Суару жүйесіндегі жөндеу жұмыстары

КIРIСПЕ

Гидромелиоративтiк жүйелердi қабылдағанда пайдаланатын су қорларын, оны оны қажетiне жарататын халық шаруашылығының басқа да салаларының мүддесiн ескеру керек. Мұндай салаларға мыналар жатады: су энергиясын пайдалану; өндiрiс орындары мен елдi мекендердi су мен жабдықтау және канализациялау және басқалар.

Қазыргi уақытта азық- түлiк қорын тұрақты түрде молайту мақсатында меморациялаудың ұзақ мерзiмдi бағдарламасы жасалған. Осы бағдарламаға байланысты 2000 жылға дейiн Республикадағы суармалы жердiң көлемiн 3-3, 5млн. гектарға жеткiзу және суару жүйелерiн қайта құру Ақдала мен Тасөткел жерлерiн суландыру және Ертiс Қарағанды көшелерi боынан суару жүйелерiн салу жұмыстарын аяқтау көзделген болатын. Бiрақ тоқырау кезеңiнде, жердi меморациялау бағдарламасын кежегесi керi тартқан шенеуниктер тiптен басқа бағытқа бұрып, пайдаланудағы гидромелиоративтiк жүйелердiң талқан болуына, ауыспалы егiстiктiң тiптен пайдаланылмауына әсерiн тигiздi. Мысалы: Түлкiбас ауданындағы Құмдала каналының күл-талқаны шығып, Жабағылыдағы Құм каналының бас сағасы пайдалануға жарамай iстен шықты. Шаруа қожалықтары судың тапшылығының дәмiн татып, еккен егiстiктерiнен өте төмен 1930- 1935ж. Жаңадан өнiм алуға мәжбүр болды. Суармалы жерлердiң көлемi артуының орнына өте құрғап кеттi.

Суару жүйелерi мен олардағы омораттардың iстен шығуы, жердiң борпақтанып кетуi және сорлануы салдарынан Республикада жыл сайын ондаған мың гектар суармалы жерлер пайдаланылмай қалуда.

Көптеген облыстарда жерлердiң жалпы суарылмай қалуыңа немесе олардың бiр немесе екi-ақ рет суаруларыңа жол берiлiп келедi.

Бұрынғы iрi шаруашылықтардың соңғы кезде бөлшектенiп кетуiне байланысты агротехникалық шаруалардың топыраққа минералды және органикалық тыңайтқыштардың толық мөлшерде енгiзiлуiне, ауыспалы егiс жүйесiнiң игерiлмеуiне, тұқым шаруашылығында өнiмдi бағдарланған мөлшерде өндiру әдiстерiнiң игерiлмеуiне, суару кезiнде су пайдалану жоспарларының түзiлмеуiне, суару жүйелерiнiң пайдалы

әсер коэффиценттерiнiң төмендеуiне яғни каналдарда судың

мол мөлшерде сүзiлуiне осы күнге дейiн жол берiлмей келедi.

Осыған орай агроөнеркәсiп кешенiнiң негiзгi серiгi- мемораторлардың шаруашылық iшкiлiк арнасы жүйесi

мен олардағы арнаулы имораттарды техникалық жағынан күтудегi жауап кемшiлiктердi күшейту талап етiледi.

Олар егiстiкке берiлетiн әрбiр текшеметр су арқылы өндiрiлетiн өлшемдi молайту үшiн оны мезгiлiнде және тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ету керек.

Жердi жақсарту жұмыстарын одан әрi дамыту оның агроөнеркәсiп құрамында алатын орнын көтеру, елiмiздi азық-түлiк және шикi затпен тиiстi тәртiп бойынша қамтамасыз етудегi маңызының зор екенi белгiлi.

Жоғарыда аталған кемшiлiктердi жою үшiн әрбiр кеңшар мен шаруақожалықтары су шаруашылығын басқармасымен келiсiм шарт жасаған, олардан өздерiне қажеттi су мөлшерiн алып,

оны егiстiкке ысырапсыз жеткiзiп, суару жүйелерiмен суару жүйелерiмен ондағы имораттарды жұмыс жағдайында ұстап, уақтылы ағымды жөндеу жұмыстарын, каналдардағы салындылар мен шөп- шаламдардан тазарту жұмыстарын, каналдардың пайдалы әсер коэффиценттерiн көтерудi, суармалы жердi жер асты ыза суларының деңгейiн бақылауды, кешелдерде су ысырабын болдырмауды, жел эрозиясын сақтау үшiн орман алқаптарын орнатуды, жер бетiн тегiстеудi шаруашылықта су пайдалану жоспарын түзудi, суды суару алқаптарына жеткiзудi ұйымдастыру қажет.

Шаруашылықтағы егiстiк алқабын суару су пайдалану жоспары негiзiнде жүргiзiлуi тиiс. Мiне осы мәселелердiң барлығы дамымалдық жобада қарастырылады. Суармалы жерлерде өндiрiлетiн ауыл шаруашылық өнiмiн және оның шығымдылығын арттыру мақсатымен күрделi қаржыны iрi

Суару аймақтары құрылыстарын салуға шоғырландырып егiстiктiң бiрсыпыра бөлiгiн суарудың инженерлiк жүйесiне көшiру қолайлы суару режiмiн қолдану және суармалы егiншiлiк шаруашылығына ғылыми тұрғыда анықталған жүйенi енгiзу қажет.

БӨЛIМ 1. ТАБИҒИ - ТАРИХИ ЖАҒДАЙЛАРЫ.

1. 1. ОРНАЛАСҚАН ЖЕРI.

Жамбыл облысы Қазақыстанның оңтүстiгiнде (42 ⁰ 17 ¹ 46 ⁰ 00 ¹ ) солтүстiк ендiк 69 ⁰ 06 ¹ -75 ⁰ 50 ¹ шығыс бойша Шу және Талас өзендерiнiң алқабында, солтүстiгiнде қырғыз Алатауы жоталары, солтүстiк шығысында Қаратау жоталары, батысында Шу, Iле таулары орналасқан Солтүстiк жағын Мойынқұм құмдары мен Бетпақдала шөлейтi орналасқан болыстың аумағы солтүстiктен оңтүстiкке 400км батыстан шығысқа 500км қашықтықты құрайды.

Ал жобадағы Кеңес кеңшары облыс орталығы тараз қаласынан солтүстiгiнде 23км қашықтықта Байзақ ауданының құрамына кiредi. Аудан орталығынан 11км қашықтықта . Автомобиль жолынан 3, 5км қашықтықта . Халық саны 1235 адам. Бұл кеңшарда 11 шаруа қожалығы орналасқан . Бұл кеңшарда негiзiнен қызылша көкөнiс және мол азығы ауыспалы егiстiктерi пайдаланылады.

1. 2. . ЖЕР БЕДЕРI .

Облыс аумағы Шу өзенiмен екi бiрдей емес, бөлiктерге

бөлiнген, аз бөлiгi Бетпақдала шөлейттерi және Шу- Iле таулары арасында орналасса мол бөлiгi Мойынқұм құмдары мен солтүстiгiнде Қырғыз және Қаратау жоталары орналасқан.

Аумақтың оңтүстiк бөлiгi iншара жер бетiн тегiстеу жұмыстарын жүргiзудi қажет етiп, кезөкелген ауылшаруашылығы дақылдарын өндiруге жағдай жасайды.

Жер бетiнiң еңкiсi өте қолайлы және суаруға қажеттi су көздерiнiң мөлшерi де жеткiлiктi. Топырақ құрамында барлық iс- әрекеттерге мүмкiндiк бередi. Бұл аумақта бұлақ көздерiнен қаралатын шағын өзендер жеткiлiктi . Ол өзендер негiзiнен Шу өзенiнiң қосалқы салалары болып, Шу өзенiнiң су шығынының мол болуына өз үлестерiн қосады.

Жер бедерiнiң әртүрлiгiне жерасты ыза суларында әр түрлi тереңдiкте жататынына әсерiн тигiзедi, және олардың минералдық құралдары да әртүрлi болып келедi.

1. 3. СУ КӨЗДЕРI.

Облыстық өзендер желiсi аз және бiрқалыпты емес.

Шу, Талас өзендерiнен басқалары майда өзендермен қатар Қар және бұлақтардан нәр алады.

Шу өзенiнiң ұзындығы облыс көлемiнде шамамен 500км орналасқан. Көктемгi су тасқынынан соң төменгi сағасында өзеннiң жойылуы мол көлемде болып, су төмендеген кезде көл шөп өскен байтақты жерлер қалады.

Облыс көлемiнде Талас өзенiнде көл шығынды. Батыс шекарада Талас өзенi сулары құмға сiңiп жоғалады. Қаратау тауынан майда Шабақты, Бүркiттi және Тамды өзендерi бастау алады. Көп өзендерде судың жылдамдығы өте қатты және қайрандар кездеседi . Бұл аталған өзендердiң сулары суландыру үшiн пайдаланылады.

Облыс көлемiнде көлдер көп . Олар негiзiнен Шу өзенiнiң төменгi жағында және Талас өзенiнiң аңғарлары мен Қаратау тауларының арасына орналасқан. Ең iрiлерi Билiкөл ( тұщы, су бетi 88км ² тереңдiгi 3м және одан терең ) және Ащыкөл (ащы, бетi 30км ² , тереңдiгi 2, 5м) Ақкөл (тұщы, су бетi 30км ² , тереңдiгi 2м ) көлдер балыққа өте бай. Кеңес кеңшары суландыру үшiн суды негiзiнен Қараөзек өзенiнен алады. Өзеннiң шығыны 1-1, 2м ³ /с мөлшерiнде судың жылдамдығы 0, 7- 1, 2 м/с кейбiр бөлiктерiнде 2, 2м/с дейiн жетедi. Өзеннiң судың жылдамдығы жоғары бөлiктерiнде топырақтың шайылу процестерi байқалады. Сол себептi суармалы алқаптарға сүйретке салынды. Олардың ағаш кесетiн кездерi болып тұрады. Кеңес кеңшери бас соғасынан жоғары 1, 2км қашықтықта су есептеу бекетi орналасқан. Қыс айларында судың бетiнде мұз қатпайды, бiрақ өзен жиектерiнде ажырлар пайда болады. Көктем айларында судың шығыны 2, 5м/с дейiн көтерiледi.

1. 4. ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ӨСIМДIКТЕРІ.

Облыста 1131, 1 мыңға жыртуға жарамды жерлер, бiраз бөлiгi тәлiмдi егiн шаруашылығы үшiн пайдаланылады. Егiн шаруашылығы үшiн пайдаланылатын топырақ аймақтары :

1. Шу өзенiнiң төменгi соғасы, мұнда сары және шалғынды топырақтар .
2. Талас өзенiнiң орта және төменгi ағысындағы алқапта мұнда сорлы сары және шалғынды - батпақты топырақтар.
3. Қаратау жоталарының солтүстiк бөлiктерi және бұған жақын орналасқан биiк ойлы- қырлы алқаптар. Мұнда сары тастақты және шалғынды сары топырақтар.
4. Тараз маңындағы аз корбанатты егiншiлiкке пайдаланылатын шалғынды сары топырақтар.

1. 5. КЛИМАТЫ.

Облыс климаты тез өзгергiш континентельдi. Көп жерлерде өте қатал және қысқа мерзiмдi қыс болып келедi, жазы өте құрғақты. Жылдың орташа температурасы 7-10с, орталық бөлiгiнде 9-10с, таулы аймақтарда 7-8с.

Облыс оңтүстiкте орналасқанына қарамастан қыста кейбiр жағдайларда өте қатты суықтар болып -40, 45с жетуi мүмкiн.

Ең суық ай қаңтарда облыстың оңтүстiгiнде -5с, тан -10с, -12с- дейiн жетуi мүмкiн ал өте ыстық екi шiлдеде таулы аймақтарда 22с, мойынқұмда 26с- 27с жетедi.

Жазда кейбiр күндерi температура 45с- қа таулы аймақтарда 40с- қа дейiн жетедi.

Үсiк көктемде сәуiр айының соңы мен мамыр айының басында тоқтайды. Кейбiр жылдары 20 жылда бiр рет соңғы үсiк Бурное октябрь елдi мекенiнде мамыр айының соңында, және 25 жылда 1 рет шiлденiң онкүндiгiнде байқалған . Осындай қолайсыз жағдайлар жылуды жақсы көретiн көкөнiстi дақылдардың жетiлуiне мүмкiндiк бермейдi. Қысқы үсiк қыркүйек айының бiрiншi онкүндiгiнде кейбiр жылдары (20 жылда 1 рет) тамыз айының екiншi онкүндiгiнде болуы мүмкiн, облыстың көпшiлiк аудандарында үсiк қыркүйектiң соңында, қазан айының алғашқы күндерiнде байқалады.

Кесте 1. 1.

Ауаның орташа температурасы.

1. 6. ЖАУЫН-ШАШЫН.

Облыста жауын-шашын солтүстiктен оңтүстiкке қарай көбейе түседi.

Тегiс аймақта жылдық жауын-шашын мөлшерi 150-200мм неғұрлым таулы аймаққа жақындаған сайын молая түседi. Мөлшерi 300-350мм тауетегiнде 400-450мм Көктемде жауын- шашын мөлшерi жылдық жауын- шашынның 35-45% құрайды. Наурыз айында 7 мм ден 50-60мм- ге дейiн болуы мүмкiн . Ал сәуiр айында көп мөлшерде болады 13мм-ден 75мм-ге дейiн жетедi. Кейбiр жылдары құрғақшылық болған кезде тегiс аймақтарда жауын- шашын мөлшерi 20-30мм- ден аспайды.

Өте ылғалды жылдары жауын- шашын мөлшерi белгiлi мөлшерден 3-4 кейде 5-6 есе көп жауын- шашын. Балқаш маңында 60-80мм-ге, тау мен таулы жерлерде 140-160мм-ге жетедi.

Жаңбырлы күндер аймақтың тегiс жерлерiнде 5-6, таулы аймақтарда 11-13 тәулiкке жететiн кездер кездеседi. Кей кездерi көктемде тәулiгiне 40-50мм, таулы жерлерде 60-70мм-ге жетедi.

Жаз айларында жаңбыр өте аз көлемде, жазғы үш айда (маусым, тамыз) тегiс аймақта жылдық жауын- шашынның 10-15% таулы аймақта 20-25% ғана құрайды, тамыз айында 2-15мм ғана жауады.

Кесте 1. 2.

Жауын-шашынның орташа айлық мөлшері .

БӨЛIМ 2. IШКI ШАРУАШЫЛЫҚ СУ ПАЙДАЛАНУ

ЖОСПАРЫН ТҮЗУ

2. 1. ШАРУАШЫЛЫҚТА СУ ПАЙДАЛАНУ ЖОСПАРЫН

ТҮЗУДIҢ НЕГIЗГI ШАРТТАРЫ.

Ауыл шаруашылық жұмыстарындағы суармалыдақылдарды күту ең алғаш уақтылы және жоғары дәрежеде суаруды жүргiзуге байланысты. Суаруды жүргiзу және оталатын дақылдарды трактормен өңдеу негiзгi кешендi жұмыс ретiнде қаралуы тиiс және бұл жұмыстар мол өнiм алу үшiн бағытталған болуы тиiс. Осыған байланысты су пайдалану жоспарын түзудiң негiзгi шарттары төмендегiше.

1. Шаруашылыққа берiлген су толық ысырапсыз пайдалануы қажет. Суаруды және суару арасындағы трактормен өңдеу жұмыстары уақтылы өткiзiлiп олар өзара бiр- бiрiмен байланыста болуы қажет.
2. Шаруашылықта суды пайдалануды ұйымдастыру жоғары дәрежедегi икемдiлiктi қамтамасыз ету қажет және суару ең нәтижелi агротехникалық мерзiмде жүргiзiлуi тиiс. Бұл деген шаруашылықтағы әрбiр ауыспалы егiстiк суды үздiксiз ағыспен суару мерзiмiнде (жүргiзiлуi қажет) суды қажеттi мөлшерде алуы тиiс.
3. Шаруашылықтағы су пайдалану жоспары трактор жұмыстарын жүргiзу жоспарымен тығыз байланысты болуы қажет. Тәулiкте суарылатын жер көлемi трактордың тәулiктiк атқаратын жұмыс көлемiне сәйкес болуы тиiс.
4. Судың сүзлуi мол болатын әсер коэфицентi жоғары болуы тиiс. Яғни, суару каналдары мөлшерден тыс аз суды жiбермей, олар есептiк мөлшердегi суды суармалы егiстiкке жеткiзуi қажет.

2. 2 IШКI ШАРУАШЫЛЫҚ СУ ПАЙДАЛАНУ ЖОСПАРЫ

ҚАЖЕТТI ҚҰЖАТТАР, ТҮЗУ РЕТI.

2. 2. 1. СУАРУ РЕЖIМIН ТҮЗУ.

Шаруашылық су пайдалану жоспары шаруашылықтың өндiрiстiк жоспарын ың бөлiгiн құрайтын бөлiмi болып есептеледi. Шаруашылық су пайдалану жоспармен алғашқы мiндет шаруашылыққа немесе жекелеген ауыспалы егiстiкке берiлетiн су мөлшерi дұрыс анықтау және күнтiзбелiк суару жоспарын түзу.

Екiншi мiндетi суару арасындағы өңдеу жұмыстарын бригада аралық су айналымымен байланыстарын суару мiндетiн ретiмен орнату.

Iшкi шаруашылыққа су пайдалану жоспарын түзу үшiн кезектегi қажеттi материалдар болуы тиiс.

1. шаруашылықтың 1:1 масштабтағы жер пайдалану жоспары(планы) . Бұл планда суару жүйесiнiң барлық гидротехникалық бөлiктерi көрсетiлуi тиiс (сызба бөл. № 1)
2. Дақылдарды суару режимi Длимодық жобада суару үшiн режимiн “Гидротехник” анықтамасы оқулығы бойынша қабылдануы.
3. Каналдардың су жiберу мүмкiндiктерi.
4. Iшкi шаруашылық суару каналдарының пайдалы әсер коэфиценттерi.

Ауыл шаруашылығы дақылдарын суару режимiнiң жинақталмаған гидромодул тiзiмiн түзу қажет. Бұл тiзiмдегi суару мерзiмдерi суармалау нормасы “ Гидротехник анықтамасы” оқулығын пайдалана отырып қабылданады.

Меркi ауданында қыс айы ұзаққа созылмауына, қардың қалыңдығының өз мөлшерде болуына байланысты мал шаруашылығымен айналысуға өте қолайлы. Сол себептi мал шаруашылығына қажеттi 10 тоналы мал азығы ауыспалы егiстiгi қабылданады. Бұл ауыспалы егiстiктiң құрамына кiретiн дақылдар:

1. Қызылша.
2. Жоңышқы.
3. Сүрлемдiк жүгерi.

Ауыспалы сүрлемдiктiң жер көлемi 755га оның iшiнде қызылша 1, 4, 7, 10 талаптарға орнатылған, суармалы жер көлемi 307 га, жоңышқа 2, 6, 9 талапта 226га, ал сүрлемдiк жүгерi 3, 5, 8 талаптарға 222 га жерге орналасқан.

КЕСТЕ 2. 1.

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СУАРУ РЕЖIМIНIҢ ЖИНАҚТАЛМАҒАН ГИДРОМОДУЛI

Дақылдардың қатынасу үлесi (2. 1. ) формуласымен анықталады.

W _дақ

α= (2. 1. )

ΣW

мұнда W _дақ - әр дақылдың суармалы жер көлемi, га

ΣW- барлық ауыспалы егiстiң жер көлемi, га

307

α==0, 41

755

Гидромодул деңгейi төмендегi формула бойынша анықталады.

αm

g= л/с га (2. 2)

86. 4*6

мұнда -α- жинақталмаған дақылдың қатынасу үлесi.

m- суару қалыбы, м ³ /га

86, 4- тұрақты коэфицент, тәулiктегi секунд саны

t- суару ұзақтығы, тәулiк

0, 41*800

g- жинақталмаған = =0, 21 л/с га

86, 4*10

Шаруашылықта 2, 1 кестедегi жинақталмаған гидромодуль бойынша берiлген суару мерзiмiмен ауыспалы егiстiктегi дақылдарды суаруға болмайды. Өйткенi бұл суаруда гидромодуль деңгейлерi әркелкi болып келедi, яғни суаруға берiлетiн судың мөлшерi де әртүрлi мөлшерде болып, суару деңгейi төмендеп пайдалы әсер коэфицентi де бiркелкi болмай әртүрлi болады, суару сомасы төмендейдi. Сол себептi жинақталмаған гидромодульдi жинақтау қажет. Ол үшiн суару мерзiмдерiн өзгертiп бiркелкi қалыпқа түседi. Жинақталған гидромодуль деңгейiн анықтау үшiн төмендегi формуламен пайдаланады.

q жинақталмаған t жинақталмаған

q _{жинақталған =} Мс га

жинақталған t

мұнда q жинақталмаған- жинақталмаған гидромодуль

деңгейi (кесте 2, 1; бағана 12) л/с га.

t жинақталмаған- дақылдарды жинақталмаған суару кестесi бойынша суару ұзақтығы (кесте 2. 1 бағана 11) тәулiк

t жинақталмаған- дақылдарды суару мерзiмiн өзгерткеннен кейiнгi суару ұзақтығы тәулiк.

Есептi оңайлату үшiн алдымен әр дақылдың орташа гидромодульдеңгейiн табу қажет, яғни

Eq жинақталмаған

q _{орт= л/с га (2. 4)}

h

мұнда : Eq жинақталмаған - әр дақылдың жинақталмаған гидромодуль деңгейi л/с га.

п = әр дақылдың суару саны, рет

0, 21+6, 22+0, 25+0, 23+0, 22+0, 19

q _орт ^{қызылша} _{= =0, 22} л/с га.

6

одан соң дақылдың әр суарудағы ұзақтығын анықтау

q жинақталмаған t жинақталмаған

t _{жинақталған =} л/с га (2, 5)

q _орт

^{0, 21. 18}

t _{жинақталған} ^{қызылша} _{= = 17 тәулiк}

_{0, 22}

Осы шығарылған есептер бойынша ауылшаруашылығы дақылдарының суару режiмiнiң жинақталған гидромодуль кестесiн түзедi (кесте 2, 2)

Кесте 2, 1 және 2, 2-де берiлген мәлiметтер бойынша жинақталмаған және жинақталған гидромодуль кестесiн немесе үрдiсiн (графигiн) тұрғызады. Одан соң барша дақылдардың әр суару мерзiмi бойынша суару жұмысын жүргiзедi.

Кесте 2. 2.

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СУАРУ

РЕЖIМIНIҢ ЖИНАҚТАЛҒАН ГИДРОМОДУЛЬI

... жалғасы

Күнтізбелік суару жоспары

Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі

Алматы облысындағы Еңбекшіқазақ ауданындағы қорам суару каналының құрылысын жобалау

ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын суғару жүйесін жетілдіру

Аймақтық өндірістік аөк инфрақұрылымының құрылуымен қалыптасуының теориялық және әдістемелік негізі

Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимдері

ОҚО Төлеби ауданына қарасты «Алмалы» шаруа қожалығының 450 га көкөніс дақылдары алқабын суғару жүйесінің жобасы

ОҚО Мақтарал ауданы Тоған ЖШС жер алқабын суғару жүйесін жетілдіру туралы ақпарат

Құс өсіру шарттары

Ауылшаруашылық дақылының суару режимі

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс