Мақсары өсімдігінің химиялық құрамы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

АННОТАЦИЯ

Кіріспе . . .

І бөлім

1. 1 Әдебиеттерге шолу . . .

1. 2 Тәжірибе жүргізілген жердің рельефі, жауын-шашын мөлшері,

ауаның орташа ылғалдылық ерекшеліктері . . .

II Негізгі бөлім

2. 1 Мақсарының биологиялық ерекшеліктері . . .

2. 2 Мақсарының сорттары . . .

2. 3 Мақсары өсімдігінің химиялық құрамы . . .

ІІI Зерттеу нысаны және нәтижелері . . .

3. 1 Мақсарыны себу мерзімі және вегетация кезіндегі

өніп-өсуі . . .

3. 2 Мақсарыға қажетті ылғалдылық . . .

3. 3 Топырақ құнарлылығы . . .

3. 4 Ауыспалы егіншілікте максарының орны . . .

3. 5 Топырақты өңдемей тікелей еккен кездегі арамшөптерге

қарсы қолданылған гербицидтің мақсары өнімділігіне әсері . . .

ІV Экономикалық тиімділігі . . .

4. 1 Топырақты өңдемей тікелей сеуіп мақсары өсірудің экономикалық

тиімділігі . . .

V Қоршаған ортаны қорғау . . .

VI Тіршілік қауіпсіздігі . . .

Қорытынды . . .

Пайдаланған әдебиеттер . . .

АННОТАЦИЯ

Қазақстан Республикасында өсімдік шаруашылығы саласының алдында негізгі міндеттерінің бірі - еліміздің тұрғындарын жеткілікті мөлшерде өсімдік майымен қамтамасыз ету, ол үшін майлы дақылдар өнімдерінің жалпы түсімін 790- 850 мың тоннаға жеткізу және одан жылына 150-160 мың тонна өсімдік майын өндіру болып табылады.

Соңғы жылдары елімізде қалыптасқан нарықтық қатынасқа байланысты өсімдік майына деген сұраныс жылдан-жылға артып келеді.

Соңғы жылдары Республикамызда мақсары егіс көлемі едәуір артып келеді. Мақсары дақылы негізінен оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарда өсіріледі. Майлы дақылдарға сұраныс артуына байланысты Атырау және Ақтөбе облыстарында да егіле бастады. Осы дипломдық жұмыста Қазақстанның Оңтүстік аймағында топырақты өңдемей тікелей сеуіп өсірген жағдайда мақсары дақылының өсіру технологиясын жетілдіру, жаңа гербицидтерді қолданғандағы тиімділігі көрсетілген.

Кіріспе

Республикамыздың 2000 - 2010 жылдар ішіндегі әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында атап көрсетілгендей, егін шығымдылығын арттыру мақсатында жоғары өнімді әрі сапалы сорттарды пайдаланып, егіншілікте озық технологияны кеңінен қолдану және ауыл шаруашылығына ғылыми негізделген агротехникалық әдістердің тиімділігін көтерудегі басты шарттар болып табылады.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған негізгі міндет - халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету. Осы тұрғыдан алғанда бүгінгі күн талабына сай әр аймақтың өзіне тән топырақ - климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндіріске ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің аймақтық технологиясын немесе жетілдірілген жеке агротехникалық тәсілдерді енгізу айтылған мәселені шешудегі алғашқы қадамдардың бірі болып саналады.

Оңтүстік Қазақстан облысында өсірілетін өсімдіктердің бірі болашағы мол майлы дақылдар қатарына - мақсары жатады. Бұл өсімдік қуаңшылыққа төзімді, тәлімі жерлерде жақсы өнім қалыптастыра алады.

Республикада мақсарыны негізінен екі бағытта біріншісі - май алу және екіншісі мал азығына пайдаланылады. Дақыл тұқымшасында жалпы май мөлшері 32-43%, ал ядросында 50-56% дейін бағалы майлы болады. Майының дәмділігі күнбағыс майына пара-пар, сондықтан мақсарыны тамаққа, медицинада және техникалық мақсаттарда пайдаланылады. Егер мақсары тұқымшасының тек қана ядросынан май сығылса, онда өндірілген майы сапасы жағынан зәйтүн майынан кем түспейді.

