Қазақстан Республикасының сайлау органдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ... ... ... ... .
10
1.1 Қазақстан Республикасының сайлау құқығының түсінігі,түрлері және
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Қазақстан Республикасындағы сайлаушылардың құқығы және
18
кепілдіктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 САЙЛАУ ОРГАНДАРЫ 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Қазақстан Республикасының сайлау органдары 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Сайлау алдындағы үгіт және сайлау өткізу тәртібі 35
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Сайлау заңдарын бұзғандығы үшін жауапкершілік 42
... ... ... ... ... ... ... ... .
3
ЭЛЕКТРОНДЫҚ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ РЕФЕРЕНДУМНЫҢ 47
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 47
3.2 Электронды сайлау жүйесін пайдаланып сайлау өткізудің ерекшеліктері 51
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ..
Референдумның түсінігі мен конституциялық құқықтық мәні
... ... ... ..
Республикалық референдум тағайындау және оны әзірлеу
... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Мемлекеттің саяси жүйесіндегі маңызды буыны – сайлау. Оның сипаты
өкіметтің сайланбалы органдары құрамына әсер етері сөзсіз.
Демократиялық мемлекеттің маңызды белгісі – оның азаматтарының лауазымды
адамдар мен мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын сайлауға еркін дауыс беру арқылы қатысуы болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан халқы тарихтың әр
кезеңінде егемендікті аңсап, тәуелсіздікті жырлап өткен. Ата-бабаларымыздың
көкейінде, арманында жүрген осынау бір ұлы мақсат орындалып, оның игілігін
бүгін күні сіздер мен біздер, яғни бүгінгі ұрпақ көріп отыр. Төл
тәуелсіздігімізбен қатар еліміз көптен ұмыт болған салт-дәстүрін, әдеп-
ғұрыптарын қайта жаңғыртып, ұлттық болмысын қайтып қалыптастырды.
1995 жылы қабылданған Республика Конституциясы Қазақстан халқының
демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру ниетін
бекітті, конституциялық құрылыстың құқықтық негізін қалады, мемлекеттік
тетік, сондай-ақ қоғамдық, саяси институттар ретіндегі қызметтің негізі
боларлық қағидаларын орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық
мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Осы
Конституцияның негізінде Республиканың жалпы сайлау жүйесі бекітілді.
Республикадағы сайлау Республика азаматтарының сайлау және сайлану
құқығының еркін жүзеге асырылуына негізделді. Қазақстан Республикасында
сайлау ҚР Конституциясымен, ҚР сайлау туралы Конституциялық заңымен
реттеледі.Бұл Конституциялық заң 1995 жылы 28 қыркүйекте қабылданды,
2004жылы сәуірдегі енгізілген толықтырулар мен өзгертулер оған мүлде жаңа
сипат береді. Сайлау әділ жолмен жүретін,демократиялық,халықтың нағыз еркін
білдіретін саяси процеске айналуда.[1]
Қоғам өміріндегі маңызды саяси науқан – сайлауды Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес өткізу, сайлау процессіне қатысушылардың
бәрінің мақсаткерлікпен, сауатты және үйлесілген өзара әрекеттеріне
негізделген. Саяси құқық пен бостандық әрбір азаматтардың субъективтік
құқықтары мен бостандықтарының маңызды құрылысы болып табылады. Ондай саяси
құқықтың бірі – мемлекет істерін басқаруға қатысу. Біздің Республикада
азаматтардың мұндай құқығы Конституциямен Қазақстан Республикасы сайлау
туралы конституциялық заң арқылы жүзеге асырылады. 2004 жылдың 14 –ші
сәуірінде аталған конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Белгіленген заң талабы адамдарды сайлауға қатысуға
міндеттемейді, заң әрбір Республика азаматының еркін білдіру бостандығын
қамтамасыз ететін кепілдіктерді ғана белгілейді.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесімен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
Республиканың он сегіз жасқа толған азаматтары тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
діни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдайларға қарамастан тең дәрежеде сайлауда дауыс беруге құқылы. Еліміздің
сайлау туралы конституциялық заңы сот шешімімен іс әрекетке қабілетсіз деп
танылған, сондай-ақ сот үкімімен бас-бостандығынан айыру орындарында
жазасын өтеп жүрген азаматтардың жалпыға бірдей сайлау құқығын заң
шеңберінде шектейді. Олардың сондай-ақ Республикалық референдумға қатысу
құқықтары да шектелген. Өзге қайсы бір негіздерде азаматтардың сайлау
немесе сайлану құқытарын шектеуге ешкімнің де, ешбір органның да құқығы
жоқ.
Сонымен, Қазақстан Республикасында сайлау жүйесін және одан
туындайтын қатынастарды атап айтқанда Президентті, Парламентті Сенатты мен
Мәжілісті, Маслихат депутаттарын және жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізу тіртібі қағидалары
бекіткен нармалар жиынтығы сайлау құқығын құрайды. Сайлау референдум мен
қатар, халықтық биліктің жоғарғы нысаны бола отырып, демократияның маңызды
элементі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыста
Қазақстандағы сайлау жүйесі, азаматтардың сайлауға қатысу туралы
қағидалары, сайлау органдары, сайлау алдындағы сайлау бостандықтарының
кепілдіктері мен электрондық сайлау жүйесі пайдалану және бүкілхалықтық
референдум туралы толықтай айтылады.
Сайлау-түрлі қарсылас кандидаттардың, саяси партиялардың, әлеуметтік
топтардың, әртүрлі саяси экономикалық мүдделердің күрес алаңы болып
табылады.
Сайлау қоғам мен мемлекет өміріндегі аса маңызды саяси науқан. Мемлекет
басшысы Президент, Парламент, жергілікті мәслихаттар және өзін - өзі
басқару органдары өздерінің қызметтерін сайлау арқылы бастайды.Әкімдерді де
сайлау күн тәртібіне қойылмақ. Сайлау туралы Конституциялық заңның
нормалары және талаптары күрделі, оларды терең біліп, оқып үйренудің ,
сақтау мен дұрыс пайдаланудың маңызы үлкен.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес еліміздегі
мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы халық болып табылады, яғни халық
өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге
асырады, сонымен қатар өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға
береді.[1]
Қазақстан Республикасының негізгі заңы референдум мен еркін сайлауды
халық билігі көрінісінің басты құралы ретінде айқындайды, олар арқылы
азаматтар мемлекет істерін басқаруға қатысады, мемлекеттік билік
органдарына өз өкілдерін сайлауы не өздері сайлануы мүмкін. Еліміздегі
соңғы жылдардағы сайлау науқандарының тәжірбиесі сайлаудың халық билігінің
ең жоғарғы тікелей көрінісі ретінде Қазақстанның саяси өмірінің ажырамас
бөлігі болып қалыптасқанын көрсетті,оның ереже тәртіптерді сақтай отырып
өткізілуі елімізде қалыптасқан мемлекеттіліктің демократиялық саяси
реформасы туралы айтуға мүмкіндік берді. Бүгінгі сайлау процесі мемлекеттік
биліктің барлық деңгейлерін тұтастай дерлік қамтып отыр және еліміздің
тұтастай саяси жүйесімен бірге дамуын, реформалануын және қайта
жаңғыртылуын жалғастырады.
Сайлау заңнамасын кезең - кезеңмен оңтайландыру мен біріздендіру ұлттық
ерекшелік пен тарихи дәстүрлерді сақтаумен бірге демократиялық сайлау
жүйелерінің көпке танымал әлемдік стандарттарына барынша икемдеу мақсатын
көздеп отыр.
Сайлау туралы кеңестік заңдар 1936 жылға дейін олардың бостандығын
жоққа шығарды деуге болады,өйткені ол кезде сайлау және сайлану құқығы тек
өндіруші және қоғамдық пайдалы еңбекпен күнкөріс қаражатын тауып жүрген
адамдарға ,солдаттар мен еңбекке қабілетсіз адамдарға берілді,бұнда ашық
кемсітушілік белгіледі.1936 жылдан бастап КСРО ның ересек халқы яғни 18
жасқа толған қазақстандық азаматтарда сайлауға қатысуға және сайлануға
құқығы болды,барлық мүліктік және әлеуметтік шектеулер алынып тасталы.
Сайлау құқығын саяси құқықтар мен бостандықтарға жатқызу қажет, елдегі
сайлау республика азаматтарының сайлау және сайлану құқығын жүзеге асыруына
негізделеді,ол саяси сферада адам өмірі қызметінің ұлттардың, кластардың,
топтардың арасындағы мемлекеттің қызметіне қатысу және оның қызмет
мазмұнын, формасын анықтау барысында мемлекеттік билікті дамыту және
мәселені шешумен байланысты болып табылады. Қазақстан Республикасындағы
сайлау және сайлану құқығы мәселесіне байланысты Ғ.Сапарғалиевтың көзқарасы
бойынша бұл сайлау іс әрекетін жүргізуге дайындау тек жүзеге асыру үшін
қарастыруға болмайды,демократиялық мемлекет құру мақсатында Қазақстан
азаматына саяси сипаттағы айтарлықтай көп мөлшердегі құқық пен бостандық
кепілдігі берілген.[2]
Сайлау институтының дамуы жөніндегі мәліметтер сирек кезігеді, соған
қарамастан ежелгі дәуірлерден бастап қазіргі Қазақстан териториясында
қалыптасқан мемлекеттік құрлымдардың болғанын байқауға болады,олар қазақ
жерін ежелден мекен еткен тайпалар құрған мемлекеттер,сондай-ақ 6-8
ғасырлардағы Түрік қағанатының билік органдарының құрылымы туралы да
мәліметтер жарияланып жүр.
Сайлау туралы Конституциялық заң актісінің қабылдануымен халықтың
мемлекет істерін басқаруға қатысуының ең демократиялық нысаны мемлекет
өмірінің неғұрлым маңызды мәселелері бойынша бүкілхалықтық референдумда
тікелей дауыс беруді іске асыруды 1999 жылы 29 сәуірде шешті,Қазақстан
халқы республика Президентінің өкілеттіктерін 2000жылғы 1 желтоқсанға дейін
ұзарту үшін дауыс берді. Бұл референдумға тізімге енгізілген сайлаушылардың
91,21 пайызы 538 қазақстандық және шетелдік байқаушылар қатысты.
Зерттеу жұмысының объектісі. Жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының түсінігі,түрлері және
қағидаттары, сайлау органдары, электронды сайлау жүйесін пайдаланып сайлау
өткізудің ерекшеліктері жатады.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақстан Республикасының сайлау құқығының
түсінігі,түрлері және қағидаттары
Сайлау – демократияның ең маңызды институты, халыктың еркiн
бiлдiрудiң және оның саяси процеске қатысуының басты нысандарының бiрi.
Сайлауға қатысу – әр азаматтың құқығы. Сiз қай елде тұратыныңызға
қарамастан, сiздi өз елiмiздiң ырысты болуы толғандырады, сiз өз
дауысыңыздың естелгенiн қалайсыз, сiз болашақ сiздiкi екенiн бiлесiз.
Қазақстан Республикасындағы сайлау азаматтардың мемлекеттік және
жергілікті басқарудың органдарын сайлау және сайлау құқығын еркін жүзеге
асыруға негізделеді.
Сайлау құқығының негізгі қағидаларына мыналар жатады:
Жалпыға бірдей сайлау құқығы қағидасы жынысына, ұлтына, нәсіліне, діни
көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы
мемлекеттік биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын
білдіреді.
Мемлекет мемлекеттік органдарға сайланатын азаматтарға бірқатар
талаптар қояды. Бұл талап сайлауға және сайлау органдарының мемлекеттік
механизмдегі сипатына, ерекшеліктеріне, айырықша жағдайына орай қойылады.
Мысалы, Президент орнына сайлау үшін жасына, біліміне, мемлекетке қатысына
және басқаларына байланысты талаптар қойылады. Осы ерекше талаптар
Президент орнының халық пен мемлекет арасындағы айырықша зор
жауапкершілігіне орай қойылады. Парламент, Мәслихат депутаттығына ұсынылған
кандидаттарға да бірқатар талаптар қойылады. Аталған конституциялық
талаптар сайлаушылардың сайлау құқығын шектеушілік болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың
басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге асырылатынын, ал,
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.
1998 жылғы 30 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбавтың халыққа Жолдауындағы саяси реформалар және демократиялық
қоғам бағдарламасында айтылғандай: Кез келген демократияның ашық және әділ
сайлау болуы, оның негізгі діңгегі. Дәл осы рөлді олар біздің демократияда
қолдану керек. Бідің мақсатымыз айқын болуы керек: яғни алдынғы болатын
сайлаулар ашық және әділ жүргізілуі керек. Демократия әрқашан даму
процессінде болуы керек.
Кеңестік жүйенің ыдырауына байланысты посткеңестік республикалар саяси
жүйенің қайта құрылу үдерісінде мемлекеттік билікті еркін қалыптастыру
мүмкіндіктеріне ие болды. Осыған сәйкес, біздің еліміз де тәуелсіздік
алғаннан бері демократиялану үдерісінде жедел дамуда. 1991 жылы 16
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi
туралы Декларацияда халық егемендiктiң бiрден-бiр иесi және мемлекеттiк
билiктiң қайнар көзi, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары
негiзiнде тiкелей де, сондай-ақ өзi сайлайтын мемлекеттiк органдар арқылы
да мемлекеттiк өкiмет билiгiн жүзеге асырады деп көрсетілген. Сөйтіп,
демократиялық қоғамның кепілі ретінде халық өкілді билікті қалыптастыруда
ерекше орынға ие болды.
Яғни, әр азаматтың мемлекеттік билікті қалыптастыру арқылы елінің,
өзінің және ұрпағының өміріне әсер ете алуына деген сенімнің қалыптасуы
маңызды екені белгілі. Сөйтіп, тәуелсіз мемлекетіміз демократиялық даму
стратегиясына сәйкес қарыштап, әртүрлі демократиялық модельдерді салыстыра
отырып, тиімдісін таңдау негізінде жүзеге асыруға бағытталып отыр деуге
негіз бар. Оған дәлел ретінде Президентіміздің Қазақстанды батыс
демократиясының дәстүрлері мен қағидаттарына және Оңтүстік Шығыс Азияның
іргелі мемлекеттерінің тәжірибесіне, біздің көпұлтты және көпдінді
халқымыздың дәстүрлеріне сәйкес одан әрі демократияландыру анықтауынан-ақ
түпкі мақсатымыз нақты көрініс тапқан. Ол жол – халқымыздың өкілді билікті
қалыптастырудағы басты рөлі.
Мемлекетіміздің даму жолына сәйкес сайлау жүйесі де уақыт
талаптарына сәйкес дамып келеді. Ел басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Парламент палаталарының 2007 жылғы 16 мамырдағы бірлескен отырысында
мемлекеттілігіміздің қалыптасу кезеңдерін:
1991-1995 жылдар аралығындағы бірінші кезеңде дезинтеграция үдерісі
еңсерілді, Қазақстан мемлекеттігінің іргетасы қаланды.
1995-2000 жылдар аралығындағы екінші кезеңде қазіргі заманғы демократиялық
институттар және жаңа саяси мәдениет қалыптасты.
2001-2007 жылдар аралығындағы үшінші кезеңде әлеуметтік-экономикалық серпін
қамтамасыз етілді деп көрсетті. Осы атап өтілген кезеңдерде Қазақстан
мемлекетінің сайлау жүйесі де эволюциялық даму жолымен ілгеріледі. Жүйелі
трансформация жүріп жатқан біздің елде демократиялық талаптарға сәйкес әділ
және таза сайлау мүмкіншіліктері жолға қойылуда.
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері,
рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум
туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының
қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында
Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін
басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында
отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және
сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті,
Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика
Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде
жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады.
Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ
оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
ҚР азаматтарының сайлау және сайлану құқығы ҚР-ның Конститутциясында
және Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы”
Конститутциялық заңында белгіленген.Бұл заң 1995жылы 28 қыркүйекте
қабылданып,одан кейін бірнеше рет елеулі өзгерістер мен толықтыруларға
ұшырады.Соңғы рет өзгерістер мен толықтырулар жылғы сәуірде ендірілді.
Сайлау құқығы түсінігі көп мағыналы болып иабылады. Оны екі мағынада
қарастырып кетуімізге болады,яғни объективтік және субъективтік мағынада.
Объективтік мағынада сайлау құқығы – бұл мемлекеттің өкілді органдарын
және жеке лауазымды тұлғаларын сайлау тәртібін реттейтін нормалардың
жиынтығы. Бұл мағынада ол конституциялық құқықтың бір институты, бөлімі
болып табылады. Субъективті мағынады сайлау құқығы－бұл азаматтың
мемлекеттің сайланбалы органдары мен тұлғаларын құруға, қалыптастыруға
қатысу құқығы. Бұнда Субъективті сайлау құқығы екі мағынада анықталады :
- Белсенді сайлау құқығы – бұл азаматтың сайлау құқығы, яғни
қандай да бір кандидатты жақтап немесе қарсы дауыс беру құқығы; әдетте
белсенді сайлау құқығы 18 жасқа толған республика азаматының
тегіне,әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына ,тұрғылықты жеріне немесе кез -
келген өзге жағдайларға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатысуға құқылы
және де сайлау сот іс- әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот
үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды.
- Бәсең сайлау құқығы- Қазақстан Республикасы азаматтарының
Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің,
мәслихатының депутаты немесе жергілікті өзін - өзі басқару органына мүше
болып сайлану құқығы.Азаматтың белсенді сайлау құқығы болғанымен, бәсең
сайлау құқығы болмауы мүмкін.Мысалы, 18 жасқа толған ҚР азаматы ҚР
президенті,Парламент депутаты,жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мүше
болып сайлана алмайды, өйткені Президент болып сайлану үшін 40 жасқа толуы,
тумысынан ҚР азаматы болуы ,соңғы 15 жыл бойы ҚР аумағында тұруы және
мемлекеттік тілді еркін меңгеруі қажет, ал Сенат депутаты болу үшін 30 жас,
Мәжіліс депутаты болу үшін 25 жасқа толуы қажет.Азаматтардың белсенді және
бәсең сайлау құқықтарында кері арақатынастар кездеспейді. Себебі, егер
азаматта бәсең сайлау құқығы болса онда ол белсенді сайлау құқығына да ие
болады.
Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы бірнеше қағидаларға негізделе
өткізіледі.
Сайлау құқығының қағидалары:
1. Жалпыға бірдей сайлау құқығы, яғни кәмелетке толған азаматтардың
тегіне, нәсіліне , лауазымына ,мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, т.б
қарамастан сайлауға қатысу құқығы.Сайлауға сот әрекет қабілетсіз деп
таныған, бас бостандығынан айырған тұлғалар, шетел және азаматтығы жоқ
тұлғалар қатыса алмайды.
2. Тең сайлау құқығы-сайлаушылардың сайлауларға тең негіздерде қатысуы
әрі олардың әрқайсының бір немесе тең дауысқа ие болуы.Яғни сайлаушылар
Республика Президентін, партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламенті
Мәжілісінің депутаттары және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең
негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсының бір сайлау билетіне тиісінше бір
дауысы болады.Cайлаушылар өзгеде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлауға тең негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсысының тең
дауыс саны болады.Кандидаттардың сайлауға тең құқықтарымен және шарттарымен
қатысуына кепілдік беріледі.Тең сайлау құқығы бұған қоса сайлау
окургтерінің теңдігі талабын да қамтиды, яғни сайлау окургтеріндегі
сайлаушылардың саны шамамен тең болуы тиіс. Демек тең сайлау құқығы-бұл
сайлау қортындысына әсер ету мен заң талаптарына сәйкес сайлаудың сайлаушы
үшін заңмен белгіленген теңдей мүмкіндіктері.
3.Төте сайлау құқығы-Республика Президентін, Парламент Мәжілісінің және
мәслихаттарының депутаттарын, өзгеде жергілікті өзін -өзі басқару
органдарының мүшелерін азаматтар тікелей сайлайды.Тікелей - бұл
сайлаушылардың аталған тұлғаларды қандай да бір басқа тұлғалар
(сайлаушылар) арқылы емес, дербес, жеке өздері қатыса отырып сайлауы.
4.Жанама сайлау құқығы-Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға
таңдаушылар мәслихаттың депутаты болып табылатын Республика азаматтары
қатысады. Тыңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде қатысады
әрі олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бір дауысы болады.
5.Жасырын дауыс беру –сайлаушылардың Республика Президентін,
Парламентінің және мәслихаттарының депутаттарын ,өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі ерік білдіруіне қандай
да болсын бақылаудың жасалуын болдырмау үшін олардың жасырын түрде дауыс
беруі. Жасырын дауыс беру қағидасының мәні-сайлаушының ерік білдіруіне
ешкімнің кедергі келтірмеуі, ерікті түрде өз еркін білдіруіне сырттан әсер
етуді жою.
6.Еркін сайлау қағидасы - азаматтардың сайлау және сайлану құқығын
еркін жүзеге асыруы, яғни сайлаушының сайлауға қатысу немесе қатыспау
мәселесін өзінің шешуі.
Сайлаудың түрлері:
－Өткізу аумағы бойынша: жалпыұлттық, яғни Республика Президентін,
Парламент депутаттарын сайлау. Жергілікті, бұнда мәслихат және өзге де
жергілікті өзін - өзі басқару органдарына сайлау
－Азаматтардың ерік білдіру әдісіне қарай: тікелей, сайлаушылардың
кандидаттарды өздері сайлауы. Тікелей емес, елімізде бұл түрмен азаматтар
Сенат депутаттарын сайлайды.
－Өткізілу уақытына қарай: Кезекті сайлау-тиісті органның не лауазымды
тұлғаның өкілеттік мерзімінің аяқталуына қарай өткізілетін сайлау.[2]
Кезектен тыс сайлау-тиісті органның не лауазымды тұлғаның
өкілеттілігінің мерзімінен бұрын тоқтатылуына орай өткізілетін сайлау.
Қазақстанда кезектен тыс сайлау тек өкілді органдарға Парламент,
Мәслихаттар сайлауда ғана қолданылады. Қосымша сайлау-шығып қалғандардың
орнына сайлау өткізу үшін депутат өкілеттілігінің мерзімінен бұрын
тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы негіз болып табылады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарына сайлауда көрсете кететін бір
өзгешелік: мұнда да шығып қалғандардың орнына сайлау бекітілгенімен,
қосымша сайлау өткізу жағдайы ретінде өзге жағдай анықталады.
Ішінара сайлау-алқалы сайланбалы органды ішінара жаңарту мақсатында
өткізілетін сайлау.Мысалы, Сенаттың сайланған депутаттарының жартысы әрбір
үш жыл сайын қайта сайланып жаңартылып отырады.
－Кімді сайлайтына қарай: президенттік сайлау , парламенттік сайлау,
муниципалдық сайлау.
Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлауға ерікті түрде қатысу
Принципі сайлауға қатысуға немесе қатыспауға күштеу мақсатында
сайлаушыларға ықпал етуге ешкімнің құқығы жоқтығын білдіреді.Сайлау кезінде
ерік білдірудің еркіндігі сайлау күні үгіт жүргізуге жол берілмейтіндігімен
де қамтамасыз етіледі.
Шет жерде тұратын немесе шет жерде болған Қазақстан Республикасының
азаматы сайлау құқығына толық иелі болады.Бұл, атап айтқанда Қазақстан
Республикасының шет мемлекеттердегі өкілдері жанындағы, Қазақстан
Республикасына қарайтын және сайлау күні жүзуде жүрген Кемелердегі сайлау
учаскелері бойынша сайлаушылар тізімі аталған өкілдердің басшылары мен кеме
капитандары берген деректер негізінде
құрылуы қамтамасыз етіледі.
Сайлау құқығы - әрбір азаматтың саяси құқығы, мұндай құқықты кез-
келген азамат сайлау күндарі тұрғылықты мекен жайынан басқа жерде жүргенде
пайдалана алады. Бұл жағдайда заңмен реттелген Қазақстан Республикасы
сайлау туралы заңының 24-ші бабына сәйкес, егер сайлаушыға сайлаудан
кемінде отыз күн бұрын сайлау күні өзінің тіркелген орны бойынша дауыс
беруге арналған үй-жайға келуге мүмкіндігі болмаған жағдайда, жергілікті
атқарушы органдарға өзін тиісті сайлаушылар тізіміне енгізу жөнінде жазбаша
өтініш беруге құқығы бар. Мұндай өтініш жасаған кезде жергілікті атқарушы
органдар азаматтарды тіркеу орны бойынша сайлаушылар тізімінен шығарылады
және осы азаматтар дауыс беретін учаскені сайлаушылар тізіміне енгізуді
ұйымдастырады. Әрбір азамат сайлаушылар тізіміндегі өзі туралы деректерді
тексеруге және тізімге енгізілгені немесе тізімнен шығарылып тасталғаны
туралы, сондай-ақ тізімде қателік жібергені үшін шағым беруге мүмкіндігі
бар. Бұл әрекеттері өткен күннен бастап он күн ішінде шағымдануға құқығы
белгіленген.[2]
2. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп – Қазақстан
Республикасы Конституциясының және Президенттің Қазақстан Республикасының
сайлауы туралы конституциялық заң күші бар жарлығында көзделгендей,
Қазақстан Республикасының Президентін, Қазақстан Республикасының
парламентінің Мәжілісі мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын
Қазақстан Республикасының азаматтары тікелей де сондай-ақ жанама да
сайланатын сайлау тәртібі түсіндіріледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарын
сайлау Конституциялық құқықтық нормалармен белгіленеді, олар өзі
жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі ұғымын құрайды. Сайлау
жүйесін құрайтын Конституциялық құқықтық нормалар Қазақстан Республикасы
Конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Олар Қазақстан
Республикасының Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттарының
бір бөлігін, жергілікті өкілді органдардың депутаттарын сайлауға байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейді. Жоғарыда атлаған сайлау құқығы институты
Конституциялық құқытың маңызды бір институты болып табылады. Сонымен қатар
сайлау құқығы ұғымы кәмелетке жеткен Қазақстан Республикасы азаматтарының
субъективтік сайлау құқығы мағынасында қолданылады.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесімен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
Дүниежүзінде сайлау жүйесінің негізгі үш түрі бар.Олар:
Мажоритарлық, тепе - тең(пропорциалық) және аралас деп аталады.
Мажоритарлық (мажор－көтеріңкі, көңілді деген француз сөзі)деп,дауыс
беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау
жүйесін айтады.Өз кезегінде, мажоритарлық жүйе төмендегіекі түрге: берілген
дауыстардың абсолютті басымдылығына және берілген дауыстардың салыстырмалы
(относительно) басымдылығына бөлінеді.
Абсолютті басымдылық жүйесінде сайлаушылардың 50 проценттен
(50％+1),басымы дауыс бергенде кандидат сайланды деп есептеледі.1958 жылдан
бері мұндай жүйе Францияда бар. Ал,салыстырмалы басымдылық жүйесінде басқа
кандидаттардың бәріне қарағанда көп дауыс алу мүмкіндігіне орай жеңген
кандидат сайланады.Мұндай өте көп таралған әрі көп қолданылады. Мысалы
ретінде АҚШ, Ресей, Индия, Ұлыбритания, Өзбекстан, т.б. көптеген елдерді
атауға болады.Тепе - теңдік (пропорциалдық) сайлау жүйесінен айырмашылығы
бар. Яғни,тепе - теңдік сайлау жүйесі басымдылық принципіне емес,қайта
алынған дауыстар мен жеңіл алынған мандаттардың тепе - теңдік принципіне
сүйене жасалады.Тепе - теңдік жүйе толық(яғни, сайлау округі болып бүкіл ел
саналса) болуы мүмкін.Тепе - теңдік жүйе бойынша Жапония, Бельгия,
Норвегия, ФРГ, Швейцария және т.б.елдер сайлау өткізеді.
Тепе - теңдік жүйеде әрбір саяси партия сайланатын орынға айланатын өз
кандидаттарының тізімін ұсынады,ал сайлаушылар, әдетте, бұл тізімге
тұтастай дауыс береді. Дауыс беру қортындысы бойынша сайлау мерті(квот)-бір
депутатты сайлау үшін ең аз дауыс саны айқындалады. Мұндай кезде әр түрлі
әдістер қолданылады. Мысалы,оның бірін мұнан жүз жыл бұрын ағылшын ғалымы
Т.Хэр ұсынған.Бұл әдіс бойынша квота(О) әрбір әрбір округ бойынша берілген
дауыстардың жалпы санынан (Х)мандаттардың бөлінуге тиісті санына(У)бөлу
арқылы,яғни O=X:Y формуласымен анықталады.[3]
Мандаттарды үлестіру, сөйтіп алынған дауыстарды әрбір окургтердегі
квоттарға бөлумен жүргізіледі.
Біз енді төменде неміс математигі Нимайердің формуласы бойынша ФГР да
жүргізілуге ұсынылған кестені түсіндірейік.Кесте бойынша саяси партиалардың
алған сандары бөлінетін орындардың жалпы санының сайлауға қатысқан барлық
партиалардың екінші дауысының жалпы санына екінші орын қатынасының
көбейтіндісіне тең.Нәтижелер ондық бөлшекпен білдіріледі.Оның бүтін бөлігі
алынып, қалған орындар қайырмадан кейінгі
ондық қатарлар үлкендігіне қарай алынады.
Аралас жүйе деп парламенттің бір бөлігін мажоритарлық жүйемен, бір
бөлігін партиялық тізіммен (тепе - теңдік жүйемен) жүзеге асыруды
айтады.Аралас жүйе, мысалы,Герман Бундестагына кезекті сайлауында ФРГ де
қолданылады.1994 жылы 16қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында
депутаттардың жартысы (барлық депутаттар－656)бірмандатты округтер бойынша
көпшілікке бағынышты мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы－тепе - теңдік
жүйемен (саяси партиалардың тізімі бойынша)сайланды.
Қазақстан Республикасында абсолюттік көпшіліктің мажорлық сайлау жүйесі
қабылданған.Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп Қазақстан
Республикасының және Президенттің ＂Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы＂Конституциялық заң күші бар Жарлығында көзделгендей Қазақстан
Республикасының Президентін,Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі
мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын Қазақстан Республикасының
азаматтары тікелей де,сондай ақ жанама да сайлайтын сайлау тәртібі
түсіндіріледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарды
сайлаудың аталған тәртібі конституциялық құқықтық нормалармен белгіленеді,
олар өз жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін құрайды.Осы
сайлау жүйесін құрайтын конституциялық құқықтық нормалар Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады.Олар ҚР-ның
Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттарының бір бөлігін,
жергілікті өкілді органдар депутаттарын сайлауға байланысты қоғамдық
қатынастарды реттейді. ҚР ның сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады,өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.ҚР сайлау
туралы Конституциялық заңында көзделгендей(9-бап) Президентті,Парламент
Сенаты депутаттарын ,сондай-ақ Қазақстан халық Ассамблеясы сайлайтын
Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай
жүйесі қолданылады:
Мыналар:
-дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың(таңдаушылардың) елу процентінен
астамының дауысын алған;
-қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған.
Саяси партиялардан Парламент Мәжілісінің депутаттары біртұтас
жалпыұлттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдермен сайланады.
Мәслихаттардың депутаттарынан сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған
кандидат сайланған болып саналады. Өзгеде жергілікті өзін өзі басқару
органдарының мүшелерін сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі
қолданылады: басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс берген кандидаттар сайланған болып
саналады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының көздері нормативтік құқықтық
актілер болып табылады. Бұл көздерге:
－1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы;
－Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жыл 28қыркүйектегі＂ҚРсайлау
туралы＂конституциялық заң күші бар Жарлығы.
－＂Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік басқару туралы＂
2001жылғы 21қаңтардағы Қазақстан Республикасы заңы;
－Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
құқықтық актілері жатады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауы болып табылатын
нормативтік құқықтық актілер Президент,Парламенттің Мәжіліс
пен Сенаттың,мәслихаттардың депутаттарын және жергілікті сайлау
органдары мүшелерін сайлауға әзірлік және сайлау өткізу кезінде туын-дайтын
қатынастарды реттей отырып,азаматтардың еркін ерікті түрде білдіруін
қамтамасыз ететін кепілдіктерді белгілейді.
1.3. Қазақстан Республикасындағы сайлаушылардың құқығы және
кепілдіктері
Сайлау алдындағы үгiт бұл сайлаушылардың белгiлi бiр кандидатты, саяси
партияны жақтап немесе қарсы дауыс беруге қатысуына түрткi болу
мақсатындағы қызмет болып табылады.
Шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдiк заңды тұлғалардың және
халықаралық ұйымдардың кандидаттарды, партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси
партияларды ұсынуға және сайлауға, сайлауда белгiлi бiр нәтижеге қол
жеткiзуге кедергi болатын және (немесе) демеп жiберетiн қызметтi жүзеге
асыруына тыйым салынады.[4]
Сайлау алдындағы үгiт кандидаттар тiркелген мерзiмi аяқталған кезден
басталып, сайлау болатын күннiң алдындағы күнгi жергiлiктi уақыт бойынша
нөл сағатта аяқталады. Қайтадан дауыс берудi өткiзген кезде сайлау
алдындағы үгiт қайтадан дауыс беру күнi тағайындалған күннен басталып,
сайлау болатын күннiң алдындағы күнгi жергiлiктi уақыт бойынша нөл сағатта
аяқталады.Сайлау алдындағы үгiт: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және
сайлау алдындағы жария iс-шараларды яғни бұл сайлау алдындағы жиналыстарды
және сайлаушылармен (таңдаушылармен) кездесулердi, сайлау алдындағы жария
пiкiр таластар мен пiкiр алысуларды, митингiлердi, шерулердi,
демонстрацияларды және сайлау туралы заңда белгiленген тәртiппен және онда
тыйым салынбаған өзге де сайлау алдындағы iс-шараларды меңзейді, сонымен
қатар кандидаттардың және олардың сенiм бiлдiрген адамдарының
сайлаушылармен (таңдаушылармен) жеке кездесулерiн өткiзу жолымен; баспа,
дыбыс-бейне және басқа да үгiт материалдарын шығару не тарату жолымен
жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк органдарға, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына,
қызметтiк мiндеттерiн орындау кезiнде олардың лауазымды тұлғаларына,қарулы
күштердiң,әскерлер мен әскери құралымдардың әскери қызметшiлерiне, ұлттық
қауiпсiздiк органдарының және құқық қорғау органдарының қызметкерлерi мен
судьяларға,әрбір сайлау комиссияларының мүшелерiне,дiни бiрлестiктерге
сайлау алдындағы үгiттi жүргiзуге, үгiт материалдарын таратуға болмайды.
Ескере кететін және бір мәселе, мемлекеттiк органдардың лауазымды
адамдары болып табылатын кандидаттарға өзiнiң лауазымдық немесе қызмет
жағдайының қолайлықтарын пайдалануға тыйым салынады. Бұл кезектегі қызмет
жағдайының артықшылығы деп біз,бағынышты немесе өзге да қызмет жағынан
тәуелдi адамдарды сайлау алдындағы үгіт жүргізуге тарту,бірақ бұл адамдар
кандидаттың сенiм бiлдiрген адамдары ретiнде үгiттi жүзеге асыратын
жағдайларды қоспағанда; кандидаттың, партиялық тiзiм ұсынған саяси
партияның сайлануына септiгiн тигiзетiн қызметтi жүзеге асыру кезінде
мемлекеттiк органдар орналасқан үй-жайларды пайдаланса,және бұл үй-жайлар
өзге кандидаттарға, саяси партияларға осындай шарттармен пайдалануға
берiлмесе, міне бұл жағдайларды лауазымдық немесе қызмет жағдайының
артықшылықтарын пайдалану деп ұғынамыз.
Кандидаттар не олардың сенiм бiлдiрген адамдары болып тiркелген
журналистердiң, бұқаралық ақпарат құралдары редакциялары лауазымды
адамдарының сайлауды бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көрсетуге қатысуына
құқығы жоқ.[4]
Үгіт кезінде бұқаралық ақпарат құралдары кандидаттардың немесе саяси
партиялардың сайлау науқанын объективтi көрсетуге, кандидаттың не саяси
партияның ар-намысына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне көрiнеу түрде
нұқсан келтiретiн үгiт материалдары мен басқа да ақпаратты жариялаудан
аулақ болуға; өтiнiш келiп түскеннен кейiн баспа басылымының таяудағы
нөмiрiнде сол бетте, сол көлемде және сол қарiппен яғни теледидар не радио
хабарларында жиырма төрт сағат iшiнде сондай уақытта аталған адамдарға ар-
намысын, қадiр-қасиетiн және iскерлiк беделiн қорғауы үшiн терiске шығаруды
тегiн жариялауына мүмкiндiк беруге,сонымен қатар барлық бұқаралық ақпарат
құралдары барлық кандидаттарды және партиялық тiзiмдердi ұсыну, оларды
сайлау комиссияларының тiркеуi жөнiндегi iс-шаралар туралы ақпаратты
баспасөз бетiнен орын, эфир уақытының көлемi бойынша бiрдей таратуға
мiндеттi болып табылады.
Бұқаралық ақпарат құралдары тиiстi сайлау комиссияларының сайлау
алдындағы науқан барысы туралы ақпаратты және заңда белгiленген
хабарламаларды жариялауына толық мүмкiндiк туғызуы керек.
Бұқаралық ақпарат құралдарының лауазымды адамдары, негізгі
кандидаттар мен саяси партиялардың сайлау алдындағы айтқан пiкiрлерi үшiн
жауапты болмайды.
Сайлау алдындағы жөнсіз үгіт дегеніміз сайлау науқаны үшiн арнайы
әзiрленген баспа материалдарын, соның iшiнде безендiрiлген материалдарды,
омырауға тағатын белгiлердi, жалауларды, жалаушаларды тегiн таратуды
қоспағанда жағдайда, сайлаушыларға тегiн немесе жеңiлдiк шарттарымен
тауарлар, бағалы қағаздар берiп, қызметтер көрсету,лотереялар, қайырымдылық
акцияларын өткiзу, ақша төлеу не осындайларға уәде беру арқылы сайлау
алдындағы үгiттi жүргiзу. Сайлау кезінде бұндай үгiттi жүргiзуге, сайлау
жарияланған (тағайындалған) кезден бастап, кандидаттарға, партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға, сондай-ақ олардың атынан немесе
оларды қолдап кeз келген жеке және заңды тұлғаларға қайырымдылық іс-
шараларын өткізуге тиым салынады.
Кандидаттың, партиялық тiзiмiн ұсынған саяси партияның, сондай-ақ
олардың сенiм бiлдiрген адамдарының осы ережелердi бұзуы кандидатты,
партиялық тiзiмдi тiркеу туралы шешiмнiң күшiн жоюға әкеп соғады.
Қандай да бiр адамның бейнесiн - оның жазбаша келiсiмiнсiз, ал ол
қайтыс болған жағдайда мұрагерлерiнiң жазбаша келiсiмiнсiз пайдалану арқылы
сайлау алдындағы үгiт жүргiзуге болмайды.
Мемлекет азаматтарға, қоғамдық бiрлестiктерге Қазақстан Республикасының
осы Конституциялық заңына, өзге де заң актiлерiне сәйкес белгiлi бiр
кандидатты, саяси партияны жақтап не қарсы кедергiсiз сайлау алдындағы үгiт
жүргiзу құқығына кепiлдiк бередi.[4]
Cайлау қорларын құрмайтын азаматтар, қоғамдық бiрлестiктер
қаржыландыруды талап етпейтiн сайлау алдындағы үгiт жүргiзуге ,сонымен
қатар белгiленген тiркеу мерiмi аяқталған кезден бастап, үгiт науқаны
аяқталғанға дейiн кандидаттардың, партиялық тiзiмiн ұсынған саяси
партиялардың өздерiнiң сайлау алдындағы бағдарламаларын баспасөзде және
басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында үгiттеуге және насихаттауға құқығы
бар болып табылады.
Сайлау алдындағы үгiт жүргiзуi кезінде кандидаттардың, партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялардың бұқаралық ақпарат құралдарына қол
жеткiзуiнiң тең жағдайына кепiлдiк берiледi.
Үгіт кезінде мемлекет жағынан кандидаттарға өз бағдарламаларымен
бұқаралық ақпарат құралдарына шығуы үшiн бiрдей қаражат бөлiнеді, яғни
әрбiр кандидаттың телевизиядан он бес минуттық сөз сөйлеуiне, радиодан он
минуттық сөз сөйлеуiне, сондай-ақ баспа басылымдарында 0,1 баспа табақтан
аспайтын көлемде екi мақала жариялауына қаражат берiледi.
Партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялар теледидарда Орталық сайлау
комиссиясы ұйымдастыратын, ол белгiлейтiн уақыт көлемiнде саяси пiкiр-
сайыстарға қатысуына болады.
Бұқаралық ақпарат құралдары тiркелген кандидаттарға және партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға шарттық негiзде эфир уақытын, баспасөз
бетiнен орын бередi. Бұқаралық ақпарат құралдарында кандидаттарға және
партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға эфир уақытын, баспасөз
бетiнен орын беру туралы шарттың талаптары белгiлi бiр кандидатқа, саяси
партияға артықшылық туғызбауға тиiс. Эфирден және баспасөзден орын беру
төлемiнiң мөлшерi, шарттары мен тәртiбi туралы мәлiметтердi тиiстi
телерадиохабарларын тарату ұйымы, мерзiмдiк баспа басылымының редакциясы
сайлаудың тағайындалғаны туралы шешiм ресми жарияланғаннан кейiнгi оныншы
күннен кешiктiрмей хабарлауға және жариялауға тиiс, сондай-ақ Президент
сайлауы кезiнде - Орталық және облыстық сайлау комиссияларына,
Парламенттiң, мәслихаттардың депутаттары мен өзге де жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдары мүшелерiн сайлау кезiнде өзге де аумақтық, сондай-ақ
oкругтiк сайлау комиссияларына берiлуге тиiс.
Бұқаралық ақпарат құралы кандидаттардың, партиялық тiзiмiн ұсынған
саяси партиялардың бiрiне эфир уақытын, баспасөз бетiнен орын бөлуге берген
келiсiмi басқа да кандидаттарға, партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси
партияларға эфир уақытын, баспасөз бетiнен орын бөлуге келiсiм беруiмен
тең. Кандидаттар мен партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялардың
бұқаралық ақпарат құралдарына шығуының кезектiлiгi жазбаша өтiнiштердiң
келiп түсу ретiмен не егер өтiнiштер бiр мезгiлде келiп түссе, жеребе
бойынша белгiленедi.
Кандидаттардың телевизия мен радиода сөйлеп жатқан сөздерiн бөлуге және
сөйлеген сөздерiне iле-шала, баспа басылымдарындағы сөздерiне сол нөмiрде
түсiнiктеме жасауға тыйым салынады.Жергiлiктi атқарушы органдар және
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары кандидаттарға сайлаушылармен кездесуi
үшiн шарттық негiзде үй-жай бередi,бұл жердеде үй-жай беру шарты барлық
кандидаттар үшiн бiрдей және тең болады.
Жергiлiктi атқарушы органдармен және жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдары сайлау комиссияларымен бiрлесiп, бөлiнген үй-жайда кандидаттардың
сайлаушылармен кездесулер кестесiн жасайды және оны бұқаралық ақпарат
құралдарында жариялайды.
Тиiстi сайлау комиссиялары партиялық тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн
кандидаттардан басқа кандидаттарға плакаттар, листовкалар, ұрандар мен өзге
де үгiттiк баспа материалдарын басып шығару үшiн бiрдей мөлшерде ақша
бөледi. Барлық үгiттiк баспа материалдарында сол материалдарды шығарған
ұйым, олар басылған жерi мен таралымы, тапсырыс жасаған тұлғалар, қандай
қаражаттан төленгендiгi туралы мәлiметтер болуға міндетті,сонымен қатар
үгiттiк баспа материалдарын Қазақстан Республикасының аумағынан тысқары
жерлерде дайындауға, анонимдiк үгiт материалдарын таратуға тыйым салынады.
Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi сайлау комиссияларымен бiрлесiп
барлық кандидаттар үшiн үгiттiк баспа материалдарын орналастыру үшiн орын
белгiлейдi және оларды стендтермен, тақталармен, тұғырлықтармен
жарақтандырады. Үгiттiк баспа материалдары барлық кандидаттар үшiн тең
құқықтар қамтамасыз ететiн жағдайда орналастырылады.
Кандидаттар үгiттiк баспа материалдарын тиiстi объект иесiнiң
рұқсатымен өзге де орындарда iлiп қоюға құқылы,бірақ үгiт материалдарын
ескерткiштерге, ескерткiш тұғырларға, тарихи, мәдени немесе сәулеттiк
құндылығы бар үйлер мен ғимараттарға, сондай-ақ дауыс беруге арналған үй-
жайларға iлiп қоюға тыйым салынады,бұл үй-жайда кандидаттың фотосуретiмен
және Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген мәлiметтердiң стандартты
жиынтығымен, бiр нысанда кандидаттар туралы ақпарат орналастырылады.
Президенттiкке, Парламент және мәслихат депутаттығына кандидаттар өз
сайлау қорларының қаражаты есебiнен бұқаралық ақпарат құралдарына шығуға,
сайлау алдындағы жария iс-шараларды өткiзуге, қосымша үгiт материалдарын
шығаруға байланысты шығындарды төлеуге, сондай-ақ көлiк және iссапар
шығыстарының орнын толтыруына, бұл мақсатқа кез келген басқа көздерден өзге
ақша тартуға, сайлау науқаны барысында кандидаттар пайдаланатын,
кандидаттардың сайлау қорлары қаражатынан ақысы төленбеген жеке және заңды
тұлғалардың кез келген тауарын, жұмысы мен қызметiн қабылдауға, аталған
жеке және заңды тұлғаларға осы қызметтердiң көрсетiлгенi үшiн кандидат
тарапынан жәрдемнiң кез - келген түрiне тыйым салынады. Кандидатқа, саяси
партияларға сайлау алдындағы үгiттi жүргiзуге байланысты қызмет көрсететiн
жеке және заңды тұлғаларда олардың осы қызметтердi қабылдауға жазбаша
келiсiмi болуға тиiс. Жазбаша келiсiмi жоқ тұлғалар еліміздің заңдарына
сәйкес жауапты болады.
Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың мерзiмдi баспа басылымдары
сайлау комиссияларының хабарламаларын, сайлауға қатысатын кандидаттар
туралы деректердi Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген тәртiппен және
көлемде жариялауға,сайлаумен байланысты қоғамдық пiкiрге сұрау caлу
нәтижелерiн жариялаған кезде бұқаралық ақпарат құралдары сұрау салуды
жүргiзген ұйымды, сұрау салуды жүргiзуге тапсырыс берген және оның ақшасын
төлеген адамдарды, сұрау салу жүргiзiлген уақытты, ақпарат жинау әдiсiн,
сұрау салудың нақты тұжырымын, сұралғандардың саны мен сұрау салу
нәтижесiнiң қателiк коэффициентiн көрсетуге мiндеттi,ал бұқаралық ақпарат
құралдарында қоғамдық пiкiрге сұрау салу нәтижелерiн, сайлау нәтижелерiнiң
болжамын, сайлауға байланысты өзге де зерттеулердi дауыс берiлетiн күн
алдындағы бес күн iшiнде және дауыс берiлетiн күнi жариялауына
болмайды,сонымен қатар,сайлау күнi дауыс берiлетiн үй-жайда немесе дауыс
беру пунктiнде қоғамдық пiкiрге сұрау салуға тыйым салынады. Осы сайлау
алдындағы кез - келген үгітті сайлау болатын күнi және оның қарсаңындағы
күнi жүргізуге тыйым салынады,бірақ сайлау комиссияларының үй-жайларынан
және дауыс беруге арналған үй-жайлардан тыс жерлерде бұрыннан iлулi тұрған
баспа үгiт материалдарын сол орындарында қалдыруға болады,осымен сайлау
алдындағы үгіт қызметі аяқталады.
Сайлауды қаржыландыру мәселесінде, партиялық тiзiмдер бойынша
сайланатын Парламент Мәжiлiсi депутаттарының сайлауын қоспағанда,
Президенттiң, Парламент, мәслихаттар депутаттарының, өзге де жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдары мүшелерiнiң сайлауы республикалық бюджет
қаражатынан жергiлiктi атқарушы органдардың осы мақсаттарға арнап ашылған
шоттары арқылы қаржыландырылады.Бұл шоттарға республикалық бюджеттен
түсетiн бюджет қаражатына иелiк етудi аумақтық сайлау комиссиялары жүзеге
асырады. Қаржыландыру тәртiбi Қазақстан Республикасының бюджеттiк
заңнамасында белгiленедi .[4]
Сайлау комиссияларын ұйымдастыру мен оның қызметiне, үй-жайды жалға
алуға, iссапар шығыстарына, консультанттарға, сарапшыларға, лингвистикалық
комиссияның мүшелерiне, электронды сайлау жүйелерiнiң пайдаланылуын
қамтамасыз ететiн мамандарға еңбек ақы төлеуге; партиялық тiзiмдер бойынша
дауысқа түсетiн кандидаттардан басқа кандидаттардың бұқаралық ақпарат
құралдарындағы сөздерiне; жүргiзiлетiн кандидаттардың сайлау алдындағы
көпшiлiк шараларын өткiзуге, партиялық тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн
кандидаттардан басқа кандидаттардың үгiт материалдарын шығаруға; партиялық
тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн кандидаттардан басқа кандидаттардың
Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген мөлшерде көлiкке; сайлау комиссиясының
үй-жайы мен дауыс беруге арналған үй-жайда орналастырылатын Президенттiкке,
Парламент Сенатының және мәслихаттардың депутаттығына, өзге де жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарының мүшелiгiне кандидаттар туралы, сондай-ақ
партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялар туралы ақпараттық плакаттарды
дайындауға жұмсаған шығындары мемлекеттік қаржы есебінен
алынады.Ал,халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық бiрлестiктер,
шетелдiк мемлекеттiк органдар, шет елдердiң Заңды тұлғалары мен азаматтығы
жоқ адамдар тарапынан Республикадағы сайлауды қаржыландыруға, олардың
қандай да болмасын тiкелей немесе жанама түрде республикадағы сайлауды
қаржыландыруға қатысуына тыйым салынады.
Заңда белгiленген тәртiппен Президенттi және Парламент және мәслихаттар
депутаттарын сайлауда кандидаттардың сайлау алдындағы үгiтiн сайлау қорлары
қаражатынан қаржыландыруға болады,сайлау қорлары заңдарда белгiленген
тәртiппен тіркеледі,ол мынадай көздерден: кандидаттардың жеке қаражатынан,
саяси партиялардың қаражатынан; кандидатқа оны ұсынған Республиканың
қоғамдық бiрлестiгi бөлген қаражаттан;Республика азаматтары мен ұйымдарының
ерiктi қайырмалдықтарынан құралады.,дегенмен де бұл жерде мемлекеттiк
органдар мен ұйымдардың, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының,
қайырымдылық ұйымдарының, дiни бiрлестiктердiң, өздерiнiң жарғылық
капиталында шетелдiк қатысушысы бар қазақстандық заңды тұлғалардың ерiктi
қайырмалдықтарына, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың анонимдiк
қайырмалдықтарына жол берілмейді.
Сайлау қорларына заңды жолмен алынған қаражат қана берiледi. Қорға
келiп түскен ақшаның жалпы сомасы және оның көздерi туралы ақпаратты сайлау
қорытындылары жарияланғаннан кейiн он күн iшiнде мына органдар
яғни,Қазақстан Республикасының Президентiн, Парламент Мәжiлiсiнiң
депутаттарын партиялық тiзiм бойынша сайлау кезiнде - Орталық сайлау
комиссиясы; Парламент Сенатының депутаттарын сайлау кезiнде - облыстық
(республикалық маңызы бар қалалардың және астананың) сайлау
комиссиялары;мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезiнде - округтiк сайлау
комиссиялары бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды.
Аталған көздерден сайлау қорларына жолдануы мүмкiн ақшалай қаражаттың
шектi мөлшерi белгiленедi,белгiленген мөлшерден артық түскен ақша қаражаты
сайлау қорына есептеуге жатқызылмайды және оларды қосқан азаматтар мен
ұйымдарға қайтарылып берiледi, ал аталған қаражатты қайтаруға байланысты
шығыстар оларды енгiзген азаматтар мен ұйымдар есебiнен жабылады. Дерегi
жоқ қайырмалдықтар республикалық бюджет кiрiсiне енгiзiледi.
Осы сайлау қорын құрайтын ақша қаражаты кандидат, партиялық тiзiм
тiркелгеннен кейiн тиiстi сайлау комиссиясы банк мекемелерiнде ашатын
арнаулы уақытша шоттарға түсiрiледi.Аталған шот бойынша кiрiс есептелмейдi
және төленбейдi. Осы Конституциялық заңда аталған мақсаттар үшiн сайлау
қорының қаражатына иелiк ету құқығы тек қана кандидатқа және партиялық
тiзiмдердi ұсынған саяси партияларға берiледi. Банктер тиiстi сайлау
комиссиясына арнаулы уақытша шотқа келiп түскен қаражат және олардың
жұмсалуы туралы апта сайын есеп бередi. Тиiстi сайлау комиссиясының сұратуы
бойынша сол мәлiметтер жиырма төрт сағаттың iшiнде берiледi. Сайлау
қорларының қаражатын жұмсау тәртiбiн және тиiстi банк мекемесiн Орталық
сайлау комиссиясы белгiлейдi .[4]
7.Кандидат өз кандидатурасын алып тастаған саяси партия партиялық
тiзiмдi керi қайтарып алған немесе кандидатты, партиялық тiзiмдi ұсыну
немесе кандидатты, партиялық тiзiмдi тiркеу туралы шешiмнiң күшi жойылған
жағдайда сайлау қорына түскен ақша қаражаты оны қосқан азаматтар мен
ұйымдарға дереу қайтарылуға жатады. Бұл ретте аталған қаражатты қайтаруға
байланысты шығыстар оларды енгiзген азаматтар мен ұйымдар есебiнен
жабылады.
Арнаулы уақытша шоттар бойынша барлық қаржылық операциялар, оның iшiнде
жеке және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ... ... ... ... .
10
1.1 Қазақстан Республикасының сайлау құқығының түсінігі,түрлері және
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Қазақстан Республикасындағы сайлаушылардың құқығы және
18
кепілдіктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 САЙЛАУ ОРГАНДАРЫ 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
2.1 Қазақстан Республикасының сайлау органдары 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Сайлау алдындағы үгіт және сайлау өткізу тәртібі 35
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Сайлау заңдарын бұзғандығы үшін жауапкершілік 42
... ... ... ... ... ... ... ... .
3
ЭЛЕКТРОНДЫҚ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ РЕФЕРЕНДУМНЫҢ 47
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .. 47
3.2 Электронды сайлау жүйесін пайдаланып сайлау өткізудің ерекшеліктері 51
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ..
Референдумның түсінігі мен конституциялық құқықтық мәні
... ... ... ..
Республикалық референдум тағайындау және оны әзірлеу
... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Мемлекеттің саяси жүйесіндегі маңызды буыны – сайлау. Оның сипаты
өкіметтің сайланбалы органдары құрамына әсер етері сөзсіз.
Демократиялық мемлекеттің маңызды белгісі – оның азаматтарының лауазымды
адамдар мен мемлекеттік билік органдарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі
басқару органдарын сайлауға еркін дауыс беру арқылы қатысуы болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан халқы тарихтың әр
кезеңінде егемендікті аңсап, тәуелсіздікті жырлап өткен. Ата-бабаларымыздың
көкейінде, арманында жүрген осынау бір ұлы мақсат орындалып, оның игілігін
бүгін күні сіздер мен біздер, яғни бүгінгі ұрпақ көріп отыр. Төл
тәуелсіздігімізбен қатар еліміз көптен ұмыт болған салт-дәстүрін, әдеп-
ғұрыптарын қайта жаңғыртып, ұлттық болмысын қайтып қалыптастырды.
1995 жылы қабылданған Республика Конституциясы Қазақстан халқының
демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру ниетін
бекітті, конституциялық құрылыстың құқықтық негізін қалады, мемлекеттік
тетік, сондай-ақ қоғамдық, саяси институттар ретіндегі қызметтің негізі
боларлық қағидаларын орнықтырды, адам мен азаматтың конституциялық
мәртебесін белгіледі, экономикалық құрылыстың негіздерін айқындады. Осы
Конституцияның негізінде Республиканың жалпы сайлау жүйесі бекітілді.
Республикадағы сайлау Республика азаматтарының сайлау және сайлану
құқығының еркін жүзеге асырылуына негізделді. Қазақстан Республикасында
сайлау ҚР Конституциясымен, ҚР сайлау туралы Конституциялық заңымен
реттеледі.Бұл Конституциялық заң 1995 жылы 28 қыркүйекте қабылданды,
2004жылы сәуірдегі енгізілген толықтырулар мен өзгертулер оған мүлде жаңа
сипат береді. Сайлау әділ жолмен жүретін,демократиялық,халықтың нағыз еркін
білдіретін саяси процеске айналуда.[1]
Қоғам өміріндегі маңызды саяси науқан – сайлауды Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес өткізу, сайлау процессіне қатысушылардың
бәрінің мақсаткерлікпен, сауатты және үйлесілген өзара әрекеттеріне
негізделген. Саяси құқық пен бостандық әрбір азаматтардың субъективтік
құқықтары мен бостандықтарының маңызды құрылысы болып табылады. Ондай саяси
құқықтың бірі – мемлекет істерін басқаруға қатысу. Біздің Республикада
азаматтардың мұндай құқығы Конституциямен Қазақстан Республикасы сайлау
туралы конституциялық заң арқылы жүзеге асырылады. 2004 жылдың 14 –ші
сәуірінде аталған конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Белгіленген заң талабы адамдарды сайлауға қатысуға
міндеттемейді, заң әрбір Республика азаматының еркін білдіру бостандығын
қамтамасыз ететін кепілдіктерді ғана белгілейді.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесімен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
Республиканың он сегіз жасқа толған азаматтары тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
діни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге
жағдайларға қарамастан тең дәрежеде сайлауда дауыс беруге құқылы. Еліміздің
сайлау туралы конституциялық заңы сот шешімімен іс әрекетке қабілетсіз деп
танылған, сондай-ақ сот үкімімен бас-бостандығынан айыру орындарында
жазасын өтеп жүрген азаматтардың жалпыға бірдей сайлау құқығын заң
шеңберінде шектейді. Олардың сондай-ақ Республикалық референдумға қатысу
құқықтары да шектелген. Өзге қайсы бір негіздерде азаматтардың сайлау
немесе сайлану құқытарын шектеуге ешкімнің де, ешбір органның да құқығы
жоқ.
Сонымен, Қазақстан Республикасында сайлау жүйесін және одан
туындайтын қатынастарды атап айтқанда Президентті, Парламентті Сенатты мен
Мәжілісті, Маслихат депутаттарын және жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізу тіртібі қағидалары
бекіткен нармалар жиынтығы сайлау құқығын құрайды. Сайлау референдум мен
қатар, халықтық биліктің жоғарғы нысаны бола отырып, демократияның маңызды
элементі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыста
Қазақстандағы сайлау жүйесі, азаматтардың сайлауға қатысу туралы
қағидалары, сайлау органдары, сайлау алдындағы сайлау бостандықтарының
кепілдіктері мен электрондық сайлау жүйесі пайдалану және бүкілхалықтық
референдум туралы толықтай айтылады.
Сайлау-түрлі қарсылас кандидаттардың, саяси партиялардың, әлеуметтік
топтардың, әртүрлі саяси экономикалық мүдделердің күрес алаңы болып
табылады.
Сайлау қоғам мен мемлекет өміріндегі аса маңызды саяси науқан. Мемлекет
басшысы Президент, Парламент, жергілікті мәслихаттар және өзін - өзі
басқару органдары өздерінің қызметтерін сайлау арқылы бастайды.Әкімдерді де
сайлау күн тәртібіне қойылмақ. Сайлау туралы Конституциялық заңның
нормалары және талаптары күрделі, оларды терең біліп, оқып үйренудің ,
сақтау мен дұрыс пайдаланудың маңызы үлкен.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес еліміздегі
мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы халық болып табылады, яғни халық
өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге
асырады, сонымен қатар өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға
береді.[1]
Қазақстан Республикасының негізгі заңы референдум мен еркін сайлауды
халық билігі көрінісінің басты құралы ретінде айқындайды, олар арқылы
азаматтар мемлекет істерін басқаруға қатысады, мемлекеттік билік
органдарына өз өкілдерін сайлауы не өздері сайлануы мүмкін. Еліміздегі
соңғы жылдардағы сайлау науқандарының тәжірбиесі сайлаудың халық билігінің
ең жоғарғы тікелей көрінісі ретінде Қазақстанның саяси өмірінің ажырамас
бөлігі болып қалыптасқанын көрсетті,оның ереже тәртіптерді сақтай отырып
өткізілуі елімізде қалыптасқан мемлекеттіліктің демократиялық саяси
реформасы туралы айтуға мүмкіндік берді. Бүгінгі сайлау процесі мемлекеттік
биліктің барлық деңгейлерін тұтастай дерлік қамтып отыр және еліміздің
тұтастай саяси жүйесімен бірге дамуын, реформалануын және қайта
жаңғыртылуын жалғастырады.
Сайлау заңнамасын кезең - кезеңмен оңтайландыру мен біріздендіру ұлттық
ерекшелік пен тарихи дәстүрлерді сақтаумен бірге демократиялық сайлау
жүйелерінің көпке танымал әлемдік стандарттарына барынша икемдеу мақсатын
көздеп отыр.
Сайлау туралы кеңестік заңдар 1936 жылға дейін олардың бостандығын
жоққа шығарды деуге болады,өйткені ол кезде сайлау және сайлану құқығы тек
өндіруші және қоғамдық пайдалы еңбекпен күнкөріс қаражатын тауып жүрген
адамдарға ,солдаттар мен еңбекке қабілетсіз адамдарға берілді,бұнда ашық
кемсітушілік белгіледі.1936 жылдан бастап КСРО ның ересек халқы яғни 18
жасқа толған қазақстандық азаматтарда сайлауға қатысуға және сайлануға
құқығы болды,барлық мүліктік және әлеуметтік шектеулер алынып тасталы.
Сайлау құқығын саяси құқықтар мен бостандықтарға жатқызу қажет, елдегі
сайлау республика азаматтарының сайлау және сайлану құқығын жүзеге асыруына
негізделеді,ол саяси сферада адам өмірі қызметінің ұлттардың, кластардың,
топтардың арасындағы мемлекеттің қызметіне қатысу және оның қызмет
мазмұнын, формасын анықтау барысында мемлекеттік билікті дамыту және
мәселені шешумен байланысты болып табылады. Қазақстан Республикасындағы
сайлау және сайлану құқығы мәселесіне байланысты Ғ.Сапарғалиевтың көзқарасы
бойынша бұл сайлау іс әрекетін жүргізуге дайындау тек жүзеге асыру үшін
қарастыруға болмайды,демократиялық мемлекет құру мақсатында Қазақстан
азаматына саяси сипаттағы айтарлықтай көп мөлшердегі құқық пен бостандық
кепілдігі берілген.[2]
Сайлау институтының дамуы жөніндегі мәліметтер сирек кезігеді, соған
қарамастан ежелгі дәуірлерден бастап қазіргі Қазақстан териториясында
қалыптасқан мемлекеттік құрлымдардың болғанын байқауға болады,олар қазақ
жерін ежелден мекен еткен тайпалар құрған мемлекеттер,сондай-ақ 6-8
ғасырлардағы Түрік қағанатының билік органдарының құрылымы туралы да
мәліметтер жарияланып жүр.
Сайлау туралы Конституциялық заң актісінің қабылдануымен халықтың
мемлекет істерін басқаруға қатысуының ең демократиялық нысаны мемлекет
өмірінің неғұрлым маңызды мәселелері бойынша бүкілхалықтық референдумда
тікелей дауыс беруді іске асыруды 1999 жылы 29 сәуірде шешті,Қазақстан
халқы республика Президентінің өкілеттіктерін 2000жылғы 1 желтоқсанға дейін
ұзарту үшін дауыс берді. Бұл референдумға тізімге енгізілген сайлаушылардың
91,21 пайызы 538 қазақстандық және шетелдік байқаушылар қатысты.
Зерттеу жұмысының объектісі. Жұмыстың негізгі зерттеу объектісіне
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының түсінігі,түрлері және
қағидаттары, сайлау органдары, электронды сайлау жүйесін пайдаланып сайлау
өткізудің ерекшеліктері жатады.
1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақстан Республикасының сайлау құқығының
түсінігі,түрлері және қағидаттары
Сайлау – демократияның ең маңызды институты, халыктың еркiн
бiлдiрудiң және оның саяси процеске қатысуының басты нысандарының бiрi.
Сайлауға қатысу – әр азаматтың құқығы. Сiз қай елде тұратыныңызға
қарамастан, сiздi өз елiмiздiң ырысты болуы толғандырады, сiз өз
дауысыңыздың естелгенiн қалайсыз, сiз болашақ сiздiкi екенiн бiлесiз.
Қазақстан Республикасындағы сайлау азаматтардың мемлекеттік және
жергілікті басқарудың органдарын сайлау және сайлау құқығын еркін жүзеге
асыруға негізделеді.
Сайлау құқығының негізгі қағидаларына мыналар жатады:
Жалпыға бірдей сайлау құқығы қағидасы жынысына, ұлтына, нәсіліне, діни
көзқарасына, әлеуметтік шығу тегіне және тағы басқаларына қарамастан
Қазақстан Республикасының белгілі бір жасқа толған барлық азаматы
мемлекеттік биліктің сайлау органдарына сайлауға және сайлануға құқығын
білдіреді.
Мемлекет мемлекеттік органдарға сайланатын азаматтарға бірқатар
талаптар қояды. Бұл талап сайлауға және сайлау органдарының мемлекеттік
механизмдегі сипатына, ерекшеліктеріне, айырықша жағдайына орай қойылады.
Мысалы, Президент орнына сайлау үшін жасына, біліміне, мемлекетке қатысына
және басқаларына байланысты талаптар қойылады. Осы ерекше талаптар
Президент орнының халық пен мемлекет арасындағы айырықша зор
жауапкершілігіне орай қойылады. Парламент, Мәслихат депутаттығына ұсынылған
кандидаттарға да бірқатар талаптар қойылады. Аталған конституциялық
талаптар сайлаушылардың сайлау құқығын шектеушілік болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың
басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге асырылатынын, ал,
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.
1998 жылғы 30 қыркүйектегі Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбавтың халыққа Жолдауындағы саяси реформалар және демократиялық
қоғам бағдарламасында айтылғандай: Кез келген демократияның ашық және әділ
сайлау болуы, оның негізгі діңгегі. Дәл осы рөлді олар біздің демократияда
қолдану керек. Бідің мақсатымыз айқын болуы керек: яғни алдынғы болатын
сайлаулар ашық және әділ жүргізілуі керек. Демократия әрқашан даму
процессінде болуы керек.
Кеңестік жүйенің ыдырауына байланысты посткеңестік республикалар саяси
жүйенің қайта құрылу үдерісінде мемлекеттік билікті еркін қалыптастыру
мүмкіндіктеріне ие болды. Осыған сәйкес, біздің еліміз де тәуелсіздік
алғаннан бері демократиялану үдерісінде жедел дамуда. 1991 жылы 16
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi
туралы Декларацияда халық егемендiктiң бiрден-бiр иесi және мемлекеттiк
билiктiң қайнар көзi, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары
негiзiнде тiкелей де, сондай-ақ өзi сайлайтын мемлекеттiк органдар арқылы
да мемлекеттiк өкiмет билiгiн жүзеге асырады деп көрсетілген. Сөйтіп,
демократиялық қоғамның кепілі ретінде халық өкілді билікті қалыптастыруда
ерекше орынға ие болды.
Яғни, әр азаматтың мемлекеттік билікті қалыптастыру арқылы елінің,
өзінің және ұрпағының өміріне әсер ете алуына деген сенімнің қалыптасуы
маңызды екені белгілі. Сөйтіп, тәуелсіз мемлекетіміз демократиялық даму
стратегиясына сәйкес қарыштап, әртүрлі демократиялық модельдерді салыстыра
отырып, тиімдісін таңдау негізінде жүзеге асыруға бағытталып отыр деуге
негіз бар. Оған дәлел ретінде Президентіміздің Қазақстанды батыс
демократиясының дәстүрлері мен қағидаттарына және Оңтүстік Шығыс Азияның
іргелі мемлекеттерінің тәжірибесіне, біздің көпұлтты және көпдінді
халқымыздың дәстүрлеріне сәйкес одан әрі демократияландыру анықтауынан-ақ
түпкі мақсатымыз нақты көрініс тапқан. Ол жол – халқымыздың өкілді билікті
қалыптастырудағы басты рөлі.
Мемлекетіміздің даму жолына сәйкес сайлау жүйесі де уақыт
талаптарына сәйкес дамып келеді. Ел басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Парламент палаталарының 2007 жылғы 16 мамырдағы бірлескен отырысында
мемлекеттілігіміздің қалыптасу кезеңдерін:
1991-1995 жылдар аралығындағы бірінші кезеңде дезинтеграция үдерісі
еңсерілді, Қазақстан мемлекеттігінің іргетасы қаланды.
1995-2000 жылдар аралығындағы екінші кезеңде қазіргі заманғы демократиялық
институттар және жаңа саяси мәдениет қалыптасты.
2001-2007 жылдар аралығындағы үшінші кезеңде әлеуметтік-экономикалық серпін
қамтамасыз етілді деп көрсетті. Осы атап өтілген кезеңдерде Қазақстан
мемлекетінің сайлау жүйесі де эволюциялық даму жолымен ілгеріледі. Жүйелі
трансформация жүріп жатқан біздің елде демократиялық талаптарға сәйкес әділ
және таза сайлау мүмкіншіліктері жолға қойылуда.
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері,
рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы
Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум
туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының
қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында
Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін
басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында
отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және
сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті,
Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-
өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика
Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде
жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады.
Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ
оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
ҚР азаматтарының сайлау және сайлану құқығы ҚР-ның Конститутциясында
және Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы”
Конститутциялық заңында белгіленген.Бұл заң 1995жылы 28 қыркүйекте
қабылданып,одан кейін бірнеше рет елеулі өзгерістер мен толықтыруларға
ұшырады.Соңғы рет өзгерістер мен толықтырулар жылғы сәуірде ендірілді.
Сайлау құқығы түсінігі көп мағыналы болып иабылады. Оны екі мағынада
қарастырып кетуімізге болады,яғни объективтік және субъективтік мағынада.
Объективтік мағынада сайлау құқығы – бұл мемлекеттің өкілді органдарын
және жеке лауазымды тұлғаларын сайлау тәртібін реттейтін нормалардың
жиынтығы. Бұл мағынада ол конституциялық құқықтың бір институты, бөлімі
болып табылады. Субъективті мағынады сайлау құқығы－бұл азаматтың
мемлекеттің сайланбалы органдары мен тұлғаларын құруға, қалыптастыруға
қатысу құқығы. Бұнда Субъективті сайлау құқығы екі мағынада анықталады :
- Белсенді сайлау құқығы – бұл азаматтың сайлау құқығы, яғни
қандай да бір кандидатты жақтап немесе қарсы дауыс беру құқығы; әдетте
белсенді сайлау құқығы 18 жасқа толған республика азаматының
тегіне,әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына ,тұрғылықты жеріне немесе кез -
келген өзге жағдайларға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатысуға құқылы
және де сайлау сот іс- әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот
үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды.
- Бәсең сайлау құқығы- Қазақстан Республикасы азаматтарының
Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің,
мәслихатының депутаты немесе жергілікті өзін - өзі басқару органына мүше
болып сайлану құқығы.Азаматтың белсенді сайлау құқығы болғанымен, бәсең
сайлау құқығы болмауы мүмкін.Мысалы, 18 жасқа толған ҚР азаматы ҚР
президенті,Парламент депутаты,жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мүше
болып сайлана алмайды, өйткені Президент болып сайлану үшін 40 жасқа толуы,
тумысынан ҚР азаматы болуы ,соңғы 15 жыл бойы ҚР аумағында тұруы және
мемлекеттік тілді еркін меңгеруі қажет, ал Сенат депутаты болу үшін 30 жас,
Мәжіліс депутаты болу үшін 25 жасқа толуы қажет.Азаматтардың белсенді және
бәсең сайлау құқықтарында кері арақатынастар кездеспейді. Себебі, егер
азаматта бәсең сайлау құқығы болса онда ол белсенді сайлау құқығына да ие
болады.
Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы бірнеше қағидаларға негізделе
өткізіледі.
Сайлау құқығының қағидалары:
1. Жалпыға бірдей сайлау құқығы, яғни кәмелетке толған азаматтардың
тегіне, нәсіліне , лауазымына ,мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, т.б
қарамастан сайлауға қатысу құқығы.Сайлауға сот әрекет қабілетсіз деп
таныған, бас бостандығынан айырған тұлғалар, шетел және азаматтығы жоқ
тұлғалар қатыса алмайды.
2. Тең сайлау құқығы-сайлаушылардың сайлауларға тең негіздерде қатысуы
әрі олардың әрқайсының бір немесе тең дауысқа ие болуы.Яғни сайлаушылар
Республика Президентін, партиялық тізімдер бойынша сайланатын Парламенті
Мәжілісінің депутаттары және мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең
негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсының бір сайлау билетіне тиісінше бір
дауысы болады.Cайлаушылар өзгеде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлауға тең негіздерде қатысады әрі олардың әрқайсысының тең
дауыс саны болады.Кандидаттардың сайлауға тең құқықтарымен және шарттарымен
қатысуына кепілдік беріледі.Тең сайлау құқығы бұған қоса сайлау
окургтерінің теңдігі талабын да қамтиды, яғни сайлау окургтеріндегі
сайлаушылардың саны шамамен тең болуы тиіс. Демек тең сайлау құқығы-бұл
сайлау қортындысына әсер ету мен заң талаптарына сәйкес сайлаудың сайлаушы
үшін заңмен белгіленген теңдей мүмкіндіктері.
3.Төте сайлау құқығы-Республика Президентін, Парламент Мәжілісінің және
мәслихаттарының депутаттарын, өзгеде жергілікті өзін -өзі басқару
органдарының мүшелерін азаматтар тікелей сайлайды.Тікелей - бұл
сайлаушылардың аталған тұлғаларды қандай да бір басқа тұлғалар
(сайлаушылар) арқылы емес, дербес, жеке өздері қатыса отырып сайлауы.
4.Жанама сайлау құқығы-Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға
таңдаушылар мәслихаттың депутаты болып табылатын Республика азаматтары
қатысады. Тыңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негіздерде қатысады
әрі олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бір дауысы болады.
5.Жасырын дауыс беру –сайлаушылардың Республика Президентін,
Парламентінің және мәслихаттарының депутаттарын ,өзге де жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі ерік білдіруіне қандай
да болсын бақылаудың жасалуын болдырмау үшін олардың жасырын түрде дауыс
беруі. Жасырын дауыс беру қағидасының мәні-сайлаушының ерік білдіруіне
ешкімнің кедергі келтірмеуі, ерікті түрде өз еркін білдіруіне сырттан әсер
етуді жою.
6.Еркін сайлау қағидасы - азаматтардың сайлау және сайлану құқығын
еркін жүзеге асыруы, яғни сайлаушының сайлауға қатысу немесе қатыспау
мәселесін өзінің шешуі.
Сайлаудың түрлері:
－Өткізу аумағы бойынша: жалпыұлттық, яғни Республика Президентін,
Парламент депутаттарын сайлау. Жергілікті, бұнда мәслихат және өзге де
жергілікті өзін - өзі басқару органдарына сайлау
－Азаматтардың ерік білдіру әдісіне қарай: тікелей, сайлаушылардың
кандидаттарды өздері сайлауы. Тікелей емес, елімізде бұл түрмен азаматтар
Сенат депутаттарын сайлайды.
－Өткізілу уақытына қарай: Кезекті сайлау-тиісті органның не лауазымды
тұлғаның өкілеттік мерзімінің аяқталуына қарай өткізілетін сайлау.[2]
Кезектен тыс сайлау-тиісті органның не лауазымды тұлғаның
өкілеттілігінің мерзімінен бұрын тоқтатылуына орай өткізілетін сайлау.
Қазақстанда кезектен тыс сайлау тек өкілді органдарға Парламент,
Мәслихаттар сайлауда ғана қолданылады. Қосымша сайлау-шығып қалғандардың
орнына сайлау өткізу үшін депутат өкілеттілігінің мерзімінен бұрын
тоқтатылуы, оны мандатынан айыру не оның қайтыс болуы негіз болып табылады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарына сайлауда көрсете кететін бір
өзгешелік: мұнда да шығып қалғандардың орнына сайлау бекітілгенімен,
қосымша сайлау өткізу жағдайы ретінде өзге жағдай анықталады.
Ішінара сайлау-алқалы сайланбалы органды ішінара жаңарту мақсатында
өткізілетін сайлау.Мысалы, Сенаттың сайланған депутаттарының жартысы әрбір
үш жыл сайын қайта сайланып жаңартылып отырады.
－Кімді сайлайтына қарай: президенттік сайлау , парламенттік сайлау,
муниципалдық сайлау.
Қазақстан Республикасы азаматтарының сайлауға ерікті түрде қатысу
Принципі сайлауға қатысуға немесе қатыспауға күштеу мақсатында
сайлаушыларға ықпал етуге ешкімнің құқығы жоқтығын білдіреді.Сайлау кезінде
ерік білдірудің еркіндігі сайлау күні үгіт жүргізуге жол берілмейтіндігімен
де қамтамасыз етіледі.
Шет жерде тұратын немесе шет жерде болған Қазақстан Республикасының
азаматы сайлау құқығына толық иелі болады.Бұл, атап айтқанда Қазақстан
Республикасының шет мемлекеттердегі өкілдері жанындағы, Қазақстан
Республикасына қарайтын және сайлау күні жүзуде жүрген Кемелердегі сайлау
учаскелері бойынша сайлаушылар тізімі аталған өкілдердің басшылары мен кеме
капитандары берген деректер негізінде
құрылуы қамтамасыз етіледі.
Сайлау құқығы - әрбір азаматтың саяси құқығы, мұндай құқықты кез-
келген азамат сайлау күндарі тұрғылықты мекен жайынан басқа жерде жүргенде
пайдалана алады. Бұл жағдайда заңмен реттелген Қазақстан Республикасы
сайлау туралы заңының 24-ші бабына сәйкес, егер сайлаушыға сайлаудан
кемінде отыз күн бұрын сайлау күні өзінің тіркелген орны бойынша дауыс
беруге арналған үй-жайға келуге мүмкіндігі болмаған жағдайда, жергілікті
атқарушы органдарға өзін тиісті сайлаушылар тізіміне енгізу жөнінде жазбаша
өтініш беруге құқығы бар. Мұндай өтініш жасаған кезде жергілікті атқарушы
органдар азаматтарды тіркеу орны бойынша сайлаушылар тізімінен шығарылады
және осы азаматтар дауыс беретін учаскені сайлаушылар тізіміне енгізуді
ұйымдастырады. Әрбір азамат сайлаушылар тізіміндегі өзі туралы деректерді
тексеруге және тізімге енгізілгені немесе тізімнен шығарылып тасталғаны
туралы, сондай-ақ тізімде қателік жібергені үшін шағым беруге мүмкіндігі
бар. Бұл әрекеттері өткен күннен бастап он күн ішінде шағымдануға құқығы
белгіленген.[2]
2. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп – Қазақстан
Республикасы Конституциясының және Президенттің Қазақстан Республикасының
сайлауы туралы конституциялық заң күші бар жарлығында көзделгендей,
Қазақстан Республикасының Президентін, Қазақстан Республикасының
парламентінің Мәжілісі мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын
Қазақстан Республикасының азаматтары тікелей де сондай-ақ жанама да
сайланатын сайлау тәртібі түсіндіріледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарын
сайлау Конституциялық құқықтық нормалармен белгіленеді, олар өзі
жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі ұғымын құрайды. Сайлау
жүйесін құрайтын Конституциялық құқықтық нормалар Қазақстан Республикасы
Конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Олар Қазақстан
Республикасының Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттарының
бір бөлігін, жергілікті өкілді органдардың депутаттарын сайлауға байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейді. Жоғарыда атлаған сайлау құқығы институты
Конституциялық құқытың маңызды бір институты болып табылады. Сонымен қатар
сайлау құқығы ұғымы кәмелетке жеткен Қазақстан Республикасы азаматтарының
субъективтік сайлау құқығы мағынасында қолданылады.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесімен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады, өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.
Дүниежүзінде сайлау жүйесінің негізгі үш түрі бар.Олар:
Мажоритарлық, тепе - тең(пропорциалық) және аралас деп аталады.
Мажоритарлық (мажор－көтеріңкі, көңілді деген француз сөзі)деп,дауыс
беру нәтижелерін берілген дауыстың көпшілікті принципімен анықтайтын сайлау
жүйесін айтады.Өз кезегінде, мажоритарлық жүйе төмендегіекі түрге: берілген
дауыстардың абсолютті басымдылығына және берілген дауыстардың салыстырмалы
(относительно) басымдылығына бөлінеді.
Абсолютті басымдылық жүйесінде сайлаушылардың 50 проценттен
(50％+1),басымы дауыс бергенде кандидат сайланды деп есептеледі.1958 жылдан
бері мұндай жүйе Францияда бар. Ал,салыстырмалы басымдылық жүйесінде басқа
кандидаттардың бәріне қарағанда көп дауыс алу мүмкіндігіне орай жеңген
кандидат сайланады.Мұндай өте көп таралған әрі көп қолданылады. Мысалы
ретінде АҚШ, Ресей, Индия, Ұлыбритания, Өзбекстан, т.б. көптеген елдерді
атауға болады.Тепе - теңдік (пропорциалдық) сайлау жүйесінен айырмашылығы
бар. Яғни,тепе - теңдік сайлау жүйесі басымдылық принципіне емес,қайта
алынған дауыстар мен жеңіл алынған мандаттардың тепе - теңдік принципіне
сүйене жасалады.Тепе - теңдік жүйе толық(яғни, сайлау округі болып бүкіл ел
саналса) болуы мүмкін.Тепе - теңдік жүйе бойынша Жапония, Бельгия,
Норвегия, ФРГ, Швейцария және т.б.елдер сайлау өткізеді.
Тепе - теңдік жүйеде әрбір саяси партия сайланатын орынға айланатын өз
кандидаттарының тізімін ұсынады,ал сайлаушылар, әдетте, бұл тізімге
тұтастай дауыс береді. Дауыс беру қортындысы бойынша сайлау мерті(квот)-бір
депутатты сайлау үшін ең аз дауыс саны айқындалады. Мұндай кезде әр түрлі
әдістер қолданылады. Мысалы,оның бірін мұнан жүз жыл бұрын ағылшын ғалымы
Т.Хэр ұсынған.Бұл әдіс бойынша квота(О) әрбір әрбір округ бойынша берілген
дауыстардың жалпы санынан (Х)мандаттардың бөлінуге тиісті санына(У)бөлу
арқылы,яғни O=X:Y формуласымен анықталады.[3]
Мандаттарды үлестіру, сөйтіп алынған дауыстарды әрбір окургтердегі
квоттарға бөлумен жүргізіледі.
Біз енді төменде неміс математигі Нимайердің формуласы бойынша ФГР да
жүргізілуге ұсынылған кестені түсіндірейік.Кесте бойынша саяси партиалардың
алған сандары бөлінетін орындардың жалпы санының сайлауға қатысқан барлық
партиалардың екінші дауысының жалпы санына екінші орын қатынасының
көбейтіндісіне тең.Нәтижелер ондық бөлшекпен білдіріледі.Оның бүтін бөлігі
алынып, қалған орындар қайырмадан кейінгі
ондық қатарлар үлкендігіне қарай алынады.
Аралас жүйе деп парламенттің бір бөлігін мажоритарлық жүйемен, бір
бөлігін партиялық тізіммен (тепе - теңдік жүйемен) жүзеге асыруды
айтады.Аралас жүйе, мысалы,Герман Бундестагына кезекті сайлауында ФРГ де
қолданылады.1994 жылы 16қазанда Бундестагтың кезекті сайлауында
депутаттардың жартысы (барлық депутаттар－656)бірмандатты округтер бойынша
көпшілікке бағынышты мажоритарлық жүйемен, ал екінші жартысы－тепе - теңдік
жүйемен (саяси партиалардың тізімі бойынша)сайланды.
Қазақстан Республикасында абсолюттік көпшіліктің мажорлық сайлау жүйесі
қабылданған.Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі деп Қазақстан
Республикасының және Президенттің ＂Қазақстан Республикасындағы сайлау
туралы＂Конституциялық заң күші бар Жарлығында көзделгендей Қазақстан
Республикасының Президентін,Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі
мен Сенатының депутаттарын, Мәслихат депутаттарын Қазақстан Республикасының
азаматтары тікелей де,сондай ақ жанама да сайлайтын сайлау тәртібі
түсіндіріледі.
Президентті, Парламент депутаттарын және жергілікті өкілді органдарды
сайлаудың аталған тәртібі конституциялық құқықтық нормалармен белгіленеді,
олар өз жиынтығында Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін құрайды.Осы
сайлау жүйесін құрайтын конституциялық құқықтық нормалар Қазақстан
Республикасы конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады.Олар ҚР-ның
Президентін, Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттарының бір бөлігін,
жергілікті өкілді органдар депутаттарын сайлауға байланысты қоғамдық
қатынастарды реттейді. ҚР ның сайлау жүйесі мен сайлау құқығы халықтық
егемендіктің бір көрінісі болып табылады,өйткені оларды пайдалана отырып,
азаматтар мемлекеттің жоғарғы өкілді органдарын қалыптастырады.ҚР сайлау
туралы Конституциялық заңында көзделгендей(9-бап) Президентті,Парламент
Сенаты депутаттарын ,сондай-ақ Қазақстан халық Ассамблеясы сайлайтын
Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай
жүйесі қолданылады:
Мыналар:
-дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың(таңдаушылардың) елу процентінен
астамының дауысын алған;
-қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған.
Саяси партиялардан Парламент Мәжілісінің депутаттары біртұтас
жалпыұлттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдермен сайланады.
Мәслихаттардың депутаттарынан сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда
дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған
кандидат сайланған болып саналады. Өзгеде жергілікті өзін өзі басқару
органдарының мүшелерін сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі
қолданылады: басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан
сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс берген кандидаттар сайланған болып
саналады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының көздері нормативтік құқықтық
актілер болып табылады. Бұл көздерге:
－1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы;
－Қазақстан Республикасы Президентінің 1995жыл 28қыркүйектегі＂ҚРсайлау
туралы＂конституциялық заң күші бар Жарлығы.
－＂Қазақстан Республикасы жергілікті мемлекеттік басқару туралы＂
2001жылғы 21қаңтардағы Қазақстан Республикасы заңы;
－Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының нормативтік
құқықтық актілері жатады.
Қазақстан Республикасының сайлау құқығының бастауы болып табылатын
нормативтік құқықтық актілер Президент,Парламенттің Мәжіліс
пен Сенаттың,мәслихаттардың депутаттарын және жергілікті сайлау
органдары мүшелерін сайлауға әзірлік және сайлау өткізу кезінде туын-дайтын
қатынастарды реттей отырып,азаматтардың еркін ерікті түрде білдіруін
қамтамасыз ететін кепілдіктерді белгілейді.
1.3. Қазақстан Республикасындағы сайлаушылардың құқығы және
кепілдіктері
Сайлау алдындағы үгiт бұл сайлаушылардың белгiлi бiр кандидатты, саяси
партияны жақтап немесе қарсы дауыс беруге қатысуына түрткi болу
мақсатындағы қызмет болып табылады.
Шетелдiктердiң, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдiк заңды тұлғалардың және
халықаралық ұйымдардың кандидаттарды, партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси
партияларды ұсынуға және сайлауға, сайлауда белгiлi бiр нәтижеге қол
жеткiзуге кедергi болатын және (немесе) демеп жiберетiн қызметтi жүзеге
асыруына тыйым салынады.[4]
Сайлау алдындағы үгiт кандидаттар тiркелген мерзiмi аяқталған кезден
басталып, сайлау болатын күннiң алдындағы күнгi жергiлiктi уақыт бойынша
нөл сағатта аяқталады. Қайтадан дауыс берудi өткiзген кезде сайлау
алдындағы үгiт қайтадан дауыс беру күнi тағайындалған күннен басталып,
сайлау болатын күннiң алдындағы күнгi жергiлiктi уақыт бойынша нөл сағатта
аяқталады.Сайлау алдындағы үгiт: бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және
сайлау алдындағы жария iс-шараларды яғни бұл сайлау алдындағы жиналыстарды
және сайлаушылармен (таңдаушылармен) кездесулердi, сайлау алдындағы жария
пiкiр таластар мен пiкiр алысуларды, митингiлердi, шерулердi,
демонстрацияларды және сайлау туралы заңда белгiленген тәртiппен және онда
тыйым салынбаған өзге де сайлау алдындағы iс-шараларды меңзейді, сонымен
қатар кандидаттардың және олардың сенiм бiлдiрген адамдарының
сайлаушылармен (таңдаушылармен) жеке кездесулерiн өткiзу жолымен; баспа,
дыбыс-бейне және басқа да үгiт материалдарын шығару не тарату жолымен
жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк органдарға, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына,
қызметтiк мiндеттерiн орындау кезiнде олардың лауазымды тұлғаларына,қарулы
күштердiң,әскерлер мен әскери құралымдардың әскери қызметшiлерiне, ұлттық
қауiпсiздiк органдарының және құқық қорғау органдарының қызметкерлерi мен
судьяларға,әрбір сайлау комиссияларының мүшелерiне,дiни бiрлестiктерге
сайлау алдындағы үгiттi жүргiзуге, үгiт материалдарын таратуға болмайды.
Ескере кететін және бір мәселе, мемлекеттiк органдардың лауазымды
адамдары болып табылатын кандидаттарға өзiнiң лауазымдық немесе қызмет
жағдайының қолайлықтарын пайдалануға тыйым салынады. Бұл кезектегі қызмет
жағдайының артықшылығы деп біз,бағынышты немесе өзге да қызмет жағынан
тәуелдi адамдарды сайлау алдындағы үгіт жүргізуге тарту,бірақ бұл адамдар
кандидаттың сенiм бiлдiрген адамдары ретiнде үгiттi жүзеге асыратын
жағдайларды қоспағанда; кандидаттың, партиялық тiзiм ұсынған саяси
партияның сайлануына септiгiн тигiзетiн қызметтi жүзеге асыру кезінде
мемлекеттiк органдар орналасқан үй-жайларды пайдаланса,және бұл үй-жайлар
өзге кандидаттарға, саяси партияларға осындай шарттармен пайдалануға
берiлмесе, міне бұл жағдайларды лауазымдық немесе қызмет жағдайының
артықшылықтарын пайдалану деп ұғынамыз.
Кандидаттар не олардың сенiм бiлдiрген адамдары болып тiркелген
журналистердiң, бұқаралық ақпарат құралдары редакциялары лауазымды
адамдарының сайлауды бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көрсетуге қатысуына
құқығы жоқ.[4]
Үгіт кезінде бұқаралық ақпарат құралдары кандидаттардың немесе саяси
партиялардың сайлау науқанын объективтi көрсетуге, кандидаттың не саяси
партияның ар-намысына, қадiр-қасиетiне және iскерлiк беделiне көрiнеу түрде
нұқсан келтiретiн үгiт материалдары мен басқа да ақпаратты жариялаудан
аулақ болуға; өтiнiш келiп түскеннен кейiн баспа басылымының таяудағы
нөмiрiнде сол бетте, сол көлемде және сол қарiппен яғни теледидар не радио
хабарларында жиырма төрт сағат iшiнде сондай уақытта аталған адамдарға ар-
намысын, қадiр-қасиетiн және iскерлiк беделiн қорғауы үшiн терiске шығаруды
тегiн жариялауына мүмкiндiк беруге,сонымен қатар барлық бұқаралық ақпарат
құралдары барлық кандидаттарды және партиялық тiзiмдердi ұсыну, оларды
сайлау комиссияларының тiркеуi жөнiндегi iс-шаралар туралы ақпаратты
баспасөз бетiнен орын, эфир уақытының көлемi бойынша бiрдей таратуға
мiндеттi болып табылады.
Бұқаралық ақпарат құралдары тиiстi сайлау комиссияларының сайлау
алдындағы науқан барысы туралы ақпаратты және заңда белгiленген
хабарламаларды жариялауына толық мүмкiндiк туғызуы керек.
Бұқаралық ақпарат құралдарының лауазымды адамдары, негізгі
кандидаттар мен саяси партиялардың сайлау алдындағы айтқан пiкiрлерi үшiн
жауапты болмайды.
Сайлау алдындағы жөнсіз үгіт дегеніміз сайлау науқаны үшiн арнайы
әзiрленген баспа материалдарын, соның iшiнде безендiрiлген материалдарды,
омырауға тағатын белгiлердi, жалауларды, жалаушаларды тегiн таратуды
қоспағанда жағдайда, сайлаушыларға тегiн немесе жеңiлдiк шарттарымен
тауарлар, бағалы қағаздар берiп, қызметтер көрсету,лотереялар, қайырымдылық
акцияларын өткiзу, ақша төлеу не осындайларға уәде беру арқылы сайлау
алдындағы үгiттi жүргiзу. Сайлау кезінде бұндай үгiттi жүргiзуге, сайлау
жарияланған (тағайындалған) кезден бастап, кандидаттарға, партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға, сондай-ақ олардың атынан немесе
оларды қолдап кeз келген жеке және заңды тұлғаларға қайырымдылық іс-
шараларын өткізуге тиым салынады.
Кандидаттың, партиялық тiзiмiн ұсынған саяси партияның, сондай-ақ
олардың сенiм бiлдiрген адамдарының осы ережелердi бұзуы кандидатты,
партиялық тiзiмдi тiркеу туралы шешiмнiң күшiн жоюға әкеп соғады.
Қандай да бiр адамның бейнесiн - оның жазбаша келiсiмiнсiз, ал ол
қайтыс болған жағдайда мұрагерлерiнiң жазбаша келiсiмiнсiз пайдалану арқылы
сайлау алдындағы үгiт жүргiзуге болмайды.
Мемлекет азаматтарға, қоғамдық бiрлестiктерге Қазақстан Республикасының
осы Конституциялық заңына, өзге де заң актiлерiне сәйкес белгiлi бiр
кандидатты, саяси партияны жақтап не қарсы кедергiсiз сайлау алдындағы үгiт
жүргiзу құқығына кепiлдiк бередi.[4]
Cайлау қорларын құрмайтын азаматтар, қоғамдық бiрлестiктер
қаржыландыруды талап етпейтiн сайлау алдындағы үгiт жүргiзуге ,сонымен
қатар белгiленген тiркеу мерiмi аяқталған кезден бастап, үгiт науқаны
аяқталғанға дейiн кандидаттардың, партиялық тiзiмiн ұсынған саяси
партиялардың өздерiнiң сайлау алдындағы бағдарламаларын баспасөзде және
басқа да бұқаралық ақпарат құралдарында үгiттеуге және насихаттауға құқығы
бар болып табылады.
Сайлау алдындағы үгiт жүргiзуi кезінде кандидаттардың, партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялардың бұқаралық ақпарат құралдарына қол
жеткiзуiнiң тең жағдайына кепiлдiк берiледi.
Үгіт кезінде мемлекет жағынан кандидаттарға өз бағдарламаларымен
бұқаралық ақпарат құралдарына шығуы үшiн бiрдей қаражат бөлiнеді, яғни
әрбiр кандидаттың телевизиядан он бес минуттық сөз сөйлеуiне, радиодан он
минуттық сөз сөйлеуiне, сондай-ақ баспа басылымдарында 0,1 баспа табақтан
аспайтын көлемде екi мақала жариялауына қаражат берiледi.
Партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялар теледидарда Орталық сайлау
комиссиясы ұйымдастыратын, ол белгiлейтiн уақыт көлемiнде саяси пiкiр-
сайыстарға қатысуына болады.
Бұқаралық ақпарат құралдары тiркелген кандидаттарға және партиялық
тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға шарттық негiзде эфир уақытын, баспасөз
бетiнен орын бередi. Бұқаралық ақпарат құралдарында кандидаттарға және
партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партияларға эфир уақытын, баспасөз
бетiнен орын беру туралы шарттың талаптары белгiлi бiр кандидатқа, саяси
партияға артықшылық туғызбауға тиiс. Эфирден және баспасөзден орын беру
төлемiнiң мөлшерi, шарттары мен тәртiбi туралы мәлiметтердi тиiстi
телерадиохабарларын тарату ұйымы, мерзiмдiк баспа басылымының редакциясы
сайлаудың тағайындалғаны туралы шешiм ресми жарияланғаннан кейiнгi оныншы
күннен кешiктiрмей хабарлауға және жариялауға тиiс, сондай-ақ Президент
сайлауы кезiнде - Орталық және облыстық сайлау комиссияларына,
Парламенттiң, мәслихаттардың депутаттары мен өзге де жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдары мүшелерiн сайлау кезiнде өзге де аумақтық, сондай-ақ
oкругтiк сайлау комиссияларына берiлуге тиiс.
Бұқаралық ақпарат құралы кандидаттардың, партиялық тiзiмiн ұсынған
саяси партиялардың бiрiне эфир уақытын, баспасөз бетiнен орын бөлуге берген
келiсiмi басқа да кандидаттарға, партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси
партияларға эфир уақытын, баспасөз бетiнен орын бөлуге келiсiм беруiмен
тең. Кандидаттар мен партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялардың
бұқаралық ақпарат құралдарына шығуының кезектiлiгi жазбаша өтiнiштердiң
келiп түсу ретiмен не егер өтiнiштер бiр мезгiлде келiп түссе, жеребе
бойынша белгiленедi.
Кандидаттардың телевизия мен радиода сөйлеп жатқан сөздерiн бөлуге және
сөйлеген сөздерiне iле-шала, баспа басылымдарындағы сөздерiне сол нөмiрде
түсiнiктеме жасауға тыйым салынады.Жергiлiктi атқарушы органдар және
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары кандидаттарға сайлаушылармен кездесуi
үшiн шарттық негiзде үй-жай бередi,бұл жердеде үй-жай беру шарты барлық
кандидаттар үшiн бiрдей және тең болады.
Жергiлiктi атқарушы органдармен және жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдары сайлау комиссияларымен бiрлесiп, бөлiнген үй-жайда кандидаттардың
сайлаушылармен кездесулер кестесiн жасайды және оны бұқаралық ақпарат
құралдарында жариялайды.
Тиiстi сайлау комиссиялары партиялық тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн
кандидаттардан басқа кандидаттарға плакаттар, листовкалар, ұрандар мен өзге
де үгiттiк баспа материалдарын басып шығару үшiн бiрдей мөлшерде ақша
бөледi. Барлық үгiттiк баспа материалдарында сол материалдарды шығарған
ұйым, олар басылған жерi мен таралымы, тапсырыс жасаған тұлғалар, қандай
қаражаттан төленгендiгi туралы мәлiметтер болуға міндетті,сонымен қатар
үгiттiк баспа материалдарын Қазақстан Республикасының аумағынан тысқары
жерлерде дайындауға, анонимдiк үгiт материалдарын таратуға тыйым салынады.
Жергiлiктi атқарушы органдар тиiстi сайлау комиссияларымен бiрлесiп
барлық кандидаттар үшiн үгiттiк баспа материалдарын орналастыру үшiн орын
белгiлейдi және оларды стендтермен, тақталармен, тұғырлықтармен
жарақтандырады. Үгiттiк баспа материалдары барлық кандидаттар үшiн тең
құқықтар қамтамасыз ететiн жағдайда орналастырылады.
Кандидаттар үгiттiк баспа материалдарын тиiстi объект иесiнiң
рұқсатымен өзге де орындарда iлiп қоюға құқылы,бірақ үгiт материалдарын
ескерткiштерге, ескерткiш тұғырларға, тарихи, мәдени немесе сәулеттiк
құндылығы бар үйлер мен ғимараттарға, сондай-ақ дауыс беруге арналған үй-
жайларға iлiп қоюға тыйым салынады,бұл үй-жайда кандидаттың фотосуретiмен
және Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген мәлiметтердiң стандартты
жиынтығымен, бiр нысанда кандидаттар туралы ақпарат орналастырылады.
Президенттiкке, Парламент және мәслихат депутаттығына кандидаттар өз
сайлау қорларының қаражаты есебiнен бұқаралық ақпарат құралдарына шығуға,
сайлау алдындағы жария iс-шараларды өткiзуге, қосымша үгiт материалдарын
шығаруға байланысты шығындарды төлеуге, сондай-ақ көлiк және iссапар
шығыстарының орнын толтыруына, бұл мақсатқа кез келген басқа көздерден өзге
ақша тартуға, сайлау науқаны барысында кандидаттар пайдаланатын,
кандидаттардың сайлау қорлары қаражатынан ақысы төленбеген жеке және заңды
тұлғалардың кез келген тауарын, жұмысы мен қызметiн қабылдауға, аталған
жеке және заңды тұлғаларға осы қызметтердiң көрсетiлгенi үшiн кандидат
тарапынан жәрдемнiң кез - келген түрiне тыйым салынады. Кандидатқа, саяси
партияларға сайлау алдындағы үгiттi жүргiзуге байланысты қызмет көрсететiн
жеке және заңды тұлғаларда олардың осы қызметтердi қабылдауға жазбаша
келiсiмi болуға тиiс. Жазбаша келiсiмi жоқ тұлғалар еліміздің заңдарына
сәйкес жауапты болады.
Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың мерзiмдi баспа басылымдары
сайлау комиссияларының хабарламаларын, сайлауға қатысатын кандидаттар
туралы деректердi Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген тәртiппен және
көлемде жариялауға,сайлаумен байланысты қоғамдық пiкiрге сұрау caлу
нәтижелерiн жариялаған кезде бұқаралық ақпарат құралдары сұрау салуды
жүргiзген ұйымды, сұрау салуды жүргiзуге тапсырыс берген және оның ақшасын
төлеген адамдарды, сұрау салу жүргiзiлген уақытты, ақпарат жинау әдiсiн,
сұрау салудың нақты тұжырымын, сұралғандардың саны мен сұрау салу
нәтижесiнiң қателiк коэффициентiн көрсетуге мiндеттi,ал бұқаралық ақпарат
құралдарында қоғамдық пiкiрге сұрау салу нәтижелерiн, сайлау нәтижелерiнiң
болжамын, сайлауға байланысты өзге де зерттеулердi дауыс берiлетiн күн
алдындағы бес күн iшiнде және дауыс берiлетiн күнi жариялауына
болмайды,сонымен қатар,сайлау күнi дауыс берiлетiн үй-жайда немесе дауыс
беру пунктiнде қоғамдық пiкiрге сұрау салуға тыйым салынады. Осы сайлау
алдындағы кез - келген үгітті сайлау болатын күнi және оның қарсаңындағы
күнi жүргізуге тыйым салынады,бірақ сайлау комиссияларының үй-жайларынан
және дауыс беруге арналған үй-жайлардан тыс жерлерде бұрыннан iлулi тұрған
баспа үгiт материалдарын сол орындарында қалдыруға болады,осымен сайлау
алдындағы үгіт қызметі аяқталады.
Сайлауды қаржыландыру мәселесінде, партиялық тiзiмдер бойынша
сайланатын Парламент Мәжiлiсi депутаттарының сайлауын қоспағанда,
Президенттiң, Парламент, мәслихаттар депутаттарының, өзге де жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдары мүшелерiнiң сайлауы республикалық бюджет
қаражатынан жергiлiктi атқарушы органдардың осы мақсаттарға арнап ашылған
шоттары арқылы қаржыландырылады.Бұл шоттарға республикалық бюджеттен
түсетiн бюджет қаражатына иелiк етудi аумақтық сайлау комиссиялары жүзеге
асырады. Қаржыландыру тәртiбi Қазақстан Республикасының бюджеттiк
заңнамасында белгiленедi .[4]
Сайлау комиссияларын ұйымдастыру мен оның қызметiне, үй-жайды жалға
алуға, iссапар шығыстарына, консультанттарға, сарапшыларға, лингвистикалық
комиссияның мүшелерiне, электронды сайлау жүйелерiнiң пайдаланылуын
қамтамасыз ететiн мамандарға еңбек ақы төлеуге; партиялық тiзiмдер бойынша
дауысқа түсетiн кандидаттардан басқа кандидаттардың бұқаралық ақпарат
құралдарындағы сөздерiне; жүргiзiлетiн кандидаттардың сайлау алдындағы
көпшiлiк шараларын өткiзуге, партиялық тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн
кандидаттардан басқа кандидаттардың үгiт материалдарын шығаруға; партиялық
тiзiмдер бойынша дауысқа түсетiн кандидаттардан басқа кандидаттардың
Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген мөлшерде көлiкке; сайлау комиссиясының
үй-жайы мен дауыс беруге арналған үй-жайда орналастырылатын Президенттiкке,
Парламент Сенатының және мәслихаттардың депутаттығына, өзге де жергiлiктi
өзiн-өзi басқару органдарының мүшелiгiне кандидаттар туралы, сондай-ақ
партиялық тiзiмдерiн ұсынған саяси партиялар туралы ақпараттық плакаттарды
дайындауға жұмсаған шығындары мемлекеттік қаржы есебінен
алынады.Ал,халықаралық ұйымдар мен халықаралық қоғамдық бiрлестiктер,
шетелдiк мемлекеттiк органдар, шет елдердiң Заңды тұлғалары мен азаматтығы
жоқ адамдар тарапынан Республикадағы сайлауды қаржыландыруға, олардың
қандай да болмасын тiкелей немесе жанама түрде республикадағы сайлауды
қаржыландыруға қатысуына тыйым салынады.
Заңда белгiленген тәртiппен Президенттi және Парламент және мәслихаттар
депутаттарын сайлауда кандидаттардың сайлау алдындағы үгiтiн сайлау қорлары
қаражатынан қаржыландыруға болады,сайлау қорлары заңдарда белгiленген
тәртiппен тіркеледі,ол мынадай көздерден: кандидаттардың жеке қаражатынан,
саяси партиялардың қаражатынан; кандидатқа оны ұсынған Республиканың
қоғамдық бiрлестiгi бөлген қаражаттан;Республика азаматтары мен ұйымдарының
ерiктi қайырмалдықтарынан құралады.,дегенмен де бұл жерде мемлекеттiк
органдар мен ұйымдардың, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының,
қайырымдылық ұйымдарының, дiни бiрлестiктердiң, өздерiнiң жарғылық
капиталында шетелдiк қатысушысы бар қазақстандық заңды тұлғалардың ерiктi
қайырмалдықтарына, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың анонимдiк
қайырмалдықтарына жол берілмейді.
Сайлау қорларына заңды жолмен алынған қаражат қана берiледi. Қорға
келiп түскен ақшаның жалпы сомасы және оның көздерi туралы ақпаратты сайлау
қорытындылары жарияланғаннан кейiн он күн iшiнде мына органдар
яғни,Қазақстан Республикасының Президентiн, Парламент Мәжiлiсiнiң
депутаттарын партиялық тiзiм бойынша сайлау кезiнде - Орталық сайлау
комиссиясы; Парламент Сенатының депутаттарын сайлау кезiнде - облыстық
(республикалық маңызы бар қалалардың және астананың) сайлау
комиссиялары;мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезiнде - округтiк сайлау
комиссиялары бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды.
Аталған көздерден сайлау қорларына жолдануы мүмкiн ақшалай қаражаттың
шектi мөлшерi белгiленедi,белгiленген мөлшерден артық түскен ақша қаражаты
сайлау қорына есептеуге жатқызылмайды және оларды қосқан азаматтар мен
ұйымдарға қайтарылып берiледi, ал аталған қаражатты қайтаруға байланысты
шығыстар оларды енгiзген азаматтар мен ұйымдар есебiнен жабылады. Дерегi
жоқ қайырмалдықтар республикалық бюджет кiрiсiне енгiзiледi.
Осы сайлау қорын құрайтын ақша қаражаты кандидат, партиялық тiзiм
тiркелгеннен кейiн тиiстi сайлау комиссиясы банк мекемелерiнде ашатын
арнаулы уақытша шоттарға түсiрiледi.Аталған шот бойынша кiрiс есептелмейдi
және төленбейдi. Осы Конституциялық заңда аталған мақсаттар үшiн сайлау
қорының қаражатына иелiк ету құқығы тек қана кандидатқа және партиялық
тiзiмдердi ұсынған саяси партияларға берiледi. Банктер тиiстi сайлау
комиссиясына арнаулы уақытша шотқа келiп түскен қаражат және олардың
жұмсалуы туралы апта сайын есеп бередi. Тиiстi сайлау комиссиясының сұратуы
бойынша сол мәлiметтер жиырма төрт сағаттың iшiнде берiледi. Сайлау
қорларының қаражатын жұмсау тәртiбiн және тиiстi банк мекемесiн Орталық
сайлау комиссиясы белгiлейдi .[4]
7.Кандидат өз кандидатурасын алып тастаған саяси партия партиялық
тiзiмдi керi қайтарып алған немесе кандидатты, партиялық тiзiмдi ұсыну
немесе кандидатты, партиялық тiзiмдi тiркеу туралы шешiмнiң күшi жойылған
жағдайда сайлау қорына түскен ақша қаражаты оны қосқан азаматтар мен
ұйымдарға дереу қайтарылуға жатады. Бұл ретте аталған қаражатты қайтаруға
байланысты шығыстар оларды енгiзген азаматтар мен ұйымдар есебiнен
жабылады.
Арнаулы уақытша шоттар бойынша барлық қаржылық операциялар, оның iшiнде
жеке және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz