 3,75 г болған.
Ал еттік қасиеті де жоғарылаған. Бұл көрсеткішті зерттелген Волосиков
В.В., Ожирельев Г.Ф. бірінші буын тоқтылар өздерінің құрдастарының 8-10 кг
артық болған.
Дегенмен малды кезең кезеңмен басқа түқыммен қашырып отыру
малдың өнімділігін арттырып отырған деп дәлелдейді Виномеков А.А.,
Тельбиев Т.К. 1970 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай жақсарту мақсатында Петров А.И.,
Метлитций А.В. 1981 жылы әрі төзімділігін, беріктілігін сақтай отырып,
австралия қойының жоғары сапалы жүнін ендіру арқылы оңтүстік биязы жүнді
қойының еттік қасиеттерін бақылағанда бірінші және төртінші буындағы
төлдердің еттік жүндік қасиеттерінде шамалы ғана өзгерістер болған.
Дегенмен бірінші буындағы тоқтылар төртінші буындағы тоқтыларға
қарағанда еттілігі сәл жоғары болғаны байқалды. Яғни қайта-қайта
австралиялық қошқармен қашырғанда, яғни % ңөидьщ төлдершщ еттілік
көрсеткіші төмен болды деп көрсетеді.
Яғни австрало-оңтүстік меринос қойын өсіру үшін қошқарларды мұқият
зерттеп 38 қандық австрало- оңтүстік меринос қошқарлары ең жақсы
нәтиже берді деп жазады өз еңбегінде Спиваков В., Кознитно 1997 жылы.
Оңтүстік биязы жүнді қойын ары қарай дамыта түсу мақсатында Оңтүстік
Қазақстан облысы Қазығүрт ауданы күйік асыл тұқымды қой зауытында 1989-1996
жылдары іс-тәжірибе жүргізіп жақсы нәтижеге жеткен. Бұл жоспар жүргізген
ісі төмендегі кестеде көрсетілген.
1- кесте
Тұқымы мен қоңдық бөлімі
Тұқымы мен қоңдық бөлімі Төлі
Қошқар саулық
О.Н.М. О.Ң.М О.Ң.М
А.В О.Ң.М 12А.В-О.Ң.М
А.В ½ АВ.О.Ң.М ¾ А.В-О.Ң.М
¼ А.В. О.Н.М 12А.В.О.Ң.М 38 АВ-ОҢМ
Түсініктеме: АВ - автралия мериносы;
ОҢМ - Оңтүстік мериносы;
АВ х ОҢМ - автралия оңтүстік мериносы.
Осы іс-тәжірибеде төртінші группа жас малдар алынып:
I группада — таза оңтүстік меринос.
II группада – 1 2АВ*О.Ң.М
группада – 34 АВ* ОҢМ
группада - 38 АВ х ОҢМ.
Бұл алынған төлдер барлығы бірдей жағдайда күтіліп бағылды. Бұл еркек
тоқтылардың жүнін бүйірінен, арқасынан, сауырынан және бауырынан өлшеп
отырды, саулықтарды бүйірінен және арқасынан өлшеп отырды.
Саулықтарды күзде қашырым алдында таразыға салып, салмағын анықтап
отырды. Ал қошқарларды көктемде - күзде екі рет өлшеп отырды. Көктемде
сұрыптау кезінде классын анықтау үшін, ал күзде күйін білу үшін.
Малдарды күзде қашырым алдында 0,3-0,4 г саулықтар үшін, 7-1 кг
қошқарлар үшін жем беріп отырады.
Бұл тәжірибеде ең жақсы көрсеткіш 38 автрало-оңтүстік меринос қойлары
жүнді етті болып шықты. Осы группадағы қойлар 4,4 кг саулықтар, 10-12 кг
ірі қошқарлар жүн беріп, тірілей салмағы саулықтар 55-60 кг, қошқарлар 90-
110 кг болды. Жалпы Қазақстандағы биязы жүнді қойларын австралия
қошқарларымен қашыру көп нәтиже берді деп көрсетеді а.ш.ғ.д. Нартбаев А.
1995 жылы. Автрало-Бесқарағай биязы жүнді қойлары жүн шайырлығы артып
бұрынғы бүкіл жүннің иректігі бірдей жуылған жері аз, жүн өте жақсарған.
Бұл тэжірибе нәзік биязы жүнді қойына да жасаланып, ол жақсы нэтиже берді
деп жазады Метлицкий А.В., Ахмедова М. 1980 жылдары.
1.2 Қозы қабылдап алу және өсіру
Еліміздің әр түрлі аймақтарындағы көптеген шаруашылықтар саулықтарды
шағылыстыруды және ұрықтандыруды сентябрь және октябрь айларында өткізеді,
ал саулықтардың буаздық кезеңі шамамен 150 күнге (5 ай) созылады, саулық
әдетте январь-март айларында жалпылай телдейді. Осы кезде, ерте көктемде
туған қозылар жайылымды жақсы пайдаланады, тез өсіп, жетіледі. Еркек
тоқтыларды таңдап оларды етке тапсыруға, ал ұрғашы қозылардан мал басын
толықтыратын топ құрауға болады.
Саулықтарды төлдетуді жақсы әзірленген, қидан тазартылған,
дезинфекцияланған, жарық, құрғақ, жақсы желдетілетін, өтпе желі жоқ қой
қораларында өткізеді. Оның температурасы қой төлдету кезінде үнемі 5-6°
жылылық аралығында болған жөн.
Мұндай жағдайы жоқ жерлерде қой төлдету үшін арнаулы үйшік жабдықтайды
немесе қой қорасының жағылмайтын жағынан орын бөлінеді.
Үйшікте қыста ауа температурасын 6-8° аралығында ұстайды, бұл әр түрлі
сәулелендіріп қыздырғыштардьщ қызуының қозыларға бір қалыпты жайылып
түсуіне мүмкіндік береді. Үйшік құрғақ, таза, жарық, кең және өтпе желден
жақсы қорғалған болуы тиіс. Үйшікте бір саулыққа 1,5 м2 мелшерінде алаң
бөлінеді. Үйшіктегі белгілі бір орынға саулықтарды суаратын суару
астауларын орналастырады. Үйшіктін, өнбойын қуалай дәл ортасынан ені 1,2-2
метрдей ететін жол қалдырады, ал оның екі жағын ала клеткаларды орнатады.
Үйшіктен қой қорасына шыға берісте туу және қозы қабылдау бөлмелерін
жасайды. Онда саулықтарды жеке және қозыларды үш күндігіне дейін бағатын
саулықтарды топтап ұстауға арналған клетка орнатады.
Коридордың екінші жағынан саулықтарды қозысымен 2-3 күндеп топтап күтіп-
бағуға арналған ашық қой қорасын жасайды. Үйшікте ауру қойға арнап бір
клетка изолятор белінеді.
Көктемгі қой төлдету кезінде, қоздаған саулықтарға арнап қой қорасының
бір бөлігін қоршайды.
Озат шаруашылықтарда қойды қыста төлдетуді жақсы жабдықталған, бірақ
жылытылмайтын қой қораларында өткізеді. Мұндай жағдайда қозыларды жалпылай
қыздыру тәжірибеге арналған.
Жаңа туған қозыларды бұлайша қабылдау тәжірибесі Омск облысының
Москаленский, Марьяновский, Алтай өлкесінің Локтевский, Курьинский
және Степной асыл тұқымды мал совхоздарында және көптеген басқа
шаруашылықтарда іс жүзінде асырылуда.
Саулық отарын күтетін шопандар бригадасы қой-төлдеуден 7-10 күн бұрын
қажетті барлық инвентарьларды әзірлейді. Әрбір саулық отарына жеке клетка
жасау үшін ұзындығы 1-1,5 метрден жүзге жуық және ашық қора салу ұзындығы
3-4 метрден 80-90 ағаш қалқан болу керек. Бұдан басқа әрбір отарда қой жем
жеу үшін 50-60 науа мен пішен, сүрлем және пішендеме салу үшін 40-45 оттық
болғаны жөн. Сондай-ақ бригадада қада жасауға қажетті мөлшерде сырық болуы
тиіс, оған ағаш қалқандар бекітіледі және су ішетін астау, кеспек, күбі,
шам, айыр және басқа инвентарьлар керек. Сол сияқты 8-10 орамал, қапшық,
халат (т. б.) қажет.
Қой төлдету кезінде саулық отарларының бригадасына бірнеше адам
белінеді. Жаңа туған қозыларды қабылдайтын адамдар, оның ішінде шопандар
жеке бас гигиенасының ережесін қатаң сақтау керек және инфекциялық
ауруларды жұқтырмау талаптарын (бруцеллез) орындайды.
Аға шопан бригададағы барлық жұмыстарды ұйымдастырады, қоздаған
саулықтарды және туған қозыларды (жалқысын немесе егізін, тірілей салмағын,
т. б.) есеп алу журналына тіркейді, енесі мен қозысына бір түрлі белгі
соғады, саулыққа қоздаған кезде қажетті көмек көрсетеді (қозы кіндігін
кеседі, оның ұшын дезинфекциялайды, ауыз, танау қуыстарын кілегейден
тазартады), саулықтарды қозысымен клеткаға орналастырады, толғақ белгісі
бар саулықтарды дер кезінде тауып алады және оларды туу клеткаларына
көшіреді.
Бригададағы аға шопанның көмекшісі, былай айтқанда, шопанның бірінші
орынбасары болады, олар жуас саулықтарды азықтандырады және суарады, оларды
туу бөлімшесіне көшіреді және аға шопанға жәрдемдеседі.
Саулықтар қоздап жатқан кезде қой қорасына тәулік бойы кезек қойылады.
Шопандардың біреуі, көбінесе арнайы осыған бөлінген акушерка қойдың қоздау
процесін бақылайды, басқа толғақ болмайтынына көзі-жеткен сон, енесін де,
қозысын да өңдейді, кіндігін кеседі және ұшын дезинфекциялайды, желін жүнді
тегіс қырқып тастайды, оны калий перманганатының әлсіз ертіндісімен
дезинфекциялайды.
Саулықтардың бірқалыпты қоздауы 30-40 минутке жуық, ал алғашқы рет
коздайтын саулықтардікі 50 минутке дейін созылады. Егіз туарда саулық бір
қозы туғаннан кейін тынышсыздана береді, онда екінші қозы көбіне 10-15
минут өткен соң туады. Дені сау саулықтар әдетте адамнын, көмегінсіз-ақ
жақсы туады.
Саулық қозысын жалап болғаннан кейін немесе шопан оны таза және құрғақ
сабанмен сүртіп болған соң ауыздандыру үшін енесінің бауырына салады.
Қозысын емізерден бұрын емшек үрпіндегі алғашқы сүтті (микрофлоралары бар)
сауып тастайды және қозының емшекті аузына салуына көмектеседі. Жақа туған
қозыға енесінің уызын тезірек емізеді.
Шопанның_енесі қозысын қалай қабылдайды, яғни сүт шыға ма, осыған көңіл
аударуы тиіс. Қозысын қабылдамайтын, тынышсыз саулықтарды клеткаға біраз
уақыт байлап қояды. Саулық бірте-бірте қозысына үйренеді, сүйтіп оны
емізеді.
Бір қалыпты туған саулықтың шуы 1-1,5 сағаттан кейін түседі. Шуы 4-6
сағаттан артық тоқтап қалғанда (бұл сирек кездеседі) саулықтардың тері
астына, арасына 12 сағат салып 2-3 рет 1 мл мөлшерінде синестрол немесе 1-2
күн қатарынан күніне 1 рет 1-1,5 мл мөлшерінде прозериннің 25 процентті
сулы ерітіндісін жібереді.
Дұрыс тумаған кезде, бұл да сирек кездеседі, саулықтарға дер кезінде
жәрдем береді.
Сұлы балансын қалпына келтіру үшін саулықтарға қоздағаннан кейін 30-60
минут өткен соң бір шелек суға 200 г тұз есебінен тұзды су ішкізеді.
Саулықтар суды жақсы ішу үшін суға аздап кебек қосады.
Туғаннан кейін 2-3 сағат өткен сон саулықты туу станогынан жеке
үйшіктерге көшіреді, содан соң топтық клеткаларға орналастырады, сақман
құрады.
Аға шопан қой қоздаған соң бірнеше сағат өткеннен кейін саулық пен оның
қозыларын бір номермен белгілейді, ол үшін керосинге езілген ланолинді
жуылатын бояуды ғана пайдаланады. Темірден жасалған таңба-цифрды бояуға
батырады, сонан соң жалқы туған қозыларға және оның, енесіне танбаны сол
жақ сауырына, егіздеріне және оның енелеріне оң жақ сауырына басады.
Сонымен қатар қозыларға 5-7 күндігінде енесінін. он, жақ құлағында қандай
номер болса қозысынын, сол жағына сондай номермен ен салады. Қозылардың
өсуіне қарай сақманды да ірілендіріп отырады.
Алтай өлкесіндегі Курьинский асыл тұқымды қой заводында сақманды
қозының жасын және саулық пен қозы санын есепке ала отырып құрады
2-кесте
Қозы жасы күн есебімен
Қозы жасы күн есебімен Сақмандағы саулық негізі
Егіз тапқаны Жалқы тапқаны
2-5 3-4 5-7
5-10 4-5 8-12
10-20 8-12 12-20
20-30 12-35 20-40
30-40 25-40 40-60
Асыл тұқымды қой заводының шопандары мен мамандары сақмандарда
саулықтардың санын жоғарыда айтылған мөлшердегіден көбейтсе қозылардың өсіп
жетілуіне айтарлықтай кері әсер етеді деп есептейді.
Қозылардың өсіп жетілу дәрежесіне қарай, сақмандардың санын азайтады,
оларды үшке беледі-үлкен сақман, орташа сақман және кіші сақман.
45-60 күн өткеннен кейін сақмандарды саулық отарын құру үшін қозысымен
бірге шопандар бригадасына береді.
Шопандар қозысының өсуін ұқыпты бақылайды және әлсіз немесе нашары
байқалса, оларды жақсы азықтандырады.
Күніне екі рет, тереңдігі сағат 6-7 - де және кешкі сағат 5-7-де суарып
болғаннан кейін, барлық сақмандағы саулықтар мен қозыларды қарап отырады,
егер басқа сақманнан араласып кетсе оларды өз сақманына қайтарады.
Қазір көптеген қой шаруашылығы совхоздары оның ішінде комплекстер де,
жеке үйшіктерсіз-ақ саулықтарды қыста төлдетудін, жаңа тәсілін (топтап)
қолданып келеді. Жаңа туған қозыларды жылыту үшін әр түрлі терможарық
түсіргіштерді, көбінесе ЗС—3 маркасын пайдаланады.
Мұндай тәжірибе Омск облысының Москаленский асыл тұқымды қой
заводында, Каспий маңындағы ойпаттың Полласовский совхозында, Алтай
елкесінің Лектевский қой совхозында және бір қатар шаруашылықтарда
жинақталған.
Бұл тәсіл, мысалы, Москаленский асыл тұқымды қой заводында барлық
технологиялық процестерді түбірінен өзгертті. Қой қорасының ішкі жаңа
құрылымы жұмысшылардың еңбегін жеңілдетеді, сақмандар-басқаша құрылады,
инвентарьға, қосымша күшіне қажетсіну айтарлықтай қысқарады, қозы есіру
құны арзандайды және төлдің өкпе ауруы көп байқалмайды.
Жаңа әдіс бойынша буаз саулықтарды күні бойы қотанда күтіп-бағады,
азықтандырады, тек түскі үзіліс кезінде суару және тынықтыру үшін қораға
кіргізеді. Туыты келген саулықтарды қотаннан туу бөлімшесіне көшіреді, онда
жылы және құрғақ төсеніш салынған. Осында саулықты қоздатады, туысымен
қозыны шамның астына орналастырады.
Шамды еденнен 100-120 см биіктікте орнатады. Шам қызуынын, түскен
жерінде (2,5-3 м2 көлемде) қой қорасының, басқа бөлігіндегі ылғал мен
температурадан өзгеше микроклимат құрылады, мұндай төсеніш әрқашанда құрғақ
және жылы болады. Қозылар мұнда көп уақыт болады. Шамды көтеріп немесе
төменірек түсіріп ауа температурасын реттейді.
Шам орнатылмаған қой қораларына қарағанда мұнда ауаның ылғалдылығы 10-
12% төмен. Қозылар жылы орынға тез үйренеді және керек кезінде жылынуға
өздері келеді.
Кейде бір шамның астына 10-12 қозыға дейін жиналады. Саулықтар мұнда
кіре алмайды.
Мұндай микроклимат әсіресе жаңа туған, әлі Keyіп болмаған қозыларға
қолайлы. Шамның астында олар 1-1,5 сағатта құрғайды, ал шамсыз онын,
құрғауы 10-12 сағатқа созылады.
Сөйтіп шам пайдаланудағы негізгі мақсат жақа туған қозыларды тез кептіру
және тіршілігінің, алғашқы 3-4 күнінде оларды жылы сақтау. Осынын,
нәтижесінде асыл тұқымды мал заводында өкпесі ауырған және бұл аурудан
өлген қозы байқалмайды деуге болады.
Инфрақызыл шам жарығын қолдана отырып есірілген төлдердің он күн ішінде
қосқан салмағы тәулігіне 250-290 грамға жетеді. 1965 жылдан бері совхозда
қозыларды аз уақыт сәулелендіру үшін ПРК-2 шамы қолданылып келеді. Қыста
туған қозылар қора-жайларда ұзақ уақыт болады және күннің көзін көрмейді.
Қыс аяғында олардың кейбіреуі рахит ауруының шалдығып, сүйегі нәзіктенеді,
буын аурулары шығады. Бұл аурулар организмде минералдың және Д витаминінің
жеткіліксіздігінен пайда болады. Бұрын әрбір отар қозыларының 1-ден 6
процентке дейіні осындай қозылар болды.
ПРҚ-2 шамы ультра күлгін сәуле бөледі, ол организмде Д витаминін құрайды
және қой қорасындағы ауру тудыратын микробтардан ауаны тазартады. Өріске
шыққанша қозылар бұл шаммен 6-8 рет сәулелендіріледі. Шамды пайдалану
нәтижесінде қозылар көп жылдан бері рахитпен және тыныс алу органдарының
ауруларымен ауырмайды.
Саулық қозыларымен бірге туу белімшесінде 1-ден 3 сағатқа дейін болады.
Кейде шуы түспеген саулықтарды біраз уақытқа дейін қалдырады. Мұнда оларға
жылы су береді, қозыларын алғашқы рет азықтандырады. Құрғап болған соң
қозыны және енесін жоғарыда жазылған мал төлдетудің рет номерімен
таңбалайды. Кейде туу бөлімшесінде қозылар мен саулықтарға тек уақытша
белгі салады, ал таңба салуды сақманда жүргізеді. Осымен туу бөлімшесіндегі
жұмыс аяқталады.
Саулықты қозысымен туу белімшесінен 1-2 күнге жеке клеткаға көшіретін
ескі әдістен жаңа әдістің айырмашылығы қозы туысымен бес саулықтан тұратын
сақманға қосылады. Енді қой қорасына жеке клетка-ларды қоймайды, олар бұрын
сексенге дейін болған, мұның өзі қолайсыз және тығыз болды. Торда бірге
тұрмағандықтан саулықтардың жеруі не сақманда қозы ез енесін таба алмау
жағдайы байқалмады.
Жұмыста қолайлы болу үшін әрбір қой қорасында төрт-төрттен шамы бар екі
туу белімшесі жабдықталған, сондықтан туу бөлімшесіне бірден сегіз
саулықтан қабылдауға болады және жаңа туған қозыларды кептіру үшін орын
жетеді.
Туу белімшесі мен ашық қорасын бөліп тұратын қалқанда кішкентай есік
бар, саулықты қозысымен туу бөлімшесінен қой қорасына өткізу акушеркаға өте
оңай, ол үшін есікті аздап кетерсе ғана болды. Оларды бүкіл қой өтетін
жолмен айдаудың қажеті жоқ. Бұл акушерканың жұмысын жеңілдетеді.
Әрбір отар үшін бес қозылы саулық тұратын 6-8 ашық қора жасалған, яғни
оларда 30-40 қозылы саулық тұрады, олардың әрқайсысында қозыны жылыту үшін
бір-бірден алқызыл шам ілінген. Мұнда қозысын емізетін саулықтарды 1-1,5
күн ұстайды. Аға шопан қозылардың өсіп жетілуін және олардың жағдайын еске
ала отырып, саулықтарды қозысымен он саулықтық қораға көшіреді, ал әлсіз
және ауру қозысы бар саулықтарды бірнеше күндей бес саулықтық қорада
қалдыра тұрады.
Отарда барлығы 6-8 он саулықтық қора бар яғни онда 60-80 қозылы саулық
орналасады. Бұл қораға барлық бес саулықтық қоралар толтырылғаннан кейін
қозылы саулықтар көшіріледі. Мұнда да бір-бірден шам ілінген, қозылардың
оның астында жылынуға мүмкіншілігі бар. Он саулықтық қораларда қозылар 4-5
күндігіне дейін есіріледі.
Он "аулықтық қораларды толтырып болғаннан кейін 20 қозылы саулықтан
сақман құрады. Шопандар сонымен бірге қозының денсаулығына және өсіп
жетілуіне көңіл аудара отырып, мықтыларын таңдап алады. Отарда барлығы 6-7
жиырма саулықтық қора болады. Мұнда шам ілінбейді, өйткені бұл уақытта
қозылар есейіп қалады.
20 саулықтық қорада қозы шамамен 8-9 күндігіне дейін болады. Саулықтарды
мұнда пішен, сабан, концентрат, пішендеме және сүрлеммен оттықтан
азықтандырады, жемшөпті тасып береді. Сақмандарда орнатылған суатқа су
резиналы шлангымен өздігінен ағып келеді.
Кейінірек, жиырма саулықтық құрылған соң, шопандар сақманды 35-40
саулыққа дейін ірілендіреді де, оларды қырық саулықтан қой қораларына
көшіреді, ол қой қорасының шет жағында қарама-қарсы орналасқан.
Сақмандарды одан әрі ірілендіру 80, 120, 200, 300 бастық схема бойынша
жүргізіледі және еріске шығарарда январь және февраль айында туғандарын
екі, ал мартта туғандарын үш сақманда құрады. Қозыларды енесінен айыру
кезінде барлық отарларда екі қой қалады.
Қозы пішен мен құрама жемге қаншалықты ерте дағдыланса, соншалықты ол
жақсы өсіп-жетіледі. Тәжірибелі шопандар мұны жақсы біледі, сондықтан
қозыға 10-15 күндігінен бастап пішен, арпа немесе сұлы жармасы түрінде жем,
тіпті сүрлем бере бастайды.
Қозыға үстеп азық беру үшін алаң жасап қоршайды, онда аяқты науа-астау
орнатылады. Бұл сияқты азықханаларды торлы қалқандармен бөледі, олардың
аралығынан қозы ғана ете алады. Екі апталық қозыларға тәулігіне 50 г әр
түрлі жем беруге болады. Сонан соң дозасын 200 грамға дейін арттырады. Осы
уақыттан бастап қозыларды ауа райы жақсы күндері оларға арнайы жабдықталған
қой қорасы маңындағы серуен алаңдарына шығарады, онда құрғақ сабан төселеді
және ірі жемшеп үшін оттық қойылады.
Удмурт тәжірибе станциясы солтүстіктегі аудандар жағдайына қолдануға
болатын кой төлдетудің жаңа технологиясын жасап шығарды. Буаз саулықтар
қоздағанға дейін күндіз баздағы шарбақта бағылады, ал түнге қарай қой
қорасындағы секцияларға енгізіледі. Қой қорасының орталық бөлігін қой
қоздатуға жабдықтайды. Қалқаннан жасалған 9-12 жеке үйшік орнатылады.
Қоздайтын саулықтарды жеке клеткаға ор-наластырады, оларды қозымен 1-2
күнге қалдырады, сонан сон топтық клеткалардағы сақмандарға жібереді.
Қозыларды 10-12 күндігінен бастап күндіз енелерінен белек бағады, пішенге,
сүрлемге, пішендемеге, концентратқа үйретеді. 1-1,5 айлық қозыларды үстеп
азықтандыру үшін қалқаннан қоршау-бірінші секцияның қозылары үшін азықхана
жасайды; соңғы туған қозыға бір ай толған кезде, енесінен бөлінгенше барлық
қозыларды екінші секцияда күніне 3 рет азықтандырады. Енесін әрбір
азықтандыру алдында оған қозысын емізіп отырады, сонан соң тағы бөледі.
Қозысын емізіп жүрген саулықтарға, бойдақтарға қарағанда, әсіресе қозы
тек сүтпен қоректеніп жүргенде жемшөп көп қажет. Мұны ескере отырып қозысы
еміп жүрген саулықтарды жақсы азықтандыру керек.
Қозысын емізіп жүрген бір саулыққа тәулік бойынша 1,5-2 кг пішен, 3-4 кг
жүгері сүрлемін, 1 кг жаздық бидай сабанын және 0,3 кг концентрат қоспасын
(сүлы, арпа, бұршақ) береді. Сабанды күндіз береді. Тұзды, борды, сүйек
ұнын және басқа минералды заттарды да міндетте түрде береді.
Омск облысыныц Марьяновский асыл тұқымды қой совхозындағыдай кейбір
басқа шаруашылықтардың саулық отарларында қозыларды қой қорабаздарда
ұстау қолданылып жүр. Бұл әдістің негізі былай, көктемде, күн әлі салқын
және ылғал кезінде жайы-лымға саулықтарды ғана шығарады, ал қозыларды
қорада қалдырады. 2-3 сағат өткен соң қозысын азықтандыру үшін енесін айдап
әкеледі, тынығып болғаннан кейін оларды тағы да өріске шығарады, сүйтіп
тәулік бойынша бұл тәсілді 2-3 рет қайталайды.
Қозыларды жайылымға күн жылынып, ауа райы жақсарған соң және шөп
шыққаннан кейін шығарады. Шөп жақсы ессе қозылар оны тамырымен жұлып,
топырақ жемейді, сол себепті асқорыту органдарының аурулары болмайды және
қозылар гельминтозбен зақымданбайды.
Әлсіз қозыларды енесімен бірге бөліп, олардан бөлек топ құрады және
жақсы өріске жаяды.
Қозыларды енесінен әдетте 3-4 айлығында бөледі. Саулық отарында енесінің
сүтінсіз әлі қоректене алмайтын кеш туған қозылар ғана қалдырылады. Бұл
қозылар бекісімен-ақ енесінен бөлінеді.
Қозыларын белген кезде саулықтардың желінін ұқыпты қарайды. Желінсау
ауруына шалдықпау үшін емшектегі сүтті сауып тастайды.
Енесінен бөліп болған соң оларды жынысына қарай ұрғашы қозылардан бір
отар, еркек қозылардан бір отар құрады. Қозыларды шөбі қалың өріске жайып,
зоотехникалық және мал дәрігерлік санитарлық талаптарға сай күтіп, үстеп
азықтандырады.
Қой шаруашылығының бағыты және өсіп-дамуы халық шаруашылығының
талаптарына және еліміздегі қайсыбір аймақтың болмасын табиғи-экономикалық
және басқа жағдайлардың ерекшеліктеріне сай белгіленеді.
Соңғы жылдары қой шаруашылығының материалдық-техникалық базасы
айтарлықтай нығайды, оны өнеркәсіптік негізге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz