Суару жүйесіндегі жөндеу жұмыстары
КIРIСПЕ
Гидромелиоративтiк жүйелердi қабылдағанда пайдаланатын су қорларын,
оны оны қажетiне жарататын халық шаруашылығының басқа да салаларының
мүддесiн ескеру керек. Мұндай салаларға мыналар жатады: су энергиясын
пайдалану; өндiрiс орындары мен елдi мекендердi су мен жабдықтау және
канализациялау және басқалар.
Қазыргi уақытта азық- түлiк қорын тұрақты түрде молайту
мақсатында меморациялаудың ұзақ мерзiмдi бағдарламасы жасалған. Осы
бағдарламаға байланысты 2000 жылға дейiн Республикадағы суармалы
жердiң көлемiн 3-3,5млн. гектарға жеткiзу және суару жүйелерiн
қайта құру Ақдала мен Тасөткел жерлерiн суландыру және Ертiс
Қарағанды көшелерi боынан суару жүйелерiн салу жұмыстарын аяқтау
көзделген болатын. Бiрақ тоқырау кезеңiнде, жердi меморациялау
бағдарламасын кежегесi керi тартқан шенеуниктер тiптен басқа бағытқа
бұрып , пайдаланудағы гидромелиоративтiк жүйелердiң талқан болуына ,
ауыспалы егiстiктiң тiптен пайдаланылмауына әсерiн тигiздi. Мысалы:
Түлкiбас ауданындағы Құмдала каналының күл-талқаны шығып,
Жабағылыдағы Құм каналының бас сағасы пайдалануға жарамай iстен
шықты. Шаруа қожалықтары судың тапшылығының дәмiн татып,
еккен егiстiктерiнен өте төмен 1930- 1935ж. Жаңадан өнiм алуға
мәжбүр болды. Суармалы жерлердiң көлемi артуының орнына өте құрғап
кеттi.
Суару жүйелерi мен олардағы омораттардың iстен шығуы, жердiң
борпақтанып кетуi және сорлануы салдарынан Республикада жыл сайын
ондаған мың гектар суармалы жерлер пайдаланылмай қалуда.
Көптеген облыстарда жерлердiң жалпы суарылмай қалуыңа немесе
олардың бiр немесе екi-ақ рет суаруларыңа жол берiлiп келедi.
Бұрынғы iрi шаруашылықтардың соңғы кезде бөлшектенiп кетуiне
байланысты агротехникалық шаруалардың топыраққа минералды және
органикалық тыңайтқыштардың толық мөлшерде енгiзiлуiне, ауыспалы егiс
жүйесiнiң игерiлмеуiне, тұқым шаруашылығында өнiмдi бағдарланған
мөлшерде өндiру әдiстерiнiң игерiлмеуiне, суару кезiнде су
пайдалану жоспарларының түзiлмеуiне, суару жүйелерiнiң пайдалы
әсер коэффиценттерiнiң төмендеуiне яғни каналдарда судың
мол мөлшерде сүзiлуiне осы күнге дейiн жол берiлмей келедi.
Осыған орай агроөнеркәсiп кешенiнiң негiзгi серiгi-
мемораторлардың шаруашылық iшкiлiк арнасы жүйесi
мен олардағы арнаулы имораттарды техникалық жағынан күтудегi
жауап кемшiлiктердi күшейту талап етiледi.
Олар егiстiкке берiлетiн әрбiр текшеметр су арқылы өндiрiлетiн
өлшемдi молайту үшiн оны мезгiлiнде және тиiмдi пайдалануды
қамтамасыз ету керек.
Жердi жақсарту жұмыстарын одан әрi дамыту оның агроөнеркәсiп
құрамында алатын орнын көтеру, елiмiздi азық-түлiк және шикi затпен
тиiстi тәртiп бойынша қамтамасыз етудегi маңызының зор екенi
белгiлi.
Жоғарыда аталған кемшiлiктердi жою үшiн әрбiр кеңшар мен
шаруақожалықтары су шаруашылығын басқармасымен келiсiм шарт жасаған,
олардан өздерiне қажеттi су мөлшерiн алып,
оны егiстiкке ысырапсыз жеткiзiп , суару жүйелерiмен суару
жүйелерiмен ондағы имораттарды жұмыс жағдайында ұстап, уақтылы
ағымды жөндеу жұмыстарын, каналдардағы салындылар мен шөп-
шаламдардан тазарту жұмыстарын , каналдардың пайдалы әсер
коэффиценттерiн көтерудi, суармалы жердi жер асты ыза суларының
деңгейiн бақылауды, кешелдерде су ысырабын болдырмауды , жел
эрозиясын сақтау үшiн орман алқаптарын орнатуды, жер бетiн тегiстеудi
шаруашылықта су пайдалану жоспарын түзудi , суды суару алқаптарына
жеткiзудi ұйымдастыру қажет.
Шаруашылықтағы егiстiк алқабын суару су пайдалану жоспары
негiзiнде жүргiзiлуi тиiс. Мiне осы мәселелердiң барлығы дамымалдық
жобада қарастырылады. Суармалы жерлерде өндiрiлетiн ауыл шаруашылық
өнiмiн және оның шығымдылығын арттыру мақсатымен күрделi қаржыны
iрi
Суару аймақтары құрылыстарын салуға шоғырландырып егiстiктiң
бiрсыпыра бөлiгiн суарудың инженерлiк жүйесiне көшiру қолайлы
суару режiмiн қолдану және суармалы егiншiлiк шаруашылығына ғылыми
тұрғыда анықталған жүйенi енгiзу қажет.
БӨЛIМ 1. ТАБИҒИ – ТАРИХИ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
1.1. ОРНАЛАСҚАН ЖЕРI.
Жамбыл облысы Қазақыстанның оңтүстiгiнде (420 17 146 000 1) солтүстiк
ендiк 690 061-750 501 шығыс бойша Шу және Талас өзендерiнiң алқабында ,
солтүстiгiнде қырғыз Алатауы жоталары, солтүстiк шығысында Қаратау
жоталары, батысында Шу, Iле таулары орналасқан Солтүстiк жағын
Мойынқұм құмдары мен Бетпақдала шөлейтi орналасқан болыстың аумағы
солтүстiктен оңтүстiкке 400км батыстан шығысқа 500км қашықтықты
құрайды.
Ал жобадағы Кеңес кеңшары облыс орталығы тараз қаласынан
солтүстiгiнде 23км қашықтықта Байзақ ауданының құрамына кiредi.
Аудан орталығынан 11км қашықтықта . Автомобиль жолынан 3,5км қашықтықта
. Халық саны 1235 адам. Бұл кеңшарда 11 шаруа қожалығы орналасқан . Бұл
кеңшарда негiзiнен қызылша көкөнiс және мол азығы ауыспалы егiстiктерi
пайдаланылады.
1.2.. ЖЕР БЕДЕРI.
Облыс аумағы Шу өзенiмен екi бiрдей емес , бөлiктерге
бөлiнген , аз бөлiгi Бетпақдала шөлейттерi және Шу- Iле таулары
арасында орналасса мол бөлiгi Мойынқұм құмдары мен солтүстiгiнде
Қырғыз және Қаратау жоталары орналасқан.
Аумақтың оңтүстiк бөлiгi iншара жер бетiн тегiстеу жұмыстарын
жүргiзудi қажет етiп , кезөкелген ауылшаруашылығы дақылдарын өндiруге
жағдай жасайды.
Жер бетiнiң еңкiсi өте қолайлы және суаруға қажеттi су көздерiнiң
мөлшерi де жеткiлiктi. Топырақ құрамында барлық iс- әрекеттерге
мүмкiндiк бередi. Бұл аумақта бұлақ көздерiнен қаралатын шағын өзендер
жеткiлiктi . Ол өзендер негiзiнен Шу өзенiнiң қосалқы салалары болып,
Шу өзенiнiң су шығынының мол болуына өз үлестерiн қосады.
Жер бедерiнiң әртүрлiгiне жерасты ыза суларында әр түрлi
тереңдiкте жататынына әсерiн тигiзедi, және олардың минералдық
құралдары да әртүрлi болып келедi.
1.3. СУ КӨЗДЕРI.
Облыстық өзендер желiсi аз және бiрқалыпты емес.
Шу, Талас өзендерiнен басқалары майда өзендермен қатар Қар және
бұлақтардан нәр алады.
Шу өзенiнiң ұзындығы облыс көлемiнде шамамен 500км орналасқан.
Көктемгi су тасқынынан соң төменгi сағасында өзеннiң жойылуы мол
көлемде болып, су төмендеген кезде көл шөп өскен байтақты жерлер
қалады.
Облыс көлемiнде Талас өзенiнде көл шығынды. Батыс шекарада Талас
өзенi сулары құмға сiңiп жоғалады. Қаратау тауынан майда Шабақты,
Бүркiттi және Тамды өзендерi бастау алады. Көп өзендерде судың
жылдамдығы өте қатты және қайрандар кездеседi . Бұл аталған
өзендердiң сулары суландыру үшiн пайдаланылады.
Облыс көлемiнде көлдер көп . Олар негiзiнен Шу өзенiнiң төменгi
жағында және Талас өзенiнiң аңғарлары мен Қаратау тауларының арасына
орналасқан. Ең iрiлерi Билiкөл ( тұщы, су бетi 88км2 тереңдiгi 3м және
одан терең ) және Ащыкөл (ащы , бетi 30км2, тереңдiгi 2,5м) Ақкөл
(тұщы, су бетi 30км2, тереңдiгi 2м ) көлдер балыққа өте бай. Кеңес кеңшары
суландыру үшiн суды негiзiнен Қараөзек өзенiнен алады. Өзеннiң шығыны
1-1,2м3с мөлшерiнде судың жылдамдығы 0,7- 1,2 мс кейбiр бөлiктерiнде
2,2мс дейiн жетедi. Өзеннiң судың жылдамдығы жоғары бөлiктерiнде
топырақтың шайылу процестерi байқалады. Сол себептi суармалы алқаптарға
сүйретке салынды. Олардың ағаш кесетiн кездерi болып тұрады. Кеңес
кеңшери бас соғасынан жоғары 1,2км қашықтықта су есептеу бекетi
орналасқан. Қыс айларында судың бетiнде мұз қатпайды, бiрақ өзен
жиектерiнде ажырлар пайда болады. Көктем айларында судың шығыны
2,5мс дейiн көтерiледi.
1.4. ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ӨСIМДIКТЕРІ.
Облыста 1131,1 мыңға жыртуға жарамды жерлер, бiраз бөлiгi тәлiмдi
егiн шаруашылығы үшiн пайдаланылады. Егiн шаруашылығы үшiн
пайдаланылатын топырақ аймақтары :
1. Шу өзенiнiң төменгi соғасы, мұнда сары және шалғынды топырақтар .
2. Талас өзенiнiң орта және төменгi ағысындағы алқапта мұнда сорлы
сары және шалғынды – батпақты топырақтар.
3. Қаратау жоталарының солтүстiк бөлiктерi және бұған жақын
орналасқан биiк ойлы- қырлы алқаптар. Мұнда сары тастақты және
шалғынды сары топырақтар.
4. Тараз маңындағы аз корбанатты егiншiлiкке пайдаланылатын шалғынды
сары топырақтар.
1.5. КЛИМАТЫ.
Облыс климаты тез өзгергiш континентельдi. Көп жерлерде өте қатал
және қысқа мерзiмдi қыс болып келедi , жазы өте құрғақты. Жылдың
орташа температурасы 7-10с, орталық бөлiгiнде 9-10с, таулы аймақтарда
7-8с.
Облыс оңтүстiкте орналасқанына қарамастан қыста кейбiр жағдайларда
өте қатты суықтар болып -40,45с жетуi мүмкiн.
Ең суық ай қаңтарда облыстың оңтүстiгiнде -5с, тан –10с, -12с-
дейiн жетуi мүмкiн ал өте ыстық екi шiлдеде таулы аймақтарда 22с,
мойынқұмда 26с- 27с жетедi.
Жазда кейбiр күндерi температура 45с- қа таулы аймақтарда 40с- қа
дейiн жетедi.
Үсiк көктемде сәуiр айының соңы мен мамыр айының басында
тоқтайды. Кейбiр жылдары 20 жылда бiр рет соңғы үсiк Бурное октябрь
елдi мекенiнде мамыр айының соңында, және 25 жылда 1 рет шiлденiң
онкүндiгiнде байқалған . Осындай қолайсыз жағдайлар жылуды жақсы
көретiн көкөнiстi дақылдардың жетiлуiне мүмкiндiк бермейдi. Қысқы үсiк
қыркүйек айының бiрiншi онкүндiгiнде кейбiр жылдары (20 жылда 1 рет)
тамыз айының екiншi онкүндiгiнде болуы мүмкiн, облыстың көпшiлiк
аудандарында үсiк қыркүйектiң соңында, қазан айының алғашқы күндерiнде
байқалады.
Кесте 1.1.
Ауаның орташа температурасы.
Станция ҚаңтАқпан Наурыз Сәуiр Мамыр маусым
\ атауы ар
I II
га
Qпт Qсүзілуі Qбр Qкөтеріңкі
1.1+1К 0,100 220 13 233 279 0,95
1.1.1-2К 0,800 253 14 267 320 0,95
1.1.2-1К 0,750 229 13 242 240 0,95
1.1.2-2К 0,750 223 13 236 283 0,95
1.1.2-3К 0,750 193 14 207 24 0,95
1.1.2-4К 0,00 264 15 275 330 0,95
1.1.3-4К 0,00 214 14 228 273 0,95
1.1.3-2К 0,800 226 13 239 283 0,95
1.1.3-3-К0,750 271 15 286 331 0,95
1.1.3-4К 0,750 231 14 245 285 0,95
Каналдың брутто су шығыны
Qбр=Qкт+Qсүзілу лс
мұнда: Qсүзілу – сүзілу ең шығыны лс
мұнда: Qкт талаптық каналдан нетте су шығыны лс
l – талаптық каналдан ұзақтығы, км
δ – судың сүзілу пайызы, %
мұнда А және m судың сіңірілуіне байланысты топырағы су сіңіру
кожффициенттері.
кесте 2.5
А және m коэффициенттерінің мөлшері
А Топырақтың су өткізгіштігі
күшті орташа әлсіз
3,4 1,9 0,7
m 05 0,4 0,3
Qбр=220+13=223лс
Qкөтеріңкі=1,2·233=279лс
2.4 Күнтіздделік суару жоспары
Суару ұзақтығы формулармен анықталады:
тәулік [2.12]
мұнда: W – танаптың жер көлемі, га
m – суару нормасы, м3га
Qпт – танаптық каналдың су өткізу мүмкіндігі, лс
тәулік
Суару мерзімінің басым алғашқы танап үшін кесте 2.2-ден аламыз, ал
соның суару ұзақтығына (кесте 2.6) байланысты аламыз, зақтық 3 тәулік,
сонда қызыша үшін басы 5.05-7.05.
Ал екінші қызылшаның танап үшін басы 8.05 соңы суару ұзақтығы 3 тәулік
болғандықтан 10.05 болады.
Сушылар санын табу үшін бір сушының пайдаланатын су мөлшерін табамыз.
формула
2.5. Суару мен өңдеудің жедел жоспары
Күнтізбелік суару жоспары барлық суару мезігіліне жасалатындықтан
дақылдардың судың нақты қажеттілігін анықтай алмайды. Сол себепті су
пайдалану жоспарын түзген кезде суару мен өңдеудің жедел жоспарын қосымша
түзу қажет. Бұл жоспар суару жүйесін жөнге келтіру үшін 10-15 күнге
жасайды. Оны жасау үшін 2-4 тәулік аралығында суарылайды танаптарды
қабылдайды. Бұл танаптарды қабылдағанда оларды суару мен суарғаннан соңғы
өңдеулермен байланыстыру қажет. Өңдеуді суарғаннан соң 2-3 тәуліктен келіп
жердің ылғалдығына байланысты жүргізу қажет. Бұл жобада (жоспар), мысал
үшін төртінші танап алынған.
Тракторлар саны оалрдың еңбек өнімділігіне байланысты қабылданады.
Орташа еңбек өнімділігі 10-15 га көлемінде қабылданады. Тракторлардың
жұмысын 1-2 аусымды етіп қабылдау қажет (күндізгі мезгілде).
2.6. Суаруға дайындау және ұйымдастыру
Суды пайдалану жоспарын іске асырудың негізгі кепілі – жерді суаруға
дұрыс және толық дайындау болып саналады.
Жылсайын суарылатын жерді дақылдарды егістен бұрын тармалап немесе жер
тегістегіш машиналармен адыр-бұдыр жерлерді тегістеп өту қажет.
Аталатын дақылдар үшін атыздар суарудан 1-2 тәулік бұрын қозу қажет, ал
дәнді дақылдармен шөпті өсімдіктерді суару үшін атыздар егін егу кезінде
жүргізіледі.
Атыздардың тереңдігі бірінші суарылымда 18см-ден кем емес, ал келесі
суарылымда 20-29 см тереңдікте тарту қажет.
Суармалы жерлерді суаруға дайындау үшін жүргізілетін жұмыстар:
-суармалы танаптарда жер бетін тегістеу;
-уақытша тілінетін құлақтарды жер бетін суару атыздарын тілу;
-суару жабдықтарын дайындау және оларды орналастыру;
-каналдарды
-гидротехникалық ғимараттарды жөндеу.
Суару жұмыстарын астамасы бұрын, егер суармалы жер көлемі мол болса,
оларды бригадаларға бөліп оның жауапты адамдарын бөліп белгілеу қажет.
Бригадир суыларды бөледі, оларды суаратын танаптармен таныстырады, сулы
ағашы белгілейді.
2.7. Суару кезіндегі еңбек өнімділігін арттыру шаралары
Суармалы жерді уақытылы суару мен оның жоғары саналы жүргізілуі
шаруашылықта суару жұмыстарын ұйымдасыруға байланысты болады.
Суару жұмыстары білікті сушының басқаруымен жүргізілетін 3-5 адамнан
тұратын сушылар бригадасының қатынасуымен жүргізіледі. Суару екі ауысымда
жүргізіледі. Бас білікті сумен екі аусымда да суарудың саплы жүргізілуін
қамтамасыз етеді.
Суару үшін көп еңбек ету қажет. Суарылатын егістікте суару жабдықтары
болмаған жағдайда атызбен суару кезінде сушының еңбек өнімділігі бр аусымды
1га-дан аспайды, ал алғашқы суару кезінде небәрі 0,3-0,5га болуы мүмкін.
Сушының еңбек өнімділігі ең алдымен жер бетінің тегістігінен және
уақытша оқ-арықтар мен атыздардың қажетті жабдықтармен қамтамасыз етілуіне
байланысты. Суару жабдықтары сушылардың еңбегін жеңілдету мен қатар
суармалы егістікке суды бірқалыпты тарату үшін және суды үнемді пайдалануға
сонымен қатар суару техникасының жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Егер суару кезінде атыздарын суару түтікшелерімен, қолқандарен
сарандармен қамтамасыз етсе тәжірибелі сушының еңбек өнімділігі 2-3га дейін
көтерілуі мүмкін.
Уақытша каналдарда атыздарға суды қатты және тілгіш көмегімен
жіберуге болады. Атыздарға су жберетін сифонмен ұзындығы 80-125см
мөлшерінде болады.
Сироннан су жіберу мүмкіндігін кесте арқылы анықтауға болады.
Сифонның диаметрімен тегеуріш байланысты су жіберу мүмкіндігі
ТегеуіТүтікшенің диаметрі және материалы, см
ріні,
СМ
полиэтилен темір озинналы
2 3
1 Мәдени егістік, жоғары өнім жақын суару 2,2+2,0
техникасы
2 Орташа өнімді мәдени егістік орташа 2,0+1,8
суару техникасы
3 Төмен өнімді егістік алқабы нашар суару 1,8+1,4
техникасы
көктемгі (МкҚ 100-200мга Мк=150мга
жазғы (Мк) 300-500мга Мк=400мга
күзгі (Мк) 200-400мга Мк=300мга
4. Тереңге яғни кету
көктемгі 100-300мга qk=200мга
жазғы 200-400мга qk=300мга
күзгі 600-800мга qk=700мга
Сонда жалпышығыс баптары
P=E+r+m g
P=181+1364+150+200=1895мга
Егер кіріс пен шығыс баптарының айырмашылығы оң болса, онда жер асты
изо суларының деңейі көтеріледі, ал теріс болса төмендейді.
R=П Р мга
R=924+1875=-971мга
Жерасты ыза суларының көтерілуі немесе төмендеуі мөлшерін анықтау.
мұнда – топырақтың қайтарымы (γ=25-35)%
Кесте 3.2.
Су мелиоративтік тепе-теңдік тізімі
Тепе-теңдік бптары Көктемгі Жазғы Күзгі Барлығы
(ІІІ-V) (VI-IX) қысқы
(X-II)
Кіріс бастапры мга
Табиғи жауын-шашын 389 287 347 1033
Суармалау суы 465 393 443 1301
Суару жүйесіндегі 70 48 62 180
судың сүзілуі
Барлығы 824 738 852 2514
Шығыс баптары
Жауындыкүндердегі 181 163 175 519
жер беті булануы
Суармалы жердің 1364 1271 1304 3939
бетінен булануы мен
трансмирациясы
150 400 300 850
Телеуге яғни кету 200 300 700 1200
Барлығы 1895 2134 2479 6508
Су тепе-теңдігі tr -971 -1396 -1627 -3994
Су деңгейінің -0,323 -0,465 -0,342 -1,330
есептік өзгеруі (4)м
Кәріз қажет емес
3.3. Суармалы жердің мелиоративтік жағдайын бақылау
суармалы жерді пайдалану басқармасының негізгі міндетін бақылау жердің
мемориалтивтік жағдайы. Бұл бақылау жер асту изосуларының деңгейін реимін
өзгеруін гидрометриялық қызметті, кәрізді және тастанды сулардың есебін алу
топырақтағы тұздың мөлшерін анықтау болып есептеледі. Оны бақылау үшін
суландыру жүйесін пайдалану ұйымында арнайы меморативті қызмет тобын
құрады. Жер асты изосуларын бақылау егер олар 4-5 м тереңдіктен аз болса
жүргізіледі.
Суландыру жүйесінің тармақталған ұңғымалар желілері бақылау болуы
тиіс. Ол үшін ара қашықтығы 6-5км егін тұстамалар орналастырылады. Ол
тұстамаларға 1-1,5км қашықтықта ұңғымалар тұрғызылады. Ұңғымалар нивенирлік
жүріспен байланыстырылады. Тұстамаларға нивелирлік жүріспен шаруашылықтағы
бақылау бекеттері де байланыстырылуы қажет. Ал нивелирлік жүрістер нақты
ренерлермен байланысады.
Жылына үш рет өсімдіктің өсін өсу суарылымының алдында жазда және
барлық суарулар аяқталған соң жер асты ыза суларының спасын тексеріп
химиялық талдау жсалады. Талдауды сынамалар бойынша жүргізеді. Сыналар
суару суы және коллекторлық кәріз сулары бойынша алынады.
Жер асты ыза суларының минералдануы мына кесте бойынша жүргізіледі.
1гс-ге дейін 1-3, 3-5. 5-10 аралығында және 10гл-ден астам.
Жылына екі рет (көктем, күз) суландыру жүйесінің басқармасы
бақылаулардың негізінеде жерасты ыза суларының орналасу және топырақ
картасын масштаб 1:5000, 1:10000, 1:25000 жасайды. Картада су деңгейінің 1м-
ге дейінгі 1-15, 1,5-2, 2-2,5, 2,5-3, 3-4 метрлік аймақтарға бөлінеді.
Бақылау ұңғымаларын құбырлармен бектеді, ол құбыр бетінен 0,5-0,7м
биіктікте жер үсті суларының құбырға құйылмауы үшін орнатылады.
Бөлім 4. Суару жүйесіндегі каналдар мен имараттарды пайдалану.
4.1. Жүйедегі каналдарды пайдалану.
Каналдардың бірігуін және каналдарда апаттық жағдайларды болдырмау үшін
ұдайы бақылау жүргізу қажет. Бақылаудың қорытындысы арнайы журналға жазылып
отырады. Ол журнал каналдың жұмыс істеуіне жауапты адамда болуы тиіс.
Егер канал биік төгінді жерде, қия- қабақты немесе топырақ төгіндісі
болатын жерлерде жүргізілген болса бақылау жоғары дәрежеде жүргізілуі тиіс.
Каналдарда суды толтыру немесе каналдағы суды босату судың мөлшеріне
байланысты өте жоғары сақтықпен жүргізілуі тиіс. Каналдағы судың шығынын
көбейту немесе азайту су шығынының өзгеруіне байланысты ең кемі екі
сағаттың арасында жүргізіледі. Судың деңгейін жылдам көтеру немесе азайту
каналдың еңкіс беткейінде апатты өзгерістің болуына соқтыруы мүмкін.
Каналдың бірінші жылы жұмыс істеу кезінде көтеріңкі су жіберуге болмайды.
Каналды пайдалану мына шарттарға негізделуі тиіс:
- каналдар жобалық су шығынын өткізуі тиіс;
- каналдағы судың сузілуі белгіленген мөлшерден аспауы тиіс;
- кнаналдардың салындылармен толмауы, бнткейлердің шайылмауы, шөп-
шаламдардың өспеуі тиіс;
- каналдың еңкісінің есептік мөлшерде болуы тиіс;
- каналдағы судың сузілуін бақылау өлшеуіштері немесе арнайы
есептеулер арқылы анықтайды, каналдардың пайдалы әсер
коэффициенттері белгілі мөлшерде болуы тиіс;
- шаруашылық ішкі каналдардың ПӘК-0,81;
- шаруашылық каналдарда -0,80;
- суару жүйесінде -0,65-0,70.
Суару жұмыстары басталмай тұрып каналдарды тексеру қажет. Тексеру
кезінде каналдардағы жөндеу жұмыстарының көлемі, бөгеттердің жағдайы,
лайлығы анықталады.
Каналдарда шөп-шаламдар өсіп кеткен жағдайда қолмен немесе арнайы шөп
шабатын машиналардың көмегімен тазалауы тиіс.
Каналдарға бақылау көктемгі тасқын суларының жіберілуі кезінде басты
назарда болуы керек. Бақылау тәулік бойынша жүргізіліп өте қауіпті жерлерде
қорғау ісі ұйымдастырылуы тиіс.
2. Жүйелік гидротехникалық имараттарды пайдалану.
Жүйелік имораттар суару жүйесіндегі аса маңызды жабдықтар болып
есептеледі. Олар каналдардан бірге бас сағадан бастап соңғы суару
танаптарына дейін суды жеткізуге қатысады.
Барлық жүйелік имораттарды су жіберуге дейін бұзылған жерлерін жөндеп
жұмыстық қалыпқа келтіріледі.
Жүйелік жұмыстарға жататындар:
-акведук тарнау;
-дюкерлер;
-құбырлар;
-тезағарлар.
Имораттарды тексеруге бақылағанда анықталатын істер:
-бетон және темір бетон имораттардың беттерінде сызаттардың болуын;
-арматуралардың ашылмауын және құрылыс жіктерінің ашылмауын;
-метал құрылымдардағы жағдайы, метал және ағаш құрылымдардың тоғысқан
жағдайы;
-жапқыштардағы тығыздағыштардан өтетін су мөлшері.
Дюкерден су жібергенде суды көп мөлшерде жібермей баяу көбейтіп отыру
қажет. Егер су мөлшерін бірден көп мөлшерде жіберсе гидравликалық соққы
пайда болып имораттардың зақымдануына соқтырады. Дюкердің тесігі түрлі
қоқыстардан тазартылып тұруы қажет. Аса назар дюкердің жоғары бьефі мен
каналдың қосылатын жеріне аударылуы тиіс. өйткені ол жерде топырақ шайылып,
дюкердің басындағы құбырдың ашылып қалуы мүмкін. Дюкердің ашық құбырларын
уақытылы сырлап тұрады. Суару жұмыстары тоқтатылып тұрған соң дюкердің
төменгі қабатында қалған суды арнайы су ағызатын шүмек арқылы ағызып,
дюкерді судан босатады.
Тарнау арқылы су жібергенде су кірер және шығар жерінде шайылу
процесінің болмауын қадағалау керек. Тарнаудың бүткіл бойында судың ағыс
жылдамдығы бірқалыпты болуы тиіс. Кіре беріс пайда болып сукірімі
байқалады. Соның салдарынан топырақтың шайылуы мүмкін.
Тарнаудың ұзына бойында судың сүзілуі немесе ағуы болмауы қажет.
Тіреуіштердің жақсы жағдайда болуы қажет.
Құбырлар мен тезағызғыштар су кірер және шығар жерлерін баса бақылауға
алады. Сүйеу қабырғаларының беріктігіне назар аударады.
Барлық имораттар су өлшегіш құрылғылары мен қамтамасыз етіледі, ал
жоғарыдағы бьевке су өлшегіш тақтайша орналастырылады.
Алғаш су жібергенде жапқыштарды толық ашып, төменгі бьевке су деңгейі
бір қалыпқа келген соң жапқыштармен судың деңгейін реттейді. Қоқыс ұстағыш
торларды тазалап тұрады, өйткені қоқыстардың әсерінен қапталып қалуы
мүмкін. Нивелирдің көмегімен имораттардың негізгі бөліктерінің шөгуін
бақылайды. Жапқышдарда жұмыс істеу арнайы адамдарға жүктеледі. Бөгде
адамдардың жапқыштарды қалаған кезде бұоһрмауы үшін басқару кілттерін алып
қою қажет, ал егер алынбайтын болса құлыптап қояды.
3. Бас сағаны пайдалану.
Бас саға суландыру су көзінен түзілген ішкі шаруашылық су пайдалану
жоспары негізінде бас каналға суды жіберу үшін пайдаланылады.
Бас сағаның гидротехникалық кешені құрамына бөгет және бас реттегіштен
басқа түзеткіш имораттар қорғаушы бөгеттері, суқашыртқылар сонымен қатар
тұндырмалар мен басқа да салындылармен күресетін имораттар.
Бас сағаның аймағында орналасатындар:
1. өзен кесіндісі;
2. бас каналға су өтуді қамтамасыз ететін имораттар;
3. жүйеге тсалындылардың су шығынын есептейтін гидрометриялық бекетке
дейінгі бас каналдың бас сағасындағы басқа да имораттар.
4. көмекші құралдар келу-кету жолдары , байланыс, тұрғын және қызмет
үйлері, материалдық қоймалар , геодезиялық белгілер және бақылау-
өлшеу құралдары.
Бас сағаны құтқару және өртке қарсы құралдармен қамтамасыз етілуі тиіс.
Түнгі мезгілде бас саға міндетті түрде жарықтандырылады. Бас сағаны үнемі
қорғаудан басқа түнгі мезгілде қауіпті жерлерде тәуліктік кезекшілік
ұйымдастырылады. әр иморатқа арнайы пайдалану нұсқауы беріліп, имораттарды
пайдалану сол нұсқаулар негізінде жүргізіледі.
Бас сағадан сақталатын техникалық құжаттар:
1. Бас сағаны пайдалану нұсқауы;
2. бас сағаның 1:500 және 1:1000 масштабтағы сызбасы. Бұл сызбада бас
сағаның бөлігіне кіретін барлық имораттар, құрылымдар, геодезиялық
белгілердің құрылымдары мен желілері:
3. участоктың техникалық құжаттары;
4. имораттардың орындалу сызбалары;
5. каналдардың өзен бөлігінің бойлай кесінділері;
6. жүйеге берілетін суды бөлу кестесі;
7. геодезиялық тірек белгілері;
8. участокқа жүргізілетін жөндеу- құрылыс жұмыстарының журналы.
4. Жолдарды, байланыс құралдарын пайдалану.
Жолдар суармалы жерлерде танаптың және пайдалану жолдары болып
бөлінеді. Ал пайдалану жолдарының ені 3,5-5 м болады да қиыршық тас немесе
асфальт төселінеді. Бұл жолдар барша каналдардың бойында орналасқан
имораттарды бақылау үшін онда жөндеу жұмыстарын жүргізуге пайдаланылады.
Егер каналдарда судың өтімі көп болса, бұл каналдарды да жол есебінде
пайдалануға болады. Бірақ бұл жобада каналдар тым аз мөлшерде су шығынын
жіберетін болғандықтан жол есебінде пайдаланылмайды.
Жолды пайдалану кезінде жол бетінің тегіс болуын қамтамасыз ету қажет.
Канал бойында бөгет жол есебінде пайдаланылған кезде, оның бетінде ойшықтар
мен шұңқырлар болмауын қадағалайды. Жыл сайын нивелирлік түсірулер
жүргізіліп, бөгеттер деңгейлерін анықтайды.
Мотоцикл, велосипед немесе ат көлігін пайдаланғанда ені 5 м жолдар
пайдаланылады.
Суландыру жүйесі басқармасы және учаскілер мен тораптармен байланыс
жасау үшін сымтетік желілерін коммутаторлық жүйелерді және селекторлық
қондырғыларды пайдаланады. Байланыс нүктелерін суландыру жүйесінің
басқармасы барша әкімшілік бөлімдерінде бас сағамен су бөлу тораптарымен,
насос сорғыларымен, су қоймаларымен, ірі имораттармен негізгі
гидрометриялық бекеттермен байланыс жасау үшін орнатады.
Байланыс үшін автокөліктер, мотоциклді пайдалану нысандары шашыраңқы
роналасқанда нысандардың маңызы шамалы болғанда және ақпараттар аз мөлшерде
берілген жағдайда пайдаланылады.
Почта, телеграф байланысы түрлі ақпараттардың мол көлемде берілгенінде
бас мекемелерге дәйектемелер жиі хабарлағанда пайдаланылады. Бұл үшін
жақын орналасқан байланыс бөлімшелерінде арнайы есеп ашылып сол есеп арқылы
байланыс жүргізіледі.
Суару жүйелерінде байланыс түрлерін толық пайдалану үшін арнайы бақылау
жұмыстары жүргізіледі.
4.5. Гидрометриялық құрылғыларды пайдалану.
Гидрометриялық құрылғылар мен ғимараттар су шығынын өлшеу үшін
пайдаланады. Оларды пайдалану кезінде, ол құрылғылардың толық жұмыс істеуін
қадағалап, уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Арналық гидрометриялық бекеттерде судың өтісін нақты, дұрыс өлшеу үшін,
түзу участокты пайдаланып ол жердегі судың ағысының бір қалыпты болуын және
ағыс тереңдігінің біркелкі болуын қамтамасыз ете отырып, ол жердің таза
болуын, яғни шөп- шаламдардың және каналдың табанында салындылардың
болмауын қадағалайды.
Гидрометриялық бекеттерді пайдалану кезінде өлшегіш тақтайшаларының
орналасуын, өлшегіш құралдарының жағдайы, жапқыштардың бекемдігі қамтамасыз
етіледі. Метал бөлшектерін үнемі сырланып бұрандалары майланады.
Су өлшегіш аспаптардың механизмдеріне шаң- тозаң отырмауын қадағалайды.
Су өлшегіш құралдарын жылына үш рет көктемде тасқын сулардың өтері
алдында, су тасқындары өткен соң. Үшінші күзде, қысқы күзде барлық
имораттар әсіресе құбырлар судан босатылады. Өлшегіш аспаптар ашылып,
тазаланып құрғақ жерде сақтау үшін қойылады.
6. Имораттар мен каналдарды қыста ұстау.
Қысқы мезгілде каналдар мен суармаландыру жүргізу үшін бау мен орман
алқабын суаруға, елді- мекендерге су жеткізуге және өнеркәсіп мекемелеріне
беріледі.
Каналдарды қыста пайдаланудың және (шаю суармаларын) өзіндік
ерекшеліктері бар. Атап айтқанда анжир және мұзбен күресу.
Анжыр- түптік мұздың түрі. Ол өзенде мұздық судың мұздануынан мұз
құрсауы алдында мұз қабыршағы болмай тұрғанда пайда болады. Анжир өзен
түбінен ажырап ағынмен бірге су бетінде жылжып отырады. Анжирлар тік
бұрылыстар мен судың жылдамдығы төмен аймақтарда іркілік сеңнің қапталуы
пайда болады.
Сең жүрген кезде мұз каналдардың және имораттардың еңкісінің беткейін
залалсыздандырып істен шығарады. Сондықтан алдын- ала арнайы шаралар
жүргізіліп каналдардың залалсыздандырмауын қамтамасыз етеді.
Өзендерде анжырлар пайда болғанда оның реттегіш бас иморатқа жетпеуіне
арнайы шаралар жүргізіледі. Ол:
а) бас сағаның жоғарғы беьфінде пайда болған мол мөлшердегі анжырларды
жинақтау (аккумулирование) ;
ә) жоғары бьефке мұз құрсауында жасанды орлар қазу. Орлар арқылы
анжырлар су бетіне қалқыштағыш жасанды тесіктер арқылы ағып өтеді;
б) су қабылдағыш алғы камерада каналға анжырлардың өтпеуін қамтамасыз
ететін және оларды қашыртқы тесіктерге бағыттайтын анжыр қайтарғыш
қабырғалар орнату;
в) төменгі бьевке өзен бойымен анжирды жеткізу.
Каналдарда анжирдыдың пайда болмауышы үшін мұз құрсауының пайда
болуына жағдай жасайды.
Қыста жұмыс істейтін суландыру және суармалау жерлерінде тасмалаушы
имораттар орнатады және каналдарда судың ағыс жылдамдығын азайтады (0,5-
0,6мc) жылдамдық азайғандықтан мұз құрсауы пайда болады.
7. Орман алқаптары.
Гидромелиоративтік жүйеде орман алқабының маңызы өте жоғары, ол:
1. микроклиматты және гидрологиялық режимді жақсартады;
2. суару нормасын азайтады және өнімнің жоғары болуына әсер етеді;
3. су қоймаларының жағалауларын зақымданудан сақтайды;
4. су бетінің сулануынан сақтайды;
5. санитарлық- гигиеналық маңызы зор;
6. жер асты ыза суының төмендеуіне;
7. егістік алқабын жел эрозиясынан сақтайды.
Гидромелиоративтік жүйеде орман алқабының орналасуы:
а) тұрақты каналдардың су қашыртқы және кәріздік каналдардың бойында;
ә) су қоймаларының жағалауларында;
б) танаптардың айналасында;
в) жол бойында, елді- мекенде когалдандыру мақсатында.
Егер каналдар механизмдердің көмегімен тазаланатын болса, онда орман
алқабы каналдардың бір жағында орналасады, ал екінші жағында механизмдер
қозғалу үшін жол жасалады.
Егер каналдың табаны мен беткейлерінде шөп- шаламдар мол өсетін болса,
онда ағаштың бұтақтарының кең жайылған түрлерін пайдаланады. өйткені ол
бұтақтар каналдарды көлеңкелеп шөп-шаламдардың аз өсуіне ықпал етеді.
Шаруашылық танаптың және каналдардың1-3 қатарлы, ені 3-5 м етіп орман
алқабын орнатады.
Егер шаруашылық танаптың, каналдар бойына 2-3 қатарлы, ені 4-6 етіп
қабылдайды.
Орман алқаптары үшін суару нормалары 500-900 м³га көлемінде
қабылданады. Бірінші жылы 5-10, екінші жылы 4-8, үшінші жылы 3-6, төртінші
жылы 3-5, ал қалған жылдары 2-4 рет суғарылады. Суару үшін терең атыздар
тереңдігі 30-40 см, жоғары бетінің ені 60-80 см етіп алады.
8. Каналдар мен имораттарды қорғау, бақылау.
Ішкі шаруашылық каналдар мен имораттарды қорғауды шаруашылықтың өзі
атқарады.
Гидротехникалық имораттарда жапқыштардышыр әрекеттеу белгілі адамға
жүктеледі. Ол жұмысты атқаруға арнайы рұқсат қағазы болуы тиіс. Егер басқа
адам шыр әрекеттеу жұмысын атқаратын болса, онда оның жанында су шаруашылық
басқармасының сенімді адамы болуы керек.
Барша имораттар мен каналдардың бөліктеріне, егер ол аймаққа бөгде
адамдардың кіруіне рұқсат болмаса арнайы ескерту белгілері қойылады немесе
қоршалып бақылау жүргізеді.
Имораттардың бөліктерінің отыруы мен нысанын өзгертуін бетон және
темір бетон имораттар мен қапталдарды нығайту бекеттерінде сызаттардың
пайда болуын және тесіктердің жағдайы, қаптаулар жасалған жер имораттардың
жағдайлары, топырақтардың отыруын, лай суымен ісінуін, кәріздік құрылымның
жұмысын.
Жел толқындарын: жауын шашын жағдайын, имораттарға кететін мұздың
әсерін.
Каналдар мен имораттарды бақылау сырттай қорғау қараумен немесе
аспаптармен өлшеумен жүргізіледі.
Бақылау кезінде имораттарда болатын қауіпті жағдайларды су жіберу
кезінде кезінде кездесетін гидравликалық саңғылардың әсерін жжол әсерінен
болатын эрозияны, имораттардың бөліктерінің нысанын өзгертуін, сүзілу
процестерінің жағдайын анықтайды.
Бақылау қорытындылары арнайы журналға жазылып отырады.
Бөлім 5. Суару жүйесіндегі жөндеу жұмыстары .
5.1. Жөндеулердің жіктелуі.
Суару жүйесінің бір қалыпты және ұзақ мерзімде жұмыс істеуі жүйедегі
барлық камалдарды және имараттарды жүйелік қалыпта ұстау. Усақтыларды
кіру мен бақылауға байланысты.
Жүйелі дұрыс техникалық пайдалану жүйедегі анайттардың бояыш, жүйенің
тоқтап қалмауын имараттар мен құрылғылардың кейбір бөліктерін ауыстыруға
кететін күрделі қаржының азайтуына әсер етеді.
Жөндеудің үш түрі болады-анаттығ ағымды, күрделі анатты жөндеу
суландыру жүйесінде каналдар мен ондағы имораттардың анатқа ұшырауы
салдырынан жүргізіледі.
Ағымды жөндеу әр жыл сайын жүргізіледі.Оны жүргізу үшін күрделі
техникалық шаралар қажет етілмейді,көп қаржы жұмсалады, әрі имараттың
құрылысына өзгеріс енгізілмейді.
Күрделі жөндеу октын –оқтын жүргізіледі. Имараттардың кейбір
бөліктерінде және құрылымында штарттардың өзгерістер болуы мүмкін.
Ағымды жөндеуде жататындар: тұндырмаларды, су қабылдағыштардың және
камалдарды салындылар мен шөп-шаландардан тазарту, бөліктерді биіктеу және
кеңесту темекі тазалау топырақтардың сырғуымен жылжуын ретке келтіру.
Ағымды жөндеу өз кезегінде сақтандыру жөндеуге бөлінеді. Сақтандыру
жөндеу пайдалану қызметкерінің мүмкін болатын заладарын жөндеуде жүргізетін
жұмыстарын айтады.
Сақтандыру жөндеу жұмыстарына жататындар. Бөгекттердегі жер қозғыш
жәндіктердің жасаған індерін қалпына келтіру терең қазында жүргілген
камалдарды жиектерін тазаалу; имараттардың жиегіндегі мұздарды тазалау;
тарту, қысқа мезгілде кәріздік құрылымдарды жылыту .т.т.б.
Күрделі жөндеуге жататындар каналдардағы ірі сырғуларды және
бөгетткердің төменгі иелегіндегі сүзілуді құрту, каманлдардағы қасиеттердің
бұзуылын жөнге келтіру, ескерген құрылымдаржы жаңа мүмкіндігінге бекелі
болатын түрлеріне ауыстыру, имараттардың жаңа түрлері қондыру т.т.б.
Анатты жөндеу оқыс оқиғаларға (сел тасқышы, мұздың қатуы т.б.) суару
жүйесін пайдалану кезінде техникалық қателіктер жіберуге байланысты және
табиғат апаттарына байланысты болатын өзгерістерге сәйкес жүргізіледі.
Жалпы, гидромеларативтік жүйеде имараттардың зақымдануы имараттарды
дұрыс пайдаланбаудың әсерінен болатындығын шындық. Егер импараттардың дұрыс
пайдаланса олардың іске жарамай қалуы сирек кездеседі.
Кейде жүйелердегі имараттардың пайдалануға болмайтын кездерді табиғи
әрекеттерге де байланысты болуы мүмкін. Оған себеп болатын климаттың
гидролигиялық т.б. әсерлері болуы мүмкін.
5.2. Топырақ имараттарды жөндеу.
Қарастырылып отырған дипломдық жобада негізінен каналдар тек топырақты
жерлерден өететіндіктен имараттарды жөндеу жұмыстары негізінен топыраққа
байланысты болады. Сол себепті топырақ имараттарын жөндеуге көңіл бөлінеді.
Топырақ имараттарда болатын жөндеу жұмыстары.
А) Топырақ бетіндегі жарықшақтары;
ә) жер қозғыш жәндіктердің іздері
б) топырақтың сырғуы
г) топырақтың сырғуы
д) бөгеттің қыры арқылы судың асуы
ж) канал арнасымен жайылуы.
5.2.1. Топырақ бетіндегі жарықшақтар
Топырақ бетіндегі жарнақшақтар топырақтарың біркелкі шөкиеуінен көбіне
қатуынан т.б. есептерге байланысы болады. Тесін өтнейтін көлденең
жарықшақтарды бекіту үшін, жарнашақтарды тазалан, жарнашақтарға төгінді
жасалған топырақтың немесе ерітіндісін құяды.
Тесиелі жарықшақтарды жөндеу қиындау, әрі қауіпті болады. тесиелі
жарықтақтарды жөндеу үшін жарнақшаққа көлденең әр 2-3 м сайын құммен
орналастырылады. Құмды орналастыру үшін жарыққа көлденең ұзындығы 1-1,5
тереңдегі 03 -0,5 м өр қазады.
Орға бөгет қандай топырақтан тұрғызылса сондай топырақтан топырақ
төгеді. Төккен кезде белгілі қабатта (0,15-0,20м) ылғалдандырады және
тандайды.
Жер қозғыш жәндіктердің індерін сырт көзбен көріп жөндеуге кіріседі
індер әрдайым су деңгейінен жоғары орналасады. Су деңгейі жоғарлаған
жағдайда олар өте қауіпті болады індерді жөндеу үшін топырақ ерітіндісіне
цемент қосын, қысымның көмігімен ігне ерітіндіні енгізеді. Бұл жағдайдың
болмауы үшін қозғыш жәндіктермен күрес жүргізу қажет.
Төгіндінің төменгі беткінің топырағының сырғы сүзілу арығыынң
салдарынан болады. Оны болдырмау үшін төгіндінің жоғарғы беткейіне сүзілуге
қарсы қалқа орнатын, жергілікті топырақты төгіндіге қосымша топырақ төгін
төгіндінің пішінің өзгеретеді.
Төгіндінің немесе қозылуының беткілеріндегі топырақтың жылжыуы кейде
су деңгенінің келетін төмендеуі де әсер етеді. Сол себепті судың деңгейін
төмендету немесе жоғарлату бояу жүргізу қажет.
Бөгеттің және каналдың жолдарымен бөгетерінде беткейлердің заңымдамуы
түрлі себептерге байланысты болады. табанымен беткейлеріндегі шөгу (
жылжыма) судың деңгейінің кенет төмендеуі, жарық шартармен жіктері арқылы
атқарылған жұмыстардың санасыз орныдалуына байланысты топырақтың шығуы
қамтау астынан суға койған топырақтың түсуі т.б.
Бекіту мен қамтамасыздың заңқымдауы кезінде алдымен олардың
зақымдаудың себептері анықтау қажет. Топырақтың ісінуі топырақтың
қуыстарындағы судың суыныынң және салдаынан көлемінің ұлғаюя себебпті
болады. топырақта суынуына және одан соң еруіне байланысын жарнашақтар
пайда болады. Топырақ ісіуіне байланысты бөгетшенің қамтаулары мен
бекітулері заңында қояды. Егер қыс айларында жүйе су беру тоқтатылған
болса, ода топырақта ісіну болса қоймайды. Мұндай жағдайда жөндеу үшін
бөгетшенін төменгі су өткізгіш бөлігіне қосымша топырақ төгеді.
Бөгеттің жолының қыры арқылы судың асын астын каналдан су шығының
кенет көбетц каналдың кентелуі немесе бөгетшенің шегуіне байланысты болады.
Мұндай жағдайдың болу қаупі туған жағдайда бөгеймелі немесе жолда
ұзынша қалқа топырақта салын, қала биіктерді, егер қам болмаса топырақпен
биіктетеді.
Канал бөгетшелері және қорғағыш жолдар арқылы судың сүзілуі
топырақтың бір келкі шөкнеуіне байланысты пайда болатын жарықшақтардың
қатты аяздың топырақ қозғыш жәндіктерінің пайда болу және топырақты санасыз
талтаудың салдарынан болады.
Сүзілген су майлы болса, ол өте қауіпті майлы су сүзілгенде топырақ
бөлшектері де сүзілді деген сөз.Мұндай жағдайда майлы су шыққан жерді
тазалған ол жерге қиыршина құмды қосымша төгеді, немесе кері сүзгі
орнатады. Бұл шаран жүргізгенде топырақ бөлшектерінің шығуы және сүзілудің
азайтады.
Сүзілген суды тоқтау үшін жоғарғы беттің беткіне топырақ төгін
жарнашақтарды бекітеді. Егер судың сүзілуі тоқталтылмайтын болса,
кемалдардың су беруді тоқтатын шайылатын жердегі жарықшақтарды тышқан
іздерін бекітеді.
Кешел арасыынң шайылуы, әсіресе каналдардың төгінді жартылай төгінді
немесе қия бетте орнатылған аймақтарында өте қауіпті.
Каналдаржың шайылуы әсіресе көтерінкі су шығынмен өткізген кезде
болады, жаңа каналдарда жөн су шығының жіберу де қауіпті.
Академик Н.А. Жаривтың ұсынысы бойынша каналдарды толтыру уақыты мына
формауламен анықталады.
тәулің [5.1]
Мұнда h- каналдың толығына тереңдігі
k – топырақтың сүзілу коэффиценті м тәулік
тәулік
Мұнда топырақ төгілген аймақтағы, төгіндінің орташа биіктігі.
l- каналдың ұзындығы км
5.3 Салындылардың тазалау
Салымдылардың түрлері өте көп: салындысы: сүйретіне салындылар, түртік
салындылар, арнадан тыс салындылар арна қалыпастыратын салымдылар.
Бұл салындылардың ішінде суармалау жүйесіне түсетін салынды –сүйрете
салынды, ол түртік салындыдар бас сағада және бас каналды басым бөлігінде
тұрақтайды,, суармалау жүйесіне түсетін сан жетпейді. Өйткені олар ірі
бөлшектегі тұрады. Салындылар канал түбіне тұрақтап, каналдың пінішің
өзгеруіне, есепші су шығынның өткізбейді, есепті мөлшерден аз өтеді. Сол
себепті каналдардың, бас соғаларды шөккем салындылардан тазалам түру қажет.
Салындылардың мөлшері әр аймақта әр түрлі болып келеді. Топырақ
салын бөлігінде аймақта мал мөлшерде болады. Яғни аз мөлшерде тұрақтайтын
аймақтан тазалау жұмыстары бірнеше желде бір-ақ рет тазаланады. Амудария
өзенінен су алатын каналдарды жылына 2-3 рет тазалау қажет.
Гидромеморативтік жүйелерде каналды салындылардан тазалау жыл сайын
күз айларында кейде ерте көктемде суар жұмыстары басталғанға дейін тазалап
бітіру қажет.
Тазалау қолмен немесе канал тазалғыш машиналардың көмегімен
жүргізіледі. Дегенмен қазіргі кезде тазалау жұмысынның 70-75 %
механизмдермен тазаланады.
Қолмен тазалау каналдардың екі желегінде ағаштар отырғызылып,
механизмдердің таяп келуіне мүкмін болмаған жағдайда жүргізіледі.Каналдарды
қолмен тазалауға ағарту жүйесіндегі су пайдаланушылардың пайдаланады.
Қолмен тазалаған кезде еңбек өнімділігі 2-4 м адам мөлшерінде,яғни
механизммен тазалағандығыдан 8-10 есе аз. Құбырларды салындылардан тазалау
үшін арнайы үшін пайдаланылады.
Салындылардан тазалау үшін пайдаланылады. ЭМ-152, ЭМ -202; Э-352; Э-
340; Э-653; Э-157; Эксватторлар латын механизмдері экскаваторлар бір шешім
Р-Н-90м шөптеріннің сиымдылығы ;и 0,35-0,5 0,65; 0,75; 0,8; 10м Ал егер
каналдардың тобының ені 0,6м –ден жоғары. Тереңдігі 1,5-мге денін болса көп
шөптері экскавторлар пайдаланылады.
5.4. Шөп –шаламдардан тазалау
Каналдарды шөп-шаламдарда суда өсетін басын кетуі мүмкін. Шөп
–шаламдары өскен жағдайда көшелердің кедергі будырлық коэффиценті жоғары
болады. Соның салдарының каналдағы судың жылдамдығын азяды, су шығының
өтімі төмендейді, шебері 50-70% құрауы мүмкін, сонымен қатар каналдың
қимылжымаларды азяды, судың деңгейін көтеріледі. Өйткені өскен мал-шаламдар
тосауыл болады. Су өтімі, жылдамдығы азайған соң каналдың пӘН де
төмендейді. Өйткені су сүзілуі жоғарылмайды.
Тәжірибе көсреткішісіне қарайтын болсақ судың сүзілуі 1,5-2 есеге
дейін көтеріледі.
Каналдардағы шөп-шаламдарды тазалау төрт түрден тұрады. Механикалық
тармақтардын химияық және биологиялық
Механика әдісте шөп- шаламдарды жою қымбат және тиімділігні өте
төмен. Өйткені бір орны өткен, соң, ол дерде шөп қайтадан өте аз өседі.
Механикалық әдісте шөп шабатын машиналарды.
Wep- 1,1, РР-21; РР-22; РР-28. т.б. пайдаланады. Бұл машиналар судың
тереңдігі 1,5 2-м дейінгі каналдар шқптерді аруға болады. мысалы МРС-1,2
машинасымен каналдан тереңдігі 1,2 м дейінгі ортақтың ені 1,75 м еңбек
өнімділігі 1с сағата 540-тан 104 литргк дейін. Бұл машинамен каналдың түрі
еңкістегі және ені 3м дейін аймақта тазалауға болады.
Бірі машина белорусь тракторма бекітіледі. Каналдан тазалау үшін бір
каналдын бойында 3 рет өтеді.Бірінші өткенде бөгетшенің каналын (берма,)
екінші өткенде каналдың беткенің төменгі жағы үшінші өткенде каналдың
бейнесінің төменгі жағын үшінші өткенде каналдың бейнесінің жоғары
жағындағы шөпті орады. Жобада ККД 1,5 шөп орған машинасын қабылдаймыз.
Каналдың тереңдігі 3м дейін, ағаштың ені 1,5м еңбек өнімділігі орған
кезде сағатына 0,2 г. Шөпті жинау кезінде 0,35 г.
Томикалық әдіспен жүргізген кезде шөпті жоюу қажет. Бірақ бұл әдіс
өте желі қолданылмайды. Жағуды екі рет жүргізеді, бірінші ретр кешке шөпті
және түбінен шыққан жаңа өскен шөпті жоғады.
Химиялық әдісте гербицияларды пайдаланады. Бұл әдіс өте қолайлы және
тиімді соңғы жылдары осы әдісті жиі қолданады.
Химиялық әдісті пайдаланғанда гербицидтерді шешу үшін арнайы
адамдарды пайдаланады.гербицидтерді сөз айларының басында ұрпақтамай
тұрған кезде жүргізеді. Шөп –шаламдарды патша жою үшін екі немесе үш рет
шамады.
Биологиялық әдісті пайдалану үшін каналдардың басына ағаштар өседі.
Ол тік өскен соң көленкелі шөптердің мол көлемде қаптан шығуына кері әсері
етеді. Каналдардың бойында ағаштарды көкалдың күн түсетін жағына егеді.
Бұл әдістің екінші түрі каналдар мен су қоймаларына аса амур және
жалпақ тұжық (толстобик) шөппен көректенетін балықтарды жібереді. Ал амур
балығын 1925 жылы Амур өзені кен Кросноур өлкеніснде каналдарға жіберген ад
1981 жылы бұл балықты. Қызылқұм каналы мен шардара және Бөген су
қоймаларына жібереді. Бұл балық тәулігіне өз салмағына 3-5 есе шөппен
қоректенеді.
5.5. Жөндеуді жүргізуге дайындық.
Гидромеморативтік жүйеде ағымды жөндеу жұмыстарының көлемін арнайы
құрылған комисся мүшелері жүйелі аралап көріп анықтайды.
Аралап көру барлық сурар жұмыстары аяқталған соң кезде жүргізіледі.
Жүйе қызметкерлері құрылған комиссияға ақау ведамостарын тапсырады.
Құрылған коммиясы аралап көргенде өкру және ақау водомалары негізінде
жөндеу жұмысн жүргізу актісін түзеді. Онда жөндейтін жұмыс түрлері, көлемі
өткізетін уақыт белгіленеді. Актіге өлшеулердің сызбалардың инвелерлік
сызбалардың түсірілімдері негізінде түсілген ақау ведомостарын тіркеледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Гидромелиоративтiк жүйелердi қабылдағанда пайдаланатын су қорларын,
оны оны қажетiне жарататын халық шаруашылығының басқа да салаларының
мүддесiн ескеру керек. Мұндай салаларға мыналар жатады: су энергиясын
пайдалану; өндiрiс орындары мен елдi мекендердi су мен жабдықтау және
канализациялау және басқалар.
Қазыргi уақытта азық- түлiк қорын тұрақты түрде молайту
мақсатында меморациялаудың ұзақ мерзiмдi бағдарламасы жасалған. Осы
бағдарламаға байланысты 2000 жылға дейiн Республикадағы суармалы
жердiң көлемiн 3-3,5млн. гектарға жеткiзу және суару жүйелерiн
қайта құру Ақдала мен Тасөткел жерлерiн суландыру және Ертiс
Қарағанды көшелерi боынан суару жүйелерiн салу жұмыстарын аяқтау
көзделген болатын. Бiрақ тоқырау кезеңiнде, жердi меморациялау
бағдарламасын кежегесi керi тартқан шенеуниктер тiптен басқа бағытқа
бұрып , пайдаланудағы гидромелиоративтiк жүйелердiң талқан болуына ,
ауыспалы егiстiктiң тiптен пайдаланылмауына әсерiн тигiздi. Мысалы:
Түлкiбас ауданындағы Құмдала каналының күл-талқаны шығып,
Жабағылыдағы Құм каналының бас сағасы пайдалануға жарамай iстен
шықты. Шаруа қожалықтары судың тапшылығының дәмiн татып,
еккен егiстiктерiнен өте төмен 1930- 1935ж. Жаңадан өнiм алуға
мәжбүр болды. Суармалы жерлердiң көлемi артуының орнына өте құрғап
кеттi.
Суару жүйелерi мен олардағы омораттардың iстен шығуы, жердiң
борпақтанып кетуi және сорлануы салдарынан Республикада жыл сайын
ондаған мың гектар суармалы жерлер пайдаланылмай қалуда.
Көптеген облыстарда жерлердiң жалпы суарылмай қалуыңа немесе
олардың бiр немесе екi-ақ рет суаруларыңа жол берiлiп келедi.
Бұрынғы iрi шаруашылықтардың соңғы кезде бөлшектенiп кетуiне
байланысты агротехникалық шаруалардың топыраққа минералды және
органикалық тыңайтқыштардың толық мөлшерде енгiзiлуiне, ауыспалы егiс
жүйесiнiң игерiлмеуiне, тұқым шаруашылығында өнiмдi бағдарланған
мөлшерде өндiру әдiстерiнiң игерiлмеуiне, суару кезiнде су
пайдалану жоспарларының түзiлмеуiне, суару жүйелерiнiң пайдалы
әсер коэффиценттерiнiң төмендеуiне яғни каналдарда судың
мол мөлшерде сүзiлуiне осы күнге дейiн жол берiлмей келедi.
Осыған орай агроөнеркәсiп кешенiнiң негiзгi серiгi-
мемораторлардың шаруашылық iшкiлiк арнасы жүйесi
мен олардағы арнаулы имораттарды техникалық жағынан күтудегi
жауап кемшiлiктердi күшейту талап етiледi.
Олар егiстiкке берiлетiн әрбiр текшеметр су арқылы өндiрiлетiн
өлшемдi молайту үшiн оны мезгiлiнде және тиiмдi пайдалануды
қамтамасыз ету керек.
Жердi жақсарту жұмыстарын одан әрi дамыту оның агроөнеркәсiп
құрамында алатын орнын көтеру, елiмiздi азық-түлiк және шикi затпен
тиiстi тәртiп бойынша қамтамасыз етудегi маңызының зор екенi
белгiлi.
Жоғарыда аталған кемшiлiктердi жою үшiн әрбiр кеңшар мен
шаруақожалықтары су шаруашылығын басқармасымен келiсiм шарт жасаған,
олардан өздерiне қажеттi су мөлшерiн алып,
оны егiстiкке ысырапсыз жеткiзiп , суару жүйелерiмен суару
жүйелерiмен ондағы имораттарды жұмыс жағдайында ұстап, уақтылы
ағымды жөндеу жұмыстарын, каналдардағы салындылар мен шөп-
шаламдардан тазарту жұмыстарын , каналдардың пайдалы әсер
коэффиценттерiн көтерудi, суармалы жердi жер асты ыза суларының
деңгейiн бақылауды, кешелдерде су ысырабын болдырмауды , жел
эрозиясын сақтау үшiн орман алқаптарын орнатуды, жер бетiн тегiстеудi
шаруашылықта су пайдалану жоспарын түзудi , суды суару алқаптарына
жеткiзудi ұйымдастыру қажет.
Шаруашылықтағы егiстiк алқабын суару су пайдалану жоспары
негiзiнде жүргiзiлуi тиiс. Мiне осы мәселелердiң барлығы дамымалдық
жобада қарастырылады. Суармалы жерлерде өндiрiлетiн ауыл шаруашылық
өнiмiн және оның шығымдылығын арттыру мақсатымен күрделi қаржыны
iрi
Суару аймақтары құрылыстарын салуға шоғырландырып егiстiктiң
бiрсыпыра бөлiгiн суарудың инженерлiк жүйесiне көшiру қолайлы
суару режiмiн қолдану және суармалы егiншiлiк шаруашылығына ғылыми
тұрғыда анықталған жүйенi енгiзу қажет.
БӨЛIМ 1. ТАБИҒИ – ТАРИХИ ЖАҒДАЙЛАРЫ.
1.1. ОРНАЛАСҚАН ЖЕРI.
Жамбыл облысы Қазақыстанның оңтүстiгiнде (420 17 146 000 1) солтүстiк
ендiк 690 061-750 501 шығыс бойша Шу және Талас өзендерiнiң алқабында ,
солтүстiгiнде қырғыз Алатауы жоталары, солтүстiк шығысында Қаратау
жоталары, батысында Шу, Iле таулары орналасқан Солтүстiк жағын
Мойынқұм құмдары мен Бетпақдала шөлейтi орналасқан болыстың аумағы
солтүстiктен оңтүстiкке 400км батыстан шығысқа 500км қашықтықты
құрайды.
Ал жобадағы Кеңес кеңшары облыс орталығы тараз қаласынан
солтүстiгiнде 23км қашықтықта Байзақ ауданының құрамына кiредi.
Аудан орталығынан 11км қашықтықта . Автомобиль жолынан 3,5км қашықтықта
. Халық саны 1235 адам. Бұл кеңшарда 11 шаруа қожалығы орналасқан . Бұл
кеңшарда негiзiнен қызылша көкөнiс және мол азығы ауыспалы егiстiктерi
пайдаланылады.
1.2.. ЖЕР БЕДЕРI.
Облыс аумағы Шу өзенiмен екi бiрдей емес , бөлiктерге
бөлiнген , аз бөлiгi Бетпақдала шөлейттерi және Шу- Iле таулары
арасында орналасса мол бөлiгi Мойынқұм құмдары мен солтүстiгiнде
Қырғыз және Қаратау жоталары орналасқан.
Аумақтың оңтүстiк бөлiгi iншара жер бетiн тегiстеу жұмыстарын
жүргiзудi қажет етiп , кезөкелген ауылшаруашылығы дақылдарын өндiруге
жағдай жасайды.
Жер бетiнiң еңкiсi өте қолайлы және суаруға қажеттi су көздерiнiң
мөлшерi де жеткiлiктi. Топырақ құрамында барлық iс- әрекеттерге
мүмкiндiк бередi. Бұл аумақта бұлақ көздерiнен қаралатын шағын өзендер
жеткiлiктi . Ол өзендер негiзiнен Шу өзенiнiң қосалқы салалары болып,
Шу өзенiнiң су шығынының мол болуына өз үлестерiн қосады.
Жер бедерiнiң әртүрлiгiне жерасты ыза суларында әр түрлi
тереңдiкте жататынына әсерiн тигiзедi, және олардың минералдық
құралдары да әртүрлi болып келедi.
1.3. СУ КӨЗДЕРI.
Облыстық өзендер желiсi аз және бiрқалыпты емес.
Шу, Талас өзендерiнен басқалары майда өзендермен қатар Қар және
бұлақтардан нәр алады.
Шу өзенiнiң ұзындығы облыс көлемiнде шамамен 500км орналасқан.
Көктемгi су тасқынынан соң төменгi сағасында өзеннiң жойылуы мол
көлемде болып, су төмендеген кезде көл шөп өскен байтақты жерлер
қалады.
Облыс көлемiнде Талас өзенiнде көл шығынды. Батыс шекарада Талас
өзенi сулары құмға сiңiп жоғалады. Қаратау тауынан майда Шабақты,
Бүркiттi және Тамды өзендерi бастау алады. Көп өзендерде судың
жылдамдығы өте қатты және қайрандар кездеседi . Бұл аталған
өзендердiң сулары суландыру үшiн пайдаланылады.
Облыс көлемiнде көлдер көп . Олар негiзiнен Шу өзенiнiң төменгi
жағында және Талас өзенiнiң аңғарлары мен Қаратау тауларының арасына
орналасқан. Ең iрiлерi Билiкөл ( тұщы, су бетi 88км2 тереңдiгi 3м және
одан терең ) және Ащыкөл (ащы , бетi 30км2, тереңдiгi 2,5м) Ақкөл
(тұщы, су бетi 30км2, тереңдiгi 2м ) көлдер балыққа өте бай. Кеңес кеңшары
суландыру үшiн суды негiзiнен Қараөзек өзенiнен алады. Өзеннiң шығыны
1-1,2м3с мөлшерiнде судың жылдамдығы 0,7- 1,2 мс кейбiр бөлiктерiнде
2,2мс дейiн жетедi. Өзеннiң судың жылдамдығы жоғары бөлiктерiнде
топырақтың шайылу процестерi байқалады. Сол себептi суармалы алқаптарға
сүйретке салынды. Олардың ағаш кесетiн кездерi болып тұрады. Кеңес
кеңшери бас соғасынан жоғары 1,2км қашықтықта су есептеу бекетi
орналасқан. Қыс айларында судың бетiнде мұз қатпайды, бiрақ өзен
жиектерiнде ажырлар пайда болады. Көктем айларында судың шығыны
2,5мс дейiн көтерiледi.
1.4. ТОПЫРАҚ ЖӘНЕ ӨСIМДIКТЕРІ.
Облыста 1131,1 мыңға жыртуға жарамды жерлер, бiраз бөлiгi тәлiмдi
егiн шаруашылығы үшiн пайдаланылады. Егiн шаруашылығы үшiн
пайдаланылатын топырақ аймақтары :
1. Шу өзенiнiң төменгi соғасы, мұнда сары және шалғынды топырақтар .
2. Талас өзенiнiң орта және төменгi ағысындағы алқапта мұнда сорлы
сары және шалғынды – батпақты топырақтар.
3. Қаратау жоталарының солтүстiк бөлiктерi және бұған жақын
орналасқан биiк ойлы- қырлы алқаптар. Мұнда сары тастақты және
шалғынды сары топырақтар.
4. Тараз маңындағы аз корбанатты егiншiлiкке пайдаланылатын шалғынды
сары топырақтар.
1.5. КЛИМАТЫ.
Облыс климаты тез өзгергiш континентельдi. Көп жерлерде өте қатал
және қысқа мерзiмдi қыс болып келедi , жазы өте құрғақты. Жылдың
орташа температурасы 7-10с, орталық бөлiгiнде 9-10с, таулы аймақтарда
7-8с.
Облыс оңтүстiкте орналасқанына қарамастан қыста кейбiр жағдайларда
өте қатты суықтар болып -40,45с жетуi мүмкiн.
Ең суық ай қаңтарда облыстың оңтүстiгiнде -5с, тан –10с, -12с-
дейiн жетуi мүмкiн ал өте ыстық екi шiлдеде таулы аймақтарда 22с,
мойынқұмда 26с- 27с жетедi.
Жазда кейбiр күндерi температура 45с- қа таулы аймақтарда 40с- қа
дейiн жетедi.
Үсiк көктемде сәуiр айының соңы мен мамыр айының басында
тоқтайды. Кейбiр жылдары 20 жылда бiр рет соңғы үсiк Бурное октябрь
елдi мекенiнде мамыр айының соңында, және 25 жылда 1 рет шiлденiң
онкүндiгiнде байқалған . Осындай қолайсыз жағдайлар жылуды жақсы
көретiн көкөнiстi дақылдардың жетiлуiне мүмкiндiк бермейдi. Қысқы үсiк
қыркүйек айының бiрiншi онкүндiгiнде кейбiр жылдары (20 жылда 1 рет)
тамыз айының екiншi онкүндiгiнде болуы мүмкiн, облыстың көпшiлiк
аудандарында үсiк қыркүйектiң соңында, қазан айының алғашқы күндерiнде
байқалады.
Кесте 1.1.
Ауаның орташа температурасы.
Станция ҚаңтАқпан Наурыз Сәуiр Мамыр маусым
\ атауы ар
I II
га
Qпт Qсүзілуі Qбр Qкөтеріңкі
1.1+1К 0,100 220 13 233 279 0,95
1.1.1-2К 0,800 253 14 267 320 0,95
1.1.2-1К 0,750 229 13 242 240 0,95
1.1.2-2К 0,750 223 13 236 283 0,95
1.1.2-3К 0,750 193 14 207 24 0,95
1.1.2-4К 0,00 264 15 275 330 0,95
1.1.3-4К 0,00 214 14 228 273 0,95
1.1.3-2К 0,800 226 13 239 283 0,95
1.1.3-3-К0,750 271 15 286 331 0,95
1.1.3-4К 0,750 231 14 245 285 0,95
Каналдың брутто су шығыны
Qбр=Qкт+Qсүзілу лс
мұнда: Qсүзілу – сүзілу ең шығыны лс
мұнда: Qкт талаптық каналдан нетте су шығыны лс
l – талаптық каналдан ұзақтығы, км
δ – судың сүзілу пайызы, %
мұнда А және m судың сіңірілуіне байланысты топырағы су сіңіру
кожффициенттері.
кесте 2.5
А және m коэффициенттерінің мөлшері
А Топырақтың су өткізгіштігі
күшті орташа әлсіз
3,4 1,9 0,7
m 05 0,4 0,3
Qбр=220+13=223лс
Qкөтеріңкі=1,2·233=279лс
2.4 Күнтіздделік суару жоспары
Суару ұзақтығы формулармен анықталады:
тәулік [2.12]
мұнда: W – танаптың жер көлемі, га
m – суару нормасы, м3га
Qпт – танаптық каналдың су өткізу мүмкіндігі, лс
тәулік
Суару мерзімінің басым алғашқы танап үшін кесте 2.2-ден аламыз, ал
соның суару ұзақтығына (кесте 2.6) байланысты аламыз, зақтық 3 тәулік,
сонда қызыша үшін басы 5.05-7.05.
Ал екінші қызылшаның танап үшін басы 8.05 соңы суару ұзақтығы 3 тәулік
болғандықтан 10.05 болады.
Сушылар санын табу үшін бір сушының пайдаланатын су мөлшерін табамыз.
формула
2.5. Суару мен өңдеудің жедел жоспары
Күнтізбелік суару жоспары барлық суару мезігіліне жасалатындықтан
дақылдардың судың нақты қажеттілігін анықтай алмайды. Сол себепті су
пайдалану жоспарын түзген кезде суару мен өңдеудің жедел жоспарын қосымша
түзу қажет. Бұл жоспар суару жүйесін жөнге келтіру үшін 10-15 күнге
жасайды. Оны жасау үшін 2-4 тәулік аралығында суарылайды танаптарды
қабылдайды. Бұл танаптарды қабылдағанда оларды суару мен суарғаннан соңғы
өңдеулермен байланыстыру қажет. Өңдеуді суарғаннан соң 2-3 тәуліктен келіп
жердің ылғалдығына байланысты жүргізу қажет. Бұл жобада (жоспар), мысал
үшін төртінші танап алынған.
Тракторлар саны оалрдың еңбек өнімділігіне байланысты қабылданады.
Орташа еңбек өнімділігі 10-15 га көлемінде қабылданады. Тракторлардың
жұмысын 1-2 аусымды етіп қабылдау қажет (күндізгі мезгілде).
2.6. Суаруға дайындау және ұйымдастыру
Суды пайдалану жоспарын іске асырудың негізгі кепілі – жерді суаруға
дұрыс және толық дайындау болып саналады.
Жылсайын суарылатын жерді дақылдарды егістен бұрын тармалап немесе жер
тегістегіш машиналармен адыр-бұдыр жерлерді тегістеп өту қажет.
Аталатын дақылдар үшін атыздар суарудан 1-2 тәулік бұрын қозу қажет, ал
дәнді дақылдармен шөпті өсімдіктерді суару үшін атыздар егін егу кезінде
жүргізіледі.
Атыздардың тереңдігі бірінші суарылымда 18см-ден кем емес, ал келесі
суарылымда 20-29 см тереңдікте тарту қажет.
Суармалы жерлерді суаруға дайындау үшін жүргізілетін жұмыстар:
-суармалы танаптарда жер бетін тегістеу;
-уақытша тілінетін құлақтарды жер бетін суару атыздарын тілу;
-суару жабдықтарын дайындау және оларды орналастыру;
-каналдарды
-гидротехникалық ғимараттарды жөндеу.
Суару жұмыстарын астамасы бұрын, егер суармалы жер көлемі мол болса,
оларды бригадаларға бөліп оның жауапты адамдарын бөліп белгілеу қажет.
Бригадир суыларды бөледі, оларды суаратын танаптармен таныстырады, сулы
ағашы белгілейді.
2.7. Суару кезіндегі еңбек өнімділігін арттыру шаралары
Суармалы жерді уақытылы суару мен оның жоғары саналы жүргізілуі
шаруашылықта суару жұмыстарын ұйымдасыруға байланысты болады.
Суару жұмыстары білікті сушының басқаруымен жүргізілетін 3-5 адамнан
тұратын сушылар бригадасының қатынасуымен жүргізіледі. Суару екі ауысымда
жүргізіледі. Бас білікті сумен екі аусымда да суарудың саплы жүргізілуін
қамтамасыз етеді.
Суару үшін көп еңбек ету қажет. Суарылатын егістікте суару жабдықтары
болмаған жағдайда атызбен суару кезінде сушының еңбек өнімділігі бр аусымды
1га-дан аспайды, ал алғашқы суару кезінде небәрі 0,3-0,5га болуы мүмкін.
Сушының еңбек өнімділігі ең алдымен жер бетінің тегістігінен және
уақытша оқ-арықтар мен атыздардың қажетті жабдықтармен қамтамасыз етілуіне
байланысты. Суару жабдықтары сушылардың еңбегін жеңілдету мен қатар
суармалы егістікке суды бірқалыпты тарату үшін және суды үнемді пайдалануға
сонымен қатар суару техникасының жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Егер суару кезінде атыздарын суару түтікшелерімен, қолқандарен
сарандармен қамтамасыз етсе тәжірибелі сушының еңбек өнімділігі 2-3га дейін
көтерілуі мүмкін.
Уақытша каналдарда атыздарға суды қатты және тілгіш көмегімен
жіберуге болады. Атыздарға су жберетін сифонмен ұзындығы 80-125см
мөлшерінде болады.
Сироннан су жіберу мүмкіндігін кесте арқылы анықтауға болады.
Сифонның диаметрімен тегеуріш байланысты су жіберу мүмкіндігі
ТегеуіТүтікшенің диаметрі және материалы, см
ріні,
СМ
полиэтилен темір озинналы
2 3
1 Мәдени егістік, жоғары өнім жақын суару 2,2+2,0
техникасы
2 Орташа өнімді мәдени егістік орташа 2,0+1,8
суару техникасы
3 Төмен өнімді егістік алқабы нашар суару 1,8+1,4
техникасы
көктемгі (МкҚ 100-200мга Мк=150мга
жазғы (Мк) 300-500мга Мк=400мга
күзгі (Мк) 200-400мга Мк=300мга
4. Тереңге яғни кету
көктемгі 100-300мга qk=200мга
жазғы 200-400мга qk=300мга
күзгі 600-800мга qk=700мга
Сонда жалпышығыс баптары
P=E+r+m g
P=181+1364+150+200=1895мга
Егер кіріс пен шығыс баптарының айырмашылығы оң болса, онда жер асты
изо суларының деңейі көтеріледі, ал теріс болса төмендейді.
R=П Р мга
R=924+1875=-971мга
Жерасты ыза суларының көтерілуі немесе төмендеуі мөлшерін анықтау.
мұнда – топырақтың қайтарымы (γ=25-35)%
Кесте 3.2.
Су мелиоративтік тепе-теңдік тізімі
Тепе-теңдік бптары Көктемгі Жазғы Күзгі Барлығы
(ІІІ-V) (VI-IX) қысқы
(X-II)
Кіріс бастапры мга
Табиғи жауын-шашын 389 287 347 1033
Суармалау суы 465 393 443 1301
Суару жүйесіндегі 70 48 62 180
судың сүзілуі
Барлығы 824 738 852 2514
Шығыс баптары
Жауындыкүндердегі 181 163 175 519
жер беті булануы
Суармалы жердің 1364 1271 1304 3939
бетінен булануы мен
трансмирациясы
150 400 300 850
Телеуге яғни кету 200 300 700 1200
Барлығы 1895 2134 2479 6508
Су тепе-теңдігі tr -971 -1396 -1627 -3994
Су деңгейінің -0,323 -0,465 -0,342 -1,330
есептік өзгеруі (4)м
Кәріз қажет емес
3.3. Суармалы жердің мелиоративтік жағдайын бақылау
суармалы жерді пайдалану басқармасының негізгі міндетін бақылау жердің
мемориалтивтік жағдайы. Бұл бақылау жер асту изосуларының деңгейін реимін
өзгеруін гидрометриялық қызметті, кәрізді және тастанды сулардың есебін алу
топырақтағы тұздың мөлшерін анықтау болып есептеледі. Оны бақылау үшін
суландыру жүйесін пайдалану ұйымында арнайы меморативті қызмет тобын
құрады. Жер асты изосуларын бақылау егер олар 4-5 м тереңдіктен аз болса
жүргізіледі.
Суландыру жүйесінің тармақталған ұңғымалар желілері бақылау болуы
тиіс. Ол үшін ара қашықтығы 6-5км егін тұстамалар орналастырылады. Ол
тұстамаларға 1-1,5км қашықтықта ұңғымалар тұрғызылады. Ұңғымалар нивенирлік
жүріспен байланыстырылады. Тұстамаларға нивелирлік жүріспен шаруашылықтағы
бақылау бекеттері де байланыстырылуы қажет. Ал нивелирлік жүрістер нақты
ренерлермен байланысады.
Жылына үш рет өсімдіктің өсін өсу суарылымының алдында жазда және
барлық суарулар аяқталған соң жер асты ыза суларының спасын тексеріп
химиялық талдау жсалады. Талдауды сынамалар бойынша жүргізеді. Сыналар
суару суы және коллекторлық кәріз сулары бойынша алынады.
Жер асты ыза суларының минералдануы мына кесте бойынша жүргізіледі.
1гс-ге дейін 1-3, 3-5. 5-10 аралығында және 10гл-ден астам.
Жылына екі рет (көктем, күз) суландыру жүйесінің басқармасы
бақылаулардың негізінеде жерасты ыза суларының орналасу және топырақ
картасын масштаб 1:5000, 1:10000, 1:25000 жасайды. Картада су деңгейінің 1м-
ге дейінгі 1-15, 1,5-2, 2-2,5, 2,5-3, 3-4 метрлік аймақтарға бөлінеді.
Бақылау ұңғымаларын құбырлармен бектеді, ол құбыр бетінен 0,5-0,7м
биіктікте жер үсті суларының құбырға құйылмауы үшін орнатылады.
Бөлім 4. Суару жүйесіндегі каналдар мен имараттарды пайдалану.
4.1. Жүйедегі каналдарды пайдалану.
Каналдардың бірігуін және каналдарда апаттық жағдайларды болдырмау үшін
ұдайы бақылау жүргізу қажет. Бақылаудың қорытындысы арнайы журналға жазылып
отырады. Ол журнал каналдың жұмыс істеуіне жауапты адамда болуы тиіс.
Егер канал биік төгінді жерде, қия- қабақты немесе топырақ төгіндісі
болатын жерлерде жүргізілген болса бақылау жоғары дәрежеде жүргізілуі тиіс.
Каналдарда суды толтыру немесе каналдағы суды босату судың мөлшеріне
байланысты өте жоғары сақтықпен жүргізілуі тиіс. Каналдағы судың шығынын
көбейту немесе азайту су шығынының өзгеруіне байланысты ең кемі екі
сағаттың арасында жүргізіледі. Судың деңгейін жылдам көтеру немесе азайту
каналдың еңкіс беткейінде апатты өзгерістің болуына соқтыруы мүмкін.
Каналдың бірінші жылы жұмыс істеу кезінде көтеріңкі су жіберуге болмайды.
Каналды пайдалану мына шарттарға негізделуі тиіс:
- каналдар жобалық су шығынын өткізуі тиіс;
- каналдағы судың сузілуі белгіленген мөлшерден аспауы тиіс;
- кнаналдардың салындылармен толмауы, бнткейлердің шайылмауы, шөп-
шаламдардың өспеуі тиіс;
- каналдың еңкісінің есептік мөлшерде болуы тиіс;
- каналдағы судың сузілуін бақылау өлшеуіштері немесе арнайы
есептеулер арқылы анықтайды, каналдардың пайдалы әсер
коэффициенттері белгілі мөлшерде болуы тиіс;
- шаруашылық ішкі каналдардың ПӘК-0,81;
- шаруашылық каналдарда -0,80;
- суару жүйесінде -0,65-0,70.
Суару жұмыстары басталмай тұрып каналдарды тексеру қажет. Тексеру
кезінде каналдардағы жөндеу жұмыстарының көлемі, бөгеттердің жағдайы,
лайлығы анықталады.
Каналдарда шөп-шаламдар өсіп кеткен жағдайда қолмен немесе арнайы шөп
шабатын машиналардың көмегімен тазалауы тиіс.
Каналдарға бақылау көктемгі тасқын суларының жіберілуі кезінде басты
назарда болуы керек. Бақылау тәулік бойынша жүргізіліп өте қауіпті жерлерде
қорғау ісі ұйымдастырылуы тиіс.
2. Жүйелік гидротехникалық имараттарды пайдалану.
Жүйелік имораттар суару жүйесіндегі аса маңызды жабдықтар болып
есептеледі. Олар каналдардан бірге бас сағадан бастап соңғы суару
танаптарына дейін суды жеткізуге қатысады.
Барлық жүйелік имораттарды су жіберуге дейін бұзылған жерлерін жөндеп
жұмыстық қалыпқа келтіріледі.
Жүйелік жұмыстарға жататындар:
-акведук тарнау;
-дюкерлер;
-құбырлар;
-тезағарлар.
Имораттарды тексеруге бақылағанда анықталатын істер:
-бетон және темір бетон имораттардың беттерінде сызаттардың болуын;
-арматуралардың ашылмауын және құрылыс жіктерінің ашылмауын;
-метал құрылымдардағы жағдайы, метал және ағаш құрылымдардың тоғысқан
жағдайы;
-жапқыштардағы тығыздағыштардан өтетін су мөлшері.
Дюкерден су жібергенде суды көп мөлшерде жібермей баяу көбейтіп отыру
қажет. Егер су мөлшерін бірден көп мөлшерде жіберсе гидравликалық соққы
пайда болып имораттардың зақымдануына соқтырады. Дюкердің тесігі түрлі
қоқыстардан тазартылып тұруы қажет. Аса назар дюкердің жоғары бьефі мен
каналдың қосылатын жеріне аударылуы тиіс. өйткені ол жерде топырақ шайылып,
дюкердің басындағы құбырдың ашылып қалуы мүмкін. Дюкердің ашық құбырларын
уақытылы сырлап тұрады. Суару жұмыстары тоқтатылып тұрған соң дюкердің
төменгі қабатында қалған суды арнайы су ағызатын шүмек арқылы ағызып,
дюкерді судан босатады.
Тарнау арқылы су жібергенде су кірер және шығар жерінде шайылу
процесінің болмауын қадағалау керек. Тарнаудың бүткіл бойында судың ағыс
жылдамдығы бірқалыпты болуы тиіс. Кіре беріс пайда болып сукірімі
байқалады. Соның салдарынан топырақтың шайылуы мүмкін.
Тарнаудың ұзына бойында судың сүзілуі немесе ағуы болмауы қажет.
Тіреуіштердің жақсы жағдайда болуы қажет.
Құбырлар мен тезағызғыштар су кірер және шығар жерлерін баса бақылауға
алады. Сүйеу қабырғаларының беріктігіне назар аударады.
Барлық имораттар су өлшегіш құрылғылары мен қамтамасыз етіледі, ал
жоғарыдағы бьевке су өлшегіш тақтайша орналастырылады.
Алғаш су жібергенде жапқыштарды толық ашып, төменгі бьевке су деңгейі
бір қалыпқа келген соң жапқыштармен судың деңгейін реттейді. Қоқыс ұстағыш
торларды тазалап тұрады, өйткені қоқыстардың әсерінен қапталып қалуы
мүмкін. Нивелирдің көмегімен имораттардың негізгі бөліктерінің шөгуін
бақылайды. Жапқышдарда жұмыс істеу арнайы адамдарға жүктеледі. Бөгде
адамдардың жапқыштарды қалаған кезде бұоһрмауы үшін басқару кілттерін алып
қою қажет, ал егер алынбайтын болса құлыптап қояды.
3. Бас сағаны пайдалану.
Бас саға суландыру су көзінен түзілген ішкі шаруашылық су пайдалану
жоспары негізінде бас каналға суды жіберу үшін пайдаланылады.
Бас сағаның гидротехникалық кешені құрамына бөгет және бас реттегіштен
басқа түзеткіш имораттар қорғаушы бөгеттері, суқашыртқылар сонымен қатар
тұндырмалар мен басқа да салындылармен күресетін имораттар.
Бас сағаның аймағында орналасатындар:
1. өзен кесіндісі;
2. бас каналға су өтуді қамтамасыз ететін имораттар;
3. жүйеге тсалындылардың су шығынын есептейтін гидрометриялық бекетке
дейінгі бас каналдың бас сағасындағы басқа да имораттар.
4. көмекші құралдар келу-кету жолдары , байланыс, тұрғын және қызмет
үйлері, материалдық қоймалар , геодезиялық белгілер және бақылау-
өлшеу құралдары.
Бас сағаны құтқару және өртке қарсы құралдармен қамтамасыз етілуі тиіс.
Түнгі мезгілде бас саға міндетті түрде жарықтандырылады. Бас сағаны үнемі
қорғаудан басқа түнгі мезгілде қауіпті жерлерде тәуліктік кезекшілік
ұйымдастырылады. әр иморатқа арнайы пайдалану нұсқауы беріліп, имораттарды
пайдалану сол нұсқаулар негізінде жүргізіледі.
Бас сағадан сақталатын техникалық құжаттар:
1. Бас сағаны пайдалану нұсқауы;
2. бас сағаның 1:500 және 1:1000 масштабтағы сызбасы. Бұл сызбада бас
сағаның бөлігіне кіретін барлық имораттар, құрылымдар, геодезиялық
белгілердің құрылымдары мен желілері:
3. участоктың техникалық құжаттары;
4. имораттардың орындалу сызбалары;
5. каналдардың өзен бөлігінің бойлай кесінділері;
6. жүйеге берілетін суды бөлу кестесі;
7. геодезиялық тірек белгілері;
8. участокқа жүргізілетін жөндеу- құрылыс жұмыстарының журналы.
4. Жолдарды, байланыс құралдарын пайдалану.
Жолдар суармалы жерлерде танаптың және пайдалану жолдары болып
бөлінеді. Ал пайдалану жолдарының ені 3,5-5 м болады да қиыршық тас немесе
асфальт төселінеді. Бұл жолдар барша каналдардың бойында орналасқан
имораттарды бақылау үшін онда жөндеу жұмыстарын жүргізуге пайдаланылады.
Егер каналдарда судың өтімі көп болса, бұл каналдарды да жол есебінде
пайдалануға болады. Бірақ бұл жобада каналдар тым аз мөлшерде су шығынын
жіберетін болғандықтан жол есебінде пайдаланылмайды.
Жолды пайдалану кезінде жол бетінің тегіс болуын қамтамасыз ету қажет.
Канал бойында бөгет жол есебінде пайдаланылған кезде, оның бетінде ойшықтар
мен шұңқырлар болмауын қадағалайды. Жыл сайын нивелирлік түсірулер
жүргізіліп, бөгеттер деңгейлерін анықтайды.
Мотоцикл, велосипед немесе ат көлігін пайдаланғанда ені 5 м жолдар
пайдаланылады.
Суландыру жүйесі басқармасы және учаскілер мен тораптармен байланыс
жасау үшін сымтетік желілерін коммутаторлық жүйелерді және селекторлық
қондырғыларды пайдаланады. Байланыс нүктелерін суландыру жүйесінің
басқармасы барша әкімшілік бөлімдерінде бас сағамен су бөлу тораптарымен,
насос сорғыларымен, су қоймаларымен, ірі имораттармен негізгі
гидрометриялық бекеттермен байланыс жасау үшін орнатады.
Байланыс үшін автокөліктер, мотоциклді пайдалану нысандары шашыраңқы
роналасқанда нысандардың маңызы шамалы болғанда және ақпараттар аз мөлшерде
берілген жағдайда пайдаланылады.
Почта, телеграф байланысы түрлі ақпараттардың мол көлемде берілгенінде
бас мекемелерге дәйектемелер жиі хабарлағанда пайдаланылады. Бұл үшін
жақын орналасқан байланыс бөлімшелерінде арнайы есеп ашылып сол есеп арқылы
байланыс жүргізіледі.
Суару жүйелерінде байланыс түрлерін толық пайдалану үшін арнайы бақылау
жұмыстары жүргізіледі.
4.5. Гидрометриялық құрылғыларды пайдалану.
Гидрометриялық құрылғылар мен ғимараттар су шығынын өлшеу үшін
пайдаланады. Оларды пайдалану кезінде, ол құрылғылардың толық жұмыс істеуін
қадағалап, уақытылы жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Арналық гидрометриялық бекеттерде судың өтісін нақты, дұрыс өлшеу үшін,
түзу участокты пайдаланып ол жердегі судың ағысының бір қалыпты болуын және
ағыс тереңдігінің біркелкі болуын қамтамасыз ете отырып, ол жердің таза
болуын, яғни шөп- шаламдардың және каналдың табанында салындылардың
болмауын қадағалайды.
Гидрометриялық бекеттерді пайдалану кезінде өлшегіш тақтайшаларының
орналасуын, өлшегіш құралдарының жағдайы, жапқыштардың бекемдігі қамтамасыз
етіледі. Метал бөлшектерін үнемі сырланып бұрандалары майланады.
Су өлшегіш аспаптардың механизмдеріне шаң- тозаң отырмауын қадағалайды.
Су өлшегіш құралдарын жылына үш рет көктемде тасқын сулардың өтері
алдында, су тасқындары өткен соң. Үшінші күзде, қысқы күзде барлық
имораттар әсіресе құбырлар судан босатылады. Өлшегіш аспаптар ашылып,
тазаланып құрғақ жерде сақтау үшін қойылады.
6. Имораттар мен каналдарды қыста ұстау.
Қысқы мезгілде каналдар мен суармаландыру жүргізу үшін бау мен орман
алқабын суаруға, елді- мекендерге су жеткізуге және өнеркәсіп мекемелеріне
беріледі.
Каналдарды қыста пайдаланудың және (шаю суармаларын) өзіндік
ерекшеліктері бар. Атап айтқанда анжир және мұзбен күресу.
Анжыр- түптік мұздың түрі. Ол өзенде мұздық судың мұздануынан мұз
құрсауы алдында мұз қабыршағы болмай тұрғанда пайда болады. Анжир өзен
түбінен ажырап ағынмен бірге су бетінде жылжып отырады. Анжирлар тік
бұрылыстар мен судың жылдамдығы төмен аймақтарда іркілік сеңнің қапталуы
пайда болады.
Сең жүрген кезде мұз каналдардың және имораттардың еңкісінің беткейін
залалсыздандырып істен шығарады. Сондықтан алдын- ала арнайы шаралар
жүргізіліп каналдардың залалсыздандырмауын қамтамасыз етеді.
Өзендерде анжырлар пайда болғанда оның реттегіш бас иморатқа жетпеуіне
арнайы шаралар жүргізіледі. Ол:
а) бас сағаның жоғарғы беьфінде пайда болған мол мөлшердегі анжырларды
жинақтау (аккумулирование) ;
ә) жоғары бьефке мұз құрсауында жасанды орлар қазу. Орлар арқылы
анжырлар су бетіне қалқыштағыш жасанды тесіктер арқылы ағып өтеді;
б) су қабылдағыш алғы камерада каналға анжырлардың өтпеуін қамтамасыз
ететін және оларды қашыртқы тесіктерге бағыттайтын анжыр қайтарғыш
қабырғалар орнату;
в) төменгі бьевке өзен бойымен анжирды жеткізу.
Каналдарда анжирдыдың пайда болмауышы үшін мұз құрсауының пайда
болуына жағдай жасайды.
Қыста жұмыс істейтін суландыру және суармалау жерлерінде тасмалаушы
имораттар орнатады және каналдарда судың ағыс жылдамдығын азайтады (0,5-
0,6мc) жылдамдық азайғандықтан мұз құрсауы пайда болады.
7. Орман алқаптары.
Гидромелиоративтік жүйеде орман алқабының маңызы өте жоғары, ол:
1. микроклиматты және гидрологиялық режимді жақсартады;
2. суару нормасын азайтады және өнімнің жоғары болуына әсер етеді;
3. су қоймаларының жағалауларын зақымданудан сақтайды;
4. су бетінің сулануынан сақтайды;
5. санитарлық- гигиеналық маңызы зор;
6. жер асты ыза суының төмендеуіне;
7. егістік алқабын жел эрозиясынан сақтайды.
Гидромелиоративтік жүйеде орман алқабының орналасуы:
а) тұрақты каналдардың су қашыртқы және кәріздік каналдардың бойында;
ә) су қоймаларының жағалауларында;
б) танаптардың айналасында;
в) жол бойында, елді- мекенде когалдандыру мақсатында.
Егер каналдар механизмдердің көмегімен тазаланатын болса, онда орман
алқабы каналдардың бір жағында орналасады, ал екінші жағында механизмдер
қозғалу үшін жол жасалады.
Егер каналдың табаны мен беткейлерінде шөп- шаламдар мол өсетін болса,
онда ағаштың бұтақтарының кең жайылған түрлерін пайдаланады. өйткені ол
бұтақтар каналдарды көлеңкелеп шөп-шаламдардың аз өсуіне ықпал етеді.
Шаруашылық танаптың және каналдардың1-3 қатарлы, ені 3-5 м етіп орман
алқабын орнатады.
Егер шаруашылық танаптың, каналдар бойына 2-3 қатарлы, ені 4-6 етіп
қабылдайды.
Орман алқаптары үшін суару нормалары 500-900 м³га көлемінде
қабылданады. Бірінші жылы 5-10, екінші жылы 4-8, үшінші жылы 3-6, төртінші
жылы 3-5, ал қалған жылдары 2-4 рет суғарылады. Суару үшін терең атыздар
тереңдігі 30-40 см, жоғары бетінің ені 60-80 см етіп алады.
8. Каналдар мен имораттарды қорғау, бақылау.
Ішкі шаруашылық каналдар мен имораттарды қорғауды шаруашылықтың өзі
атқарады.
Гидротехникалық имораттарда жапқыштардышыр әрекеттеу белгілі адамға
жүктеледі. Ол жұмысты атқаруға арнайы рұқсат қағазы болуы тиіс. Егер басқа
адам шыр әрекеттеу жұмысын атқаратын болса, онда оның жанында су шаруашылық
басқармасының сенімді адамы болуы керек.
Барша имораттар мен каналдардың бөліктеріне, егер ол аймаққа бөгде
адамдардың кіруіне рұқсат болмаса арнайы ескерту белгілері қойылады немесе
қоршалып бақылау жүргізеді.
Имораттардың бөліктерінің отыруы мен нысанын өзгертуін бетон және
темір бетон имораттар мен қапталдарды нығайту бекеттерінде сызаттардың
пайда болуын және тесіктердің жағдайы, қаптаулар жасалған жер имораттардың
жағдайлары, топырақтардың отыруын, лай суымен ісінуін, кәріздік құрылымның
жұмысын.
Жел толқындарын: жауын шашын жағдайын, имораттарға кететін мұздың
әсерін.
Каналдар мен имораттарды бақылау сырттай қорғау қараумен немесе
аспаптармен өлшеумен жүргізіледі.
Бақылау кезінде имораттарда болатын қауіпті жағдайларды су жіберу
кезінде кезінде кездесетін гидравликалық саңғылардың әсерін жжол әсерінен
болатын эрозияны, имораттардың бөліктерінің нысанын өзгертуін, сүзілу
процестерінің жағдайын анықтайды.
Бақылау қорытындылары арнайы журналға жазылып отырады.
Бөлім 5. Суару жүйесіндегі жөндеу жұмыстары .
5.1. Жөндеулердің жіктелуі.
Суару жүйесінің бір қалыпты және ұзақ мерзімде жұмыс істеуі жүйедегі
барлық камалдарды және имараттарды жүйелік қалыпта ұстау. Усақтыларды
кіру мен бақылауға байланысты.
Жүйелі дұрыс техникалық пайдалану жүйедегі анайттардың бояыш, жүйенің
тоқтап қалмауын имараттар мен құрылғылардың кейбір бөліктерін ауыстыруға
кететін күрделі қаржының азайтуына әсер етеді.
Жөндеудің үш түрі болады-анаттығ ағымды, күрделі анатты жөндеу
суландыру жүйесінде каналдар мен ондағы имораттардың анатқа ұшырауы
салдырынан жүргізіледі.
Ағымды жөндеу әр жыл сайын жүргізіледі.Оны жүргізу үшін күрделі
техникалық шаралар қажет етілмейді,көп қаржы жұмсалады, әрі имараттың
құрылысына өзгеріс енгізілмейді.
Күрделі жөндеу октын –оқтын жүргізіледі. Имараттардың кейбір
бөліктерінде және құрылымында штарттардың өзгерістер болуы мүмкін.
Ағымды жөндеуде жататындар: тұндырмаларды, су қабылдағыштардың және
камалдарды салындылар мен шөп-шаландардан тазарту, бөліктерді биіктеу және
кеңесту темекі тазалау топырақтардың сырғуымен жылжуын ретке келтіру.
Ағымды жөндеу өз кезегінде сақтандыру жөндеуге бөлінеді. Сақтандыру
жөндеу пайдалану қызметкерінің мүмкін болатын заладарын жөндеуде жүргізетін
жұмыстарын айтады.
Сақтандыру жөндеу жұмыстарына жататындар. Бөгекттердегі жер қозғыш
жәндіктердің жасаған індерін қалпына келтіру терең қазында жүргілген
камалдарды жиектерін тазаалу; имараттардың жиегіндегі мұздарды тазалау;
тарту, қысқа мезгілде кәріздік құрылымдарды жылыту .т.т.б.
Күрделі жөндеуге жататындар каналдардағы ірі сырғуларды және
бөгетткердің төменгі иелегіндегі сүзілуді құрту, каманлдардағы қасиеттердің
бұзуылын жөнге келтіру, ескерген құрылымдаржы жаңа мүмкіндігінге бекелі
болатын түрлеріне ауыстыру, имараттардың жаңа түрлері қондыру т.т.б.
Анатты жөндеу оқыс оқиғаларға (сел тасқышы, мұздың қатуы т.б.) суару
жүйесін пайдалану кезінде техникалық қателіктер жіберуге байланысты және
табиғат апаттарына байланысты болатын өзгерістерге сәйкес жүргізіледі.
Жалпы, гидромеларативтік жүйеде имараттардың зақымдануы имараттарды
дұрыс пайдаланбаудың әсерінен болатындығын шындық. Егер импараттардың дұрыс
пайдаланса олардың іске жарамай қалуы сирек кездеседі.
Кейде жүйелердегі имараттардың пайдалануға болмайтын кездерді табиғи
әрекеттерге де байланысты болуы мүмкін. Оған себеп болатын климаттың
гидролигиялық т.б. әсерлері болуы мүмкін.
5.2. Топырақ имараттарды жөндеу.
Қарастырылып отырған дипломдық жобада негізінен каналдар тек топырақты
жерлерден өететіндіктен имараттарды жөндеу жұмыстары негізінен топыраққа
байланысты болады. Сол себепті топырақ имараттарын жөндеуге көңіл бөлінеді.
Топырақ имараттарда болатын жөндеу жұмыстары.
А) Топырақ бетіндегі жарықшақтары;
ә) жер қозғыш жәндіктердің іздері
б) топырақтың сырғуы
г) топырақтың сырғуы
д) бөгеттің қыры арқылы судың асуы
ж) канал арнасымен жайылуы.
5.2.1. Топырақ бетіндегі жарықшақтар
Топырақ бетіндегі жарнақшақтар топырақтарың біркелкі шөкиеуінен көбіне
қатуынан т.б. есептерге байланысы болады. Тесін өтнейтін көлденең
жарықшақтарды бекіту үшін, жарнашақтарды тазалан, жарнашақтарға төгінді
жасалған топырақтың немесе ерітіндісін құяды.
Тесиелі жарықшақтарды жөндеу қиындау, әрі қауіпті болады. тесиелі
жарықтақтарды жөндеу үшін жарнақшаққа көлденең әр 2-3 м сайын құммен
орналастырылады. Құмды орналастыру үшін жарыққа көлденең ұзындығы 1-1,5
тереңдегі 03 -0,5 м өр қазады.
Орға бөгет қандай топырақтан тұрғызылса сондай топырақтан топырақ
төгеді. Төккен кезде белгілі қабатта (0,15-0,20м) ылғалдандырады және
тандайды.
Жер қозғыш жәндіктердің індерін сырт көзбен көріп жөндеуге кіріседі
індер әрдайым су деңгейінен жоғары орналасады. Су деңгейі жоғарлаған
жағдайда олар өте қауіпті болады індерді жөндеу үшін топырақ ерітіндісіне
цемент қосын, қысымның көмігімен ігне ерітіндіні енгізеді. Бұл жағдайдың
болмауы үшін қозғыш жәндіктермен күрес жүргізу қажет.
Төгіндінің төменгі беткінің топырағының сырғы сүзілу арығыынң
салдарынан болады. Оны болдырмау үшін төгіндінің жоғарғы беткейіне сүзілуге
қарсы қалқа орнатын, жергілікті топырақты төгіндіге қосымша топырақ төгін
төгіндінің пішінің өзгеретеді.
Төгіндінің немесе қозылуының беткілеріндегі топырақтың жылжыуы кейде
су деңгенінің келетін төмендеуі де әсер етеді. Сол себепті судың деңгейін
төмендету немесе жоғарлату бояу жүргізу қажет.
Бөгеттің және каналдың жолдарымен бөгетерінде беткейлердің заңымдамуы
түрлі себептерге байланысты болады. табанымен беткейлеріндегі шөгу (
жылжыма) судың деңгейінің кенет төмендеуі, жарық шартармен жіктері арқылы
атқарылған жұмыстардың санасыз орныдалуына байланысты топырақтың шығуы
қамтау астынан суға койған топырақтың түсуі т.б.
Бекіту мен қамтамасыздың заңқымдауы кезінде алдымен олардың
зақымдаудың себептері анықтау қажет. Топырақтың ісінуі топырақтың
қуыстарындағы судың суыныынң және салдаынан көлемінің ұлғаюя себебпті
болады. топырақта суынуына және одан соң еруіне байланысын жарнашақтар
пайда болады. Топырақ ісіуіне байланысты бөгетшенің қамтаулары мен
бекітулері заңында қояды. Егер қыс айларында жүйе су беру тоқтатылған
болса, ода топырақта ісіну болса қоймайды. Мұндай жағдайда жөндеу үшін
бөгетшенін төменгі су өткізгіш бөлігіне қосымша топырақ төгеді.
Бөгеттің жолының қыры арқылы судың асын астын каналдан су шығының
кенет көбетц каналдың кентелуі немесе бөгетшенің шегуіне байланысты болады.
Мұндай жағдайдың болу қаупі туған жағдайда бөгеймелі немесе жолда
ұзынша қалқа топырақта салын, қала биіктерді, егер қам болмаса топырақпен
биіктетеді.
Канал бөгетшелері және қорғағыш жолдар арқылы судың сүзілуі
топырақтың бір келкі шөкнеуіне байланысты пайда болатын жарықшақтардың
қатты аяздың топырақ қозғыш жәндіктерінің пайда болу және топырақты санасыз
талтаудың салдарынан болады.
Сүзілген су майлы болса, ол өте қауіпті майлы су сүзілгенде топырақ
бөлшектері де сүзілді деген сөз.Мұндай жағдайда майлы су шыққан жерді
тазалған ол жерге қиыршина құмды қосымша төгеді, немесе кері сүзгі
орнатады. Бұл шаран жүргізгенде топырақ бөлшектерінің шығуы және сүзілудің
азайтады.
Сүзілген суды тоқтау үшін жоғарғы беттің беткіне топырақ төгін
жарнашақтарды бекітеді. Егер судың сүзілуі тоқталтылмайтын болса,
кемалдардың су беруді тоқтатын шайылатын жердегі жарықшақтарды тышқан
іздерін бекітеді.
Кешел арасыынң шайылуы, әсіресе каналдардың төгінді жартылай төгінді
немесе қия бетте орнатылған аймақтарында өте қауіпті.
Каналдаржың шайылуы әсіресе көтерінкі су шығынмен өткізген кезде
болады, жаңа каналдарда жөн су шығының жіберу де қауіпті.
Академик Н.А. Жаривтың ұсынысы бойынша каналдарды толтыру уақыты мына
формауламен анықталады.
тәулің [5.1]
Мұнда h- каналдың толығына тереңдігі
k – топырақтың сүзілу коэффиценті м тәулік
тәулік
Мұнда топырақ төгілген аймақтағы, төгіндінің орташа биіктігі.
l- каналдың ұзындығы км
5.3 Салындылардың тазалау
Салымдылардың түрлері өте көп: салындысы: сүйретіне салындылар, түртік
салындылар, арнадан тыс салындылар арна қалыпастыратын салымдылар.
Бұл салындылардың ішінде суармалау жүйесіне түсетін салынды –сүйрете
салынды, ол түртік салындыдар бас сағада және бас каналды басым бөлігінде
тұрақтайды,, суармалау жүйесіне түсетін сан жетпейді. Өйткені олар ірі
бөлшектегі тұрады. Салындылар канал түбіне тұрақтап, каналдың пінішің
өзгеруіне, есепші су шығынның өткізбейді, есепті мөлшерден аз өтеді. Сол
себепті каналдардың, бас соғаларды шөккем салындылардан тазалам түру қажет.
Салындылардың мөлшері әр аймақта әр түрлі болып келеді. Топырақ
салын бөлігінде аймақта мал мөлшерде болады. Яғни аз мөлшерде тұрақтайтын
аймақтан тазалау жұмыстары бірнеше желде бір-ақ рет тазаланады. Амудария
өзенінен су алатын каналдарды жылына 2-3 рет тазалау қажет.
Гидромеморативтік жүйелерде каналды салындылардан тазалау жыл сайын
күз айларында кейде ерте көктемде суар жұмыстары басталғанға дейін тазалап
бітіру қажет.
Тазалау қолмен немесе канал тазалғыш машиналардың көмегімен
жүргізіледі. Дегенмен қазіргі кезде тазалау жұмысынның 70-75 %
механизмдермен тазаланады.
Қолмен тазалау каналдардың екі желегінде ағаштар отырғызылып,
механизмдердің таяп келуіне мүкмін болмаған жағдайда жүргізіледі.Каналдарды
қолмен тазалауға ағарту жүйесіндегі су пайдаланушылардың пайдаланады.
Қолмен тазалаған кезде еңбек өнімділігі 2-4 м адам мөлшерінде,яғни
механизммен тазалағандығыдан 8-10 есе аз. Құбырларды салындылардан тазалау
үшін арнайы үшін пайдаланылады.
Салындылардан тазалау үшін пайдаланылады. ЭМ-152, ЭМ -202; Э-352; Э-
340; Э-653; Э-157; Эксватторлар латын механизмдері экскаваторлар бір шешім
Р-Н-90м шөптеріннің сиымдылығы ;и 0,35-0,5 0,65; 0,75; 0,8; 10м Ал егер
каналдардың тобының ені 0,6м –ден жоғары. Тереңдігі 1,5-мге денін болса көп
шөптері экскавторлар пайдаланылады.
5.4. Шөп –шаламдардан тазалау
Каналдарды шөп-шаламдарда суда өсетін басын кетуі мүмкін. Шөп
–шаламдары өскен жағдайда көшелердің кедергі будырлық коэффиценті жоғары
болады. Соның салдарының каналдағы судың жылдамдығын азяды, су шығының
өтімі төмендейді, шебері 50-70% құрауы мүмкін, сонымен қатар каналдың
қимылжымаларды азяды, судың деңгейін көтеріледі. Өйткені өскен мал-шаламдар
тосауыл болады. Су өтімі, жылдамдығы азайған соң каналдың пӘН де
төмендейді. Өйткені су сүзілуі жоғарылмайды.
Тәжірибе көсреткішісіне қарайтын болсақ судың сүзілуі 1,5-2 есеге
дейін көтеріледі.
Каналдардағы шөп-шаламдарды тазалау төрт түрден тұрады. Механикалық
тармақтардын химияық және биологиялық
Механика әдісте шөп- шаламдарды жою қымбат және тиімділігні өте
төмен. Өйткені бір орны өткен, соң, ол дерде шөп қайтадан өте аз өседі.
Механикалық әдісте шөп шабатын машиналарды.
Wep- 1,1, РР-21; РР-22; РР-28. т.б. пайдаланады. Бұл машиналар судың
тереңдігі 1,5 2-м дейінгі каналдар шқптерді аруға болады. мысалы МРС-1,2
машинасымен каналдан тереңдігі 1,2 м дейінгі ортақтың ені 1,75 м еңбек
өнімділігі 1с сағата 540-тан 104 литргк дейін. Бұл машинамен каналдың түрі
еңкістегі және ені 3м дейін аймақта тазалауға болады.
Бірі машина белорусь тракторма бекітіледі. Каналдан тазалау үшін бір
каналдын бойында 3 рет өтеді.Бірінші өткенде бөгетшенің каналын (берма,)
екінші өткенде каналдың беткенің төменгі жағы үшінші өткенде каналдың
бейнесінің төменгі жағын үшінші өткенде каналдың бейнесінің жоғары
жағындағы шөпті орады. Жобада ККД 1,5 шөп орған машинасын қабылдаймыз.
Каналдың тереңдігі 3м дейін, ағаштың ені 1,5м еңбек өнімділігі орған
кезде сағатына 0,2 г. Шөпті жинау кезінде 0,35 г.
Томикалық әдіспен жүргізген кезде шөпті жоюу қажет. Бірақ бұл әдіс
өте желі қолданылмайды. Жағуды екі рет жүргізеді, бірінші ретр кешке шөпті
және түбінен шыққан жаңа өскен шөпті жоғады.
Химиялық әдісте гербицияларды пайдаланады. Бұл әдіс өте қолайлы және
тиімді соңғы жылдары осы әдісті жиі қолданады.
Химиялық әдісті пайдаланғанда гербицидтерді шешу үшін арнайы
адамдарды пайдаланады.гербицидтерді сөз айларының басында ұрпақтамай
тұрған кезде жүргізеді. Шөп –шаламдарды патша жою үшін екі немесе үш рет
шамады.
Биологиялық әдісті пайдалану үшін каналдардың басына ағаштар өседі.
Ол тік өскен соң көленкелі шөптердің мол көлемде қаптан шығуына кері әсері
етеді. Каналдардың бойында ағаштарды көкалдың күн түсетін жағына егеді.
Бұл әдістің екінші түрі каналдар мен су қоймаларына аса амур және
жалпақ тұжық (толстобик) шөппен көректенетін балықтарды жібереді. Ал амур
балығын 1925 жылы Амур өзені кен Кросноур өлкеніснде каналдарға жіберген ад
1981 жылы бұл балықты. Қызылқұм каналы мен шардара және Бөген су
қоймаларына жібереді. Бұл балық тәулігіне өз салмағына 3-5 есе шөппен
қоректенеді.
5.5. Жөндеуді жүргізуге дайындық.
Гидромеморативтік жүйеде ағымды жөндеу жұмыстарының көлемін арнайы
құрылған комисся мүшелері жүйелі аралап көріп анықтайды.
Аралап көру барлық сурар жұмыстары аяқталған соң кезде жүргізіледі.
Жүйе қызметкерлері құрылған комиссияға ақау ведамостарын тапсырады.
Құрылған коммиясы аралап көргенде өкру және ақау водомалары негізінде
жөндеу жұмысн жүргізу актісін түзеді. Онда жөндейтін жұмыс түрлері, көлемі
өткізетін уақыт белгіленеді. Актіге өлшеулердің сызбалардың инвелерлік
сызбалардың түсірілімдері негізінде түсілген ақау ведомостарын тіркеледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz