Мақта мүшелерінде мыс элементі мөлшері және топырақтан шығуы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Ф.4.7-007-03

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНСТИТУТЫ
Агротехнология кафедрасы

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________Раисов Б.О ;

“_____”________200__ж.
Дипломдық жұмыс

Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ ________________________

Кеңесшілер:
Дипломдық жұмыстың жетекшісі
_____________________
____________________
(бөлім атауы)
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
_________________________
___________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
(күні, қолы)
_________________________
(күні, қолы)
_________________________
Тапсырманы орындауға алған
(бөлім атауы)
_________________________
студент ___________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
(Тегі, аты, жөні, қолы)
_________________________
(күні, қолы)
_________________________
(бөлім атауы)
_________________________
Бақылау нормасы
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
_________________________

(Ғылыми дәрежесі, атағы, Тегі, аты, жөні)
_________________________
_________________________
(күні, қолы)
(күні, қолы)
_________________________
(бөлім атауы)
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
_________________________
(күні, қолы)

Пікір білдіруші
_________________________
(Ғылыми дәрежесі, атағы Тегі, аты, жөні)
_________________________
(күні, қолы)

ШЫМКЕНТ 2008ж.

Ф.4.7-007-03
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

АГРОӨНЕРКӘСІПТІК ИНСТИТУТЫ

Агротехнология кафедрасы

Мамандығы _ - 050801агрономия___
(Мамандықтың атауы және шифрі)

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________Раисов Б.О

“_____”________200__ж.

Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №
Студент _________
________________
(Тегі, аты, жөні)
(тобы)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ ________________________

Университет бойынша бекітілген бұйрық №_____ ____________
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ____________________________
Жұмысқа қажетті бастапқы мәліметтері _________________________
Жеке тапсырма ___________________________________ ___________
___________________________________ ________________________

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ
№ Бөлімдер Орындалу Кеңесші
мерзімі

Графикалық материалдардың тізімі

№ Кесте диаграмма атауы Бет Орындалу Кеңесші
саны мерзімі

Тапсырманы өткізу мерзімі _____________ 200_ ж.

Дипломдық жұмыстың жетекшісі ___________________
__
(қолы)
(Тегі, аты, жөні)
Тапсырманы орындауға алған студент __________________
__

(қолы) (Тегі, аты, жөні)

МАЗМҰНЫ

АННОТАЦИЯ
АНЫҚТАМА
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 Әдебиеттерге шолу
2 Мақтаның өсіп өркендеуіне мочевина және аммофос
құрамында мыс элементінің әсері
2.1 Мыс элементінің мақта мүшелерінде азот және
фосфор мөлшеріне әсері
2.2 Аммофос және мочевина құрамында мыс элементінің
мақта өнімі техникалық сапа қасиеттеріне әсері
2.3 Мақта мүшелерінде мыс элементі мөлшері
және топырақтан шығуы
3 Тәжірибе жүргізу әдістерімен жағдайы
3.1 Қара шірікті И.В.Тюрин әдісі бойынша анықтау
3.2 Қозғалмалы фосфорды анықтау
3.3 Қозғалмалы калийді анықтау
4 Еңбекті қорғау
4.1 Еңбекті қорғауды ұйымдастыру және қауіпсіздікті
сақтау жағдайын талқылау.
4.2 Минералды тыңайтқыштар, жеке химикаттармен
жұмыс атқаруда еңбек гигиенасы
4.3 Шаруашылықта өрт қауіпсіздігі жағдайына сипаттама
5 Қоршаған ортаны қорғау
5.1 Шаруашылықта табиғатты қорғау шаралары
6 Экономикалық тиімділігі

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

АННОТАЦИЯ

Бізде мақта шаруашылығы интенсивті өркендеуінің негізгі себептері
минералды тыңайтқыштарды жоғары нормада тиімді пайдалану.
Микроэлементтерді жай және күрделі тыңайтқыштар құрамында ауыл
шаруашылығы егіндерінде қолдану бойынша мәліметтер өте жеткіліксіз
Қазақстан жағдайында мақтада мұндай тәжірибелер жүргізілмеген. Осы
мақсатта біз Оңтүстік Қазақстан топырағы жағдайында мыс элементін
мочевина және аммофос құрамында мақтаның өсіп өркендеуіне сапасына,
өнімділігіне әсерін зерттедік.
Мыс элементінің мочевина және аммофос құрамында мақтаның өнімділігін
арттыру бойынша жүргізілген тәжірибелер Сары ағаш ауданы, Келес тәжірибе
өндірістік кәсіп орнында жүргізілді. Сары ағаш ауданы топырағы сұрғылт
топырақ.

АНЫҚТАМА
Протеин - өсімдік құрамындағы меңгерілетін ақуыз.
Органикалық заттар - өсімдік құрамындағы азотты және макро-микроэлементтер.
Экстракция – элементтерді сұйықтыққа ажырату.
Технология - өнімді және сапасын арттыру шаралары.
Рн – қышқылдық көрсеткіш.

БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Нарти – Годлин әдісі.
Магний – Шмука әдісі.
Өсу дәуірін бақылау – союзники (1973ж).
NPK – азот фосфор және калий фон жылдық тыңайтқыш нормасы.
Фотосинтез – СО2 есебіне топталған өнім.
Қосымша өнім – жалпы өнімнен аралығы.
Алқапты тәжірибе – далалық тәжірибе.
цга – гектарынан алынған өнім.
N-NH4 – аммиакты азот.
N- NO3 – нитратты азон.
P2O5 – менгерілетін фосфор қышқылы.
К2О – менгерілетін калий түрі.
Фосфор – Лоренц әдісі.
Азот – Кельдаль әдісі.
Гумус – Тюрин әдісі.
Жылжымалы Р.К – Б.Магигин әдісі.
Нитрат – Гранувальд-Ляги әдісі.
Еритін тұз – Ласукова әдісі.

Кіріспе
Ауыл шаруашылығында минералды және органикалық тыңайтқыштарды тиімді
пайдалану қазіргі уақытта егіншілік өндірісінде өнімді арттырудың негізі
шаралары бірі болып есептеледі.
Бізде мақта шаруашылығы интенсивті өркендеуі минералды
тыңайтқыштарды жоғары нормада тиімді пайдалану.
Ежелден мақта егіліп келе жатқан аудан топырақтарында жергілікті
және шет ел әдебиеттерінде микроэлементтердің сарылып бара жатқандығы
жөнінде мәліметтер береді. Оның себебі өсімдіктердің алып шыққан
элементтердің, өз орнына қайтып толтырылмауы себепті болуы есептеледі.
Е.К Круглова (1968) мәліметтері бойынша корбаннатты топырақтарда
мақтаға себілгенде мыс, мырыш және бор элементтері тиімділігі төмен болу
себебі, топырақта аталған элементтердің жоғары дәрежеде меңгерілуі деп
есептеледі.
Орта Азия жағдайында микроэлементтер тиімділігі жөнінде мәліметтер
А.К Переверзова (1961) жұмыстарында толық көрсетілген
Б.М Исаевтың (1979) мыспен жүргізілген 18 тәжірибенің мақта
өн,імділігі 16 жоғары дәрежеде, ал мырышпен жүргізілген тәжірибесінің 15
гектарынан 1,5-5,0 центнер қосымша өнім алынды. Кейінгі жылдары
вегетациялық және алқаптық тәжірибелермен ежелгі және ашық сұр топырақ
жағдайында мыс элементі мақтаның өнімі артуына және вилт ауруына
төзімділігін арттырады. (Гульахмедов 1961, Рафикова 1965, Исаев 1974,
Круглова 1968, Исаев, Агунбаев 1974, Исаев , Алжанов 1976, Мусбанов 1977).
З.И Мамедов (1963) алған мәліметтерінде хломенен сорланған топырақ
жағдайында бор, мыс, мырыш, марганец, молибден және кобальт элементері
мақтаның өсуін белсендендіреді, көсек санын арттырады, сонымен бір қатарда
жеміс мүшелері төгілуінен сақтайды.
А.К Носов (1968) түркістан топырағы жағдайында бор, марганец, мыс,
мырыш элементтері мақтаның сор жағдайына төзімділігі артуын көрсетеді.
С.Бекмуратов (1967) Қарақалпақыстан сорланған топырағы жағдайында мыс
жән мырыш элементерін мақтаға әсерін зерттеген гектарынан 3,5-3,7
центтерден қосымша өнім алды. Сондай ақ (Задорожный 1968, Задорожный,
Ванкенко 1972,1973) мырзашөл топырағы жағдайында мырыш және мыс элементері
жүгері және мақтаның өсіп өркендеуіне, өнімділігінің артуына әсерін
тигізуін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген әдебиеттер мәліметтеріне қарағанда
микроэлементтердің суда еритін бейорганикалық тұздарын мақтада қолдану
әдістерін және нормаларын анықтау қазіргі қазіргі заман өзекті мәселерінің
бірі.
Микроэлементтерді жай және күрделі тыңайтқыштар құрамында ауыл
шаруашылығы егіндерінде қолдану бойынша мәліметтер өте жеткіліксіз
Қазақстан жағдайында мақтада мұндай тәжірибелер жүргізілмеген. Осы
мақсатта біз Оңтүстік Қазақстан топырағы жағдайында мыс элементін
мочевина және аммофос құрамында мақтаның өсіп өркендеуіне сапасына,
өнімділігіне әсерін зерттедік.
Бұл жұмысты амалға асыруда біздің міндетімізге мыс элементінің
мочевина және аммофос құрамында топыраққа енгізілгенде мақтаның өсу және
жеміс мүшелерінің артуына, мақта талшығы сапасына азот, фосфордың
менгерілуін, микроэлементердің мақта мүшелерінде жайласуы заңдылықтарын
зерттеуді міндет етіп алдық.
1 Әдебиеттерге шолу
Алғаш рет мыс элементінің жоғары саты өсімдіктеріне қажет екендігі
жөнінде 1931 жылы Соммер айтып өткен еді. Одан кейін бізде өсімдік тану
практикасында мыс элементін қолдану өндіріске енгізіліпті тіпті масақты
өсімдіктерден жоғары өнім алына бастады ( Лашкевич 1952,1955,1976,
Островская 1956,1961, Жизневская 1972). Зерттеулер бойынша мыстың ең көп
мөлшері топырақ құрамында екені анықталды. М.Я Школьниктің (1974) алған
нәтежелері бойынша мыстың 70 процентке жуығы хлоропласта топталған болып,
құрамында мыс элементін ұстайтын цитохорм оксидаза ферменті фотосинтез
және өсімдіктер тыныс алуында үлкен роль атқауы анықталды.
Мыс және темір элементтері азот окисі редуктаза және нитроредуктазаны
белсендендіру екені жөнінде мәліметтер бар (Заблуда 1976, Окунцова 1986,
Жизневская 1981).
Л.К Островская және Б.А Геллер (1985) мыс элементі жетіспегенде өсімдіктер
ұлпасында амид көп мөлшерде топталып ақуыз синтезінің бұзылуына алып
келуін атап өтеді.
Мыс элементінің саңырауқұлақтармен келетін ауруларға өсімдіктердің
төзімділігін арттырады екен. Солай етіп В.П Важенин (1986) картоптың
фитофитора ауруына төзімділігі мыс әсерінде артқандығын көрсетті. Сондай
ақ мыстың өсімдіктердің ыстық және суыққа төзімділігі оның клеткаларында
тургор процесі прту тәрізді қасиеттері артуына әсер етеді.
М.Я Школьник, Н.А Макаров (1987) өсімдік ұлпаларында каллоидтық
гидрофилділігі төмендеуін мыс тапшылығымен байланыстырады.
М.Я Пейве (1981) жұмыстарында өсімдіктің топырақт ылғалдылық
тапшылығына төзімділігі артуында мыстың маңызы жөнінде жазады.
Өсімдікткрдің ыстыққа төзімділігіде мысқа байланысты деген болжамдар
жоқ емес.
Түркістанның суландырылатын 740 мың гектар жерінің 400 мың гектары
сұр топырақ болып, жалпы құрамында мыс тапшылығымен ерекшеленеді.
Гулахмедов (1989) нәтежелеріне қарағанда ол сұр топырақтар мыс
қолданылуы қажет екендігін көрсетті.
В.П Пономаревтің алған нәтежелеріне қарағанда батпақты және сұрғылт
батпақты фосфор құрамында жоғары дәрежеде болған топыраққа азот фосфорлы
тыңайтқыштарға мыс элементін қосып бергенде жоғары нәтеже алғандығын
көрсетті. Батпақты топыраққа молибден және мырыш берілгенде мақтаның
өнімі гектарынан 2,2 және 3,2 центнерге артқандығын көрсетті.
Құрамында 34 мгкг Р2О5 болған сұрғылт батпақты топырақта мақтадан
жоғары өнім молибден қолданғанда алынған, бұнда алынған қосымша өнім
гектарына 3,7 центнерді құрады.
Тәжікстанның сорланған топырағы О.Н Алиханова (1981) алған
нәтежелеріне қарағанда, сорланбаған топыраққа қарағанда бор элементінің
мөлшері көп екендігі анықталды.
Мақтада жүргізілген тәжірибелерде (Рыжов, Аганбаев 1986), молибден
(Исаев, Агунбаев 1984, Пирахунов, Кариев 1985) мыс элементінің азотты
қоректік зттарымен тығыз байланыста екенін көрсетті.
Исаев, Рустамов (1975), Белаусов, Исаев (1976) азот және фосфордың
өсімдікке тек менгерілуін жоғарылатып қоймай, олардың жоғары молекулалық
қосылыстары пайда болуына жағдай жасауын көрсетті. Бұл мыс элементінің
пайдалану минералды тыңайтқыш құрамындағы элементтерді тиімді пайдалануына
алып келеді.
Осыларға қарамай мыс элементінің мақтаға әсері әлі күнге дейін
жетерлі дәрежеде зерттелгені жоқ. Әдебиеттерге назар аударсақ көптеген
жұмыстар мақта тұқымын егуден алдын малумен шегаралаланған Е.А Гудько
(1982) жүргізілген тәжірибелерде мақта тұқымын 0,005% CuSO4 5H2O тұзына
малынғанда өнімді гектарына 5 центнерге дейін асырғанын, С.С Абаева
(1989) осыған сәйкс ерітінділірге 12 сағат малынған тұқымның өнімділігін
төмен температурада артуын сонымен бір қатарда мақтаның суыққа
төзімділігін арттырып мыс элементі гектарынан 7 центнерге дейін өнімді
арттырғанын көрсетеді.
С.М Ибрагимов, Я.Н Пакинаев (1984), М Усманов, А.М Якубов, Р.Р
Рахманов (1985), Х Ходжаева (1988) т.б. жүргізген тәжірибелерінде мыс
күкірт қышқылы тұзының 0,03% ерітіндісінде тұқымды өңдегенде мақта
өнімінің 2,7 – 7 центнерге дейін артқанын көрсетеді.
П. Задарожный және И.Н Венченко (1983) тек мыс элементінің
ерітіндісінде малынуы емес сондай ақ мыс сульфат тұзын топыраққа
беруде де жоғары нәтеже алғандығын көрсетті.
Осыған ұқсас тәжірибелерді Е.К Курнова (1989), Ф.Х Шарафутдинова
(1984) жүргізді. Осыларға қарамай мыс элементін қолдану дозасы, мерзімі
және қолдану әдістері жөнінде анық мәліметтер жоқ, бұл жетерлідей
тәжірибелер жоқ екендігін көрсетеді.
С.С Абаева (1959), И.А Джалилов (1988), З.И Малидов (1990), С.М
Ибрагимов, Я.М Пакинаев (1984) айтуынша мақта тұқымын егуден алдын
ерітіндіге малумен, топыраққа беруді салыстырғанда , егістен алджын тұқымды
малуға жоғары баға береді. Топыраққа берудің төмен нәтеже беруін мыс
элементінің топыраққа түскеннен кейін. Оның топырақпен бірігіп
жылжымалылығы төмендеп кетеді деген болжамдар көрсетеді.
Ал енді бұл болжамдарға кері нәтежелерде бар. А.Н Гюлахмедов (1981)
жүргізген тәжірибелерде мақтаға микроэлементерді тамырсыз бергеннен көрі
тамырымен мақтаның бутондау дәуірінде беру жақсы нәтеже беруін атап
кетеді. Осыған ұқсаған тәжірибелерді Б.М Исаев (1983), П Рустамов (1985),
Б. Альжанов (1986) жүргізіп жоғарыдағы авторлар алған нәтежелерді
қолданады.
Мыс элементі өсімдікте еритін қант, крахмал синтезін және блок амин
қышқылдары топталуын жеделдетеді. Сондай ақ хлорофил тұрақтылығын
арттырады және оның синтезінде қатысады (Заблуда 1978, Окунцев 1986).
А.Кустова (1982) және А.М Лемаева (1992) Түркістанда жүргізген
тәжірибелерінде мыс элементі ферментердің тотығу тотықсыздану
белсенділігін, фотосинтез өнімділігін, көмірсу және ақуыз ауысуында
қатысады..
Микроэлементтер метобализмнің негізгі процестерінде қатынасып,
өсімдіктің өсіп өркендеуіне үлкен әсерін тигізеді.
Г.А Дюшев (1987) Қырғызстан мақташылық аймағында топырақ жағдайында
жүргізілген тәжірибелерінде микроэлементер: мыс, мырыш, марганец, бор
мақтаның жіңішке талшықты сортарында жер беті биологиялық салмағы, тамыр
жүйесінің өркендеуіне үлкен әсерін тигізіп жеміс пайда болуына , көбірек
толық көсектер санын арттыруға септігін тигізеді. Осыған сәйкес
нәтежелер Е.К Круглова (1968) жұмыстарында да атап өтіледі.
Мыс, мырыш, марганец элементері өсімдіктің барлық мүшелерінде
кездеседі. Г.А Дюжев (1977) алған нәтежелерінде микроэлементтер өсімдік
құрамында өсіру жағдайына байланысты топталады. Микроэлементтер өсімдік
сорттарына байланысты және олардың талабына қарай өзгеріп отырады. Борды
мақта гектарынан 100-400 г, марганец 200-500г, мырышты 100-200г және мысты
200-300 грамын өзімен топырақтан алып шығады.
Әдебиеттерде өсімдіктердің метаболиттік тіршілігінде мыс элементі
ролі үлкен екені көрсетілген, бірақта мақта өімдігінде бұл мәселелер кем
зерттелген. Бұл жағдайдан басқа кейінгі жылдары мақтаның үздіксіз егілуі
және жаңа сорттарының пайда болуы, агротехникалық шаралардың жаңаланып
өркендеп баруына байланысты, топырақта минералды баланс өзгеріп барады.
Осыларды есепке алып мақта өндірісінде микроэлементтер атап айтқанда
мыс элементінің мақтаның өсіп өркендеуіне зат алмасу процесіне сапасына
тигізетін әсерін зерттеу жұмыстары негізгі мәселелер бірі болып
есептеледі.
Б.М.Исаевтың (1989) жинақты есебі жұмыстарында мыс элементімен
жүргізілген 18 тәжірибенің 16 тәжірибесінде, мырыш элементімен жүргізілген
21 тәжірибенің 15 тәжірибесінде мақта өнімділігі артқаны және гектарынан
5 центнерге дейін қосымща өнім алғандығы жөнінде жазып өтеді. Кейінгі
жұмыстарда (Гюлахмедов 1971, Исаев 1974, Рафикова 1975, Исаев, Альжанов
1976, Мустанов 1977) ежелгі сұрғылт және батпақты топырақ жағдайында
мырыштың қомақты қосымша өнім беруі, сонымен бір қатарда мақтаның Вилт
ауруына төзімділігін артуын көрсетеді.
З.Н.Мамедов (1983) сорланған топырақ жағдайында бор, мыс, мырыш,
марганец, молибден және кобальт элементінің өсімдіктің өсіп өркендеуіне
үлкен әсерін тигізумен, мақтаның көсек санын арттыруы және жеміс
мүшелерінің түсіп кетуінен сақтауына әсерін тигізуі жөнінде мәліметтер
береді.
А.К.Носов (1978) Түркменстан жағдайында бор, марганец, мырыш, мыс
т.б. элементтер мақтаның тұздылыққа төзімділігін арттыру жөнінде жазады.
Қарақалпақстан топырағы жағдайында С.Бекмуратов (1977) мақтаға мырыш
және мыс элементерін пайдаланып гектарына мырыштан 3,5, мыстан 2,2 центнер
қосымша өнім алды.
Г.А.Рафикова (1985) Ташкент облысы сұр топырағы жағдайында мырышты
гектарына 4 кг қолданып мақтаның өнімін 5,8 центнерге көтереді.
М.Г.Абуталыбов (1984) Азербайжан топырағы жағдайына гектарына 1 кг
мырыш қолданғанда мақта өнімі 3,1-5,8 центнерге дейін артқанын, ал
гектарына 4 кг берілгенде өнімнің төмендегенін көрсетті.
О. Сахатов, Б.Мамедханов (1981) мырыш, мыс, бор элементтерін жіңішке
талшықты мақтаның 9647- И сортына өсу кезеңінде бөлшекткп берілгенде
топырақта микроскоптың саңырауқұлақтардың кемигенін, сонымен топырақты
аурулардан тазалау мүмкіндігін арттырады. Авторлардың айтуынша топырақтың
биологиялық белсенділігінің артуына гектарына мыс 2-5 кг өсу дәуірінде
бөлшектеп қолдану жақсы нәтеже беруін анықтады.

Л.К Островская (1981) өсімдіктердегі мыстың физиологиялық ролін
зерттеп, өсімдік құрамындағы мыс мөлшерімен полифенолоксидаза белсенділігі
арасында мықты байланыс бар екендігін анықтады.
Г.Я Жизневская (1989) микроэлементтердің соның ішінде мыс
элементінің жасыл жапырақ фотосинтез апаратының пайда болуында қатысуы
жөнінде мәліметтер береді. Мыс элементінің 50-75% жапырақтың
хлоропластында кездесуі, мыстың хлорофил биосинтезінде қатысуынан дерек
береді.
Б.М Исаев (1989) мақтаның хлорофил құрамында мыс элементі көп
мөлшерде болуын анықтады. өсімдіктерде мыс элементі жетіспегенде
өсімдіктерде тыныс алу интенсивті төмендеуі дәлелденді. (Островская 1961)
ал (Школьник, Абдурашидов 1978, Алиев 1973) мыс элементін қолдану тыныс
алу интенсивтілігін артуына алшып келуін анықтады. Осындай мәселелер
(Б.М Исаев 1979) жұмыстарында толығымен дәләлденді. Мыс жетіспеуі мақтада
хлорофилдің пайда болуына әсерін тигізді.
Көпшілік әдебиеттерде мыс элементінің азоттың айналымында қатысуы
жөнінде мәліметтер беріледі (Маслов 1976, Шевчук 1986).
СоюзНИХИ-дің физиология лабораториясында (Исаев 1979) алынған
нәтежелерге қарағанда мыссыз өсірілген мақтада алғашқы өсу кезеңінде
белокты азот синтезі баяулаған. Ол жеміс пайда болу кезеңінде, пластикалық
заттардың генератив мүшелерге өту кезеңінде басталды. Бұнда мыс
берілген вариантта жалпы азқот 4,462 соның белокты азоты 3,4924 –ті
құрайды. Бұл көрсеткіштер мыссыз вариантта 3,554 және 2,051% құрады. Ал
мақта топырағында керісі мыс берілген вариантта кемірек ал мыс
берілмеген вариантта көбірек екені анықталды.
Б.М Исаев, К Рустамов (1985) мақтаны азотпен жтерлі дәрежеде
қоректендіру мыс элементіне тапшылдығын арттырғанын көрсетеді.
В.Н Мельнигук (1981) айтуынша азоттың жоғары нормасын торфты
топырақта шөптес өсімдіктерге бергенде оның құрамындағы мыс мөлшері құмды
топырақта өсірілген шөптерге қарағанда 2 есеге көбейген. Ал енді торфты
және құмды күлгін топырақта шөптес өсімдіктерге фосфор берілгенде оның
құрамындағы мыс мөлшері кемигенін көрсетті.
Н.Д Тимашев (1988) жоғары азот тыңайтқышын нормасын қолданылғанда
өсімдіктердің мыс элементіне талабының күшейуін төмендегідей түсіндіреді.

Өсімдіктердің азотты менгеруінде өсімдік құрамында фосфордың және
барлық органикалық қосылыстардың топталуына, ал амин қышқылдарының
кемуіне келіп соғады. Осы процесті тіктеу үшін мыс элементі қажет. Сондай
ақ мыс элементінің маңызы фосфор алмасуында да маңызы үлкен. Ол өсімдік
құрамында жалпы фосфордың топталуына алып келеді, көбінесе органикалық
заттардан эфирсахарид, ДНҚ, РНҚ және АТФ – тің көбейуіне әсерін тигізеді
(Навайтене 1983, Исаев, Рустамов 1985, Исаев 1989).
Ф. Мирзев, Л.Каюмова (1982) көрсетулері бойынша мыс және Гумат
аммониді сұйық және қатты тыңайтқыштарға қосу қоектік элементердің пайдалы
коэффицентінің артуына алып келеді.
Л.Каюмова, А.Киселева (1981) алған нәтежелеріне қарағанда мыс
элементінің сұйық тыңайтқышқав қосылғанда өнімнің гектарына 1,4 центнер,
ал аммофос құрамына қосылғанда гектарына 1,3 центнерге артқандығын
көрсетті.
Е.К Круглованың (1988) ңбектері нәтежесінде сұрғылт топырақ
жағдайында топырақта жылжымалы мыс мөлшері 0,4 мгкг-нан төмен 0,8 мгкг
–нан көп болуы өсімдіктердің өсуінің баяулайына алып келуін анықтады.
Микротыңайтқыштарды мақта шаруашылығы практикасында қолдану
мәселелері, микроэлементтер көзі, қолдану кезеңі туралы мәселелерді
шешуді талап етеді. Сонымен бір қатарда жоғары агротехникалық тиімділік
және мақтаның микротыңайтқыштарға талабын анықтау қажет.
Бізде және басқа мемлекеттерде ауыл шаруашылығында микроэлементтерді
пайдаланудың тиімді жолдарының бірі негізгі тыңайтқыштарға қосып
пайдалану болып есептеледі.
Көптеген авторлар айтуынша өдірістік заводтарда микроэлементерді
жеңіл еритін тұздар түрлерін негізгі тыңайтқыштарға қосып пайдалану барлық
тыңайтқыш құрамындағы элементердің меңгерілуін қамтамасыз етеді. Сонымен
бір қатарда заводта шығарылған микроэлемент қосылған тыңайтқыштар,
микроэлементердің топыраққа толық таралуына да қамтамасыз етеді
(Чернишенко, Пячура, Жмуро 1985, Исаев 1989,Потобуева 1981).
И. Бабаджанов, Ш. Юсупов (1992) алған мәліметтеріне қарағанда
микроэлементтер мыс, мырыш, бор аммофос және мачевина құрамында мақтаға
берілгенде мақтаның өнімінің сапасының артуына алып келеді. Мақта талшығы
ұзындығы 0,5-1,1 мм, 1000 дана тұқымы салмағын 3-5 гр –ға арттырумен мақта
талшығын өндірістік 1-сортқа көтерілуіне септігін тигізеді.
И.Г.Важенин (1988) топырақты жаңа топтарға бөлу немесе
микроэлементтер тобына оларды өсімдіктер талабына қарай бөлу немесе
олардың микроэлементерді топырақтан алып шығуына қарай бөлуді ұсынды.
Бірақта И.Г.Важенин топырақты өсімдік талабына қарап шкалаға бөлу жөнінде
жетерлі мәліметтер жоқ екендігін, олар әлі зерттелуі қажеттігін айта
кетеді.
Орта Азия республика корбонатты топырақтары үшін Е.К.Круглова (1982)
мақта өсіру үшін микроэлементтер шектелген есебін анықтаған. Ол берген
мәліметтер СоюзНИХИ тәжірибелерімен анықталып қолдануға ұсынылды.

2 Тәжірибе жүргізілген ауданның орны және климаттық топырақ жағдайы
Тәжірибе Сарыағаш ауданы Абай елді мекені Келес тәжірибе
шаруашылығында 2007 жылы жүргізілді.Келес тәжірибе шаруашылығы Абай
қалашығынан 6 км оңтүстікте Келес өзені батыс жағалауында жайласқан.
Сарыағаш ауданы Климаты кескін континенталды. Жазы құрғақ, ыстық және
созылыңқы келеді.
Қысқы дәуірі қысқа болып темперетура күшті ауытқылап тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы құм және шөлді зонаға кіреді.
Сонымен шығыс жағы тауалды қырға ұласып кетеді. Қыс айларында абсолют
температура 20ºС дейін төмендейді. Жаз айлары июль және августь, ауаның
көп жылдық максималды температурасы сол айларда 44 С дейін көтеріледі.
Атмосфера және топырағының айлар және көп жылдық орташа температурасы
мәліметтері 1 кестеде көрсетілген. Кестеде көрсетілгендей орташа айлық
температура январьда +3,9º ал июль айында 27,5º құрайды. Салыстырмалы ауа
ылғалдылығы июль айында 48℅ дейін төмендейді. Қыс ұзындығы 102 күнге ал жаз
120 күнге созылады. Көбірек бұлтты күндер ноябрь- март жаз айларында жауын
әдетте болмайды. Жауса да өте кем мөлшерде жауады.Жаз, күзде жауын шашын
қыс көктемге қарағанда кем. Негізгі жауын мөлшері қыста және көктем
айларында жауып өтеді.
Келес тәжірибе шаруашылығы топырағы типтік сұр топырақ және суармалы
есептеледі. Кәдімгі сұр топырақ теңіз бетінен 400-ден 600 метрге дейінгі
биіктікте тау алды етістіктерді иелейді. (Панков 1935 , Разанов 1951).
С.А.Кудрин (1949) М.А. Панкова (1935) және А.Н. Разанов (1955)
тәжірибелеріне сәйкес сұр топырақтың жалпы қасиеттері төмендегідей.
Кесте 1 Метеорологиялық жағдай

Айлар Жауын-шаашын мөлшері, мм Ауа температурасы Ауа ылғалдылығы ℅
Декадалар Айда Декадалар Айда Декадалар Айда
I II
N P K Cu
1 240 170 100 - Аммофос+мочевина
2 240 170 100 1,2 Мочевина+аммофос+Сu
3 240 170 100 1,2 Мочевина+Сu+аммофос

Тәжірибе агротехникалық шаралар осы шаруашылықта қабылданған
әдебиеттермен жүргізілді.
Тыңайтқыштар ретінде фосфор және мочевина арнайы экспериментальды
өндіріс жағдайында дайындалған тыңайтқыштар болып фосфор құрамында P2O5 –
46%, N-11%, Cu-0,5% құрады. Фосфорлы тыңайтқыш егіс алдынан НРУ -300
агрегатымен себіледі және мақта өсу дәуірінде культиватормен 10-12, 15-18
см тереңдікте берілді. Тыңайтқыштарды мақта өсу кезеңдерінде бөлшектеп
берілу жүйесі төмендегі кестеде көрсетілген.

Кесте 3 Мақтаға тыңайтқыштарды бөлшектеп беру жүйесі. кгга.
№ Егістен алдынғы өңдеуде Егіспен бірге 2-4 жапырақБутондау Гүлдеу
аммофос Калий аммофос мочевина мочевина мочевина аммофос
N P
1 Тегістеу 28 XI
2 Тырмалау 18 IV
3 Чизилдеу 21 IV
4 Малалау 22 IV
5 Егу 22 IV
6 Арам шөптерді тазалау II-12 V. 21 VI. 12 VII
7 Культивация 4 VII. 8 VIII
8 Қоректендіру-1 15 V
9 Қоректендіру-2 2 VI
10 Қоректендіру-3 20 VII
11 Суару 2-4 VI. 1 VII. 25 VII. 13
VIII
12 Өнімді жинау-1 28 IX
13 Өнімді жинау-2 10 X
14 Өнімді жинау-3 22 X

Тәжірибе барысынды төмендегідегі зерттеу жұмыстары амалға асырылды.
1. Өсімдіктердің гүлдеу пісу дәуірлерін бақылау.
2. Өсімдіктің бойын өлшеу, оның жапырақ саны, жеміс бұтағы , бутоны,
түйін жеке көсегін есепке алу.
3. Мақта өнімін есепке алу алынған өнімнің талшығы және тұқым
сапасын есепке алу.
4. Мақтадан алынған үлгілерден төмендегі анализдер жасау:
а) тұқым ядросы және оның мөлшері
б) мақта талшығы шығымы, ұзындығы және мықтылығы
в) талшық жетіліп пісуі
г) талшықтың ұзындығы, күші
д) талшықтың үзілу ұзындығы.
Химиялық анализдер жасау үшін өсімдік жапырағы, сабағы, қауашағы және
өнім мүшелері (бутон, түйін және мақтасы) әр бір өсу кезеңдерінде
бөлшектеніп алынады. Алынған үлгілер бумен өңделіп кейін ауадағы құрғақ
салмағы анықталды.
Жалпы азот және фосфор бір өлшеумен Гинзбург, Щеглева және Вульфиус
әдісімен, ал калий жалынды фотометрде анықталды.
Тұқымның майлылығы Сокслет әдісімен петралейн эфирімен айдалып кейін
құрғақ салмағына есептелді. Белокты және белоксыз азоттар Калинин және
Ястрембович әдістерімен анықталды, органикалық және бейорганикалық фосфор
Соколов әдісімен анықталды.
Мыс элементі ЦИНАО (1977) Дитизон әдісімен анықталды. Топырақ
құрамындағы қара шірік Тюрин әдісімен ал жалпы азот және фосфор Кельдаль
және Мещеряков әдісімен, ал жалпы калий жалынды фотометрде анықталды.
Топырақтағы нитрат мөлшері Гранвальд-Лягк әдісімен анықталды, ал жылжымалы
фосфор және айналымдағы калий Магигин және Протасов әдісімен анықталды.
Микроэлементтер ЦИНАО (1977)әдісімен Круглованың рН 3,5 ерітіндісімен
анықталды.
2.2 Қара шірікті И.В.Тюрин әдісі бойынша анықтау.
Әдістің мақсаты: Әдіс топырақтағы қара шірікті К2 Cu2 О7 тұзымен
күкірт қышқылына тотықтау, оны колорометрлеу негізделген.
Жұмыстың барысы: Алдын ала дайындалған орташа үлгіден аналитик
таразыда 0,001 гр шыны ыдысқа салынады, тартып алынады. Бұл салмақ
топырақтың қара шірік мөлшеріне байланысты болады. 7% көбірек болса 0,05 –
0,10 гр, 4-7% болса 0,1-0,2 гр, 2-4 % болса 0,25-0,35 гр, ал 2% болса 0,50-
0,70 гр алынады. Даладан алынған топырақ құрғатылып, тесікті сеткадан
өткізіп, одан 5 гр 2-3 рет алынады. Жақсылап, тамыр қалдықтарынан
тазаланған топырақтан 0,25 аламыз. Осындай жолмен топырақтан 5 жерден
алынады. Тартып алынған топырақ 50 см3 өлшеп таразыға қайта тартып, оны
өлшеу пробиркасына салыңыз. Оны 1 сағат қайнатамыз, содан араластырылады,
суытылады. Оның үстіне 40 см3 дистилденген су құямыз.
Кесте 5 Қара шірікті анықтаудың салыстырмалы шкаласы.
№ Колбаның реттік 1 2 3 4
саны.(ерітінді)
өсімдік бойы,өсімдік өсімдік бойы, см Жеміс бұтағы, Көсек
см бойы, см дана саны, дана
1 Аммофос+мочевина 9,9 39,4 75,6 12,2 6,3 7,5
2 Мочевина+аммофос+Сu 11,4 44,2 75,3 12,3 6,3 8,0
3 Аммофос+мочевина + Сu 13,9 44,6 87,2 14,3 7,7 9,0
3.2 Мыс элементінің мақта мүшелерінде азот және фосфор мөлшеріне
әсері.
Біз тәжірибе барысында 2-4 анық жапырақ, бутондау және жеміс пайда
болуы дәуірлерінде жапырақ құрамындағы азот және фосфордың түрлері мөлшері
және олардың қатынасын зерттедік. Алынған нәтежелерге қарағанда мыс
элементін аммофос құрамында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.