Тұқымшасы жақсы құс азығы, егер оны тауық мекеніне берсе, әсіресе қыс айларында жұмыртқалағыштығы артады. Дәнін құрама жемге қосып, сауын сиырды азықтандырса, онда сүттің майлылығы жоғарылайды.

Майы сығылғаннан кейінгі қалдық-күнжара бағалы мал азығы. Оның құрамында 36-46% дейін белок болады. Сабаны құнарлы мал азығы.

Мақсары гүлінен - дәрі, сусын, шәй және бояғыш зат зат алынады.

Мақсары дақылының өсіру технологиясын дұрыс сақтасақ және ерекшеліктерін ескерсек, одан алынатын өнімділік арта түседі.

Максары дакылы тәлімі егіншілікке май-өндіру өнеркәсібінде ең колайлы, әрі арзан шикізат үшін өсірілетін өсімдік.

Шымкент каласында 4 ірі май сығатын зауыттар жұмыс істейді. Олар шикізат ретінде күнбағыс, мақсары дәндерін және мақта шитін пайдаланады. Аталған үш дакылдан мақсары дақылын өсіріп өндірудін өзіндік құны баска дақылдарға қарағанда арзан болуы, мақсарының егіс көлемін арттыруға әкеп соқты.

Максарынын тиімді дакыл екенін түсініп. оған фермер диқандардын қызыға бастауын төменгі цифрларлан көруге болады.

1998 ж. Қазақстан бойынша мақсары дакылы 54 мың/га майданға егілсе; 1999 ж. 63 мың/га; 2000 ж 89, 3 мың/га; 2001 ж. 55, 1 мың/га; 2003 ж. 76 мың/га, жетті. Егіс көлемінің күрт өсуіне мақсары майының тазалығы, мақсары дакылын өсірудің арзан болуы, жоғары өнімді сорттардың бар болуы, өсіп-өндіру технологиясының өз уакытында өндіріске ендірілуі, май зауыттырынын фермерлерге мақсары өндіру үшін субсидия бөлуі, май зауыттарының мақсары дәнін жоғары бағамен сатып алуы себеп болып жатыр.

Ізденіс мақсаты және міндеттері.

Ғылыми жұмыстың басты мақсаты - Қазақстанның Оңтүстік аймағында топырақты өңдемей тікелей сеуіп өсірген жағдайда мақсары дақылының өсіру технологиясын жетілдіру, жаңа гербицидтерді қолданғандағы тиімділігін көрсету. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін, төмендегідей міндеттер белгіленді:

- топырақты өңдемей тікелей себу кезінде мақсары өсімдігінің өсіп-дамуына және өнімділігіне әсерін зерттеу;

- мақсары өсімдігінің өсіп-дамуына кедергі келтіретін арам шөптердің түрлеріне жаңа гербицидтерді қолдану және мөлшерін анықтау;

- мақсарыны топырақты өңдемей тікелей сеуіп өсірген кездегі өнімділігінің экономикалық тиімділігін анықтау;

- зерттеу материалдар нәтижелеріне сүйеніп ғылыми негізде қорытынды жасау.

І бөлім

1. 1 Әдебиеттерге шолу

Әлемге танымал ботаник ғалымдар Hooker мен Jackson еңбектерінде жер шарында мақсарының алпыс түрі кездеседі дейді.

Мақсары дақылы Қазақстанда, әсіресе оның оңтүстігінде, соңғы жылдары көптеп егіле бастады. Оған негізгі себеп мақсары дақылының жоғары сапалы, әрі өнімнің өзіндік құнының төмен болуы.

Шостановский С. А /4/, Момот Я. Г /5/, Жуковский Г. М /6/ ұйғарымдарынша, мақсарының 19 түрі бар, олардың 15-біржылдық 1-екі жылдық және 3-көпжылдық түрлер.

Расулов Н /7/ есептеуінше мақсары 11-түрден тұрады. Осы түрлердің ішіндегі егістіктерге пайдаланылып жүрген мәдени түр -Carthamus tintorius L. Күрделі гүлділер немесе астра тұқымдастығына жататын қос жарнақты бір жылдық өсімдік.

Онын дәнінен 25-36% жоғары сапалы май алуга болады. Максары дәнінен, өндірілетін өсімдік майы сапасы жөнінен (дәмділігі, ағзаға сіңімділігі, холестериннің аздығы, канцерогендік заттардың ең төмен дәрежеде болуы т. б. ) күнбағыс майынан жоғары немесе тең, ал макта майынан жоғары бағаланады .

Мақсары мәдени дакыл ретінде ежелден бері пайдаланылып келеді. Ол Индия, Египет, Иран, Орталык жэне Оңтүстік Америка, Австралия және Орта Азияда егіліп келген. Мақтадан токылған маталар алғашында бояусыз болған. Кейіннен матаны бояу үшін перуліктер жүгері дәнінен, ал арабтар максары гүлінен алынған бояуды пайдаланған. Б. э. д. ХҮІ ғасырда египеттіктер мумияны орайтын шүберекті максары бояумен боялғаны анықталды.

А. И. Купцов максарының экологиясын және түбегейлі жүйесін жан-жакты зерттей келе төмендегідей аймактык:

I. Памир

2. Оңтүстік Аугаистан

З. Армения

4. Герат

5. Кавказ

6. ОңтүстІк Франция

7. Солтүстік Туран экотиптерін аныктады.

Н. И. Вавилов максарының отаны деп Индия мен Абиссинияны атаған (1955 ж) .

Мақсарының қай жерде мәдени түрге енгені және мәдени түрдің пайда болуы жөніндегі авторлар арасында бір ауызды пікірлер жоқ. Минкевич И. А /14/ есептеуінше, мақсарының ежелгі мәдени орталығы Үндістан және Ауғаныстан. Момонт Я. Г /5/ тұжырымдауынша мақсары Үнді және Египет мемлекеттерінің аралығындағы көне мәдени дақыл. Оның 2100 жылдан астам тарихы бар.

Вавилов П. П /11/ деректері бойынша, мақсары дақылы өте ертеректе Индияда, Египетте, Ауғаныстанда, Орталық Азияда және Кавказ мемлекеттерінде белгілі болған. Ол жерлерде мақсарыны бояғыш, және әсемдік зат ретінде пайдаланған.

Мақсарыны Carthamas tintorius түрі мәдени дақыл ретінде белгілі және оның арамшөп түрі кездеспейді.

1978 жылдан бастап Бірлескен мемлекеттердің астық - егіншілік ұйымы мақсарыны майлы дақыл деп танып, оны бірлестіктің өнім жинағына енгізді. 1981 жылы АҚШ Калифорния штатының университетінде бірінші халықаралық мақсарыға арналған конференция өткізілген.

Купцов A. M, Минкевич A. M, Момот Я. Г /12, 14, 17/ зерттеулері бойынша, мақсарыны ертеректе өсірген. Негізінен гүлінен бояғыш зат - картамин алынған. Оны кілем және тоқыма бұйымдарын бояуға пайдаланған. Анилин бояуының шығуына байланысты, ол бояғыш заттар маңызын жоғалтқан.

Европаға мақсарыны арабтар әкелген, одан Италия, Франция және Ресейге өткен. Ресей "Еркін экономикалық қоғам еңбектерінде" мақсарыны алғашқыда бояғыш құрал есебінде пайдаланылғанын, ірі қалалар бақтарында жақсы өсетіні жөнінде деректер бар.

Минкевич И. А /14/ дәлелдеуінше мақсарыны алғаш рет майлы өсімдік ретінде өсіру 19 ғасырдың аяғында Волга өзенінің бойында және Украинаның оңтүстік бөлігінде басталған. Мақсарының майға өсірілу себебі, күнбағыс дақылының сол кездегі ауыр жағдайы, өсімдік зиянкестерден, арамшөптерден, аурулардан зиян шегуі, ал мақсары куаңшылыққа төзімді және сұңғылаға берік. 20 ғасырда мақсары егісі Ресейде күнбағыс орнында өсіріле бастады /17/.

ТМД мемлекеттерінде Өзбек, Қырғыз, Тәжік республикаларында және Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде мақсары өсіреді. Өзінің куаңшылыққа төзімділігіне байланысты, оңтүстік өңірлерде кеңінен өсіріле бастады. Борздыко П және Симонов Н /18/, Минкевич И. А /14/, Попова Г. М /19/, Бартенов Д /20/, Момот Я. Г /40/, Расулов И /7/ және басқа зерттеушілер мақсарының майлы дақылдар ішінді қуаңшылыққа төзімділігінің жоғары екенін, сол себепті оңтүстік өңірде өсіруге болатынын баса айтады.

Васильев Д. С деректері бойынша, соңғы жылдары алдыңғы қатарлы мемлекеттерде өсімдік майын пайдалану артып, aл сары май өндірісі азаюда. Себебі, адамзат денсаулығына өсімдік майының пайдалылығы басым, дәмділігі және қортылғыштығы жағынан жануарлар майынан жоғары. Өсімдік майының бағалылығы тамақ өнімі болғандықтан майлы-қышқыл құрамымен анықталады және оның құрамында адам өміріне қажетті биологиялық белсенді заттардың витаминдер (А, Д, Е, К), фосфотидтер т. б. бар /22/.

Чирков В. Н мақсарыны шөпке өсіру керек деген ұсыныс жасайды, себебі оны түйелер мен қойлар жақсы жейді. Расуло И /25, 26/ мақсары шөбінің малазықтық бағалылығын жан-жақты талдай отыра, оны турап беру малға жақсы сіңірілетінін баяндайды. Мақсары шөбінің 100 кг-ында 7, 9 кг қортылған протеин және 82 кг малазықты өлшем бар. Мал азығындағы ауыр қортылатын элементтер (клетчатка мен май) жай шөпке қарағанда, туралған күйінде жақсы қортылады. Мақсары шөбін гүлдену сатысының алдында жинау керек.

Прянишников С. Н бүкілодақтық қаракөл ғылыми зерттеу институтының деректеріне сүйене отырып, мақсарының малға жоғарғы сапалы азық және протеинге бай екендігін, яғни оның шөбінің құрамында 16, 5% шикі протеин бар екенін дәлелдейді. Дақылдың 1 ц шөбінде 48-50 азықтық өлшем бар /27/.

Прянишников С. Н тағы басқалардың зерттеулері көрсеткендей Алматы облысының шөл және шөлейт аймақтарында, мақсары дақылының өнімділігі табиғи жайылым өнімділігінен 2-3 есе жоғары. Момот Я. Г /10/ белгілеуінше, мақсарыны шөпке, көкбалаусаға, сүрлемге және жасыл тізбек құрамына енгізудің тәжірибелік маңызы зор.

Мақсарының «Милютин 114» сортының авторы Момот Я. Г анықтағандай мақсарының Әзірбайжан, Кіші Азия, Сирия, Испан географиялық формалары ерте пісетін, Қытай, Иран жэне Ауғаныстан нұсқалары кеш пісетін, Қытай, Әзірбайжан, Иран, Армения, Ауғанстан нұскалары биік бойлы, ал Сирия және Израиль нұскалары ірі дәнді болып келеді.

Ілгері Шымкент облысы және Орта Азия республикалары негізінен мақта майын пайдаланатын. Мақта майы құрамында адам ағзасы үшін аса зиянды госсипол уы 0, 02% болғанына қарамастан, ірі зауыттар (Ташкент, Янгиюль, Шымкент, Қокан, Фергана, Үргеніш. Термез т. б) сол кездегі 5 жылдық жоспарды орындау мақсатында мақта майын кұрамындағы госсиполдан тазаламай (рафинацияламай) тұтынушыларға ұсынатын. Соның нәтижесінде аталмыш елдердегі халыктын 40-60%, кейбір елді мекендерге 70% (негізінен балалар) бауыр ауруы - гипатитпен жаппай ауырды /18/.

Красноводопад селекциялык станциясы 1934-1955 жж, 1962-1975 жж аралығында мақсарының селекциясы және агротехникасымен жүйелі түрде айналысып 1947 ж. «Красноводопад 4» сортын шығарган. Станция ғалымдары мақсарыны тамақ өнеркәсібі үшін шикізат және мал шаруашылыгы үшін сүрлем, шөп, пішендеме ретінде тәлімі алқаптарда егуге болатынын дәлелдеген. Кейінгі жылдары дәнінен май алуға болатынын зерттеп, егіншілікке кіргізуді ұсынган. Бұл ғылыми жұмыстар сапалы және жоғары дәрежеде жүргізіліп, құнды ғылыми нәтижелер алынғанымен егіншілер жағынан қолдау таппаған және аз егілген (2-3 мың га) . Сол себептермен ғалымдар мақсары дақылын зерттеуді 1975 ж. тоқтаткан.

Өсімдік шаруашылығында сортқа үлкен мән берілетіні белгілі. ТМД мемлекеттерінде майлы дақылдар сорттарын шығаруда үлкен селекциялық жұмыстар жүргізілуде. Республика танаптарында мақсарының бұдан жарты ғасыр бұрын шығарылған сорттар егілуде. Олардың қатарына Я. Г. Момот шығарған мақсарының Милютинский 114 сорты жатады. Бұл сорт республика егісінде 50 жылдардан бері өсірілуде. Тікенді, орташадан ерте пісетін сорт, толық көктеу сатысынан тұқымшасының толық пісуіне дейін 93-117 күн қажет, қуаңшылыққа төзімді, мақсары дақылының негізі аурулары мен зиянкестеріне төзімді.

1960 жылдардың басында Өзбек тәлімі егіншілік ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары мақсарының Кормовая 16 малазықтық сортын шығарған. Өсімдік жапырағының көпшілігімен ерекшеленеді, бірақ тікені бар С. Н. Прянишиников /29/.

Соңғы жылдары Красноводопад селекция станциясының ғалымдары мақсарының бірнеше сорттарын сорт сынау лабораториясына өткізді.

Қазір Оңтүстік Қазақстан облысының танаптарында "Нұрлан" сорты егіліп жүр, ал "Ақ май" сорты мемлекеттік сынақтан өтуде.

"Нұрлан" сорты Оңтүстік Қазақстанның мақсары жергілікті популяцияларынан бірнеше рет жеке іріктеу арқылы алынған.

Сабағы дөңгелек, түпсіз, биіктігі 70-80 см, түбірінің пішіні қысыңқы, бір өсімдікте 6-18 дейін бұтақ бар, жапырағы эллипс тәрізді сағақсыз.

Жапырағының бояуы қоңыр-жасыл, түксіз және тікенексіз.

Тостағаншасы иіліп келген, диаметрі 2, 5 см, өсімдікте 8-24 тостағанша бар. Гүлдері айқын-қызыл. Тұқымшасы ақ, сыртында сұр қатты қабығы бар. 1000 тұқымша салмағы - 32, 4 г. куаңшылыққа және ыстыққа төзімді. Тез пісетін сорт. Тұқымша құрамында белогы 19, 1-19, 7%, қабықтылығы 46, 2-48, 0%, майлылығы 29, 4-31, 5% /32/.

Қазақстанның оңтүстігінің тәлімі жерлерінде мақсарыны қыстың жылынған кезендерінде (қаңтар-ақпан) себу керек деп жазады. Өзбекстан, Қырғыстан және Оңтүстік Қазақстанның әр түрлі егіншілік аймақтарында зерттеу жүргізген ғалымдар бірыңғай пікірге келеді, яғни мақсары - өте ерте себілетін дақыл. Олар өз қөзқарастарын былай түсіндіреді, мақсары себуші негізгі аудандарда жауын-шашынның басым бөлігі қыста және көктемде түседі, сондықтан ылғалмен ең қамтамасыз етілген кезең - тек қана көктем; екіншіден мақсары тұқымы өте төмен температурада өнеді А. Я. Максимова, С. А. Гевориянц, Г. А. Катрич есептеуінше, жаздық дақылдар өнген температурада мақсары да бүршіктенеді, сонымен қатар мақсары өскіні көктемгі 6-7°С үсіктен қорықпайды, үшіншіден мақсары тұқымы ылғалды қабатқа түсуі керек, себебі өнуі үшін ылғалды көптеп қажет етеді, төртіншіден, ерте егілген дақыл зиянкестермен аз зақымданады және майлылығы жоғары болады, бесіншіден, кеш себілу егістің сиреуіне әкеліп соғады, өсімдік нашар дамиды - соның бәрі өнімділіктің төмендеуіне себепкер болады. Сонымен қатар, саты аралық кезеңнің ұзақтығы және вегетациялық кезеңнің жалпы ұзындығы қысқарады/35, 36/.

Әдебиеттерде қатар аралық ені және қатардағы өсімдіктердің арақашықтығы туралы біркелкі пікірлер жоқ. Мақсарыны дискілі сепкіштермен 60-70см қатараралықпен себу керектігін И. А. Минкевич, Максимова А. Я, Геворнянц С. А, Чирков Ф. Н, Якушкин И. В жазған. Кейбір зерттеушілер мақсарының оңтайлы себілу тәсілі - қатараралығы 60 см деп есептейді Самородов В. И, Дворянкин Н. И. Өсімдікті кең қатармен қатараралығын 45 және 60 см себу керектігін Маринич П. В, Момот Я. Г, Прянишников С. Н. және тағы басқалар ұсынған /37, 38/.

Айта кетерлік жағдай мақсары дақылымен бұрынғы КСРО, жүйесінде тек қана Краснодар (Ресей) 1940-1950 жж және Қазакстандағы Красноводопад 1934-1975 жылдары ғалымдары ғана шұғылданған және ол кездегі мақсары дәнінің өнімділігі 3-5 ц/га аспаған.

Мақсары дақылының кенже дақыл еместігін, керісінше ол арпа, бидаймен тең дақыл болатынын терең түсінген жерлес ғалым М. Қонырбеков 1985 ж. мақсары дақылының селекциясымен жүйелі, терең және мақсатты дәрежеде айналысуда. Ұзак мерзімді ғылыми еңбек нәтижесінде өз ісіне шебер ғалымымыз 1993 ж. «Нұрлан» сортын, 2002 ж. «Ақмай» сортын өндіріске ұсынды.

Бұл күндері орташа өнімділігі 10-12 ц/га, бұрынгы сорттарда 3-5 ц/га, майлылығы 37% (бұрын 25-30%) болатын «Нұрлан» сорты. Оңтүстік Қазакстан, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазакстан облыстарында аудандастырылған.

Дақылдан жоғары өнім қалыптастыруда кешенді агротехникалық шараларды және нақтылы топырақ - климат жағдайының потенциалды мүмкіндігін ашуда, технологияның негізгі буындары - себілу мерзімі, тәсілі және мөлшерінің алатын орны ерекше.

А. Т. Дояренко /40/ өз еңбегінде белгілеген, "уақыт, тәсіл және себілу мөлшері құқым сіңірілу тереңдігі" - олар нәтиже қамтамасыз етуші, егістің маңызды элементтері. Бұл сүрақтарды шешудің жалпы жауабы жоқ, сондықтан оларды жеке жағдайларына байланысты шешу керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.