Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі. Еліміздегі шағын қалалар
туризмі - әлі толық зерттелмеген көп қырлы қоғамдық-шаруашылық құбылыс.
Әлеуметтік-экономикалық географияның саласы ретінде туризм географиясының
мақсаты табиғи, экономикалық және әлеуметтік астарын ескере отырып,
қоғамның рекреациялық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін туристік
қозғалыстарды жоспарлауға, басқаруға негіз болатын аумақтық қоғамдық
жүйенің қалыптасу заңдылықтарын, даму қарқынын құру болып табылады. Туризм
өзіндік ресурстық бағыт- бағдары бар салалардың қатарына жатады. Туризм
белгілі бір территориялық аймақты тұтынушы ретінде ауылшаруашылығы мен
балық шаруашылығына ғана жол береді. Яғни, әлі қаймағы бұзылмаған тұма
табиғатқа сұранысын артыра отырып, өзінің дамуына орасан зор мүмкіндік
алады.
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір
бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік
жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп
өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы
бар:
- қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының
өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан
астамын құрайтын (мономамандандыру);
- қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың
20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
- қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем
істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар қарастыру [1].
Зерттеу нысаны мен пәні. Қазақстандағы моноқалалардың үшін туризмдегі
экономикалық құндылықтарды дамыту. Қазақстан аймақтары бойынша
моноқалаларда туризм түрлерін қалыптастыру мен дамытудың қазіргі әлеуметтік-
экономикалық жай-күйіне талдау. Қапшағай қаласы, Талдықорған қалаларының
туристік мүмкіндіктерін ашу;
Жұмыстың мақсаты. Қазақстандағы моноқалалардың туризмдегі
экономикалық құндылықтарын дамытудың маңызын анықтау. Бұл ретте көптеген
моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы
кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста. Осыған сәйкес
моноқалаларды танып білу, моноқалаларды дамытудағы туризмнің экономикалық
құндылығын анықтау.
Жұмыстың міндеті.
- Моноқалаларда туристік-рекреация ісін жандандырудың теориялық-
әдіснамалық көзқарастары қарастыру.
- Моноқалаларда туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді қалыптастыру мен
дамытудың зерттеу әдістері.
- Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі.
- Қапшағай қаласында туризм даму факторлары мен демалысты ұйымдастыру
сервисі.
- Талдықорған қаласының туристік инфроқұрылымы мен рекреациялық
маңызы.
- Қазақстан аймақтары бойынша моноқалаларда туризм түрлерін
қалыптастыру мен дамытудың қазіргі әлеуметтік-экономикалық жай-күйіне
талдау.
- Моноқалаларда туристік - рекеациялық іс-әрекеттерді ұйымдастыру мен
жүргізудегі бюджеттік реттеу және оның обьективті қажеттілігі.
- Моноқалалардың туризімін дамытудың стратегиялық бағыттары мен
бағдарламалары [1].
Зерттеу әдістері. Шет елдік тәжірибелер мен әдебиеттерге және отандық
ғалымдар әдебиеттеріне шолу, әдебиеттер бойынша зерделеу, талдау,
салыстыру, жинақтау, салыстыру әдістерін, интернет көздерін пайдалану.
Статистикалық, картографиялық және рекреациялық әдістерді қолдану.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Шағын қалаларда туристік клстерді
қалыптастыру, туристік-рекреациялық ресурстарын анықтау, туризмнің
экономикалық ықпалын көрсету мәселелері қарастырылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Жұмысты жоғары оқу орындарында
туризм мамандықтары үшін және туристік фирмалар қызметтерінде қолдануға
болады. Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі мен
моноқалалардың туризмін дамытудың стратегиялық бағыттары мен бағдарламалары
қарастырылған.
Жұмыс құрлымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 83 бет, 9 суреттен тұрады.
1 МОНОҚАЛАЛАРДА ТУРИЗМ ЖӘНЕ ДЕМАЛЫС ОРЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Моноқалаларда туристік - рекреация ісін жандандырудың теориялық -
әдіснамалық көзқарастары
Географиялық ортаның көптеген рекреациялық ресурстарын таңдау
мүмкіндігінің болуына, рекреациялық аумақтарды тиімді ұйымдастыру,
демалыстың түрлерінің қажеттілігін болжау және рекреациялық ресурстардың
аймақтық ерекшеліктерін бағалаудың түйінді мәселелерінің ауқымы кең болуына
байланысты туризм мен демалыс қоғам қызыметінің маңызды саласына айналды.
Қазіргі кездегі туристік-рекреациялық іс-әрекеттің өзекті мәселелерін
пәнаралық зерттеулер ғылыми білімді құрамдастырып, арнайы ғылыми танымдық
нысанын ашып көрсету үрдісін жеделдетіп, оның негізінде жаңа географиялық
пән-рекреациялық географияны қалыптастырды [1].
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің өзекті мәселелерін құрумен
алғашқылардың бірі болып географияда кеңес үкіметі география институтының
физикалық география бөлімі (бөлім меңгерушісі В.С. Преображенский) мен
экономикалық география бөлімі (бөлім меңгерушісі А.А. Мица) айналысты. 1960
жылдың ортасынан бастап рекреациялық географияның теориясын дамуында М.В.
Ломоносов атындағы Мәскеу Мемлекеттік Университеті жетекші орын алды.
Отандық тәжірибеде туристік - рекреациялық зерттеулердің өзекті
мәселелерін анықтау төменде көрсетілген үш негізгі тұрғыдан қарастырылады:
- физикалық-географиялық бағыттағы орталық тұрғыдан қарау;
- адамдардың іс-әрекетінің сипатын оқып-үйренуді көздейтін әрекеттік
тұрғыдан қарастыру;
- адамдардың түйсінуі мен оның ерекшеліктерін оқып-үйренуді көздейтін
субъективтік тұрғыдан қарастыру.
Рекреацияның нысанына адамның әр түрлі туристік-рекреациялық іс-
әрекеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін материалдық заттар, жүйелер,
үрдістер мен құбылыстар, сонымен қатар идеалды стандарттар жатады.
Рекреацияның субъектісі кедергілі немесе аралас игерілетін аймақтар,
жүйелер, орталар сияқты әлеуметтік-мәдени құрылымдардың стандартының
негізінде рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізетін адамдар болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени сипаттағы стандарттар әлеуметтік-мәдени жүйенің
эволюциясының ішкі логикасына және міндетті түрде рекреациялық ресурстарды
пайдалануға негізделеді [2].
Туризм - бұл әлі толық зерттелмеген көп қырлы қоғамдық-шаруашылық
құбылыс. Туризмнің көп ғасырлық тарихы болғанына қарамастан жекелеген
мамандар әр түрлі анықтама бергенімен әлі де болса бірегей анықтамасы жоқ.
Әлеуметтік-экономикалық географияның саласы ретінде туризм
географиясының мақсаты табиғи, экономикалық және әлеуметтік астарын ескере
отырып, қоғамның рекреациялық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін
туристік қозғалыстарды жоспарлауға, басқаруға негіз болатын аумақтық
қоғамдық жүйенің қалыптасу заңдылықтарын, даму қарқынын құру болып
табылады [3].
Біздің ойымызша, туризмнің зеттейтін нысанына толық анықтаманы 1971
жылдың өзінде Б.Б.Родман берді. Оның анықтауы бойынша Географтардың
міндеті басқа мамандар сияқты рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау
мен картаға түсірудің әдістерін құру, рекреациялық аумақты тиімді
пайдалану, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік үлгісін жасаудың
теориялық зерттеулерін жүргізу және рекреациялық географияның шегіндегі
негізгі түсініктер мен ережелерді жасау, рекреациялық географияның
зоналарын табу болып табылады [4].
Кеңістіктік-географиялық жүйе және оның теориялық негіздерін дамытуда
ол зерттеу пәні ретінде таңдап алған қандай да бір құбылыстарға жасалатын
философиялық-әлеуметтанулық талдаулар туризм зерттеулерінің әдіснамалық
базасының негізі болуы тиіс. Бұл талдаудың негізінде бос уақыт қоғамдық
қатынастарды белгілі дәрежеде сипаттайтын фактор ретінде рекреациялық және
туризм географиясында бос уақытта шектелген уақыт жиегінде тұрақты түрде
бір ізділікпен қайталанып отыратын қарапайым рекреациялық іс-әрекеттердің
жүйесі, рекреациялық іс-әрекеттердің циклы түсінігін қалыптастырды [4].
Рекреациялық географияға негіз болатын түсініктерге бос уақыт,
демалыс, рекреация, аумақтық-қоғамдық жүйе, туристік рекреациялық жүйе
жатады. Бос уақыт рекреациялық үрістерді дамытуға қажетті жағдай болып
табылады. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі әлеуметтік топтардың белгілерін
айқындайтын және көлемі, мазмұны өзгеріп отыратын қарқынды санат болып
табылады. Бос уақыт адамның жұмыс барысында жоғалтқан физикалық күшін
қалпына келтіріп, рухани қуатын жан-жақты дамытып, бірқатар әлеуметтік
қажеттілікті өтеуге және белсенді демалуға немесе қарқынды іс-әрекетке
жұмсалуы тиіс. Бос уақыттың негізгі қызметін төменде көрсетілген екі топқа
бөлуге болады:
1. Адамның еңбек немесе басқа да әрекеті барысында жұмсалған күш-қуатын
қалпына келтіру қызметі.
2. Рухани (мәдени, эстетикалық, ақыл - ой) және физиологиялық күш -
қуатын қалпына келтіру қызметі.
Бос уақытта жүзеге асырылатын рекреациялық іс - әрекет демалыс
адамның жұмыс қабілетін қалпына келтіріп, жүйкеге түсетін салмақты
кемітеді. Қол жұмысымен айналысатын адамдардың физикалық шаршауын азайтады.
Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың пікіріне сәйкес (1981) демалыстың
кең мағанасы - күнделікті қажетті жұмыспен айналысуға бағытталмаған
адамдардың кез-келген іс-әрекеті. Н.Ф.Реймс адамның денсаулығы мен еңбек
қабілетін қалпына келтіру үшін ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған туристік
жорықтарда немесе еңбек демалысын мамандандырылған демалыс мекемелерінде
өткізуі тиіс екенін атап өтті. И.И.Дею рекреацияны демалыс пен сауығу,
еңбек қабілетін қалпына келтірудің баламасы ретінде қарастырды [8].
Кластерлік теорияның негізін салушы М.Портер кластерге географиялық
қағидалар бойынша шоғырланған қамтамасыз етуге, қызмет көрсетуге, арнайы
маманданған іс-әрекеттерінің ұйымдастыруы бір-бірімен өзара тығыз
байланысқан сәйкес келетін салалардың компаниялар тобы деген анықтама
берді [9].
Басқаша айтқанда, кластер бұл-белгілі бір салада жұмыс істейтін
өзіндік құны жоғары сапалы соңғы өнім шығарып, толық аяқталған циклды
қамтитын немесе қызмет көрсетуге маманданған бір-біріне жақын орналасқан
өзара байланысқан және бір-бірі толықтыратыруына байланысты бірігетін
кәсіпорындар мен қосалқы ұйымдардың тобы. Кластер ауданды, штатты, жақын
орналасқан қалаларды, елді немесе бір қала қамтуы мүмкін. Кластерді
дамытуға қойылатын талаптың шартына ғылымды, жас және шағын фирмалардағы
кәсіпкерлікті, ұйымның менеджмені тарапынан жаңа ойға ашықтығын,
интелектуалдық қуатын немесе материалдық емес активін, венчурлық капиталын
ашып көрсетуге болады [10].
Кластердің секторында негізгі айырмашылығы қандай да бір шағын
көрнекті аумақта орналасатындықтан барлық экономика шегінде абстрактылы
сала аралық құрылым болмайды. Туризмді кластерлеудің маңызды белгісі шағын
аумақты қамтуы болып табылады. Өйткені, туристердің көптеген қызметті
тұтынуы уақытша келетін аумақтың шегінде өтетіндіктен оларға ұсынылатын
қызмет сапалы болу үшін сол өңірдің шегіндегі өндіруші және еншілес
кәсіпорындардың арасында тұрақты өндірістік және әлеуметтік байланыс болуы
тиіс. Кеңестік кезеңде экономикада өндіргіш күштерді аумақтық ұйымдастыру
қағидасын пайдаланды. Аумақтық өндірістік кешен - бұл қазіргі кластердің
баламасы болып табылады. Бірақ жоспарлы экономиканың салдарынан аумақтық
өндірістік кешеннің қазіргі кластерден аз дегенде екі іргелі айырмашылығы
болды. Олар талап қоятын тұтынушы мен еркін бәсеке үшін тудырылатын
жағдайдағы кемшіліктің болуы.
1932 жылы танымал ғалым, кеңестік экономикалық географияның негізін
салушылардың бірі Н.Н.Колосовский кластер теориясына балама болатын бірақ
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыру үрдісін экономикалық тиімділік пен
ресурстарды үнемдеу тұрғысынан терең қарастыратын энергоөндірістік цикл
әдісі деп аталған жаңа теория ұсынды. Нарықтық экономика мен ғылыми
техникалық жағдайының міндеттеріне біршама толық жауап беретін туризмді
аумақтық ұйымдастырудың ең тиімді формасы болып табылатындықтан кластерлер
теориясы туристік ғылымға ғана емес, халық шаруашылығының тәжірибесіне жаңа
астар енгізуі мүмкін. Аймақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық,
көліктік және экономикалық-географиялық жағдайына сәйкес кәсіпорындарды
дұрыс таңдаудың есебінен экономикалық тиімділікке қол жеткізу үшін өзара
экономикалық байланысқан кәсіпорындардың үйлесімділігін кластер деп түсіну
қажет. Кластердің ішкі өндірістік байланысын анықтау үшін аумақтың
құрылымын, табиғи және әлеуметтік-экономикалық ресурстармен өзара
байланыстарын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретін детерминанттардың
бәсекелестік басымдылығы әдісін қолдану қажет [8].
Кластерлік тұрғыдан қарау өнімнің жеке түрлері мен тұтас аумақтың
бәсекеге қабілеттілігі мен корпоративтік қатынастың деңгейін соның ішінде
бірінші кезекте көлденең құрамдасуды арттыруды ұсынудың тұғырнамалық негізі
ретінде қарастырылады. Болашақта кластер құруға негіз болатын жекелеген
технологиялық тізбектерді қалыптастырудың шегінде тік бағыттағы құрамдасқан
құрылымдарды дамытуды қолдауда қарастырылған. Кластерлік зерттеу әдіс
көзқарасына сай туризмді дамыту экономика салаларын толықтай туризм
саласына тарта отырып, аймақтық мамандануын, жергілікті әлеуметтік-
экономикалық ресурстың негізінде салынатын тұйықталған циклды құруды
көздейді [12].
Тұйықталған циклдың тетігі тұтыну құндылығы жоғарғы тауар мен
қызмет көрсетуді технологиялық тізбекпен беруді сонымен қатар, туристік
қызымет көрсетуге тікелей немесе жанама қатысатын кәсіпорындардың басқа да
басымдығын бәсекеге қабілеттілігінің жоғары болуы арқылы айқындайды.
Туристік кластердің технолгиялық үйлесімділігі қандай да бір елдерде
немесе экономикалық аудандарда туристік өндірістің шынайы аумақтық
желісін түзу заңдылығы қалыптасуда. Туристік кластерді аймақтағы туристік
өндіріске қатысатын экономика салаларынан жиналған деректерді өңдеу жолымен
ғана емес, оның маңызды кәсіпорындары мен олардың экономикалық
байланыстарын оқып-үйреніп, табиғат жағдайлары мен ресурстарының таралуы
мен өзара үйлесуінің кеңістіктік заңдылықтарын анықтау қажет [10].
Туристік саланы кластерлік дамыту ойы Президент Нұрсұлтан
Назарбаевтың бастамасымен 2005 жылы басталып, қолға алынып келеді.
Туристік іс-әрекеттің теориялық-әдіснамалық көзқарастарына жасалған
талдаудың негізінде туризм мен демалыстың қоғам мен экономикадағы орнының
екі негізгі астарын ерекше атап өту қажет екенін көрсетті:
- қоғамдық астары тиімді ақпарат көзі және танымдық құрал болып
табылатындықтан адамдардың физикалық және рухани күш-қуатын қалпына
келтіріп, жеке тұлғаның дамуына бағытталған қарқынды демалысқа деген
қажеттілікті іс жүзінде жүзеге асыруға сонымен қатар, аймақ, ел және
дүниежүзілік қауымдастық ауқымындағы қоғамдық қатынастарды жетілдіруге
мүмкіндік береді; экономикалық астары, туризм мен демалыс экономиканың
тиімділігі жоғары және табысты саласы сонымен қатар, шаруашылықтың басқа
салаларының даму қарқынын ынталандырып, көптеген ірі экономикалық және
әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда келтірілген айғақтар адамдардың физикалық және рухани күш-
қуатын қалпына келтіріп, интелектуалдық дамуын қамтамасыз ететін туризм мен
демалысты жүзеге асыруды көздейтін туризм индустриясы халық шаруашылығының
жүйесінде экономикалық, экологиялық және әлеуметтік мәселелерді шешуге
ықпал ететін маңызды сала екенін көрсетеді.
2. Моноқалаларда туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді қалыптастыру мен
дамытудың зерттеу әдістері
Географиялық ортаның рекреациялық ресурстарын таңдау
мүмкіндіктерінің мол болуына, рекреациялық аумақты тиімді ұйымдастыруға,
рекреациялық ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін бағалауға, демалыстың
түрлеріне деген қажеттілікті болжауға, байланысты демалыс пен туризм кең
көлемді өзекті мәселелерді қамтитын қоғамның маңызды саласына айналуда.
Кешенді салалық ғылым ретінде туризм географиясының алдында бірқатар
маңызды міндеттер тұр. Оларды іс жүзінде шешу аумақтық қоғамдық жүйенің
экономикалық тиімділігін арттырып, рекреациялық ресурстарды анықтауға,
бағалауға картаға түсірудің әдістерін құруға, туристік іс-әрекет үшін
қолайлы жағдай тудырып, дамуына әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және
техникалық факторларды болжауға мүмкіндік береді. Аталған мәселелерді дұрыс
шешуге тек зерттеу әдістерін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады
[7].
Рекреациялық географияда экспедициялық зерттеу, картографиялық,
салыстырмалы - географиялық, математикалық талдау, математикалық үлгілеу,
статистикалық, баланстық, әлеуметтанулық, экономикалық-математикалық,
медициналық-биологиялық, сараптамалық бағалау әдістері қолданылады.
Зерттелетін аумақты рекреациялық мақсатқа пайдалану мүмкіндіктерін,
табиғи және антропогендік рекреациялық ресурстарының таралу ерекшеліктерін,
рекреациялық шаруашылықтың қалыптасуы мен дамуын, аумақтық ұйымдасуын
анықтауға қажетті бастапқы материалдар қорын жинап, туристік бағыттар
құруда ең тиімді географиялық әдіс экспедициялық зерттеу әдісі болып
табылады [8].
Жетісу Алатауында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын, рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға қолайлы
аумақтарын, туристерді қызықтыратын бірегей табиғат ескерткіштерін анықтау
мақсатында 2002-2007 жылдар аралығында бірнеше экспедиция ұйымдастырылды.
Экспедициялық зерттеулер негізінен Жабық, Алмалы, Көкжота, Қаратау,
Сарыноқай, Алтынемел, тауларына ұйымдастырылды. Жұмыс барысында Жетісу
Алатауының аласа, орташа және биік таулы бөліктерінің табиғат
жағдайларының рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға қолайлы және қолайсыз
кезеңдері, Тронов, Алтынсарин (Қора), Жамбыл, Абай (Басқан), Ақшұнақ
(Ақсу), Сәтбаев (Лепсі) мұздықтарының тау туризмін дамытудағы алатын орны
анықталды. Жинақталған деректерді камералық өңдеу нәтижесінде жер бедерінің
ерекшеліктеріне, халықтың қоныстануына, көліктік қол жетімділігіне сәйкес
Лепсі, Бүйен, Қаратал, Көксу, өзендерінің жоғарғы ағысындағы мұздықтар мен
биік таулы бөліктерін экстримальды сипаттағы альпинизмді, экологиялық, тау
туризмдерін, ал аласа және орташа биік таулы бөліктері емдік-сауықтыру,
бұқаралық сипаттағы саяжайлық рекреацияны жүргізуге қолайлы деген
қорытынды шығарып, жинақталған деректерді талдау негізінде туристік
бағыттар құруға мүмкіндік берді.
Табиғат жағдайлары мен ресурстарын рекреациялық мақсатта пайдалану
үшін оларды бағалау қажет. Табиғат ресурстарын рекреациялық бағалау төменде
көрсетілген міндетті кезеңдерден тұрады:
1. Бағалайтын нысандар табиғат кешендерін олардың құрамдас бөліктері
мен қасиеттерін іріктеу.
2. Жүргізілетін бағалау тұрғысынан субъектілерді іріктеу.
3. Зерттеудің ауқымы мен мақсатын сонымен қатар, субъектісін
айқындайтын бағалау қағидаларын қалыптастыру.
4. Бағалаудың шегінің шкаласы мен шекарасын жасау.
Табиғат ресурстарын бағалаудың медициналық-биологиялық,
психологиялық-эстетикалық және технологиялық типтері бар. Табиғат
ресурстарын медициналық-биологиялық бағалау әдісі табиғат факторларының
адам ағзасына тигізетін әсері мен олардың қолайлылығын анықтайды.
Климатологтар мен шипажайтанушылар климатты бағалау барысында ауа райының
физикалық қана емес, оның эмоционалдық жақтарына да мән береді [14].
Жергілікті жердің климаттық жағдайын оқып-үйрену үшін тек ағзаның
жылу жағдайын зерттеумен ғана шектелумей жекелеген метеорологиялық
жағдайларды да бағалау қажет. Желдің жылдамдығы 6 мсек жоғары болып, жауын-
шашын 3 мм. асқанда және ұзақ тұманды болған кез-келген ауа райы қолайсыз
болып саналады [11].
Психологиялық-эстетикалық бағалау типінде қоршаған ортаның
демалушыларға тигізетін эмоционалдық әсерінің сипаты, табиғи және
әлеуметтік-экономикалық нысандардың тартымдылығы талданады 2-кестеде анық
көрсетілген. Бұл типтегі бағалау әдісі бір шама субъективті нашар жасалған
және күрделілігімен ерекшеленеді. Онда табиғаттың эстетикалық
тартымдылығы, бірегейлігі, ойда-жоқта болатын күтпеген жағдайлар сияқты
факторларды бағалауға баса назар аударылады. Әсіресе, әр түрлі екі ортаның
шекаралық белдеуі болып табылатын шеткі аймақтардың тартымдылық нәтижелері
жоғары болады.
Табиғаттың пейзажының туристік саяхатта маңызы өте зор. Ішкі
пейзаждық алуан түрлілікке жер бедерінің сипаты, өсімдіктер жамылғысы, су
торлары тағы да басқалар жатады. Табиғат кешендерінің ішкі эстетикалық
қасиетін қоныстану дәрежесі, ормандардың қабаттылығы сияқты басқа сипаттары
айқындайды. Қоныстанудың үлесіне байланысты ашық жартылай ашық және жабық
аумақтарға бөлінеді [17].
Егер қоныстану 50% жетсе пейзаж біртекті бола бастайтындықтан
ландшафтның құндылығы бірден кемиді [8].
Сыртқы пейзаждық алуан түрлілікке бірден көрінетін көршілес жатқан
табиғат кешендері мен оларды бақылауға болатын орындардың саны жатады.
Бақылайтын нүктелердің теңіз деңгейінен биіктігі артқан сайын көрінетін
табиғат кешендердің саны да артады.
Бағалаудың технологиялық типі туризмнің көптеген түрлері үшін
ресурстардың жарамдылығы мен аумақты инженерлік-құрылыстар салуға игеру
мүмкіндігін қарастырады. Технологиялық бағалау барысында пайдалану
үрдісінде табиғат кешендерінің тұрақтылығына және экономикалық тұрғыдан
негізделген тұрақтылықты арттыру шараларын жасуға баса назар аудару қажет.
Ресурстардың құрамдасқан құндылықтары мен оларды тиімді пайдалану
формаларын анықтау үшін рекреациялық ресурстарға кешенді сипаттама беріп,
бағалаудың барлық үш типінде қолдануды талап етеді.
Рекреациялық ресурстарды бағалауда қолданылатын әдістердің ішіндегі
ең тиімдісі баллдық бағалау әдісі. Рекреациялық ресурстарды баллдық жүйемен
бағалау төменде көрсетілген жоспар бойынша жүргізіледі.
Қазіргі кезде бағалаудың сыныптау (номиналды), реттік, интервалдық
және арақатынастық шкалалар бар. Сыныптау (номиналды) шкаласы әр түрлі
нысандады бағалауда қолданылады. Реттік шкала нысандарды белгілеріне қарай
топтастыруға мүмкіндік береді. Интервал шкаласы қатардың қасиеттеріне,
нақтылы бар сандарды жүйелеп ретке келтіруге негізделеді. Интервалдың
шкаласының аралықтары белгілі бір аумақтың шегіндегі сандардың ең жоғарғы
және төменгі мәнінің аралықтары шартты түрде алынады. Сол өлшемдердің
айырмашылықтары әр бір шекара үшін интервал ретінде алынады. Бағалау
шкаласын құрғанда негізгі әдістемелік мәселе өлшеуден бағалауға өту болып
табылады. Шкалаға жүгіне отырып нысанды сипаттайтын тек бастапқы
материалдарды ғана алуға болады. Егер шкалаға бірден нөлдік нүктені
белгілеген жағдайда ғана оның арақатынастың шкаласы деп есептеуге болады.
Бұл шкалаға енгізілген сандар арифметикалық әрекеттерді орындап,
салыстыруға негізделеді. Оған климаттың қолайлылығы тағы да басқаларды
жатқызуға болады. Ол арқылы қандай да бір нысанның қандай дәрежеде
зерттелгенін анықтауға болады [13].
Бірінші тарауда жаңа нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында
шаруашылық саласы ретіндегі туризмді зерттеудің теориялық-әдістемелік
базасы анықталып, туризм жүйесінің түсініктері мен терминологиялық
аппаратының ерекшеліктері қарастырылады. Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің
қазіргі даму үрдісі қарастырылып оларға талдау жасалды.
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің теориялық-әдіснамалық мәселелері
жасалған талдау таулы аумақтардың рекреациялық ресурстарын бағалау мен
аудандастыру, табиғатын тиімді пайдалануды ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
дұрыс шешуге мүмкіндік беретініне көз жеткіздік.
Аумағының ірілігіне, табиғи және әлеуметтік-экономикалық рекреациялық
ресурстардың жеткілікті болуы еліміздің туристік қуаты орасан зор екенін
көрсетеді. Осыған орай ішкі жән сыртқы нарықта сұранысы бар туризмге
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, бюджеттік қаржыландырумен қатар жеке
меншік және шетел қаржысын тарту арқылы бұрын қалыптасқан туристік
инфрақұрылымдарды қайта жаңғырту арқылы икемді ұлттық туристік өнімді құру
міндеті тұр [14].
3. Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі
Кластерді қалыптастырудың жаңа кезеңі мен Қазақстан аймақтарында
бизнестің бәсекеге қабілеттілігін дамыту 2003 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейін индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын жүзеге асырумен байланысты. Бұл бағдарламада мұнай-химия
өнеркәсібі, агросектор, көлік және телекоммуникация, қара және түсті металл
салаларының даму бағыттары айқындалған. Бұл өндірістердің бәсекеге
қабілеттілігін көтерудің нысаны қосымша құн тізбегін өсіру әдісімен
ұсынылған. Экономиканы кластеризациялаудың міндеттеріне сай келетін жоғары
технология мен ғылыми сыйымды өндірістерді дамытудың ірі шаралары
жоспарланды. Бұл бағытта даму институттарының арнайы желісі құрылды.
Қазіргі уақытта рыноктық экономика шарттарында кластерді
қалыптастыруда мемлекет пен кәсіпорындардың әлеуметтік міндеттерін орындау,
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету негізгі приоритет болып есептелетін
жергілікті тұрғындардың, аймақтың және елдің экономикасының мүдделері
ескерілуі тиіс. Экономиканы кластеризациялау өндірістің нақты салаларының
дамуына және аймақтардағы мақсатты бағытталған инвестицияларды рационалды
қолдануға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілеттілік ол жеке компаниялардың, экономикалық сектордың,
аймақтар немесе мемлекеттің ішкі және халықаралық рыноктарда табысты
қызметті жүзеге асыруы. Ол бәсекелік саясатты жүргізу, адекватты
инфрақұрылым, жоғары сапалы өндіріс факторлары, бәсекелесуші және салалық
құраушы компаниялардың тиімді қызметі, жоғары талап қоюшы тұтынушылар мен
жабдықтаушылар, икемді және жетік корпоративті басқару, тиімді құрылымдық
саясат негізінде пайда болады.
Академик К.А.Сағадиев атап өткендей: Бәсекеге қабілеттілік,
индустриалды - инновациялық даму біздің өнеркәсіптік дінге айналып келеді.
Солар арқылы ресурстарды есептейміз, институттар құрамыз, енді қолда бар
өндіріс факторларын тиімді пайдалану үшін елге өндіргіш күштерді
ұйымдастырудың қандай комбинациясы керек екендігін ойлайтын уақыт келді.
Осы позициядан біз кластерге назар аудардық, себебі кластерлік келіс шетел
тәжірбиесінде экономиканың инновациялық дамуының маңызды құралы ретінде
көрсетті [9].
Қазақстан экономикасының өндірістік емес салаларының бәсекеге
қабілеттілігн көтеру елдің экономикалық өсуін және өндіріс әлуетін
ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл салаларды құрайтын шағын және орта
кәсіпорындардың әлемнің көптеген елдерінде инновацияға негізделген,
экономикалық өсудің қуаты болғаны дәлелденген.
Берілген бағдарлама Қазақстанда жалғасын табуға қабілетті кластерлік
келісті анықтау, экономиканы диверсификациялау және бәсекеге қабілеттілікті
жоғарылату үшін индустриалды негіз жасау мақсатында 5-7 перспективалы
пилоттық кластерді теңестіруге бағытталған.Жоба үшін пилоттық кластерлер
санының шектелуі оның мерзім ұзақтығы (12 ай) және адам ресурстары
мүмкіндігімен байланысты. Бизнес тарапынан қызығушылықты ескере отырып, бұл
жобалар сәйкес салаларда жүзеге асырылуы тиіс [4].
Жобаны жүзеге асыру үш негізгі кезеңнен тұрады:
I кезең - өндіріс түрлерін алдын - ала іріктеп таңдау (150 ден 23).
II кезең - перспективалы кластерлерді теңестіру (23 өндіріс түрінен 5
- 7 кластер) Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға индустриалды
негіз жасау.
III кезең - кластердің теңестіру жұмыстарын жүзеге асыру.
Бірінші кезеңде Қазақстан үшін бәсекелік артықшылықтары бар салалық
кластерлер мен сегменттерін таңдап алу мақсатымен 150 өндірістік емес
сектор және экономиканың қосалқы салаларына талдау жүргізілді.
Бағдарламаның табысты орындалуы Қазақстанның ең алдымен әлемнің 50
бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру маңызды мәселесін шешуге ықпал
жасауы тиіс. Бағдарламаның жүзеге асырылуынан күтілетін нәтижелер:
- экономиканың тұрақты өсуі, қалыпты өсуден табыстарды біркелкі бөлу;
- жобаға қатыстырылған кәсіпорындардың өнімділігінің ұлғаюы,
экспорттың өсуі және өндірілген өнім құрамында қосылған құнның жоғарылауы,
сонымен бірге экспорт бірлігінің құнының өсуі;
- ішкі инвестициялардың өсуі, тұрақты бәсекеге қабілеттілікке
бағдарланған өндірістік емес секторларда іскерлік қарым-қатынастардың
күшеюі, іскерлік климат сапасының жоғарылауы;
- тікелей шетел инвестицияларының өсуін қолдайтын, Қазақстанның
бәсекеге қабілетті ел ретінде танылуы;
- көршілес елдермен сауда байланыстарын оңтайландыру.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі келесі негізгі параметрлермен
сипатталды: нақты саланың дамуына экономикалық базаның болуы, яғни
компаниялардың, адами ресурстарының, технологиялардың, инфрақұрылымның
болуы, экономикада саланың рөлі-жалпы жұмыспен қамтуда, Жалпы ұлттық өнім,
шикізаттық емес экспортта саланың үлесі, динамикада саланың өсуі, іскерлік
ортаның болуы.
Екінші кезеңнің барысында рыноктың тартымдылығы және Қазақстандық,
аймақтық, әлемдік деңгейде оның 23 салалық кластер мен рынок сегменті үшін
динамикасы бағаланды. Берілген талдау нәтижелері бойынша соңғы 5-10
жылдарға ұсыныс пен сұранымға бағалау жүргізілді, соңғы 5-7 жылдарға
сұраным мен ұсынымға болжамдық сипаттары анықталды [14]. Сонымен, әлемде
кластерлік даму әлуетін толық бағалап, кластер санын 7 - ге дейін азайтуға
мүмкіндік берді: туризм саласы, құрылыс материалдары өндірісінің саласы,
тоқыма саласы, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тау-кен өнеркәсібі үшін
жабдықтарды өндіру саласы, металлургия өнеркәсібі.
Қазақстандық өндірушілердің өндіріс шығындары шетел бәсекелестерімен
салыстырылып, шығындар бойынша жеті кластердің бәсекеге қабілеттілігіне
талдау жүргізілді.
Екінші кезеңді жүзеге асыру уақытында туристік кластерді дамыту
приоритеті жайлы шешім қабылданды. Бұған себеп болған туризмнің дамуы
экономиканың диверсификациялану процесіне ықпалын тигізеді. Туризм саласы
өсудің үлкен әлуетіне және жетістіктерге тез қол жеткізу мүмкіндігіне ие.
Кіру туризмі елге шетел валютасының келуінің көзі және қонақ үй мен
мейрамхана бизнесі сияқты қосалқы салалардың дамуына мүмкіндік жасайды.
Туристік кластердің дамуы елдің түрлі аймақтарында көптеген жұмыс
орындарының болуын қамтамасыз етеді. Әлемде туризм өнеркәсібінің өсуіне
қарай, Қазақстан үшін нақты рыноктық мүмкіндіктері бар және келесі бағыттар
бойынша: экотуризм, шытырман оқиғалы туризм, конгресс-туризм т.б.
салалардың дамуына мүмкіндіктер бар. Бұл параметрлер бойынша салаларды
зерттеу экономиканың неғұрлым әлуетті бәсекеге қабілетті 23 саласы мен
қосалқы саласын теңестірді.
III кезеңді жүзеге асыру барысында 7 кластердің ішінде қайсысымен
жұмыс істеуді жалғастыру керек мәселесін шешу қажеттілігі туды. Аталған
категориялар, яғни 5-7 кластерлер үшін жұмыс әрбір кластер өзінің бизнес
қызметін жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды анықтау үшін кластерлік
жұмыс топтарын қалыптастыруға бағытталған.
Кластерлік жұмысшы топтар өзіне белгілі бір сала өкілдерін, олармен
байланысты салаларды, реттеуші органдарды, салалық қауымдастықтар мен
ғылыми ортаны қамтиды. Бұл біріншіден, кластерлер ішінде өзара
байланыстылық жүйесін қалыптастыруға, екіншіден, қызмет түрі бойынша
әртүрлі жалпы кластерлер ұйымын қалыптастыруға, үшіншіден, мақсатты жұмысшы
топтармен шешілетін барлық проблемаларды сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Кластерлік келіс жергілікті қаржыларды тарту арқылы аймақтық басқару
қызметін белсендетуге мүмкіндік беруі корпоративтік шешімдердің қаржылық
ағымдарды келісілген басқару негізінде инновациялық процеске барлық
қатысушылардың мүдделерін қолдайтын жаңа ресурстардың пайда болуына алып
келмек. Біздің ойымызша, кластерге біріккен кәсіпорындар мен ұйымдар қызмет
саласы көлемінің ұлғаюына және кеңеюіне, шығындар мен тәуекелділіктерді
өзара бөлуге, инвестицияларды көбейтуге, жылдамдық пен икемділікке қол
жеткізе алады [20].
Сонымен қатар, инвестициялық емес даму көздерін қолданылмайтын
өндіріс қуаттарын, толық сұранысқа ие болмаған мамандандырылған жұмыс
күшін, әлеуметтік тұрақтылықты да ескеру керек. Бұл жерде маңызды орынды
кластерлік инвестициялық жобаларды, көлік және құрал-жабдық лизингісін
қаржыландыруды жүзеге асыруға міндетті республикалық деңгейдегі даму
институттары иеленуі тиіс деп ойлаймыз.
Бұған қоса, Қазақстандағы кластерлерді дамыту бойынша мемлекетпен
ұсынылған жоба тек экономиканың жекелеген салаларындағы емес, сонымен қоса,
барлық мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға ықпал жасауы тиіс.
Елдің экономикалық даму приоритеттері аймақтардың, яғни облыстардың,
қалалардың, аудандардың және жекелеген тұрғылықты бекеттерінің дамуымен
байланысты. Елдің барлық аймақтарының бірқалыпты дамуы үшін білім,
әлеуметтік қорғау және инфрақұрылым деңгейін жоғарылату аса маңызды және ол
барлық облыстар мүмкіндіктерін теңестіруде өз септігін тигізбек.
Мемлекеттік кластер саясаты бәсекеге қабілеттікті арттыруға
бағытталған әдістер мен оларға әсер ету жиынынан тұрады және қазіргі
қалыптасқан кластерлердің дамыту шараларын көздеп, келесі сипаттарға ие
болатынын атап өтуге болады: әсер ету бағыты жеке компанияларға емес,
аймақтық сала жүйесіне, оның бизнес климатына және инновация жүйесіне
бағытталуы, шағын және орта компаниялардың локалды агломерациясына ірі
компаниялардың араласуымен экономикалық негіздің қалыптасуы, локалды
қатысушылар арасында білім ағымын ұлғайтатын, сенімге негізделген
экономикалық агенттердің өзарақатынасынан сипат алатын, әлеуметтік
процестерді ынталандыратын әсер ету шаралары, мемлекеттің рөлі ең алдымен
компаниялар арасында, компания мен инфрақұрылымның инновациялық жүйесі
арасында қолдаушы және брокер рөлін атқарумен көрінуі, тек тиімді
құрылымдар қолдау табуы тиіс [7].
Кластеризация арқылы елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мәселелеріндегі мемлекет саясаты, бәсекелік ромбқа әсер ету деңгейімен
маңызды. Яғни, мемлекет қаржыландыру және инвестицияларды білім беру,
ғылым, инфрақұрылымды дамытуға бағыттауы тиіс. Бұл жағдайда мемлекет
экономикада болып жатқан процестерге мемлекеттік сатып алу, тапсырыстарды
орналастыру, инновациялар мен инвестицияларды қолдау арқылы әсерін тигізе
алады.
Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі халықаралық аренада елдің абыройы
мен рөлінің жоғарлауымен, өз азаматтарының мәселелерін мемлекеттің шеше алу
қабілетімен, мемлекетпен ұсынылған қызмет көрсетулердің сапасын көтерумен
сипатталады. Индустриалды инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру
мақсатында даму приоритеттерін айқындау маңызды. Үкімет әлемдік деңгейдегі
сарапшыларды қызметке тарта отырып, елдің бәсекелік артықшылықтарына талдау
жүргізіп, нақты ұсыныстарды қалыптастыруы тиіс.
Максималды практикалық табысы бар халықаралық тәжірибені енгізу
қажет. Индустрияның дамуына кластерлік келісті қолдануды мысал ретінде
алуға болады.
Қазақстандағы кластерлерді дамытуға мемлекеттің қатысуы экономиканың
шикізаттық емес салаларын кластермен дамыту жобасын өңдеуде белсенді
байқалуда. Қазіргі уақытта Маркетингтік – талдамалық зерттеулер орталығы
акционерлік қоғамымен бірігіп, негізгі кластерлердің шеңберін біртіндеп
азайта отырып, бұл жоба кең қолданысқа ие болды.
Бюджеттік жоспарда, негізгі нысандарды анықтау жоспарында және
қарастырылатын сұрақтар бойынша мемлекеттік жүйе мүмкіндіктері әрқашан
шектеулі [8].
Бүгінгі Қазақстан үшін кластер мен экономика бір - бірімен тығыз сала
ретінде бейнеленеді. Экономиканың мұнайлық емес секторындағы кластер үстірт
түрде сипатталуда, ол кәсіпорындарда бұрынғы Кеңестік экономикалық емес
әдістердің пайдаланумен, яғни бірнеше салаға бөлініп қызмет атқаруға
негізделген. Бірнеше жағымды мысалдарға қарамастан, еліміз жеке
кәсіпкерлік саласында тәжірбиесі өте аз, басқарудағы әлсіз әдістерді
пайдалану мен әлемдік деңгейде бәсекеге қабілеттіліктің шектеулі
мүмкіндіктеріне ие. Қазақстандағы бизнесті жүргізудегі жоғары
қабілеттілікті дамытудағы мақсатты бағдарламалардың іске асырылып және
табысты қызмет етуі еліміздегі қалыптасқан кластерлер үшін қолайлы жағдай
туғызады және жаңа түрлерінің пайда болуына өз әсерін тигізеді.
Кластерлік экономикалық саясат компаниялар мен салалардың ашық рынок
жағдайында бәсекеге қабілеттілікті айқындайды. Мемлекет өз кезегінде
өндірістік деңгейді қалыптастырады және оның құрылуында маңызды орын алады.
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасында кластерлерді дамытуды
қолдау мен реттеудің ел экономикасының шикізаттық құрылымын ескере отырып,
лайықты шараларды анықтауға болады: кластерді дамытуға қаражат көзі шетел
инвестициялары. Шетел инвесторларына ең маңыздысы салық жүйесі. Сол
себептен елдің салық кодексі еш бүкпесіз, айқын мазмұнда болуы, қолдау
ретінде салалар мен кәсіпорындарға салықтық және несиелік жеңілдіктердің
болуы маңызды, мүмкін болатын коммерциялық тәуелділікті ескере отырып,
кәсіпорындар үшін инновацияны енгізу қорын жасау, жаңа өнім және технология
жасауға кететін шығындардың 50 % өтейтін тікелей қаржыландыру (субсидия,
қарыз) жүйесін енгізу, кластердің қызметін қолдап және реттеп отыратын
жергілікті және аймақтық мемлекеттік құрылымдарды қалыптастыру,
заңдылықтардың дұрыс жүзеге асырылуын мемлекеттік органдарымен қадағалау,
кәсіпқой мамандарды даярлау үшін жоғары оқу орындарында білім беру сапасын
көтеру, кластердің ажырамас бөлігі өндірістік, рыноктык және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды жетілдіру.
Сонымен, кластерлеудің басымдылығы серіктестік қатынастардың біртұтас
жүйесіндегі сәйкес нүктелерді табатын қызметтің түрлі аяларына негізделген
кәсіпорындарды қолдауда көрініс табады [9].
Әр мемлекеттің өзіндік экономикалық құрылымына сәйкес кластерлік
моделі де қалыптасады. Кластерлік моделдердің әмбебап түрлері болмауы әр
мемлекеттің, әр аймақтың өзіне ыңғайлы кластерлердің функцияларын
қалыптастырудан және кластерлік тәжірибені ұлғайтуда кластерлер іс жүзінде
ойлап табылған тауар емес, шынайы объективті интеграция үрдісінің жүзеге
асырылуын көрсете алу мүмкіндігіне байланысты [22].
2 МОНОҚАЛАЛАРДА ТУРИСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДА
ЖЕТІСУ ӨҢІРІН ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛАУ
2.1 Талдықорған қаласының туристік инфрақұрылымы мен рекреациялық
маңызы
Рекреациялық іс-әрекеттерге кедергі келтіретін экзогенді үрдістер.
Таулы аймақтарда игеруге кедергі тудыратын факторлардың бірі
табиғаттағы құбылыстар мен адам шаруашылық іс-әрекеттері.Қолайсыз табиғат
құбылыстары.
Қауіпті құбылыстар туристік рекреациялық іс-әрекетке кедергі
келтіреді. Табиғат құбылыстары кей жағдайда пайдалылығымен де ерекшеленеді.
Жетісу Алатауы аймағында геоморфологиялық (көшкін, мұз көшуі, тасқұлауы,
опырындылар), климаттық (қар көшкіні, борандар, нөсер жаңбырлар)
биологиялық (орман өрттері) табиғат құбылыстары болып тұрады. Бұл
құбылыстар таулы өлкенің рекрациясын игерген сайын жылдан жылға артып
келеді. Қауіпті құбылыстардың туризмдегі ролі әліде зертелмеген, олардың
картасы жасалынбаған. Жай мысал Іле Алатауындағы беткейдің жылжып түсуі.
Жетісу Алатауы өңірінде қауіпті құбылыстарды төмендегідей топқа бөліп
көрдік:
- Геоморфологиялық (көшкін, тасқын, тасқұлауы, опырындылар).
- Климаттық (нөсерлі жаңбыр, қалың қар, бұрқасын, борандар).
- Биологиялық (орман өрттері).
Бұл құбылыстарға тән қасиеттер өте тез жылдам, нәтижесі адамдар
өмірі мен шаруашылыққа өте зиянды, сонымен қатар күтпеген жерден басталуы
[7]. Бұл құбылыстар тауда биіктік белдеуіні, таралу заңдылығына тікелей
байланысты. Рекреациялық баға беруде бұл жағдайларды ескерген жөн.
Сондықтан төменде қар көшкінің және рекреация мәселесін қарастырамыз.
Туристік рекреациялық мүмкімшіліктерін анықтауда табиғи факторлармен
(жербедері, климат, су көздері) қатар қар көшкіні, оның пайда болу жолдары
зерттелуге тиісті. Қар көшкіні туралы зерттеулер бар. Олардың таралу аймағы
анықталған. Оны біз И.В.Северский еңбектерінен көреміз. Профилактикалық
шараларға қарамастан қар көшкінінен зардап шегушілердің саны жылдан -жылға
артып келеді. Жетісу Алатауында қар көшкінінің биіктік беледеуңне сай бес
негізгі аймақтары анықталған:
1. Аласатаулы далалық.
2. Орта биіктік атулы далалық.
3. Орта таулық шалғынды.
4. Биіктаулы тасты.
5. Биіктаулы мұзды ландшафтылы - геоморфологиялық белдеу (гляциальді-
нивальді, жартасты-мұзды, альпілік-шалғынды).
Таулардағы қар көшкіні т.б қауіпті құбылыстар туристік рекреациялық
іс - әрекеттерге өзіндік ықпалын ескере отырып туризмді дамыту мәселелері
әліде қолға алынбаған. Ол мәселелер ұлттық және аймақтық бағдарламаларда
айтылмаған, ескерілмеген. Жетісу Алатауы жер бедеріне талдау бере отырып
біз тау беткейлерінде қауіпті құбылыстарды ескере отырып карталар, туристік
маршруттар мен алаңдар жасау қажет. Ол үшін елді мекендерден Талдықорған
Текелі, Есік, Талғар, Қаскелен елді мекендердің жер жағдайы мен
халықтарының мамандану дәрежесін ескерген жөн. Еліміздегі ғылыми зерттеу
орталықтарының жоспарлы зерттеу жұмыстарына енгізу болашақта туризмді
дамытуда өзіндік үлес қоса отырып туристік рекреациялық ресурстарды игеру
жолын ашады (1 сурет) [14].
Осылардың ішінде өте қауіптісі сонғы гляциальді-нивальді. Таралу
аймағы қазіргі мұздық жатқан аймақ. Мұздықтар опырындысы, қар көшу қаупі
бар жерлер.
1 сурет - Жетісу Алатауының биіктік тау беткейі
Мамыр - маусым айлары нағыз туристік сезон барысында өте қауіпті
болып саналады. Жауын шашынның көптігі, ылғал, биік температура әсері
мықты. Альпілік шалғынды ландшафт (2400-2800 м.) қар жамылғысының
жеткілікті қалыңдығымен ерекшеленеді. Қыс мерзімдерінде қар көшуі жиі
байқаалды. Жетісу өлкесіндегі қар көшуі орта биіктегі таулы белдеуде
байқалады. Әсіресе көктемгі қар еру барысында активті іс-әрекетте. Қора
Шажа, Көксу өзендекрі бассейндерінде өте активті. Қар көшкіні кезінде
биіктігі 10 метрге дейін жетеді. Жетісу Алатауы беткейлерінде қар жату,
көшкін болатын жерлер 2300-2500 метрлік биіктіктер. Солтүстік беткейлердін
шыршалы ормандармен көмкеріліп жатуы қар көшкініне қарсы тұра алатын бірде
- бір кедергі. Қар көшуі негізінен январь және март айларына келеді.
Сондықтан да қысқы туризмді дамытуда осы т.б. толып жатқан мәліметтерді
ескере отырып ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіміз керек. Туристерге ескерту
бере отырып жорықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ете аламыз. Шаңғы-
сауықтыру орталықтарын, туристік база, приюттар салу ісінде қажетті ақпарат
көзі деп есептеуіміз кажет сияқты [2].
Рекреациялық нысандарға онша қауіп жоқ. Қора, Текелі, Басқан, Коксу,
Лепсі өзендері бассейіндеріне назар аударған жөн. Қар көшкінімен қатар бұл
аймақта су тасу проблемасы өз алдында. Солтүстік батыс беткей өзендері сел
тасқыны мол аймақ. Солтүстігі мен шығысының өзендерінде сел тасу қаупі
азырақ. Текелі өзені бойында жиі сел жүрулер болып тұрады. 1959 жылғы 8
апрельдегі сел тасқыны қала инфрақұрылымына және өзен аңғарындағы көптеген
демалыс зоналарына зиян келтірді. Неғұрлым сел жүру аумағында Алаколь
ойысына қарай бағытталған өзендер тобы кіреді. Олар Тентек, Ырғайты,
Жаманты, Тоқты.
Талдықорған өңіріндегі тарихи - археологиялық ескерткіштердің
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Жетісу Алатауының бөктеріндегі ежелгі Қола, Сақ қорғандарының
танымдық және мінажаттық туризмді дамытудағы алатын орны ерекше.
Алдымызға қойған мақсатымызға жету үшiн өлкетану - iзденiс жұмысын
2004 жылы маусымның 10 - 11 күндерi аралығында Талдықорған қаласының
маңындағы Бурақай, Лабасы, Екпiндi тауларындағы Қола, Сақ кезеңдерiнiң
қорғандары, тасқа түсiрiлген таңбалары және қыпшақ үлгiсiндегi құлып
тастармен танысудан бастадық. Жұмыс барысында петроглифтердiң салыну
ерекшелiктерiн, Сақ қорғандарының құрылысын анықтап облыстық С.Сейфуллин
атындағы облыстық кiтапханадағы өлке тарихына қатысты ғылыми көпшiлiк
әдебиеттердегі жазба деректермен жұмыс істеп, Талдықорған өңiрiнде оқу -
танымдық және экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк беретiн тарихи -
мәдени мұраларды айғақтайтын заттай деректердi көзбен көру үшiн М.Тынышбаев
атындағы облыстық тарихи - өлкетану мұражайында, Балпық би кентiндегi,
Жаңалық, Қойлық, Черкасск ауылдарындағы мұражайда сақталған өлке тарихына
қатысты Сақ, Қола, Түркi, Қарлұқ, Қарақан, Қыпшақ кезеңдерiнен бiзге жеткен
мұрағаттарымен таныстық [5]. Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы
Үштас, Бесшатыр қорғандарымен Сарқант өңірінің өткен тарихынан сыр
шертетiн рухани – материалдық мұраларды көзбен көрiп, туризмдi дамыту
мүмкiндiктерiн дәуірлерінің ескерткiштерiне, Сарқант ауданындағы
археологиялық анықтау үшiн Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы сақ-
ғұн, Қола қазба жұмыстары жүрiп жатқан ежелгi Қойлық қаласына,
астрономиялық және әскери бақылау бекетi қызметтерiн атқарған Қарауылтөбеге
оқу - таным жорықтарын ұйымдастырдық. Өлкетану - iзденiс жұмыстарының
барысында атқарылған жұмыстарды талдай келе Жетiсу Алатауының бөктерi мен
тау алды жазықтарындағы тарихи ескерткiштердi төмендегi топқа бөлдiк.
Жетісу Алатауының тарихи-археологиялық ескерткіштерінің танымдық
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Балқаш-Алакөл алабына жататын өзендер бастау алатын Жетісу алатауының
аласа таулы бөліктері мен топырағы құнарлығымен ерекшеліктерін, Жерасты суы
жер бетіне жақын жатқан тауалды жаазиралы жазықтары ежелден халық жиі
қоныстанғанын айғақтаайтын тарихи-археологиялық ескерткіштерге бай
өңірлердің бірі [3]. Олардыың қатарына отырықшы және көшпенді мәдениеттің
қатардамығанын айғақтайтын туристік-рекретциялық маңызы бар төмендегі
рухани материялдық мүралар жатады:
- қола, сақ-ғұн, замаанының петрогифтерімен қорғандары;
- қыпшақ үлгісіндегі бал-бал тастар;
- шығыспен батысты байланыстырған адамзат қоғамының дамуының
баспалдағы болған Ұлы жібек жолының солтүстік-шығыстармағыының бойындағы
ерте орта ғасырлық сауда-экономикалық, әкімшілік-аумақтық маңызы бар
қалалар.
Жетiсу Алатауының бөктерiндегi құнарлы өзен аңғарында сақталып, бiзге
жеткен мәдени мұраларды сырттан келетiн туристерге таныстыру барысында жеке
тұлғаның рухани қажеттiлiгiн өтеу үшiн олардың iшiндегi басқалардан өзiнiң
тартымдылығымен, бiрегейлiгiмен ерекшеленетiн тарихи - археологиялық
ескерткiштердi заман талабына сай қалпына келтiрiп, оларды туристiк нарыққа
ұсынудың маңызы зор.
Халқымыздың 2000 жылдық тарихынан сыршертетiн, болашақ ұрпаққа
жеткiзу үшiн қорғауды қажет ететiн бiрегей тарихи - археологиялық
ескерткiштердiң қорының жеткiлiктi болуы Жетiсу Алатауының тау алды
жазықтарымен аласа таулы бөлiктерiнде туризмнiң қарқынды дамуына мүмкiндiк
бередi. Аймақтың тарихы мен рухани - материалдық мұраларымен танысу сырттан
келген туристердiң қызығушылығын арттыратын факторлардың бiрi болғандықтан
оларды қалпына келтiрiп, туристiк нарыққа тарту қажет. Ол үшiн облыс
әкiмдiгiнiң туризм бөлiмiмен Жетiсу телекомпаниясы туристердi тарту
мақсатында елiмiздiң өткен тарихында ерекше орын алатын Орбұлақ,
Үйгентас, Шыңғыс ханның шатыры, Қойлық қаласы сияқты қасиеттi
орындарда арнайы фестивальдар өткiзiп, арнайы жарнамалар шығарып,
В.Рубруктiң, Шоқанның жүрiп өткен жолдарымен туристік таным жорықтар
ұйымдастыру қажет. Бұл іс-шараны 2003 жылдан бастап шоқанның 170 жылдық
мерей тойына орай облыс әкiмдiгiнiң туризм бөлiмi, мәдениет басқармасы,
Жетiсу телекомпаниясымен бiрлесе отырып “Ата жұртқа саяхаты”, Шоқан жүрiп
өткен “жолмен” атты жаңа бағыт бойынша туристiк саяхат ұйымдастыруды қолға
алды. Оған белгiлi тарихшы, археолог, әдебиетшi, өнертанушы ғалымдар
тартылып, ғылыми-танымдық туризмдi дамыту iсiн қолға алуда [5].
Саяхатқа келген туристердi Жетiсу өңiрiнде мыңдаған жылдар iшiнде
қалыптасқан халқымыздың этнографиялық, фольклорлық, материялдық мұраларымен
танысып рухани қажеттiлiгiн өтеуге мүмкiндiк беретiн ғылыми танымдық,
экологиялық туриздi дамытуды төмендегi факторлар тежейдi:
- аймақтағы туристiк-рекриякциялық маңызы бар тарихи-археолгиялық,
мәдени-сәулет ескерткiштерiнiң саны жөнiндегi ақпараттар қорының аздығы;
- аймақтың өткен тарихынан сыр шертетiн қола сақ-ғұн дәуiрлерiнiң
қорғандары мен ерте орта ғасырлық қалалардың орындарында кешендi
археологиялық қазба жұмыстары жүргiзігенімен бөлiнетiн қаржының аз болуына
байланысты оларды қалпына келтiрiп, реконструкциялау жұмыстарының
жүргiзiлмеуi;
- қатынас жолдары мен туристiк iс - әрекеттi жүзеге асыруға мүмкiндiк
беретiн инфрақұрылымның нашар дамуы.
Талдықорған өңірінідегі қола сақ-ғұн кезеңдерінің тарихи -
архелогиялық ескерткіштерінің туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Ғылыми - танымдық және экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк
беретiн халқымыздың қола, сақ - ғұн, түркi дәiрлерiнен бергi бағзы
замандағы тарихы мен тыныс тiршiлiгiнен, әдет - ғұрпынан, салт - санасынан
сыр шертетiн ең көне мұралардың қатарына тастарда салынған суреттер
петроглифтер жатады. Суреттер негiзiнен судың, жалдiң ауа температурасының
эрозиялық әрекетiне берiк ұсақ кристаллды қара тастардың жылтыр тегiс
бетiне сызып салынған. Оларды Жетiсу Алатауының нивальды - гляциалбды
белдеуiне дейiнгi барлық бөлiктерiнен кездестiруге болады. Солардың iшiнде
туристердi тартуға ең қолайлылары Алматы - Өскемен автомобиль жолына жақын
орналасқан Малайсары, Сарыбастау, Лабасы, Алмалы, Жабық, Арғанаты, Қысқаш
сияқты биiкктiгi 1300-1500 метрден аспайтын аласа қалдық тауларда
шоғырланған. Солардың iшiндегi ең маңыздыларының бiрi Сарқан қаласының
шығысында 15-20 шақырым қашықтықтағы Алмалы тауының солтүстiк беткейiндегi
теңiз деңгейiнен 1300 метр биiктiкте орналасқан “суреттас” кешенi. 5000 м²
ауматы алып жатқан ежелгi мұз басулардың экзорациялық әрекетнен жұмырланған
қаратастарға салынған суреттердiң негiзгi бөлiгiн садақ пен аң атып тұрған
аңшылардың, iрi қараның, тауешкiлердiң, қола дәiрiнiң екi дөңгелектi атқа
жегiлген әскери арбасының, демалып жатқан құлжаның, жыртқыш аңдардың
арпалысының бейнелерi құрайды. Ежелгi қойлық қаласының орнында қазба
жұмыстарын жүргiзiп жатқан археолог - ғалымдардың пiкiрiне сүйенсек әскери
арба қазақ даласында алғаш рет бiздiң жылсанауымыздан 1500-1200 жыл бұрынғы
қола дәiрiнде дүниеге келген. Ғалымдардың ой - пiкiрiне сүйенсек жоғарыда
аталған тарихи ескерткіштер Жетiсу өңiрi ата - бабаларымыздың бағзы
заманнан бергi қонысы болғанын дәлелдейдi. Танымдық туриздi дамытуда
Алмалы, Ешкiөлмес, Лабасы, Алтынемел тауларында жиi кездесетiн тастағы
суреттердiң мән - мағынасы мен салынған уақыты жөнiнде жан-жақты тарихи
ақпараттар берудiң маңызы зор [14].
Мифологиялық өнерге жақын болғандықтан алыстан қарағанда
петроглифтердегi бейнелер түкке тұрғысыз болғанымен суреттердiң салынғана
мағынасы мен мазмұнына терең үңiлiп қарағанда қозғалыс үстiндегi аңдар мен
үй жануарларының бейнелерiнен Жетiсу өңiрiнде мекендеген тайпалардың
арасындағы талас - тартысты көрсететiнiн аңғаруға болады. Алмалы тауындағы
“Суреттас” кешенiмен қатар Талдықорған қаласының маңындағы Бурақай,
Ешкiөлмес, Лабасы тауларындағы гранитты массивтердегi тiк жартасты
андезиттi дайкаларда, ұсақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейкестілігі. Еліміздегі шағын қалалар
туризмі - әлі толық зерттелмеген көп қырлы қоғамдық-шаруашылық құбылыс.
Әлеуметтік-экономикалық географияның саласы ретінде туризм географиясының
мақсаты табиғи, экономикалық және әлеуметтік астарын ескере отырып,
қоғамның рекреациялық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін туристік
қозғалыстарды жоспарлауға, басқаруға негіз болатын аумақтық қоғамдық
жүйенің қалыптасу заңдылықтарын, даму қарқынын құру болып табылады. Туризм
өзіндік ресурстық бағыт- бағдары бар салалардың қатарына жатады. Туризм
белгілі бір территориялық аймақты тұтынушы ретінде ауылшаруашылығы мен
балық шаруашылығына ғана жол береді. Яғни, әлі қаймағы бұзылмаған тұма
табиғатқа сұранысын артыра отырып, өзінің дамуына орасан зор мүмкіндік
алады.
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір
бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік
жағдайын айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп
өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан астамы) шоғырландырылған қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы
бар:
- қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының
өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 пайыздан
астамын құрайтын (мономамандандыру);
- қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың
20 пайыздан астамы жұмыс істейтін;
- қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем
істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар қарастыру [1].
Зерттеу нысаны мен пәні. Қазақстандағы моноқалалардың үшін туризмдегі
экономикалық құндылықтарды дамыту. Қазақстан аймақтары бойынша
моноқалаларда туризм түрлерін қалыптастыру мен дамытудың қазіргі әлеуметтік-
экономикалық жай-күйіне талдау. Қапшағай қаласы, Талдықорған қалаларының
туристік мүмкіндіктерін ашу;
Жұмыстың мақсаты. Қазақстандағы моноқалалардың туризмдегі
экономикалық құндылықтарын дамытудың маңызын анықтау. Бұл ретте көптеген
моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы
кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста. Осыған сәйкес
моноқалаларды танып білу, моноқалаларды дамытудағы туризмнің экономикалық
құндылығын анықтау.
Жұмыстың міндеті.
- Моноқалаларда туристік-рекреация ісін жандандырудың теориялық-
әдіснамалық көзқарастары қарастыру.
- Моноқалаларда туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді қалыптастыру мен
дамытудың зерттеу әдістері.
- Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі.
- Қапшағай қаласында туризм даму факторлары мен демалысты ұйымдастыру
сервисі.
- Талдықорған қаласының туристік инфроқұрылымы мен рекреациялық
маңызы.
- Қазақстан аймақтары бойынша моноқалаларда туризм түрлерін
қалыптастыру мен дамытудың қазіргі әлеуметтік-экономикалық жай-күйіне
талдау.
- Моноқалаларда туристік - рекеациялық іс-әрекеттерді ұйымдастыру мен
жүргізудегі бюджеттік реттеу және оның обьективті қажеттілігі.
- Моноқалалардың туризімін дамытудың стратегиялық бағыттары мен
бағдарламалары [1].
Зерттеу әдістері. Шет елдік тәжірибелер мен әдебиеттерге және отандық
ғалымдар әдебиеттеріне шолу, әдебиеттер бойынша зерделеу, талдау,
салыстыру, жинақтау, салыстыру әдістерін, интернет көздерін пайдалану.
Статистикалық, картографиялық және рекреациялық әдістерді қолдану.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Шағын қалаларда туристік клстерді
қалыптастыру, туристік-рекреациялық ресурстарын анықтау, туризмнің
экономикалық ықпалын көрсету мәселелері қарастырылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Жұмысты жоғары оқу орындарында
туризм мамандықтары үшін және туристік фирмалар қызметтерінде қолдануға
болады. Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі мен
моноқалалардың туризмін дамытудың стратегиялық бағыттары мен бағдарламалары
қарастырылған.
Жұмыс құрлымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 83 бет, 9 суреттен тұрады.
1 МОНОҚАЛАЛАРДА ТУРИЗМ ЖӘНЕ ДЕМАЛЫС ОРЫНДАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Моноқалаларда туристік - рекреация ісін жандандырудың теориялық -
әдіснамалық көзқарастары
Географиялық ортаның көптеген рекреациялық ресурстарын таңдау
мүмкіндігінің болуына, рекреациялық аумақтарды тиімді ұйымдастыру,
демалыстың түрлерінің қажеттілігін болжау және рекреациялық ресурстардың
аймақтық ерекшеліктерін бағалаудың түйінді мәселелерінің ауқымы кең болуына
байланысты туризм мен демалыс қоғам қызыметінің маңызды саласына айналды.
Қазіргі кездегі туристік-рекреациялық іс-әрекеттің өзекті мәселелерін
пәнаралық зерттеулер ғылыми білімді құрамдастырып, арнайы ғылыми танымдық
нысанын ашып көрсету үрдісін жеделдетіп, оның негізінде жаңа географиялық
пән-рекреациялық географияны қалыптастырды [1].
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің өзекті мәселелерін құрумен
алғашқылардың бірі болып географияда кеңес үкіметі география институтының
физикалық география бөлімі (бөлім меңгерушісі В.С. Преображенский) мен
экономикалық география бөлімі (бөлім меңгерушісі А.А. Мица) айналысты. 1960
жылдың ортасынан бастап рекреациялық географияның теориясын дамуында М.В.
Ломоносов атындағы Мәскеу Мемлекеттік Университеті жетекші орын алды.
Отандық тәжірибеде туристік - рекреациялық зерттеулердің өзекті
мәселелерін анықтау төменде көрсетілген үш негізгі тұрғыдан қарастырылады:
- физикалық-географиялық бағыттағы орталық тұрғыдан қарау;
- адамдардың іс-әрекетінің сипатын оқып-үйренуді көздейтін әрекеттік
тұрғыдан қарастыру;
- адамдардың түйсінуі мен оның ерекшеліктерін оқып-үйренуді көздейтін
субъективтік тұрғыдан қарастыру.
Рекреацияның нысанына адамның әр түрлі туристік-рекреациялық іс-
әрекеттерін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін материалдық заттар, жүйелер,
үрдістер мен құбылыстар, сонымен қатар идеалды стандарттар жатады.
Рекреацияның субъектісі кедергілі немесе аралас игерілетін аймақтар,
жүйелер, орталар сияқты әлеуметтік-мәдени құрылымдардың стандартының
негізінде рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізетін адамдар болып табылады.
Әлеуметтік-мәдени сипаттағы стандарттар әлеуметтік-мәдени жүйенің
эволюциясының ішкі логикасына және міндетті түрде рекреациялық ресурстарды
пайдалануға негізделеді [2].
Туризм - бұл әлі толық зерттелмеген көп қырлы қоғамдық-шаруашылық
құбылыс. Туризмнің көп ғасырлық тарихы болғанына қарамастан жекелеген
мамандар әр түрлі анықтама бергенімен әлі де болса бірегей анықтамасы жоқ.
Әлеуметтік-экономикалық географияның саласы ретінде туризм
географиясының мақсаты табиғи, экономикалық және әлеуметтік астарын ескере
отырып, қоғамның рекреациялық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін
туристік қозғалыстарды жоспарлауға, басқаруға негіз болатын аумақтық
қоғамдық жүйенің қалыптасу заңдылықтарын, даму қарқынын құру болып
табылады [3].
Біздің ойымызша, туризмнің зеттейтін нысанына толық анықтаманы 1971
жылдың өзінде Б.Б.Родман берді. Оның анықтауы бойынша Географтардың
міндеті басқа мамандар сияқты рекреациялық ресурстарды анықтау, бағалау
мен картаға түсірудің әдістерін құру, рекреациялық аумақты тиімді
пайдалану, сонымен қатар демалыс аудандарының типтік үлгісін жасаудың
теориялық зерттеулерін жүргізу және рекреациялық географияның шегіндегі
негізгі түсініктер мен ережелерді жасау, рекреациялық географияның
зоналарын табу болып табылады [4].
Кеңістіктік-географиялық жүйе және оның теориялық негіздерін дамытуда
ол зерттеу пәні ретінде таңдап алған қандай да бір құбылыстарға жасалатын
философиялық-әлеуметтанулық талдаулар туризм зерттеулерінің әдіснамалық
базасының негізі болуы тиіс. Бұл талдаудың негізінде бос уақыт қоғамдық
қатынастарды белгілі дәрежеде сипаттайтын фактор ретінде рекреациялық және
туризм географиясында бос уақытта шектелген уақыт жиегінде тұрақты түрде
бір ізділікпен қайталанып отыратын қарапайым рекреациялық іс-әрекеттердің
жүйесі, рекреациялық іс-әрекеттердің циклы түсінігін қалыптастырды [4].
Рекреациялық географияға негіз болатын түсініктерге бос уақыт,
демалыс, рекреация, аумақтық-қоғамдық жүйе, туристік рекреациялық жүйе
жатады. Бос уақыт рекреациялық үрістерді дамытуға қажетті жағдай болып
табылады. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегі әлеуметтік топтардың белгілерін
айқындайтын және көлемі, мазмұны өзгеріп отыратын қарқынды санат болып
табылады. Бос уақыт адамның жұмыс барысында жоғалтқан физикалық күшін
қалпына келтіріп, рухани қуатын жан-жақты дамытып, бірқатар әлеуметтік
қажеттілікті өтеуге және белсенді демалуға немесе қарқынды іс-әрекетке
жұмсалуы тиіс. Бос уақыттың негізгі қызметін төменде көрсетілген екі топқа
бөлуге болады:
1. Адамның еңбек немесе басқа да әрекеті барысында жұмсалған күш-қуатын
қалпына келтіру қызметі.
2. Рухани (мәдени, эстетикалық, ақыл - ой) және физиологиялық күш -
қуатын қалпына келтіру қызметі.
Бос уақытта жүзеге асырылатын рекреациялық іс - әрекет демалыс
адамның жұмыс қабілетін қалпына келтіріп, жүйкеге түсетін салмақты
кемітеді. Қол жұмысымен айналысатын адамдардың физикалық шаршауын азайтады.
Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебовтың пікіріне сәйкес (1981) демалыстың
кең мағанасы - күнделікті қажетті жұмыспен айналысуға бағытталмаған
адамдардың кез-келген іс-әрекеті. Н.Ф.Реймс адамның денсаулығы мен еңбек
қабілетін қалпына келтіру үшін ұйымдасқан немесе ұйымдаспаған туристік
жорықтарда немесе еңбек демалысын мамандандырылған демалыс мекемелерінде
өткізуі тиіс екенін атап өтті. И.И.Дею рекреацияны демалыс пен сауығу,
еңбек қабілетін қалпына келтірудің баламасы ретінде қарастырды [8].
Кластерлік теорияның негізін салушы М.Портер кластерге географиялық
қағидалар бойынша шоғырланған қамтамасыз етуге, қызмет көрсетуге, арнайы
маманданған іс-әрекеттерінің ұйымдастыруы бір-бірімен өзара тығыз
байланысқан сәйкес келетін салалардың компаниялар тобы деген анықтама
берді [9].
Басқаша айтқанда, кластер бұл-белгілі бір салада жұмыс істейтін
өзіндік құны жоғары сапалы соңғы өнім шығарып, толық аяқталған циклды
қамтитын немесе қызмет көрсетуге маманданған бір-біріне жақын орналасқан
өзара байланысқан және бір-бірі толықтыратыруына байланысты бірігетін
кәсіпорындар мен қосалқы ұйымдардың тобы. Кластер ауданды, штатты, жақын
орналасқан қалаларды, елді немесе бір қала қамтуы мүмкін. Кластерді
дамытуға қойылатын талаптың шартына ғылымды, жас және шағын фирмалардағы
кәсіпкерлікті, ұйымның менеджмені тарапынан жаңа ойға ашықтығын,
интелектуалдық қуатын немесе материалдық емес активін, венчурлық капиталын
ашып көрсетуге болады [10].
Кластердің секторында негізгі айырмашылығы қандай да бір шағын
көрнекті аумақта орналасатындықтан барлық экономика шегінде абстрактылы
сала аралық құрылым болмайды. Туризмді кластерлеудің маңызды белгісі шағын
аумақты қамтуы болып табылады. Өйткені, туристердің көптеген қызметті
тұтынуы уақытша келетін аумақтың шегінде өтетіндіктен оларға ұсынылатын
қызмет сапалы болу үшін сол өңірдің шегіндегі өндіруші және еншілес
кәсіпорындардың арасында тұрақты өндірістік және әлеуметтік байланыс болуы
тиіс. Кеңестік кезеңде экономикада өндіргіш күштерді аумақтық ұйымдастыру
қағидасын пайдаланды. Аумақтық өндірістік кешен - бұл қазіргі кластердің
баламасы болып табылады. Бірақ жоспарлы экономиканың салдарынан аумақтық
өндірістік кешеннің қазіргі кластерден аз дегенде екі іргелі айырмашылығы
болды. Олар талап қоятын тұтынушы мен еркін бәсеке үшін тудырылатын
жағдайдағы кемшіліктің болуы.
1932 жылы танымал ғалым, кеңестік экономикалық географияның негізін
салушылардың бірі Н.Н.Колосовский кластер теориясына балама болатын бірақ
өндіргіш күштерді аумақтық орналастыру үрдісін экономикалық тиімділік пен
ресурстарды үнемдеу тұрғысынан терең қарастыратын энергоөндірістік цикл
әдісі деп аталған жаңа теория ұсынды. Нарықтық экономика мен ғылыми
техникалық жағдайының міндеттеріне біршама толық жауап беретін туризмді
аумақтық ұйымдастырудың ең тиімді формасы болып табылатындықтан кластерлер
теориясы туристік ғылымға ғана емес, халық шаруашылығының тәжірибесіне жаңа
астар енгізуі мүмкін. Аймақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық,
көліктік және экономикалық-географиялық жағдайына сәйкес кәсіпорындарды
дұрыс таңдаудың есебінен экономикалық тиімділікке қол жеткізу үшін өзара
экономикалық байланысқан кәсіпорындардың үйлесімділігін кластер деп түсіну
қажет. Кластердің ішкі өндірістік байланысын анықтау үшін аумақтың
құрылымын, табиғи және әлеуметтік-экономикалық ресурстармен өзара
байланыстарын жан-жақты ашуға мүмкіндік беретін детерминанттардың
бәсекелестік басымдылығы әдісін қолдану қажет [8].
Кластерлік тұрғыдан қарау өнімнің жеке түрлері мен тұтас аумақтың
бәсекеге қабілеттілігі мен корпоративтік қатынастың деңгейін соның ішінде
бірінші кезекте көлденең құрамдасуды арттыруды ұсынудың тұғырнамалық негізі
ретінде қарастырылады. Болашақта кластер құруға негіз болатын жекелеген
технологиялық тізбектерді қалыптастырудың шегінде тік бағыттағы құрамдасқан
құрылымдарды дамытуды қолдауда қарастырылған. Кластерлік зерттеу әдіс
көзқарасына сай туризмді дамыту экономика салаларын толықтай туризм
саласына тарта отырып, аймақтық мамандануын, жергілікті әлеуметтік-
экономикалық ресурстың негізінде салынатын тұйықталған циклды құруды
көздейді [12].
Тұйықталған циклдың тетігі тұтыну құндылығы жоғарғы тауар мен
қызмет көрсетуді технологиялық тізбекпен беруді сонымен қатар, туристік
қызымет көрсетуге тікелей немесе жанама қатысатын кәсіпорындардың басқа да
басымдығын бәсекеге қабілеттілігінің жоғары болуы арқылы айқындайды.
Туристік кластердің технолгиялық үйлесімділігі қандай да бір елдерде
немесе экономикалық аудандарда туристік өндірістің шынайы аумақтық
желісін түзу заңдылығы қалыптасуда. Туристік кластерді аймақтағы туристік
өндіріске қатысатын экономика салаларынан жиналған деректерді өңдеу жолымен
ғана емес, оның маңызды кәсіпорындары мен олардың экономикалық
байланыстарын оқып-үйреніп, табиғат жағдайлары мен ресурстарының таралуы
мен өзара үйлесуінің кеңістіктік заңдылықтарын анықтау қажет [10].
Туристік саланы кластерлік дамыту ойы Президент Нұрсұлтан
Назарбаевтың бастамасымен 2005 жылы басталып, қолға алынып келеді.
Туристік іс-әрекеттің теориялық-әдіснамалық көзқарастарына жасалған
талдаудың негізінде туризм мен демалыстың қоғам мен экономикадағы орнының
екі негізгі астарын ерекше атап өту қажет екенін көрсетті:
- қоғамдық астары тиімді ақпарат көзі және танымдық құрал болып
табылатындықтан адамдардың физикалық және рухани күш-қуатын қалпына
келтіріп, жеке тұлғаның дамуына бағытталған қарқынды демалысқа деген
қажеттілікті іс жүзінде жүзеге асыруға сонымен қатар, аймақ, ел және
дүниежүзілік қауымдастық ауқымындағы қоғамдық қатынастарды жетілдіруге
мүмкіндік береді; экономикалық астары, туризм мен демалыс экономиканың
тиімділігі жоғары және табысты саласы сонымен қатар, шаруашылықтың басқа
салаларының даму қарқынын ынталандырып, көптеген ірі экономикалық және
әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Жоғарыда келтірілген айғақтар адамдардың физикалық және рухани күш-
қуатын қалпына келтіріп, интелектуалдық дамуын қамтамасыз ететін туризм мен
демалысты жүзеге асыруды көздейтін туризм индустриясы халық шаруашылығының
жүйесінде экономикалық, экологиялық және әлеуметтік мәселелерді шешуге
ықпал ететін маңызды сала екенін көрсетеді.
2. Моноқалаларда туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді қалыптастыру мен
дамытудың зерттеу әдістері
Географиялық ортаның рекреациялық ресурстарын таңдау
мүмкіндіктерінің мол болуына, рекреациялық аумақты тиімді ұйымдастыруға,
рекреациялық ресурстардың аймақтық ерекшеліктерін бағалауға, демалыстың
түрлеріне деген қажеттілікті болжауға, байланысты демалыс пен туризм кең
көлемді өзекті мәселелерді қамтитын қоғамның маңызды саласына айналуда.
Кешенді салалық ғылым ретінде туризм географиясының алдында бірқатар
маңызды міндеттер тұр. Оларды іс жүзінде шешу аумақтық қоғамдық жүйенің
экономикалық тиімділігін арттырып, рекреациялық ресурстарды анықтауға,
бағалауға картаға түсірудің әдістерін құруға, туристік іс-әрекет үшін
қолайлы жағдай тудырып, дамуына әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және
техникалық факторларды болжауға мүмкіндік береді. Аталған мәселелерді дұрыс
шешуге тек зерттеу әдістерін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады
[7].
Рекреациялық географияда экспедициялық зерттеу, картографиялық,
салыстырмалы - географиялық, математикалық талдау, математикалық үлгілеу,
статистикалық, баланстық, әлеуметтанулық, экономикалық-математикалық,
медициналық-биологиялық, сараптамалық бағалау әдістері қолданылады.
Зерттелетін аумақты рекреациялық мақсатқа пайдалану мүмкіндіктерін,
табиғи және антропогендік рекреациялық ресурстарының таралу ерекшеліктерін,
рекреациялық шаруашылықтың қалыптасуы мен дамуын, аумақтық ұйымдасуын
анықтауға қажетті бастапқы материалдар қорын жинап, туристік бағыттар
құруда ең тиімді географиялық әдіс экспедициялық зерттеу әдісі болып
табылады [8].
Жетісу Алатауында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын, рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға қолайлы
аумақтарын, туристерді қызықтыратын бірегей табиғат ескерткіштерін анықтау
мақсатында 2002-2007 жылдар аралығында бірнеше экспедиция ұйымдастырылды.
Экспедициялық зерттеулер негізінен Жабық, Алмалы, Көкжота, Қаратау,
Сарыноқай, Алтынемел, тауларына ұйымдастырылды. Жұмыс барысында Жетісу
Алатауының аласа, орташа және биік таулы бөліктерінің табиғат
жағдайларының рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға қолайлы және қолайсыз
кезеңдері, Тронов, Алтынсарин (Қора), Жамбыл, Абай (Басқан), Ақшұнақ
(Ақсу), Сәтбаев (Лепсі) мұздықтарының тау туризмін дамытудағы алатын орны
анықталды. Жинақталған деректерді камералық өңдеу нәтижесінде жер бедерінің
ерекшеліктеріне, халықтың қоныстануына, көліктік қол жетімділігіне сәйкес
Лепсі, Бүйен, Қаратал, Көксу, өзендерінің жоғарғы ағысындағы мұздықтар мен
биік таулы бөліктерін экстримальды сипаттағы альпинизмді, экологиялық, тау
туризмдерін, ал аласа және орташа биік таулы бөліктері емдік-сауықтыру,
бұқаралық сипаттағы саяжайлық рекреацияны жүргізуге қолайлы деген
қорытынды шығарып, жинақталған деректерді талдау негізінде туристік
бағыттар құруға мүмкіндік берді.
Табиғат жағдайлары мен ресурстарын рекреациялық мақсатта пайдалану
үшін оларды бағалау қажет. Табиғат ресурстарын рекреациялық бағалау төменде
көрсетілген міндетті кезеңдерден тұрады:
1. Бағалайтын нысандар табиғат кешендерін олардың құрамдас бөліктері
мен қасиеттерін іріктеу.
2. Жүргізілетін бағалау тұрғысынан субъектілерді іріктеу.
3. Зерттеудің ауқымы мен мақсатын сонымен қатар, субъектісін
айқындайтын бағалау қағидаларын қалыптастыру.
4. Бағалаудың шегінің шкаласы мен шекарасын жасау.
Табиғат ресурстарын бағалаудың медициналық-биологиялық,
психологиялық-эстетикалық және технологиялық типтері бар. Табиғат
ресурстарын медициналық-биологиялық бағалау әдісі табиғат факторларының
адам ағзасына тигізетін әсері мен олардың қолайлылығын анықтайды.
Климатологтар мен шипажайтанушылар климатты бағалау барысында ауа райының
физикалық қана емес, оның эмоционалдық жақтарына да мән береді [14].
Жергілікті жердің климаттық жағдайын оқып-үйрену үшін тек ағзаның
жылу жағдайын зерттеумен ғана шектелумей жекелеген метеорологиялық
жағдайларды да бағалау қажет. Желдің жылдамдығы 6 мсек жоғары болып, жауын-
шашын 3 мм. асқанда және ұзақ тұманды болған кез-келген ауа райы қолайсыз
болып саналады [11].
Психологиялық-эстетикалық бағалау типінде қоршаған ортаның
демалушыларға тигізетін эмоционалдық әсерінің сипаты, табиғи және
әлеуметтік-экономикалық нысандардың тартымдылығы талданады 2-кестеде анық
көрсетілген. Бұл типтегі бағалау әдісі бір шама субъективті нашар жасалған
және күрделілігімен ерекшеленеді. Онда табиғаттың эстетикалық
тартымдылығы, бірегейлігі, ойда-жоқта болатын күтпеген жағдайлар сияқты
факторларды бағалауға баса назар аударылады. Әсіресе, әр түрлі екі ортаның
шекаралық белдеуі болып табылатын шеткі аймақтардың тартымдылық нәтижелері
жоғары болады.
Табиғаттың пейзажының туристік саяхатта маңызы өте зор. Ішкі
пейзаждық алуан түрлілікке жер бедерінің сипаты, өсімдіктер жамылғысы, су
торлары тағы да басқалар жатады. Табиғат кешендерінің ішкі эстетикалық
қасиетін қоныстану дәрежесі, ормандардың қабаттылығы сияқты басқа сипаттары
айқындайды. Қоныстанудың үлесіне байланысты ашық жартылай ашық және жабық
аумақтарға бөлінеді [17].
Егер қоныстану 50% жетсе пейзаж біртекті бола бастайтындықтан
ландшафтның құндылығы бірден кемиді [8].
Сыртқы пейзаждық алуан түрлілікке бірден көрінетін көршілес жатқан
табиғат кешендері мен оларды бақылауға болатын орындардың саны жатады.
Бақылайтын нүктелердің теңіз деңгейінен биіктігі артқан сайын көрінетін
табиғат кешендердің саны да артады.
Бағалаудың технологиялық типі туризмнің көптеген түрлері үшін
ресурстардың жарамдылығы мен аумақты инженерлік-құрылыстар салуға игеру
мүмкіндігін қарастырады. Технологиялық бағалау барысында пайдалану
үрдісінде табиғат кешендерінің тұрақтылығына және экономикалық тұрғыдан
негізделген тұрақтылықты арттыру шараларын жасуға баса назар аудару қажет.
Ресурстардың құрамдасқан құндылықтары мен оларды тиімді пайдалану
формаларын анықтау үшін рекреациялық ресурстарға кешенді сипаттама беріп,
бағалаудың барлық үш типінде қолдануды талап етеді.
Рекреациялық ресурстарды бағалауда қолданылатын әдістердің ішіндегі
ең тиімдісі баллдық бағалау әдісі. Рекреациялық ресурстарды баллдық жүйемен
бағалау төменде көрсетілген жоспар бойынша жүргізіледі.
Қазіргі кезде бағалаудың сыныптау (номиналды), реттік, интервалдық
және арақатынастық шкалалар бар. Сыныптау (номиналды) шкаласы әр түрлі
нысандады бағалауда қолданылады. Реттік шкала нысандарды белгілеріне қарай
топтастыруға мүмкіндік береді. Интервал шкаласы қатардың қасиеттеріне,
нақтылы бар сандарды жүйелеп ретке келтіруге негізделеді. Интервалдың
шкаласының аралықтары белгілі бір аумақтың шегіндегі сандардың ең жоғарғы
және төменгі мәнінің аралықтары шартты түрде алынады. Сол өлшемдердің
айырмашылықтары әр бір шекара үшін интервал ретінде алынады. Бағалау
шкаласын құрғанда негізгі әдістемелік мәселе өлшеуден бағалауға өту болып
табылады. Шкалаға жүгіне отырып нысанды сипаттайтын тек бастапқы
материалдарды ғана алуға болады. Егер шкалаға бірден нөлдік нүктені
белгілеген жағдайда ғана оның арақатынастың шкаласы деп есептеуге болады.
Бұл шкалаға енгізілген сандар арифметикалық әрекеттерді орындап,
салыстыруға негізделеді. Оған климаттың қолайлылығы тағы да басқаларды
жатқызуға болады. Ол арқылы қандай да бір нысанның қандай дәрежеде
зерттелгенін анықтауға болады [13].
Бірінші тарауда жаңа нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында
шаруашылық саласы ретіндегі туризмді зерттеудің теориялық-әдістемелік
базасы анықталып, туризм жүйесінің түсініктері мен терминологиялық
аппаратының ерекшеліктері қарастырылады. Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің
қазіргі даму үрдісі қарастырылып оларға талдау жасалды.
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттің теориялық-әдіснамалық мәселелері
жасалған талдау таулы аумақтардың рекреациялық ресурстарын бағалау мен
аудандастыру, табиғатын тиімді пайдалануды ғылыми-әдістемелік тұрғыдан
дұрыс шешуге мүмкіндік беретініне көз жеткіздік.
Аумағының ірілігіне, табиғи және әлеуметтік-экономикалық рекреациялық
ресурстардың жеткілікті болуы еліміздің туристік қуаты орасан зор екенін
көрсетеді. Осыған орай ішкі жән сыртқы нарықта сұранысы бар туризмге
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, бюджеттік қаржыландырумен қатар жеке
меншік және шетел қаржысын тарту арқылы бұрын қалыптасқан туристік
инфрақұрылымдарды қайта жаңғырту арқылы икемді ұлттық туристік өнімді құру
міндеті тұр [14].
3. Моноқалаларда туристік кластерді қалыптастыру механизмі
Кластерді қалыптастырудың жаңа кезеңі мен Қазақстан аймақтарында
бизнестің бәсекеге қабілеттілігін дамыту 2003 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейін индустриалды-инновациялық даму
Стратегиясын жүзеге асырумен байланысты. Бұл бағдарламада мұнай-химия
өнеркәсібі, агросектор, көлік және телекоммуникация, қара және түсті металл
салаларының даму бағыттары айқындалған. Бұл өндірістердің бәсекеге
қабілеттілігін көтерудің нысаны қосымша құн тізбегін өсіру әдісімен
ұсынылған. Экономиканы кластеризациялаудың міндеттеріне сай келетін жоғары
технология мен ғылыми сыйымды өндірістерді дамытудың ірі шаралары
жоспарланды. Бұл бағытта даму институттарының арнайы желісі құрылды.
Қазіргі уақытта рыноктық экономика шарттарында кластерді
қалыптастыруда мемлекет пен кәсіпорындардың әлеуметтік міндеттерін орындау,
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету негізгі приоритет болып есептелетін
жергілікті тұрғындардың, аймақтың және елдің экономикасының мүдделері
ескерілуі тиіс. Экономиканы кластеризациялау өндірістің нақты салаларының
дамуына және аймақтардағы мақсатты бағытталған инвестицияларды рационалды
қолдануға мүмкіндік береді.
Бәсекеге қабілеттілік ол жеке компаниялардың, экономикалық сектордың,
аймақтар немесе мемлекеттің ішкі және халықаралық рыноктарда табысты
қызметті жүзеге асыруы. Ол бәсекелік саясатты жүргізу, адекватты
инфрақұрылым, жоғары сапалы өндіріс факторлары, бәсекелесуші және салалық
құраушы компаниялардың тиімді қызметі, жоғары талап қоюшы тұтынушылар мен
жабдықтаушылар, икемді және жетік корпоративті басқару, тиімді құрылымдық
саясат негізінде пайда болады.
Академик К.А.Сағадиев атап өткендей: Бәсекеге қабілеттілік,
индустриалды - инновациялық даму біздің өнеркәсіптік дінге айналып келеді.
Солар арқылы ресурстарды есептейміз, институттар құрамыз, енді қолда бар
өндіріс факторларын тиімді пайдалану үшін елге өндіргіш күштерді
ұйымдастырудың қандай комбинациясы керек екендігін ойлайтын уақыт келді.
Осы позициядан біз кластерге назар аудардық, себебі кластерлік келіс шетел
тәжірбиесінде экономиканың инновациялық дамуының маңызды құралы ретінде
көрсетті [9].
Қазақстан экономикасының өндірістік емес салаларының бәсекеге
қабілеттілігн көтеру елдің экономикалық өсуін және өндіріс әлуетін
ұлғайтуға мүмкіндік береді. Бұл салаларды құрайтын шағын және орта
кәсіпорындардың әлемнің көптеген елдерінде инновацияға негізделген,
экономикалық өсудің қуаты болғаны дәлелденген.
Берілген бағдарлама Қазақстанда жалғасын табуға қабілетті кластерлік
келісті анықтау, экономиканы диверсификациялау және бәсекеге қабілеттілікті
жоғарылату үшін индустриалды негіз жасау мақсатында 5-7 перспективалы
пилоттық кластерді теңестіруге бағытталған.Жоба үшін пилоттық кластерлер
санының шектелуі оның мерзім ұзақтығы (12 ай) және адам ресурстары
мүмкіндігімен байланысты. Бизнес тарапынан қызығушылықты ескере отырып, бұл
жобалар сәйкес салаларда жүзеге асырылуы тиіс [4].
Жобаны жүзеге асыру үш негізгі кезеңнен тұрады:
I кезең - өндіріс түрлерін алдын - ала іріктеп таңдау (150 ден 23).
II кезең - перспективалы кластерлерді теңестіру (23 өндіріс түрінен 5
- 7 кластер) Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға индустриалды
негіз жасау.
III кезең - кластердің теңестіру жұмыстарын жүзеге асыру.
Бірінші кезеңде Қазақстан үшін бәсекелік артықшылықтары бар салалық
кластерлер мен сегменттерін таңдап алу мақсатымен 150 өндірістік емес
сектор және экономиканың қосалқы салаларына талдау жүргізілді.
Бағдарламаның табысты орындалуы Қазақстанның ең алдымен әлемнің 50
бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру маңызды мәселесін шешуге ықпал
жасауы тиіс. Бағдарламаның жүзеге асырылуынан күтілетін нәтижелер:
- экономиканың тұрақты өсуі, қалыпты өсуден табыстарды біркелкі бөлу;
- жобаға қатыстырылған кәсіпорындардың өнімділігінің ұлғаюы,
экспорттың өсуі және өндірілген өнім құрамында қосылған құнның жоғарылауы,
сонымен бірге экспорт бірлігінің құнының өсуі;
- ішкі инвестициялардың өсуі, тұрақты бәсекеге қабілеттілікке
бағдарланған өндірістік емес секторларда іскерлік қарым-қатынастардың
күшеюі, іскерлік климат сапасының жоғарылауы;
- тікелей шетел инвестицияларының өсуін қолдайтын, Қазақстанның
бәсекеге қабілетті ел ретінде танылуы;
- көршілес елдермен сауда байланыстарын оңтайландыру.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі келесі негізгі параметрлермен
сипатталды: нақты саланың дамуына экономикалық базаның болуы, яғни
компаниялардың, адами ресурстарының, технологиялардың, инфрақұрылымның
болуы, экономикада саланың рөлі-жалпы жұмыспен қамтуда, Жалпы ұлттық өнім,
шикізаттық емес экспортта саланың үлесі, динамикада саланың өсуі, іскерлік
ортаның болуы.
Екінші кезеңнің барысында рыноктың тартымдылығы және Қазақстандық,
аймақтық, әлемдік деңгейде оның 23 салалық кластер мен рынок сегменті үшін
динамикасы бағаланды. Берілген талдау нәтижелері бойынша соңғы 5-10
жылдарға ұсыныс пен сұранымға бағалау жүргізілді, соңғы 5-7 жылдарға
сұраным мен ұсынымға болжамдық сипаттары анықталды [14]. Сонымен, әлемде
кластерлік даму әлуетін толық бағалап, кластер санын 7 - ге дейін азайтуға
мүмкіндік берді: туризм саласы, құрылыс материалдары өндірісінің саласы,
тоқыма саласы, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тау-кен өнеркәсібі үшін
жабдықтарды өндіру саласы, металлургия өнеркәсібі.
Қазақстандық өндірушілердің өндіріс шығындары шетел бәсекелестерімен
салыстырылып, шығындар бойынша жеті кластердің бәсекеге қабілеттілігіне
талдау жүргізілді.
Екінші кезеңді жүзеге асыру уақытында туристік кластерді дамыту
приоритеті жайлы шешім қабылданды. Бұған себеп болған туризмнің дамуы
экономиканың диверсификациялану процесіне ықпалын тигізеді. Туризм саласы
өсудің үлкен әлуетіне және жетістіктерге тез қол жеткізу мүмкіндігіне ие.
Кіру туризмі елге шетел валютасының келуінің көзі және қонақ үй мен
мейрамхана бизнесі сияқты қосалқы салалардың дамуына мүмкіндік жасайды.
Туристік кластердің дамуы елдің түрлі аймақтарында көптеген жұмыс
орындарының болуын қамтамасыз етеді. Әлемде туризм өнеркәсібінің өсуіне
қарай, Қазақстан үшін нақты рыноктық мүмкіндіктері бар және келесі бағыттар
бойынша: экотуризм, шытырман оқиғалы туризм, конгресс-туризм т.б.
салалардың дамуына мүмкіндіктер бар. Бұл параметрлер бойынша салаларды
зерттеу экономиканың неғұрлым әлуетті бәсекеге қабілетті 23 саласы мен
қосалқы саласын теңестірді.
III кезеңді жүзеге асыру барысында 7 кластердің ішінде қайсысымен
жұмыс істеуді жалғастыру керек мәселесін шешу қажеттілігі туды. Аталған
категориялар, яғни 5-7 кластерлер үшін жұмыс әрбір кластер өзінің бизнес
қызметін жүзеге асыруда кездесетін проблемаларды анықтау үшін кластерлік
жұмыс топтарын қалыптастыруға бағытталған.
Кластерлік жұмысшы топтар өзіне белгілі бір сала өкілдерін, олармен
байланысты салаларды, реттеуші органдарды, салалық қауымдастықтар мен
ғылыми ортаны қамтиды. Бұл біріншіден, кластерлер ішінде өзара
байланыстылық жүйесін қалыптастыруға, екіншіден, қызмет түрі бойынша
әртүрлі жалпы кластерлер ұйымын қалыптастыруға, үшіншіден, мақсатты жұмысшы
топтармен шешілетін барлық проблемаларды сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Кластерлік келіс жергілікті қаржыларды тарту арқылы аймақтық басқару
қызметін белсендетуге мүмкіндік беруі корпоративтік шешімдердің қаржылық
ағымдарды келісілген басқару негізінде инновациялық процеске барлық
қатысушылардың мүдделерін қолдайтын жаңа ресурстардың пайда болуына алып
келмек. Біздің ойымызша, кластерге біріккен кәсіпорындар мен ұйымдар қызмет
саласы көлемінің ұлғаюына және кеңеюіне, шығындар мен тәуекелділіктерді
өзара бөлуге, инвестицияларды көбейтуге, жылдамдық пен икемділікке қол
жеткізе алады [20].
Сонымен қатар, инвестициялық емес даму көздерін қолданылмайтын
өндіріс қуаттарын, толық сұранысқа ие болмаған мамандандырылған жұмыс
күшін, әлеуметтік тұрақтылықты да ескеру керек. Бұл жерде маңызды орынды
кластерлік инвестициялық жобаларды, көлік және құрал-жабдық лизингісін
қаржыландыруды жүзеге асыруға міндетті республикалық деңгейдегі даму
институттары иеленуі тиіс деп ойлаймыз.
Бұған қоса, Қазақстандағы кластерлерді дамыту бойынша мемлекетпен
ұсынылған жоба тек экономиканың жекелеген салаларындағы емес, сонымен қоса,
барлық мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін дамытуға ықпал жасауы тиіс.
Елдің экономикалық даму приоритеттері аймақтардың, яғни облыстардың,
қалалардың, аудандардың және жекелеген тұрғылықты бекеттерінің дамуымен
байланысты. Елдің барлық аймақтарының бірқалыпты дамуы үшін білім,
әлеуметтік қорғау және инфрақұрылым деңгейін жоғарылату аса маңызды және ол
барлық облыстар мүмкіндіктерін теңестіруде өз септігін тигізбек.
Мемлекеттік кластер саясаты бәсекеге қабілеттікті арттыруға
бағытталған әдістер мен оларға әсер ету жиынынан тұрады және қазіргі
қалыптасқан кластерлердің дамыту шараларын көздеп, келесі сипаттарға ие
болатынын атап өтуге болады: әсер ету бағыты жеке компанияларға емес,
аймақтық сала жүйесіне, оның бизнес климатына және инновация жүйесіне
бағытталуы, шағын және орта компаниялардың локалды агломерациясына ірі
компаниялардың араласуымен экономикалық негіздің қалыптасуы, локалды
қатысушылар арасында білім ағымын ұлғайтатын, сенімге негізделген
экономикалық агенттердің өзарақатынасынан сипат алатын, әлеуметтік
процестерді ынталандыратын әсер ету шаралары, мемлекеттің рөлі ең алдымен
компаниялар арасында, компания мен инфрақұрылымның инновациялық жүйесі
арасында қолдаушы және брокер рөлін атқарумен көрінуі, тек тиімді
құрылымдар қолдау табуы тиіс [7].
Кластеризация арқылы елдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру
мәселелеріндегі мемлекет саясаты, бәсекелік ромбқа әсер ету деңгейімен
маңызды. Яғни, мемлекет қаржыландыру және инвестицияларды білім беру,
ғылым, инфрақұрылымды дамытуға бағыттауы тиіс. Бұл жағдайда мемлекет
экономикада болып жатқан процестерге мемлекеттік сатып алу, тапсырыстарды
орналастыру, инновациялар мен инвестицияларды қолдау арқылы әсерін тигізе
алады.
Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі халықаралық аренада елдің абыройы
мен рөлінің жоғарлауымен, өз азаматтарының мәселелерін мемлекеттің шеше алу
қабілетімен, мемлекетпен ұсынылған қызмет көрсетулердің сапасын көтерумен
сипатталады. Индустриалды инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру
мақсатында даму приоритеттерін айқындау маңызды. Үкімет әлемдік деңгейдегі
сарапшыларды қызметке тарта отырып, елдің бәсекелік артықшылықтарына талдау
жүргізіп, нақты ұсыныстарды қалыптастыруы тиіс.
Максималды практикалық табысы бар халықаралық тәжірибені енгізу
қажет. Индустрияның дамуына кластерлік келісті қолдануды мысал ретінде
алуға болады.
Қазақстандағы кластерлерді дамытуға мемлекеттің қатысуы экономиканың
шикізаттық емес салаларын кластермен дамыту жобасын өңдеуде белсенді
байқалуда. Қазіргі уақытта Маркетингтік – талдамалық зерттеулер орталығы
акционерлік қоғамымен бірігіп, негізгі кластерлердің шеңберін біртіндеп
азайта отырып, бұл жоба кең қолданысқа ие болды.
Бюджеттік жоспарда, негізгі нысандарды анықтау жоспарында және
қарастырылатын сұрақтар бойынша мемлекеттік жүйе мүмкіндіктері әрқашан
шектеулі [8].
Бүгінгі Қазақстан үшін кластер мен экономика бір - бірімен тығыз сала
ретінде бейнеленеді. Экономиканың мұнайлық емес секторындағы кластер үстірт
түрде сипатталуда, ол кәсіпорындарда бұрынғы Кеңестік экономикалық емес
әдістердің пайдаланумен, яғни бірнеше салаға бөлініп қызмет атқаруға
негізделген. Бірнеше жағымды мысалдарға қарамастан, еліміз жеке
кәсіпкерлік саласында тәжірбиесі өте аз, басқарудағы әлсіз әдістерді
пайдалану мен әлемдік деңгейде бәсекеге қабілеттіліктің шектеулі
мүмкіндіктеріне ие. Қазақстандағы бизнесті жүргізудегі жоғары
қабілеттілікті дамытудағы мақсатты бағдарламалардың іске асырылып және
табысты қызмет етуі еліміздегі қалыптасқан кластерлер үшін қолайлы жағдай
туғызады және жаңа түрлерінің пайда болуына өз әсерін тигізеді.
Кластерлік экономикалық саясат компаниялар мен салалардың ашық рынок
жағдайында бәсекеге қабілеттілікті айқындайды. Мемлекет өз кезегінде
өндірістік деңгейді қалыптастырады және оның құрылуында маңызды орын алады.
Біздің ойымызша, Қазақстан Республикасында кластерлерді дамытуды
қолдау мен реттеудің ел экономикасының шикізаттық құрылымын ескере отырып,
лайықты шараларды анықтауға болады: кластерді дамытуға қаражат көзі шетел
инвестициялары. Шетел инвесторларына ең маңыздысы салық жүйесі. Сол
себептен елдің салық кодексі еш бүкпесіз, айқын мазмұнда болуы, қолдау
ретінде салалар мен кәсіпорындарға салықтық және несиелік жеңілдіктердің
болуы маңызды, мүмкін болатын коммерциялық тәуелділікті ескере отырып,
кәсіпорындар үшін инновацияны енгізу қорын жасау, жаңа өнім және технология
жасауға кететін шығындардың 50 % өтейтін тікелей қаржыландыру (субсидия,
қарыз) жүйесін енгізу, кластердің қызметін қолдап және реттеп отыратын
жергілікті және аймақтық мемлекеттік құрылымдарды қалыптастыру,
заңдылықтардың дұрыс жүзеге асырылуын мемлекеттік органдарымен қадағалау,
кәсіпқой мамандарды даярлау үшін жоғары оқу орындарында білім беру сапасын
көтеру, кластердің ажырамас бөлігі өндірістік, рыноктык және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды жетілдіру.
Сонымен, кластерлеудің басымдылығы серіктестік қатынастардың біртұтас
жүйесіндегі сәйкес нүктелерді табатын қызметтің түрлі аяларына негізделген
кәсіпорындарды қолдауда көрініс табады [9].
Әр мемлекеттің өзіндік экономикалық құрылымына сәйкес кластерлік
моделі де қалыптасады. Кластерлік моделдердің әмбебап түрлері болмауы әр
мемлекеттің, әр аймақтың өзіне ыңғайлы кластерлердің функцияларын
қалыптастырудан және кластерлік тәжірибені ұлғайтуда кластерлер іс жүзінде
ойлап табылған тауар емес, шынайы объективті интеграция үрдісінің жүзеге
асырылуын көрсете алу мүмкіндігіне байланысты [22].
2 МОНОҚАЛАЛАРДА ТУРИСТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДА
ЖЕТІСУ ӨҢІРІН ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛАУ
2.1 Талдықорған қаласының туристік инфрақұрылымы мен рекреациялық
маңызы
Рекреациялық іс-әрекеттерге кедергі келтіретін экзогенді үрдістер.
Таулы аймақтарда игеруге кедергі тудыратын факторлардың бірі
табиғаттағы құбылыстар мен адам шаруашылық іс-әрекеттері.Қолайсыз табиғат
құбылыстары.
Қауіпті құбылыстар туристік рекреациялық іс-әрекетке кедергі
келтіреді. Табиғат құбылыстары кей жағдайда пайдалылығымен де ерекшеленеді.
Жетісу Алатауы аймағында геоморфологиялық (көшкін, мұз көшуі, тасқұлауы,
опырындылар), климаттық (қар көшкіні, борандар, нөсер жаңбырлар)
биологиялық (орман өрттері) табиғат құбылыстары болып тұрады. Бұл
құбылыстар таулы өлкенің рекрациясын игерген сайын жылдан жылға артып
келеді. Қауіпті құбылыстардың туризмдегі ролі әліде зертелмеген, олардың
картасы жасалынбаған. Жай мысал Іле Алатауындағы беткейдің жылжып түсуі.
Жетісу Алатауы өңірінде қауіпті құбылыстарды төмендегідей топқа бөліп
көрдік:
- Геоморфологиялық (көшкін, тасқын, тасқұлауы, опырындылар).
- Климаттық (нөсерлі жаңбыр, қалың қар, бұрқасын, борандар).
- Биологиялық (орман өрттері).
Бұл құбылыстарға тән қасиеттер өте тез жылдам, нәтижесі адамдар
өмірі мен шаруашылыққа өте зиянды, сонымен қатар күтпеген жерден басталуы
[7]. Бұл құбылыстар тауда биіктік белдеуіні, таралу заңдылығына тікелей
байланысты. Рекреациялық баға беруде бұл жағдайларды ескерген жөн.
Сондықтан төменде қар көшкінің және рекреация мәселесін қарастырамыз.
Туристік рекреациялық мүмкімшіліктерін анықтауда табиғи факторлармен
(жербедері, климат, су көздері) қатар қар көшкіні, оның пайда болу жолдары
зерттелуге тиісті. Қар көшкіні туралы зерттеулер бар. Олардың таралу аймағы
анықталған. Оны біз И.В.Северский еңбектерінен көреміз. Профилактикалық
шараларға қарамастан қар көшкінінен зардап шегушілердің саны жылдан -жылға
артып келеді. Жетісу Алатауында қар көшкінінің биіктік беледеуңне сай бес
негізгі аймақтары анықталған:
1. Аласатаулы далалық.
2. Орта биіктік атулы далалық.
3. Орта таулық шалғынды.
4. Биіктаулы тасты.
5. Биіктаулы мұзды ландшафтылы - геоморфологиялық белдеу (гляциальді-
нивальді, жартасты-мұзды, альпілік-шалғынды).
Таулардағы қар көшкіні т.б қауіпті құбылыстар туристік рекреациялық
іс - әрекеттерге өзіндік ықпалын ескере отырып туризмді дамыту мәселелері
әліде қолға алынбаған. Ол мәселелер ұлттық және аймақтық бағдарламаларда
айтылмаған, ескерілмеген. Жетісу Алатауы жер бедеріне талдау бере отырып
біз тау беткейлерінде қауіпті құбылыстарды ескере отырып карталар, туристік
маршруттар мен алаңдар жасау қажет. Ол үшін елді мекендерден Талдықорған
Текелі, Есік, Талғар, Қаскелен елді мекендердің жер жағдайы мен
халықтарының мамандану дәрежесін ескерген жөн. Еліміздегі ғылыми зерттеу
орталықтарының жоспарлы зерттеу жұмыстарына енгізу болашақта туризмді
дамытуда өзіндік үлес қоса отырып туристік рекреациялық ресурстарды игеру
жолын ашады (1 сурет) [14].
Осылардың ішінде өте қауіптісі сонғы гляциальді-нивальді. Таралу
аймағы қазіргі мұздық жатқан аймақ. Мұздықтар опырындысы, қар көшу қаупі
бар жерлер.
1 сурет - Жетісу Алатауының биіктік тау беткейі
Мамыр - маусым айлары нағыз туристік сезон барысында өте қауіпті
болып саналады. Жауын шашынның көптігі, ылғал, биік температура әсері
мықты. Альпілік шалғынды ландшафт (2400-2800 м.) қар жамылғысының
жеткілікті қалыңдығымен ерекшеленеді. Қыс мерзімдерінде қар көшуі жиі
байқаалды. Жетісу өлкесіндегі қар көшуі орта биіктегі таулы белдеуде
байқалады. Әсіресе көктемгі қар еру барысында активті іс-әрекетте. Қора
Шажа, Көксу өзендекрі бассейндерінде өте активті. Қар көшкіні кезінде
биіктігі 10 метрге дейін жетеді. Жетісу Алатауы беткейлерінде қар жату,
көшкін болатын жерлер 2300-2500 метрлік биіктіктер. Солтүстік беткейлердін
шыршалы ормандармен көмкеріліп жатуы қар көшкініне қарсы тұра алатын бірде
- бір кедергі. Қар көшуі негізінен январь және март айларына келеді.
Сондықтан да қысқы туризмді дамытуда осы т.б. толып жатқан мәліметтерді
ескере отырып ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуіміз керек. Туристерге ескерту
бере отырып жорықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ете аламыз. Шаңғы-
сауықтыру орталықтарын, туристік база, приюттар салу ісінде қажетті ақпарат
көзі деп есептеуіміз кажет сияқты [2].
Рекреациялық нысандарға онша қауіп жоқ. Қора, Текелі, Басқан, Коксу,
Лепсі өзендері бассейіндеріне назар аударған жөн. Қар көшкінімен қатар бұл
аймақта су тасу проблемасы өз алдында. Солтүстік батыс беткей өзендері сел
тасқыны мол аймақ. Солтүстігі мен шығысының өзендерінде сел тасу қаупі
азырақ. Текелі өзені бойында жиі сел жүрулер болып тұрады. 1959 жылғы 8
апрельдегі сел тасқыны қала инфрақұрылымына және өзен аңғарындағы көптеген
демалыс зоналарына зиян келтірді. Неғұрлым сел жүру аумағында Алаколь
ойысына қарай бағытталған өзендер тобы кіреді. Олар Тентек, Ырғайты,
Жаманты, Тоқты.
Талдықорған өңіріндегі тарихи - археологиялық ескерткіштердің
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Жетісу Алатауының бөктеріндегі ежелгі Қола, Сақ қорғандарының
танымдық және мінажаттық туризмді дамытудағы алатын орны ерекше.
Алдымызға қойған мақсатымызға жету үшiн өлкетану - iзденiс жұмысын
2004 жылы маусымның 10 - 11 күндерi аралығында Талдықорған қаласының
маңындағы Бурақай, Лабасы, Екпiндi тауларындағы Қола, Сақ кезеңдерiнiң
қорғандары, тасқа түсiрiлген таңбалары және қыпшақ үлгiсiндегi құлып
тастармен танысудан бастадық. Жұмыс барысында петроглифтердiң салыну
ерекшелiктерiн, Сақ қорғандарының құрылысын анықтап облыстық С.Сейфуллин
атындағы облыстық кiтапханадағы өлке тарихына қатысты ғылыми көпшiлiк
әдебиеттердегі жазба деректермен жұмыс істеп, Талдықорған өңiрiнде оқу -
танымдық және экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк беретiн тарихи -
мәдени мұраларды айғақтайтын заттай деректердi көзбен көру үшiн М.Тынышбаев
атындағы облыстық тарихи - өлкетану мұражайында, Балпық би кентiндегi,
Жаңалық, Қойлық, Черкасск ауылдарындағы мұражайда сақталған өлке тарихына
қатысты Сақ, Қола, Түркi, Қарлұқ, Қарақан, Қыпшақ кезеңдерiнен бiзге жеткен
мұрағаттарымен таныстық [5]. Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы
Үштас, Бесшатыр қорғандарымен Сарқант өңірінің өткен тарихынан сыр
шертетiн рухани – материалдық мұраларды көзбен көрiп, туризмдi дамыту
мүмкiндiктерiн дәуірлерінің ескерткiштерiне, Сарқант ауданындағы
археологиялық анықтау үшiн Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы сақ-
ғұн, Қола қазба жұмыстары жүрiп жатқан ежелгi Қойлық қаласына,
астрономиялық және әскери бақылау бекетi қызметтерiн атқарған Қарауылтөбеге
оқу - таным жорықтарын ұйымдастырдық. Өлкетану - iзденiс жұмыстарының
барысында атқарылған жұмыстарды талдай келе Жетiсу Алатауының бөктерi мен
тау алды жазықтарындағы тарихи ескерткiштердi төмендегi топқа бөлдiк.
Жетісу Алатауының тарихи-археологиялық ескерткіштерінің танымдық
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Балқаш-Алакөл алабына жататын өзендер бастау алатын Жетісу алатауының
аласа таулы бөліктері мен топырағы құнарлығымен ерекшеліктерін, Жерасты суы
жер бетіне жақын жатқан тауалды жаазиралы жазықтары ежелден халық жиі
қоныстанғанын айғақтаайтын тарихи-археологиялық ескерткіштерге бай
өңірлердің бірі [3]. Олардыың қатарына отырықшы және көшпенді мәдениеттің
қатардамығанын айғақтайтын туристік-рекретциялық маңызы бар төмендегі
рухани материялдық мүралар жатады:
- қола, сақ-ғұн, замаанының петрогифтерімен қорғандары;
- қыпшақ үлгісіндегі бал-бал тастар;
- шығыспен батысты байланыстырған адамзат қоғамының дамуының
баспалдағы болған Ұлы жібек жолының солтүстік-шығыстармағыының бойындағы
ерте орта ғасырлық сауда-экономикалық, әкімшілік-аумақтық маңызы бар
қалалар.
Жетiсу Алатауының бөктерiндегi құнарлы өзен аңғарында сақталып, бiзге
жеткен мәдени мұраларды сырттан келетiн туристерге таныстыру барысында жеке
тұлғаның рухани қажеттiлiгiн өтеу үшiн олардың iшiндегi басқалардан өзiнiң
тартымдылығымен, бiрегейлiгiмен ерекшеленетiн тарихи - археологиялық
ескерткiштердi заман талабына сай қалпына келтiрiп, оларды туристiк нарыққа
ұсынудың маңызы зор.
Халқымыздың 2000 жылдық тарихынан сыршертетiн, болашақ ұрпаққа
жеткiзу үшiн қорғауды қажет ететiн бiрегей тарихи - археологиялық
ескерткiштердiң қорының жеткiлiктi болуы Жетiсу Алатауының тау алды
жазықтарымен аласа таулы бөлiктерiнде туризмнiң қарқынды дамуына мүмкiндiк
бередi. Аймақтың тарихы мен рухани - материалдық мұраларымен танысу сырттан
келген туристердiң қызығушылығын арттыратын факторлардың бiрi болғандықтан
оларды қалпына келтiрiп, туристiк нарыққа тарту қажет. Ол үшiн облыс
әкiмдiгiнiң туризм бөлiмiмен Жетiсу телекомпаниясы туристердi тарту
мақсатында елiмiздiң өткен тарихында ерекше орын алатын Орбұлақ,
Үйгентас, Шыңғыс ханның шатыры, Қойлық қаласы сияқты қасиеттi
орындарда арнайы фестивальдар өткiзiп, арнайы жарнамалар шығарып,
В.Рубруктiң, Шоқанның жүрiп өткен жолдарымен туристік таным жорықтар
ұйымдастыру қажет. Бұл іс-шараны 2003 жылдан бастап шоқанның 170 жылдық
мерей тойына орай облыс әкiмдiгiнiң туризм бөлiмi, мәдениет басқармасы,
Жетiсу телекомпаниясымен бiрлесе отырып “Ата жұртқа саяхаты”, Шоқан жүрiп
өткен “жолмен” атты жаңа бағыт бойынша туристiк саяхат ұйымдастыруды қолға
алды. Оған белгiлi тарихшы, археолог, әдебиетшi, өнертанушы ғалымдар
тартылып, ғылыми-танымдық туризмдi дамыту iсiн қолға алуда [5].
Саяхатқа келген туристердi Жетiсу өңiрiнде мыңдаған жылдар iшiнде
қалыптасқан халқымыздың этнографиялық, фольклорлық, материялдық мұраларымен
танысып рухани қажеттiлiгiн өтеуге мүмкiндiк беретiн ғылыми танымдық,
экологиялық туриздi дамытуды төмендегi факторлар тежейдi:
- аймақтағы туристiк-рекриякциялық маңызы бар тарихи-археолгиялық,
мәдени-сәулет ескерткiштерiнiң саны жөнiндегi ақпараттар қорының аздығы;
- аймақтың өткен тарихынан сыр шертетiн қола сақ-ғұн дәуiрлерiнiң
қорғандары мен ерте орта ғасырлық қалалардың орындарында кешендi
археологиялық қазба жұмыстары жүргiзігенімен бөлiнетiн қаржының аз болуына
байланысты оларды қалпына келтiрiп, реконструкциялау жұмыстарының
жүргiзiлмеуi;
- қатынас жолдары мен туристiк iс - әрекеттi жүзеге асыруға мүмкiндiк
беретiн инфрақұрылымның нашар дамуы.
Талдықорған өңірінідегі қола сақ-ғұн кезеңдерінің тарихи -
архелогиялық ескерткіштерінің туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Ғылыми - танымдық және экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк
беретiн халқымыздың қола, сақ - ғұн, түркi дәiрлерiнен бергi бағзы
замандағы тарихы мен тыныс тiршiлiгiнен, әдет - ғұрпынан, салт - санасынан
сыр шертетiн ең көне мұралардың қатарына тастарда салынған суреттер
петроглифтер жатады. Суреттер негiзiнен судың, жалдiң ауа температурасының
эрозиялық әрекетiне берiк ұсақ кристаллды қара тастардың жылтыр тегiс
бетiне сызып салынған. Оларды Жетiсу Алатауының нивальды - гляциалбды
белдеуiне дейiнгi барлық бөлiктерiнен кездестiруге болады. Солардың iшiнде
туристердi тартуға ең қолайлылары Алматы - Өскемен автомобиль жолына жақын
орналасқан Малайсары, Сарыбастау, Лабасы, Алмалы, Жабық, Арғанаты, Қысқаш
сияқты биiкктiгi 1300-1500 метрден аспайтын аласа қалдық тауларда
шоғырланған. Солардың iшiндегi ең маңыздыларының бiрi Сарқан қаласының
шығысында 15-20 шақырым қашықтықтағы Алмалы тауының солтүстiк беткейiндегi
теңiз деңгейiнен 1300 метр биiктiкте орналасқан “суреттас” кешенi. 5000 м²
ауматы алып жатқан ежелгi мұз басулардың экзорациялық әрекетнен жұмырланған
қаратастарға салынған суреттердiң негiзгi бөлiгiн садақ пен аң атып тұрған
аңшылардың, iрi қараның, тауешкiлердiң, қола дәiрiнiң екi дөңгелектi атқа
жегiлген әскери арбасының, демалып жатқан құлжаның, жыртқыш аңдардың
арпалысының бейнелерi құрайды. Ежелгi қойлық қаласының орнында қазба
жұмыстарын жүргiзiп жатқан археолог - ғалымдардың пiкiрiне сүйенсек әскери
арба қазақ даласында алғаш рет бiздiң жылсанауымыздан 1500-1200 жыл бұрынғы
қола дәiрiнде дүниеге келген. Ғалымдардың ой - пiкiрiне сүйенсек жоғарыда
аталған тарихи ескерткіштер Жетiсу өңiрi ата - бабаларымыздың бағзы
заманнан бергi қонысы болғанын дәлелдейдi. Танымдық туриздi дамытуда
Алмалы, Ешкiөлмес, Лабасы, Алтынемел тауларында жиi кездесетiн тастағы
суреттердiң мән - мағынасы мен салынған уақыты жөнiнде жан-жақты тарихи
ақпараттар берудiң маңызы зор [14].
Мифологиялық өнерге жақын болғандықтан алыстан қарағанда
петроглифтердегi бейнелер түкке тұрғысыз болғанымен суреттердiң салынғана
мағынасы мен мазмұнына терең үңiлiп қарағанда қозғалыс үстiндегi аңдар мен
үй жануарларының бейнелерiнен Жетiсу өңiрiнде мекендеген тайпалардың
арасындағы талас - тартысты көрсететiнiн аңғаруға болады. Алмалы тауындағы
“Суреттас” кешенiмен қатар Талдықорған қаласының маңындағы Бурақай,
Ешкiөлмес, Лабасы тауларындағы гранитты массивтердегi тiк жартасты
андезиттi дайкаларда, ұсақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz