Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және бекіту рәсімі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Бюджет жүйесінің теориялық негізі
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
1.2 Бюджеттiк қатынастарды реттеу және бюджеттік үдерісті ұйымдастырудың
негізі
1.3 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және бекіту
рәсімі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ОРЫНДАЛУЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау
2.2 Бюджетаралық қатынастар және оларды реттеу механизмдері
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
ТҮСІМДЕРІН БОЛЖАУ
3.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетiлдiру
3.2 Бюджет түсімдерін болжаудың және мониторингінің жалпы схемасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты
негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның
құрылуында және дамуында алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады.
Соның ішінде мемлекетке өзінің экономикалық және әлеуметтік реттеуін іске
асыруға беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекеттік органдарға жүктелген қызметтерін
орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы
қорларының құрылуына ықпал етеді.
Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада
нарықтық қатынастардың белсенді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді.
Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып
табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын
дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету, және
де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджеттік саясат
орындалмай, бюджеттік үрдісті басқарудың тиімді жүйесі болмай дұрыс жұмыс
жасалынбайды.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Жоспарлау өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процессі. Тәжірибеде
ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің
нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып
табылады.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты қоғамдық қаржы жүйесінің маңызды элементі
болып табылатын мемлекеттік бюджеттің, оның құрылуының, орындалуы мен
ұйымдастырылуының, бюджеттік жүйе мен бюджеттік үрдістің негізгі шарттарын
қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- бюджет жүйесінің түсінігін ашу;
- ҚР бюджет жүйесінің құрылымына тоқталу;
- бюджеттiң атқарылу тәртiбiн анықтау;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджеті бойынша бюджеттiк
кiрiстер мен шығыстарына талдау жүргiзу;
- бюджеттiң орындалу жөнiнде ұсыныстар мен дамыту жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бюджеттің
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудағы қатынастар болып табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шетелдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар,
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі табылады.
Нарықтық моделі бар экономикасы дамыған елдерде болжамдау мен
жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып табылады.
Бұл құралды мақсатты түрде қолданып, бұл елдер техникалық прогресте,
халықтың өмірлік деңгейін жоғарлатуда және басқа да әлеуметтік-экономикалық
облыстарда көптеген жетістіктерге жеткені белгілі.
Бюджеттік әсер етудің нәтижесінің дамуы осы жүйені түсіну дәрежесіне,
оның дамуын анықтайтын факторларды білуіне және қажетті өзгерістердің
теоретикалық негізделуіне тәуелді.
1. Бюджет жүйесінің теориялық негізі
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы
өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары [2, 57 б.].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады [1].
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 2 суретте
ұсынылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
Дерек көзі: Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: 2007
Ерекше жағдайларда төтенше мемлекеттік бюджет әрекет етеді – Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады [2, 61
б.].
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды [1]:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен кірістердің
есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншікте тұрған активтерін, үкіметтік қарыздарды сатудан
түскен түсімдер республикалық бюджетке есептеледі.
Мемлекетте әр түрлі уақытта қандай да бір қажеттіліктерге арнап
жұмсалатын қаражаттың мөлшеріне әсер ететін иелігінде бар қаражатты жұмсау
бойынша әр түрлі басмымдықтардың болуы мүмкін. Мемлекеттің өзінің ақшалай
қаражатты жұмсау жөніндегі басымдықтарын өзгертуі оның фискальдық
саясатында және стратегиялық әлеуметтік-экономикалық жоспарларында көрініс
табады. Осыған байланысты мемлекет не кірістердің жаңа көздерін
іздестіреді, не өзге қажеттіліктерге арналған шығыстарын реттейді
(қысқартады).
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- әлеуметтік сала (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және
әлеуметтік қамтамасыз ету);
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметі;
- агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
- елдің инфрақұрылымы (көлік және коммуникациялар);
- өзге де бағыттар.
Республикалық бюджеттен сондай-ақ:
- кадрларды қайта даярлау мен қызметкерлердің біліктілігін арттыруды
қоса алғанда, орталық мемлекеттік органдар мен басқа да мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге;
- Бюджет кодексінде белгіленген бағыттар бойынша бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа,
қолданбалы ғылыми зерттеулер мен нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуге
жұмсалатын шығыстар қаржыландырылады.
Кез-келген бюджеттің тағы бір маңызды құрауышы кірістер мен
шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып
нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша
нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар
кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы мәні. Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық
құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға
белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін
негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті
бюджеттер ерекше буын ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың;
- ауданның (қаланың);
- қаладағы ауданның;
- аудандық маңызы бар қаланың;
- кенттің, ауылдың (селоның);
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық бюджет
туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады. Президенттің кезекті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы
Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің оны іске
асыру туралы қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес қосымшаларымен
бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады. Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы жергілікті атқарушы орган
қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей
кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының төрттен бір
бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту кезінде осы
қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешімімен бірге
жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық бюджет сияқты
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады [3, 71 б.].
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және
дербес болып табылады:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
- ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын,
орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері
мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық
және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы
қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға
бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық
жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi.
1. Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджетi болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетi аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Төтенше мемлекеттiк бюджет.
1. Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгiзiледi.
2. Төтенше мемлекеттiк бюджеттi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
3. Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк бюджеттi енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
4. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
5. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытына тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
6. Төтенше мемлекеттiк бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешiмдерiне сәйкес жүзеге асырылады.
7. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзiлмейдi.
8. Қазақстан Республикасының бiрнеше аймақтарының аумақтарында бiр
мезгiлде төтенше жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге
және республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзуге негiз бола алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры.
1. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiндегi шотында шоғырландырылатын, мемлекеттiң қаржылық актив түрiндегi,
сондай-ақ, материалдық емес активтердi қоспғанда, өзге де мүлiк түрiндегi
активтерi Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры мемлекеттiң тұрақты
әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердiң және,
материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердiң қорлануына,
экономиканың шикiзат секторына тәуелдiлiгiн және қолайсыз сыртқы
факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру
функцияларын жүзеге асырады. Жинақтау функциясы қаржылық активтердiң және,
материалдық емес активтердi қоспағанда, өзге де мүлiктердiң қорлануын
қамтамасыз етедi. Тұрақтандыру функциясы шикiзат ресурстарына әлемдiк
бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттiң тәуелдiлiгін төмендетуге
арналған.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
дүниежүзiлiк және iшкi тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы,
мемлекеттегi және шет елдердегi экономикалық жағдай, республиканың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтары ескерiле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалды тұрақтылық және Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi сақтала отырып
айқындалады.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының түсiмi мен жұмсалуы ұлттық
және шетелдiк валюталармен жүргiзiледi. Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының операциялар жөнiндегi есебi мен есептiлiгі ұлттық валютамен жүзеге
асырылады.
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенiмгерлiк басқаруды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының
Үкiметi арасында жасалатын сенiмгерлiк басқару туралы шарттың негiзiнде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Мемлекеттік бюджет
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзаратөлем
операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады. Сонымен,
бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара
байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенуі тиіс:
біртұтастық қағидасы ұйымдық-экономикалық орталықтандырылған бюджет жүйесін
көрсетеді; толықтылық қағидасы бойынша үкіметтің барлық қаржылық
операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен
жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы қаржылық операциялардың
бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау
қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің
шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады.
Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық
орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды. Бүгінгі күні бюджет
жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың реттелмегендігі күрделі мәселелердің
біріне айналды. Сондықтан бюджетарлық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне
жеке бөлім арналып отыр [3, 75 б.].
1.2 Бюджеттiк қатынастарды реттеу және бюджеттік үдерісті
ұйымдастырудың негізі
Мемлекеттiк баcқарудың бюджеттiк қатынастарды реттеу саласындағы
құрылымын:
- Қазақстан Республикасының Президентi;
- Қазақстан Республикасының Парламентi;
- Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп
комитетi;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi;
- экономикалық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- бюджеттi атқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- мәслихат;
- жергiлiктi атқарушы орган құрайды.
Қазақстан Республикасының Президентi бюджеттiк үдерісті ұйымдастырудың
негізі:
- республикалық бюджеттi әзiрлеу және оның атқарылуы туралы
есеп беру тәртiбiн айқындайды;
- республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы ереженi
бекiтедi, оның құрамын айқындайды;
- Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттiк
бюджет енгiзу туралы шешiм қабылдайды және оны әзiрлеу
тәртiбiн айқындайды;
- мемлекеттегi жағдай мен республиканың iшкi және сыртқы
саясатының негiзгi бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл
сайынғы жолдауда алдағы жылға арналған Қазақстан
Республикасының бюджет саясатының негiзгi бағыттарын
айқындайды;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөнiндегi
кеңес құрады және ол туралы ереженi бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және
пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру жөнiнде, сондай-ақ оны
пайдаланудың көлемi мен бағыттары жөнiнде шешiмдер
қабылдайды;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және
пайдалану туралы есептердi бекiтедi;
- Бюджеттік Кодексте көзделген жағдайларда тиiстi қаржы
жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспарын бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына
сәйкес өзге де өкiлеттiктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламентi бюджеттiк қатынастарды реттеу
саласында:
- республикалық бюджеттi, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерiстер
мен толықтырулар енгiзудi бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Республикалық бюджеттiң
атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң республикалық бюджеттiң
атқарылуы туралы есептерiн бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Конституциясында Парламентке жүктелген
өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi
бюджеттiк қатынастарды peттeу саласында:
- республикалық бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылауды
жүргiзу тәртiбiн белгiлейдi;
- iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi органмен бiрлесiп
мемлекеттiк қаржы бақылауының стандарттарын әзiрлейдi,
- сондай-ақ оларды бекiтедi және олардың сақталуына бақылауды
жүзеге асырады;
- республикалық бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылауды жүзеге
асырады;
- төтенше мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуына бақылауды жүзеге
асырады;
- бақылау iс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған
шешiмдердiң орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң орта мерзiмдi фискалдық
саясатының жобасын әзiрлейдi;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы,
бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы
заңдардың жобаларын әзiрлейдi және оларды қарауға Қазақстан
Республикасының Үкiметiне табыс етедi;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңды
iске асыру туралы Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулысының
жобасын әзiрлейдi;
- бюджеттiк өтiнiм жасаудың және табыс етудiң тәртiбiн
айқындайды;
- мемлекеттiк мекемелердiң өз иелiгiнде қалатын тауарларды
(жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдер мен ақша шығыстарының болжамын жасау нысанын
белгiлейдi;
- бюджет түсiмдерiн болжау әдiстемесiн айқындайды;
- бiрыңғай бюджет сыныптамасының жобасын әзiрлейдi;
- жылдық қаржыландыру жоспарын әзiрлейдi және бекiтедi;
- республикалық бюджетті нақтылау (түзету) жөнiнде ұсыныстар
енгiзедi;
- бюджеттiк бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалауды жүзеге
асырады;
- мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алуды және
борышты жоспарлау мен талдауды жүзеге асырады;
- бюджеттiк кредиттеудi жоспарлау мен талдауды жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Экономикалық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган бюджеттiк
қатынастарды реттеу саласында:
- республиканың әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi
жоспарының жобасын әзiрлейдi;
- басым бюджеттiк инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың)
тiзбесiн қалыптастырады;
- байланысты гранттарды тартуға басымдығы бар өтiнiмдердiң тiзбесiн
қалыптастырады және оны Қазақстан Республикасының Yкiметiне
бекiтуге енгiзедi;
- бюджеттiк инвестициялар мен байланысты гранттардың тиiмдiлiгiн
бағалауды жүргiзедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
- республикалық бюджеттi атқарады және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуына қызмет көрсетудi жүзеге асырады;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы, бюджетке
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын
әзiрлеуге қатысады;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды iске
асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметi қаулысының жобасын
әзiрлеуге қатысады;
- бюджетке түсетiн түсiмдердi болжауға және мемлекеттiк бюджетке
кiрiстердiң түсуi саласындағы мемлекеттiк саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын айқындауға қатысады;
- республикалық бюджеттiң түсiмдерi мен оны қаржыландырудың жиынтық
жоспарларын бекiтедi және оларға өзгерiстер енгiзедi;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерiне рұқсаттар
бередi;
- мемлекеттiк мекемелердiң азаматтық-құқықтық мәмiлелерiн тiркеудi
жүзеге асырады;
- мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелерi бойынша төлемдердi жүзеге
асырады;
- уақытша бос бюджеттiк ақшаны Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiндегi салымдарға (депозиттерге) орналастырады;
- банктiк шоттардан шетел валютасын єайта айырбастау тәртiбiн
айқындайды;
- бюджеттi атқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi органда мемлекеттiк
мекемелердiң шоттарын ашу, жабу және жүргiзу тәртiбiн айқындайды;
- бюджеттiк есепке алуды жүргiзу тәртiбiн айқындайды;
- есептiлiк жасаудың және табыс етудiң тәртiбiн айқындайды;
- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қарыздарын алады, пайдаланады,
тiркейдi, өтейдi және оларға қызмет көрсетедi, бағалы қағаздардың
ұйымдастырылған рыногында өзi шығарған мемлекеттiк эмиссиялық
бағалы қағаздарды сатып алу мен сатуды жүзеге асырады;
- мемлекеттiк емес қарыздардың мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етедi;
- бюджет қаражатын игеру мониторингiн жүзеге асырады;
- республикалық бюджеттің атқарылуы барысында республикалық бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмділігiн бағалауды жүзеге асырады;
- республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, бюджеттiк
есепке алу, есептiлiк жөнiндегi әдiстемелiк басшылыєты жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тапсырмасы бойынша келiссөздер
жүргiзедi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздар шарттарына
қол қояды, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк эмиссиялық
бағалы қағаздарын шығарады, мемлекеттiк емес қарыздар бойынша
мемлекеттiк кепiлдiктер бередi;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздарына және мемлекеттiк
кепiлдiктерi бар мемлекеттiк емес қарыздарға қызмет көрсетуге
екiншi деңгейдегi банктердi конкурстық негiзде айқындайды және
оларға уәкiлеттiк бередi;
- республикалық бюджет қаражаты есебiнен бюджет кредиттерiнiң
берiлуiн, оларға қызмет көрсетiлуiн және олардың нысаналы
пайдаланылуына бақылауды жүзеге асырады, олардың есепке алынуын,
мониторингiн және қайтарылуын қамтамасыз етедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
1) мемлекеттiк қаржылық бақылау объектiлерi қызметiнiң Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкестiгіне iшкi бақылауды жүзеге асырады;
2) республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, ол бойынша
есеп және есептiлiк жүргiзу, байланысты гранттардың, мемлекет кепiлдiк
берген қарыздардың, мемлекет активтерiнiң, мемлекеттiк мекемелердiң
тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) сатуынан түскен өз иелiктерiнде
қалатын ақшаның пайдаланылуы бөлiгiнде Қазақстан Республикасының заңдары
талаптарының бұзылу себептерiне баға бередi;
3) бақылау iс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған
шешiмдердiң орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) мәслихаты:
1) жергiлiктi бюджеттi және оның атқарылуы туралы жылдық есептi
бекiтедi;
2) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мәслихаттың тексеру комиссиясын сайлайды;
3) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылау жүргiзу туралы
есептердi қарайды;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады;
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы
бар қала) әкiмдiгi:
- жергiлiктi бюджет жобасын әзiрлейдi және оны мәслихатқа табыс
етедi;
- жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi және мәслихатқа
оның атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi;
- тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы жергiлiктi
өкiлдi органның шешiмiн iске асыру туралы қаулы қабылдайды;
- жергiлiктi атқарушы органның орта мерзiмдi фискалдық саясатын
бекiтедi; экономикалық, бюджеттiк жоспарлау, бюджеттi атқару
жөнiндегi жергiлiктi уәкiлеттi органдарды құрады;
- облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджет комиссиясын құрады, ол туралы
ереженi бекiтедi, оның құрамын айқындайды;
- Бюджеттік Кодексте көзделген жағдайларда тиiстi қаржы жылының
бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы жоспарын бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Бюджеттiк комиссиялардың құзыретiне:
1) алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық
саясат жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
2) тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының
көрсеткiштерiн айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
3) алдағы үш жылдық кезеңде, жоспарланып отырған қаржы
жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттiк бағдарламаларды iрiктеу, орта
мерзiмдi фискалды саясатты негiзге ала отырып, оларды iске асырудың тетiгiн
айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
4) республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын
ұлғайтуды немесе түсiмдерiн қысқартуды көздейтiн нормативтiк
құқықтық актiлердiң жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
5) тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттердi нақтылау жөнiнде
ұсыныстар талдап-жасау;
6) бюджеттiк бағдарламалардың iске асырылуын бағалау нәтижелерiн
қарау және солар бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
7) Бюджеттік Кодексте, сондай-ақ бюджеттiк комиссиялар туралы
ережелерде көзделген өзге де өкiлеттiктер кiредi.
1. Бюджеттiк комиссиялардың құрамына:
- бюджеттiк комиссияның төрағасы;
- бюджеттiк комиссия төрағасының орынбасарлары;
- бюджеттiк комиссияның хатшысы;
- бюджеттiк комиссияның мүшелерi кiредi.
2. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық немесе жергiлiктi уәкiлеттi
органдар тиiсiнше бюджеттiк комиссиялардың жұмыс органы болып табылады.
3. Бюджеттiк комиссияның төрағасы оның қызметiне басшылыұ жасайды,
бюджеттiк комиссияның отырыстарын өткiзедi, оның жұмысын жоспарлайды, оның
шешiмдерiнiң iске асырылуына жалпы бақылауды жүзеге асырады және комиссия
жүзеге асыратын қызметке жауапты болады. Бюджеттiк комиссияның төрағасы
болмаған кезде оның функцияларын бюджеттiк комиссия төрағасының өзi
тағайындаған орынбасары орындайды.
4. Бюджеттiк комиссияның хатшысы бюджеттiк комиссияның қызметiн
қамтамасыз ету жөнiндегi жұмысты үйлестiредi, бюджеттiк комиссия
отырыстарының хаттамаларын дайындайды.
5. Жұмыс органы бюджеттiк комиссия айқындайтын мерзiмдер мен күн
тәртiптерiне сәйкес бюджеттiк комиссияның отырыстарына материалдар
дайындайды [1].
Бюджеттік үдерістерді жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру
үшін Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік
басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату және бюджет
процесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау көзделеді.
Жүргізілген шаралардың нәтижесінде мыналарға қол жеткізіледі:
- бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне көбірек дербестік беру
және олардың іске асырылатын бағдарламалардың түпкі
нәтижелеріне қол жеткізуге жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі
шығыстарды қалыптастыру объективтілігі;
- бюджетті әзірлеу мен атқару рәсімдерін ықпалдастыру [4, 26
б.].
1.3 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және
бекіту рәсімі
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық бюджет
туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады.
Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржы жоспары туралы Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметінің оны іске асыру туралы қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес қосымшаларымен
бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады. Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы жергілікті атқарушы орган
қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей
кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының төрттен бір
бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту кезінде осы
қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешімімен бірге
жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық бюджет сияқты
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады [5, 78 б.].
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ОРЫНДАЛУЫН
АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау
2004-2012 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 10%-ды
құрады. 2011жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 202,9 млрд АҚШ
долларын құрады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ 2001 жылмен салыстырғанда 5
есеге жуық өсіп, 12 000 долларға жетті.
Сурет 2. 2002-2012 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджетінің орындалуы
Сурет 3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2011 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 5 370,8 млрд теңгеден 5 813,0
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2009 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2010 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2011 жыл мен 2012 жыл арасындағы өзгеріс 8,23% пайызды
құрайды.
Республикалық бюджетке келетін болсақ, оның түсімдерінің серпіні жалпы
тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджеттің серпінін қайталайды: кірістердің
тұрақты өсуі байқалады, атап айтқанда, 2011 жылғы 4 451,7 млрд теңгеден
2012 жылы 4 763,4 млрд теңгеге дейін. ЖІӨ-дегі кірістердің үлесі де 2010
жылдан бастап өседі, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Бюджет жүйесінің теориялық негізі
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
1.2 Бюджеттiк қатынастарды реттеу және бюджеттік үдерісті ұйымдастырудың
негізі
1.3 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және бекіту
рәсімі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ОРЫНДАЛУЫН АНАЛИТИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау
2.2 Бюджетаралық қатынастар және оларды реттеу механизмдері
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ
ТҮСІМДЕРІН БОЛЖАУ
3.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін жетiлдiру
3.2 Бюджет түсімдерін болжаудың және мониторингінің жалпы схемасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өкіметтің таңдап алған экономикалық саясаты
негізінде жасалынатын әрбір дамып жатқан қоғамның экономикалық құрылымның
құрылуында және дамуында алдыңғы, аңықтаушы рөлді мемлекеттік реттеу алады.
Соның ішінде мемлекетке өзінің экономикалық және әлеуметтік реттеуін іске
асыруға беретін аса маңызды механизмдердің бірі – қоғамның қаржы жүйесі.
Осы қаржы жүйесінің ең маңызды саласы – мемлекеттік бюджет. Осы қаржы
жүйесі арқылы мемлекет мемлекеттік органдарға жүктелген қызметтерін
орындауға мүмкіндік беріп, орталықтанған және орталықтанбаған қаржы
қорларының құрылуына ықпал етеді.
Бюджеттің рөлі, мәні және процедуралық аспектілері экономикада
нарықтық қатынастардың белсенді өзгеруі жағдайында түбегейлі өзгереді.
Бюджет мемлекеттің саясатын жүзеге асыру бойынша негізгі құрал болып
табылады. Сапалы мемлекеттік қызмет көрсету, ұлттық қауіпсіздік және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім сферасын
дамыту, әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыздандыруды көрсету, және
де экономиканың нақты секторының дамуын қолдау сұрақтарын шешу бюджетке
негізделеді. Нарықтық экономикасы бар мемлекеттің институционалды негізінің
элементі болып бюджет табылады. Бюджеттің бағытын анықтаған кезде бюджеттік
саясаттың барлық аспектілерімен тығыз байланыстағы мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігінің мүдделерін ескеру керек.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджеттік саясат
орындалмай, бюджеттік үрдісті басқарудың тиімді жүйесі болмай дұрыс жұмыс
жасалынбайды.
Қаржылық баланс жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орынды алуда. Ол
жыл сайын заң түрінде нақтыланып отырады және мемлекеттің ақша қаражатының
орталықтандырылған қорын дұрыс қолдану және құру бойынша экономикалық
қатынастардың жүйесі болып табылады.
Жоспарлау өз кезегінде мақсаттардың, приоритеттердің жолдарын және
оларға жету құралдарын анықтаудың ғылыми негізделген процессі. Тәжірибеде
ол жоспар құру арқылы жүзеге асады. Оның негізгі ерекшелігі көрсеткіштердің
нақтылығы, олардың сандық және уақыт бойынша анықталғандығы болып
табылады.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты қоғамдық қаржы жүйесінің маңызды элементі
болып табылатын мемлекеттік бюджеттің, оның құрылуының, орындалуы мен
ұйымдастырылуының, бюджеттік жүйе мен бюджеттік үрдістің негізгі шарттарын
қарастыру болып табылады.
Қойылған мақсатты жүзеге асыру төмендегі міндеттерді шешуді көздейді:
- бюджет жүйесінің түсінігін ашу;
- ҚР бюджет жүйесінің құрылымына тоқталу;
- бюджеттiң атқарылу тәртiбiн анықтау;
- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджеті бойынша бюджеттiк
кiрiстер мен шығыстарына талдау жүргiзу;
- бюджеттiң орындалу жөнiнде ұсыныстар мен дамыту жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы бюджеттің
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудағы қатынастар болып табылады.
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізі болып отандық және
шетелдік ғалым экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар,
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі табылады.
Нарықтық моделі бар экономикасы дамыған елдерде болжамдау мен
жоспарлау экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып табылады.
Бұл құралды мақсатты түрде қолданып, бұл елдер техникалық прогресте,
халықтың өмірлік деңгейін жоғарлатуда және басқа да әлеуметтік-экономикалық
облыстарда көптеген жетістіктерге жеткені белгілі.
Бюджеттік әсер етудің нәтижесінің дамуы осы жүйені түсіну дәрежесіне,
оның дамуын анықтайтын факторларды білуіне және қажетті өзгерістердің
теоретикалық негізделуіне тәуелді.
1. Бюджет жүйесінің теориялық негізі
1.1 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы
өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда белгіленетін Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін
негіз құрайды.
Бюджеттік құрылыс деп экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-
құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады.
Бұған мемлекеттік бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды
пайдалану саласының функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық,
өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік
жағы енгізіледі. Басқа сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс – бұл бюджет
жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары [2, 57 б.].
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет
кодексінің 4-бабында айқындалған қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік,
толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік,
дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың бірлігі, бюджеттердің
дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының атаулылық және
нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады [1].
Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен
басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай
бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді де алдын ала
айқындайды.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті
бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын
білдіреді. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 2 суретте
ұсынылған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын
жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін
азайту үшін құрылды.
Мемлекеттік бюджет олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын
ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын
білдіреді.
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай
қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың, олардың
бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз ету және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы
күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31
желтоқсанда аяқталады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті
де Бюджет кодексінде белгіленген салық және басқа да түсімдер есебінен
қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қорды білдіреді. Ол облыстық
деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың, олардың бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті
қаржы жылына арналған облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың
мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрылымы
Дерек көзі: Құлпыбаев С. Қаржы. Оқу құралы.- Алматы: 2007
Ерекше жағдайларда төтенше мемлекеттік бюджет әрекет етеді – Қазақстан
Республикасында төтенше немесе әскери жағдай болған кезде республикалық
және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше мемлекеттік бюджет
енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті енгізу және оны тоқтату үшін
негіздеме Қазақстан Республикасы Президентінің республиканың бүкіл
аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін жою туралы
Жарлығы болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет
туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық
деңгейлеріндегі бюджеттер туралы шешімінің қолданысы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел
хабардар етіледі.
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың
арасындағы өзара өтелетін операцияларды ескерместен, Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті
заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда
пайдаланылады.
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке
түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аударымдары.
Республикалық бюджет салық және өзге де түсімдер есебінен
қалыптастырылатын және республикалық бюджеттік бағдарламалар мен іс-
шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай қаражат қорын
білдіреді.
Республикалық бюджеттің қаражаты экономиканы құрылымдық қайта құруды
қаржыландырудың, өндіріс саласындағы перспективалық бағыттарды дамытудың
маңызды көзі болып табылады. Республикалық бюджет өнерді, мәдениетті,
бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.
Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға
беруден немесе оларды сатудан түскен кірістер, берілген кредиттер бойынша
пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады [2, 61
б.].
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес республикалық
бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды [1]:
- республикалық бюджеттің кірістері;
- алынған бюджеттік алымдар;
- республикалық бюджеттен берілген кредиттерді қайтару.
Республикалық бюджеттің кірістері салықтардан (корпоративтік табыс
салығы, қосылған құн салығы және т.б.), алымдардан (автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасының аумағымен жүріп өтуі, консулдық алым) және басқа
да міндетті төлемдерден (әкелінетін және әкетілетін тауарларға салынатын
кедендік баждар, Қазақстан Республикасының азаматтарына паспорттар мен жеке
басын куәландыратын куәліктер бергені үшін мемлекеттік баж) түсетін
түсімдерден қалыптастырылады. Бұдан басқа, республикалық бюджет капиталмен
жүргізілетін операциялардан түсетін салықтық емес түсімдер мен кірістердің
есебінен толықтырылады.
Республикалық бюджеттің салықтық емес түсімдері мыналар болып
табылады: республикалық меншіктен түсетін кірістер, мүлікті заңдастырғандық
үшін алым, республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатқанынан түсетін
түсімдер және т.б.
Республикалық бюджеттен берілген кредиттерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншікте тұрған активтерін, үкіметтік қарыздарды сатудан
түскен түсімдер республикалық бюджетке есептеледі.
Мемлекетте әр түрлі уақытта қандай да бір қажеттіліктерге арнап
жұмсалатын қаражаттың мөлшеріне әсер ететін иелігінде бар қаражатты жұмсау
бойынша әр түрлі басмымдықтардың болуы мүмкін. Мемлекеттің өзінің ақшалай
қаражатты жұмсау жөніндегі басымдықтарын өзгертуі оның фискальдық
саясатында және стратегиялық әлеуметтік-экономикалық жоспарларында көрініс
табады. Осыған байланысты мемлекет не кірістердің жаңа көздерін
іздестіреді, не өзге қажеттіліктерге арналған шығыстарын реттейді
(қысқартады).
Республикалық бюджеттің шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылады:
- әлеуметтік сала (білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек және
әлеуметтік қамтамасыз ету);
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
- құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік;
- өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
құрылыс қызметі;
- агроөнеркәсіптік кешен, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар және қоршаған ортаны қорғау, жер қатынастары;
- елдің инфрақұрылымы (көлік және коммуникациялар);
- өзге де бағыттар.
Республикалық бюджеттен сондай-ақ:
- кадрларды қайта даярлау мен қызметкерлердің біліктілігін арттыруды
қоса алғанда, орталық мемлекеттік органдар мен басқа да мемлекеттік
мекемелердің қызметін қамтамасыз етуге;
- Бюджет кодексінде белгіленген бағыттар бойынша бюджеттік
инвестициялық жобалар мен бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа,
қолданбалы ғылыми зерттеулер мен нормативтік-әдістемелік қамтамасыз етуге
жұмсалатын шығыстар қаржыландырылады.
Кез-келген бюджеттің тағы бір маңызды құрауышы кірістер мен
шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып
нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша
нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар
кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын
айқындайды. Бұл өте маңызды функция, өйткені ол жұртшылыққа елдің саяси
басшылығы мәлімдеген мақсаттарды іс жүзінде бюджетке енгізілген және яғни
ағымдағы жылы іске асырылуға жататын мақсаттармен салыстыруға мүмкіндік
береді.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік
беретін құрал қызметін атқарады.
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады.
Конституцияға сәйкес өзінің мемлекеттік құрылымы бойынша Қазақстан
Республикасы унитарлық мемлекет болып табылады. Біздің еліміздің бүкіл
аумағында бірыңғай бюджет заңнамасына, бюджет үдерісін жүзеге асырудың
бірыңғай рәсімдеріне және т.б. негізделген біртұтас бюджеттік жүйе әрекет
етеді. Сондықтан бюджеттік қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт ҚР
Бюджет кодексі болып табылады.
Жергілікті бюджеттер және олардың аумақтық құрылымдардың әлеуметтік-
экономикалық дамуындағы мәні. Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық
құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету қызметін қамтамасыз ету үшін оларға
белгілі бір өкілеттіктер мен қаржы ресурстарының көлемін беру қажеттілігін
негіздейді. Осыған байланысты қаржылық жүйенің құрылымында жергілікті
бюджеттер ерекше буын ретінде бөлінеді.
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін,
түсімдердің және жергілікті атқарушы орган өзіне жүктелген функцияларды
жүзеге асыру үшін айқындайтын жергілікті бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға арналған бюджеттің тапшылығын (профицитті пайдалану)
қаржыландырудың есебінен қалыптастырылатын әкімшілік аумақтық бірліктің
ақшалай қорын білдіреді.
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті
мемлекеттік органдарға жүктелген функциялар мен міндеттердің мазмұнымен
және сипатымен, сондай-ақ мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылысымен және
саяси-экономикалық бағыттылығымен толықтай айқындалады.
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады.
Оларға мыналар жатады:
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
реттейтін мемлекеттік заңнаманың деңгейі;
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген
құқықтарды іске асырудағы құзыреттілік дәрежесі.
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
нақты аумақтың шеңберінде жергілікті мемлекеттік органдардың келіп түсетін
кірістер мен жүзеге асырылатын қажетті шығыстардың арасындағы тиісті тепе-
теңдікті қамтамасыз ете білу шеберлігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық
бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың бюджеттерімен және аудандық бюджеттермен ұсынылған.
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды
ескерместен облыстық, қалалық және аудандық бюджеттердің жиынтығы болып
табылады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджет
қаражатының жалпы көлемінің кірістер бойынша шамамен 30%-ын және шығыстар
бойынша – шамамен 48%-ын алады.
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс
істеуінің үш деңгейі бойынша өз ерекшеліктері бар: облыстық бюджет
деңгейінде, республикалық маңызы бар қала мен астананың бюджеті деңгейінде
және аудан бюджеті деңгейінде. Жергілікті бюджеттердің кірістері
республикалық бюджеттің кірістері сияқты салықтық және салықтық емес
түсімдерден қалыптастырылады. Бұл ретте жергілікті бюджетке түсетін салық
түсімдері Бюджет және Салық кодекстерінің регламенттеуші ережелеріне сәйкес
республикалық бюджетке түсетін салық түсімдері түрлерінен ерекшеленеді.
Жергілікті бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер коммуналдық
меншіктен; облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатуынан түскен түсімдерден; облыстық
бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер ұйымдастыратын
мемлекеттік сатып алу өткізуден ақша түсімдерінен; облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдардан,
өсімақылардан, санкциялардан, алымдардан түсетін кірістерді; облыстық
бюджетке түсетін басқа да салықтық емес түсімдерді білдіреді.
Мыналар:
- аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерінен облыстық
бюджетке трансферттер;
- республикалық бюджеттен трансферттер жергілікті бюджетке трансферт
түсімдері болып табылады.
Республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетіне республикалық
маңызы бар қаланың, астананың бюджетінен берілген кредиттерді өтеуден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың коммуналдық меншігінде тұрған
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың жергілікті атқарушы органының қарыздарынан түскен түсімдер
есептеледі.
Мыналардың:
- облыстың;
- республикалық маңызы бар қаланың;
- астананың;
- ауданның (қаланың);
- қаладағы ауданның;
- аудандық маңызы бар қаланың;
- кенттің, ауылдың (селоның);
- ауылдық (селолық) округтің бюджеттік бағдарламалары жергілікті болып
табылады.
Облыстық бюджеттің шығыстары облыстық деңгейдегі билік органдарының
функцияларына сәйкес шығыстардың бағыттары бойынша жүзеге асырылады.
Облыстық деңгейдегі жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың жұмыс
істеуіне; облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлауға;
облыстың деңгейінде бюджеттік жоспарлауға; облыстық бюджеттің орындалуын
ұйымдастыруға; облыстық коммуналдық меншікті басқаруға жұмсалатын шығындар
жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтерді қамтамасыз ететін шығыстарға
жатады.
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық бюджет
туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады. Президенттің кезекті
қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы
Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің оны іске
асыру туралы қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес қосымшаларымен
бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады. Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы жергілікті атқарушы орган
қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей
кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының төрттен бір
бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту кезінде осы
қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешімімен бірге
жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық бюджет сияқты
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады [3, 71 б.].
Республикада келесі деңгейлердің бюджеті бекітіледі, орындалады және
дербес болып табылады:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті;
- ауданның бюджеті (облыстық маңыздағы қала бюджеті).
Республикалық бюджет салықтық және басқа да түсімдерден құралатын,
орталық мемлекеттік органдардың, оларға бағынышты мекемелердің міндеттері
мен функцияларын орындауды және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық
бағыттарын жүзеге асыруды қаржылық жағынан қамтамасыз етуге арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
Облыстық бюджет, республикалық маңыздағы қала, астана бюджеті салықтық
және басқа да түсімдерден құралатын, облыстық, республикалық маңыздағы
қала, астана деңгейіндегі жергілікті мемлекеттік органдардың, оларға
бағынышты мекемелердің міндеттері мен функцияларын орындауды және сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қаржылық
жағынан қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Ол сәйкес
әкімшілік-аумақтық бірліктегі маслихат шешімімен бекітіледі.
Аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетi.
1. Кодекспен айқындалған салықтық және басқа да түсiмдер есебiнен
қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi
мемлекеттiк органдарының, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттiк
мекемелердiң мiндеттерi мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және
тиiстi аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы) мемлекеттiк саясатты iске
асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры аудан (облыстық маңызы бар
қала) бюджетi болып табылады.
2. Тиiстi қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала)
бюджетi аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешiмiмен бекiтiледi.
Төтенше мемлекеттiк бюджет.
1. Төтенше мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердiң негiзiнде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы
төтенше немесе соғыс жағдайларында енгiзiледi.
2. Төтенше мемлекеттiк бюджеттi бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық
уәкiлеттi орган әзiрлейдi және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығымен
бекiтiледi.
3. Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында төтенше немесе соғыс
жағдайын енгiзу және оның күшiн жою туралы Қазақстан Республикасы
Президентiнiң Жарлығы төтенше мемлекеттiк бюджеттi енгiзуге және оның
қолданылуын тоқтатуға негiз болып табылады.
4. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасының Парламентi дереу хабардар етiледi.
5. Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылу уақытына тиiстi қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттар
шешiмдерiнiң қолданылуы тоқтатыла тұрады.
6. Төтенше мемлекеттiк бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгiзiлген
мерзiм iшiнде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттiк бюджеттiң қолданылуы тоқтатылғаннан бастап
республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы тиiстi қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиiстi қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегi жергiлiктi бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешiмдерiне сәйкес жүзеге асырылады.
7. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерiнде төтенше жағдай
енгiзiлген ретте төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзiлмейдi.
8. Қазақстан Республикасының бiрнеше аймақтарының аумақтарында бiр
мезгiлде төтенше жағдай енгiзу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге
және республиканың экономикалық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiруi мүмкiн
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттiк бюджет енгiзуге негiз бола алады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры.
1. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiндегi шотында шоғырландырылатын, мемлекеттiң қаржылық актив түрiндегi,
сондай-ақ, материалдық емес активтердi қоспғанда, өзге де мүлiк түрiндегi
активтерi Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры мемлекеттiң тұрақты
әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржылық активтердiң және,
материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердiң қорлануына,
экономиканың шикiзат секторына тәуелдiлiгiн және қолайсыз сыртқы
факторлардың ықпалын төмендетуге арналған.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру
функцияларын жүзеге асырады. Жинақтау функциясы қаржылық активтердiң және,
материалдық емес активтердi қоспағанда, өзге де мүлiктердiң қорлануын
қамтамасыз етедi. Тұрақтандыру функциясы шикiзат ресурстарына әлемдiк
бағаның конъюнктурасына республикалық бюджеттiң тәуелдiлiгін төмендетуге
арналған.
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану
дүниежүзiлiк және iшкi тауар мен қаржы рыноктарының конъюнктурасы,
мемлекеттегi және шет елдердегi экономикалық жағдай, республиканың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының басымдықтары ескерiле отырып, бұл ретте
макроэкономикалық және фискалды тұрақтылық және Қазақстан Республикасы
Ұлттық қорының негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi сақтала отырып
айқындалады.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының түсiмi мен жұмсалуы ұлттық
және шетелдiк валюталармен жүргiзiледi. Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының операциялар жөнiндегi есебi мен есептiлiгі ұлттық валютамен жүзеге
асырылады.
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенiмгерлiк басқаруды
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының
Үкiметi арасында жасалатын сенiмгерлiк басқару туралы шарттың негiзiнде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi жүзеге асырады. Мемлекеттік бюджет
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы өзаратөлем
операцияларын ескермегендегі олардың жиынтығы болып табылады. Сонымен,
бюджет жүйесінің жұмыс істеуі әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара
байланысына негізделген және оларды жасақтау, қарау, бекіту, орындау,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ, республикалық және жергілікті бюджеттердің
орындалуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенуі тиіс:
біртұтастық қағидасы ұйымдық-экономикалық орталықтандырылған бюджет жүйесін
көрсетеді; толықтылық қағидасы бойынша үкіметтің барлық қаржылық
операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен
жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы қаржылық операциялардың
бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау
қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің
шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады.
Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық
орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды. Бүгінгі күні бюджет
жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың реттелмегендігі күрделі мәселелердің
біріне айналды. Сондықтан бюджетарлық қатынастарды жетілдіру мәселелеріне
жеке бөлім арналып отыр [3, 75 б.].
1.2 Бюджеттiк қатынастарды реттеу және бюджеттік үдерісті
ұйымдастырудың негізі
Мемлекеттiк баcқарудың бюджеттiк қатынастарды реттеу саласындағы
құрылымын:
- Қазақстан Республикасының Президентi;
- Қазақстан Республикасының Парламентi;
- Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп
комитетi;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi;
- экономикалық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- бюджеттi атқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган;
- мәслихат;
- жергiлiктi атқарушы орган құрайды.
Қазақстан Республикасының Президентi бюджеттiк үдерісті ұйымдастырудың
негізі:
- республикалық бюджеттi әзiрлеу және оның атқарылуы туралы
есеп беру тәртiбiн айқындайды;
- республикалық бюджет комиссиясын құрады, ол туралы ереженi
бекiтедi, оның құрамын айқындайды;
- Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттiк
бюджет енгiзу туралы шешiм қабылдайды және оны әзiрлеу
тәртiбiн айқындайды;
- мемлекеттегi жағдай мен республиканың iшкi және сыртқы
саясатының негiзгi бағыттары туралы Қазақстан халқына жыл
сайынғы жолдауда алдағы жылға арналған Қазақстан
Республикасының бюджет саясатының негiзгi бағыттарын
айқындайды;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөнiндегi
кеңес құрады және ол туралы ереженi бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және
пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру жөнiнде, сондай-ақ оны
пайдаланудың көлемi мен бағыттары жөнiнде шешiмдер
қабылдайды;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және
пайдалану туралы есептердi бекiтедi;
- Бюджеттік Кодексте көзделген жағдайларда тиiстi қаржы
жылының бiрiншi тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспарын бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына
сәйкес өзге де өкiлеттiктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Парламентi бюджеттiк қатынастарды реттеу
саласында:
- республикалық бюджеттi, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерiстер
мен толықтырулар енгiзудi бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi мен Республикалық бюджеттiң
атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң республикалық бюджеттiң
атқарылуы туралы есептерiн бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының Конституциясында Парламентке жүктелген
өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi
бюджеттiк қатынастарды peттeу саласында:
- республикалық бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылауды
жүргiзу тәртiбiн белгiлейдi;
- iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi органмен бiрлесiп
мемлекеттiк қаржы бақылауының стандарттарын әзiрлейдi,
- сондай-ақ оларды бекiтедi және олардың сақталуына бақылауды
жүзеге асырады;
- республикалық бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылауды жүзеге
асырады;
- төтенше мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуына бақылауды жүзеге
асырады;
- бақылау iс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған
шешiмдердiң орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң орта мерзiмдi фискалдық
саясатының жобасын әзiрлейдi;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы,
бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы
заңдардың жобаларын әзiрлейдi және оларды қарауға Қазақстан
Республикасының Үкiметiне табыс етедi;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы
заңды
iске асыру туралы Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулысының
жобасын әзiрлейдi;
- бюджеттiк өтiнiм жасаудың және табыс етудiң тәртiбiн
айқындайды;
- мемлекеттiк мекемелердiң өз иелiгiнде қалатын тауарларды
(жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өткiзуден түсетiн
түсiмдер мен ақша шығыстарының болжамын жасау нысанын
белгiлейдi;
- бюджет түсiмдерiн болжау әдiстемесiн айқындайды;
- бiрыңғай бюджет сыныптамасының жобасын әзiрлейдi;
- жылдық қаржыландыру жоспарын әзiрлейдi және бекiтедi;
- республикалық бюджетті нақтылау (түзету) жөнiнде ұсыныстар
енгiзедi;
- бюджеттiк бағдарламалардың тиiмдiлiгiн бағалауды жүзеге
асырады;
- мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алуды және
борышты жоспарлау мен талдауды жүзеге асырады;
- бюджеттiк кредиттеудi жоспарлау мен талдауды жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Экономикалық жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган бюджеттiк
қатынастарды реттеу саласында:
- республиканың әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi
жоспарының жобасын әзiрлейдi;
- басым бюджеттiк инвестициялық жобалардың (бағдарламалардың)
тiзбесiн қалыптастырады;
- байланысты гранттарды тартуға басымдығы бар өтiнiмдердiң тiзбесiн
қалыптастырады және оны Қазақстан Республикасының Yкiметiне
бекiтуге енгiзедi;
- бюджеттiк инвестициялар мен байланысты гранттардың тиiмдiлiгiн
бағалауды жүргiзедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Бюджеттiң атқарылуы жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
- республикалық бюджеттi атқарады және жергiлiктi бюджеттердiң
атқарылуына қызмет көрсетудi жүзеге асырады;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы, бюджетке
өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын
әзiрлеуге қатысады;
- тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңды iске
асыру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметi қаулысының жобасын
әзiрлеуге қатысады;
- бюджетке түсетiн түсiмдердi болжауға және мемлекеттiк бюджетке
кiрiстердiң түсуi саласындағы мемлекеттiк саясаттың мақсаттары мен
басымдықтарын айқындауға қатысады;
- республикалық бюджеттiң түсiмдерi мен оны қаржыландырудың жиынтық
жоспарларын бекiтедi және оларға өзгерiстер енгiзедi;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерiне рұқсаттар
бередi;
- мемлекеттiк мекемелердiң азаматтық-құқықтық мәмiлелерiн тiркеудi
жүзеге асырады;
- мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелерi бойынша төлемдердi жүзеге
асырады;
- уақытша бос бюджеттiк ақшаны Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкiндегi салымдарға (депозиттерге) орналастырады;
- банктiк шоттардан шетел валютасын єайта айырбастау тәртiбiн
айқындайды;
- бюджеттi атқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi органда мемлекеттiк
мекемелердiң шоттарын ашу, жабу және жүргiзу тәртiбiн айқындайды;
- бюджеттiк есепке алуды жүргiзу тәртiбiн айқындайды;
- есептiлiк жасаудың және табыс етудiң тәртiбiн айқындайды;
- Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қарыздарын алады, пайдаланады,
тiркейдi, өтейдi және оларға қызмет көрсетедi, бағалы қағаздардың
ұйымдастырылған рыногында өзi шығарған мемлекеттiк эмиссиялық
бағалы қағаздарды сатып алу мен сатуды жүзеге асырады;
- мемлекеттiк емес қарыздардың мемлекеттiк кепiлдiктерi бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етедi;
- бюджет қаражатын игеру мониторингiн жүзеге асырады;
- республикалық бюджеттің атқарылуы барысында республикалық бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмділігiн бағалауды жүзеге асырады;
- республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, бюджеттiк
есепке алу, есептiлiк жөнiндегi әдiстемелiк басшылыєты жүзеге
асырады;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тапсырмасы бойынша келiссөздер
жүргiзедi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздар шарттарына
қол қояды, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк эмиссиялық
бағалы қағаздарын шығарады, мемлекеттiк емес қарыздар бойынша
мемлекеттiк кепiлдiктер бередi;
- Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қарыздарына және мемлекеттiк
кепiлдiктерi бар мемлекеттiк емес қарыздарға қызмет көрсетуге
екiншi деңгейдегi банктердi конкурстық негiзде айқындайды және
оларға уәкiлеттiк бередi;
- республикалық бюджет қаражаты есебiнен бюджет кредиттерiнiң
берiлуiн, оларға қызмет көрсетiлуiн және олардың нысаналы
пайдаланылуына бақылауды жүзеге асырады, олардың есепке алынуын,
мониторингiн және қайтарылуын қамтамасыз етедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Iшкi бақылау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган:
1) мемлекеттiк қаржылық бақылау объектiлерi қызметiнiң Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкестiгіне iшкi бақылауды жүзеге асырады;
2) республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы, ол бойынша
есеп және есептiлiк жүргiзу, байланысты гранттардың, мемлекет кепiлдiк
берген қарыздардың, мемлекет активтерiнiң, мемлекеттiк мекемелердiң
тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) сатуынан түскен өз иелiктерiнде
қалатын ақшаның пайдаланылуы бөлiгiнде Қазақстан Республикасының заңдары
талаптарының бұзылу себептерiне баға бередi;
3) бақылау iс-шараларының қорытындылары бойынша қабылданған
шешiмдердiң орындалуына бақылауды жүзеге асырады;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) мәслихаты:
1) жергiлiктi бюджеттi және оның атқарылуы туралы жылдық есептi
бекiтедi;
2) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын
мәслихаттың тексеру комиссиясын сайлайды;
3) жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына сыртқы бақылау жүргiзу туралы
есептердi қарайды;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады;
Облыс, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы
бар қала) әкiмдiгi:
- жергiлiктi бюджет жобасын әзiрлейдi және оны мәслихатқа табыс
етедi;
- жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын қамтамасыз етедi және мәслихатқа
оның атқарылуы туралы жылдық есептi табыс етедi;
- тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы жергiлiктi
өкiлдi органның шешiмiн iске асыру туралы қаулы қабылдайды;
- жергiлiктi атқарушы органның орта мерзiмдi фискалдық саясатын
бекiтедi; экономикалық, бюджеттiк жоспарлау, бюджеттi атқару
жөнiндегi жергiлiктi уәкiлеттi органдарды құрады;
- облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның
(облыстық маңызы бар қаланың) бюджет комиссиясын құрады, ол туралы
ереженi бекiтедi, оның құрамын айқындайды;
- Бюджеттік Кодексте көзделген жағдайларда тиiстi қаржы жылының
бiрiншi тоқсанына арналған жергiлiктi қаржы жоспарын бекiтедi;
- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкiлеттiктердi
жүзеге асырады.
Бюджеттiк комиссиялардың құзыретiне:
1) алдағы үш жылдық кезеңге арналған орта мерзiмдi фискалдық
саясат жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
2) тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттер жобаларының
көрсеткiштерiн айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
3) алдағы үш жылдық кезеңде, жоспарланып отырған қаржы
жылында
қаржыландыруға арналған бюджеттiк бағдарламаларды iрiктеу, орта
мерзiмдi фискалды саясатты негiзге ала отырып, оларды iске асырудың тетiгiн
айқындау жөнiнде ұсыныстар талдап-жасау;
4) республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң шығыстарын
ұлғайтуды немесе түсiмдерiн қысқартуды көздейтiн нормативтiк
құқықтық актiлердiң жобалары бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
5) тиiстi қаржы жылына арналған бюджеттердi нақтылау жөнiнде
ұсыныстар талдап-жасау;
6) бюджеттiк бағдарламалардың iске асырылуын бағалау нәтижелерiн
қарау және солар бойынша ұсыныстар талдап-жасау;
7) Бюджеттік Кодексте, сондай-ақ бюджеттiк комиссиялар туралы
ережелерде көзделген өзге де өкiлеттiктер кiредi.
1. Бюджеттiк комиссиялардың құрамына:
- бюджеттiк комиссияның төрағасы;
- бюджеттiк комиссия төрағасының орынбасарлары;
- бюджеттiк комиссияның хатшысы;
- бюджеттiк комиссияның мүшелерi кiредi.
2. Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық немесе жергiлiктi уәкiлеттi
органдар тиiсiнше бюджеттiк комиссиялардың жұмыс органы болып табылады.
3. Бюджеттiк комиссияның төрағасы оның қызметiне басшылыұ жасайды,
бюджеттiк комиссияның отырыстарын өткiзедi, оның жұмысын жоспарлайды, оның
шешiмдерiнiң iске асырылуына жалпы бақылауды жүзеге асырады және комиссия
жүзеге асыратын қызметке жауапты болады. Бюджеттiк комиссияның төрағасы
болмаған кезде оның функцияларын бюджеттiк комиссия төрағасының өзi
тағайындаған орынбасары орындайды.
4. Бюджеттiк комиссияның хатшысы бюджеттiк комиссияның қызметiн
қамтамасыз ету жөнiндегi жұмысты үйлестiредi, бюджеттiк комиссия
отырыстарының хаттамаларын дайындайды.
5. Жұмыс органы бюджеттiк комиссия айқындайтын мерзiмдер мен күн
тәртiптерiне сәйкес бюджеттiк комиссияның отырыстарына материалдар
дайындайды [1].
Бюджеттік үдерістерді жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру
үшін Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік
басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату және бюджет
процесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдау көзделеді.
Жүргізілген шаралардың нәтижесінде мыналарға қол жеткізіледі:
- бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне көбірек дербестік беру
және олардың іске асырылатын бағдарламалардың түпкі
нәтижелеріне қол жеткізуге жауапкершілігін күшейту;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі
шығыстарды қалыптастыру объективтілігі;
- бюджетті әзірлеу мен атқару рәсімдерін ықпалдастыру [4, 26
б.].
1.3 Республикалық және жергілікті бюджеттердің жобаларын қарау және
бекіту рәсімі
Республикалық бюджет туралы заңның жобасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі Парламентке ағымдағы қаржы жылының 1 қыркүйегінен кешіктірмей
енгізеді. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Сенатының
жалпы отырыстарында республикалық бюджет туралы заңның жобасын қарау Үкімет
өкілеттік берген тұлғаның, ол қазіргі сәтте Экономика және бюджеттік
жоспарлау министрі болып табылады, республиканың әлеуметтік дамуының
болжамы және республикалық бюджет туралы заңның жобасы жөніндегі
баяндамаларының негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық бюджетті бекіту ағымдағы қаржы жылының 1 желтоқсанынан
кешіктірмей әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта дәйекті түрде қарау
жолымен Парламент палаталарының жеке отырыстарында жүргізіледі.
Егер Парламент ағымдағы жылдың 1 желтоқсанына дейін республикалық бюджет
туралы заңды қабылдамаса, Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары туралы Жарлық шығаруға
құқығы бар, ол Қазақстан Республикасының Парламенті республикалық бюджет
туралы заңды бекіткенге дейін қолданыста болады.
Президенттің кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық
қаржы жоспары туралы Жарлығының жобасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Үкіметінің оны іске асыру туралы қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау
жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы
жоспары ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей кезекті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет болжамының төрттен бір бөлігі көлемінде
бекітіледі.
Қаржы жоспары бекітілген жағдайда осы қаржы жылына арналған республикалық
бюджет сол жылдың 1 наурызынан кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Бұл ретте осы қаржы жылына арналған республикалық бюджет сол жылдың бірінші
тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспары ескеріле отырып бекітіледі.
Нәтижелерге бағдарланған бюджет жасау қағидаттарына сәйкес қосымшаларымен
бірге Республикалық бюджет туралы заң, қосымшаларымен бірге Қазақстан
Республикасы Президентінің алдағы қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған
республикалық қаржы жоспары туралы Жарлығы бұқаралық ақпарат құралдарында
жарияланады.
Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің
жобасын облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті
атқарушы органы тиісті мәслихатқа ағымдағы қаржы жылының 15 қазанынан
кешіктірмей ұсынады.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджетін
тиісті мәслихаттар Президент республикалық бюджет туралы заңға қол
қойғаннан кейін екі апта мерзімінен кешіктірмей бекітеді.
Егер мәслихат белгіленген мерзімде жергілікті бюджет туралы шешім
қабылдамаса, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің жергілікті атқарушы
органының кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы
жоспары туралы шешім шығаруға құқығы бар, ол мәслихат жергілікті бюджетті
бекіткенге дейін қолданылады. Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына
арналған жергілікті қаржы жоспары туралы жергілікті атқарушы орган
қаулысының жобасын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті
орган әзірлейді.
Кезекті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары
республикалық бюджет сияқты ағымдағы жылдың 25 желтоқсанынан кешіктірілмей
кезекті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет болжамының төрттен бір
бөлігі көлемінде бекітіледі. Жергілікті қаржы жоспарын бекіту кезінде осы
қаржы жылына арналған жергілікті бюджет сол жылдың 1 наурызынан
кешіктірілмей бекітілуге тиіс.
Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті
атқарушы органдары аудандық (қалалық) мәслихаттар аудандардың (облыстық
маңызы бар қалалардың) бюджеттерін бекіту туралы шешімдерді қабылдағаннан
кейін бір апта мерзімде мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті
органға және бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті органға
бекітілген жергілікті бюджеттердің негізінде сәйкестендірілген облыстардың,
республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеттерін, сондай-ақ
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын жоспарлы жылға арналған
жергілікті бюджеттік инвестициялық жобалардың тізбесін ұсынады.
Қосымшаларымен және жергілікті атқарушы органдардың кезекті қаржы жылының
бірінші тоқсанына арналған жергілікті қаржы жоспары туралы шешімімен бірге
жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешімі республикалық бюджет сияқты
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады [5, 78 б.].
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ ОРЫНДАЛУЫН
АНАЛИТИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын талдау
2004-2012 жылдар ішінде ЖІӨ-нің өсу қарқыны жылына орта есеппен 10%-ды
құрады. 2011жылдың қорытындылары бойынша елдің ЖІӨ көлемі 202,9 млрд АҚШ
долларын құрады, ал жан басына шаққандағы ЖІӨ 2001 жылмен салыстырғанда 5
есеге жуық өсіп, 12 000 долларға жетті.
Сурет 2. 2002-2012 жылдардағы кезеңде Қазақстан Республикасы мемлекеттік
бюджетінің орындалуы
Сурет 3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері
Бюджетке түсетін қаражат түсімдеріне қатысты мемлекеттік және
республикалық бюджеттер жөніндегі деректер неғұрлым көрнекі болып табылады.
Жыл өткен сайын бюджет кірістерінің тұрақты өсімі байқалады. 2011 жылмен
салыстырғанда мемлекеттік бюджеттің кірістері 5 370,8 млрд теңгеден 5 813,0
млрд теңгеге дейін өсті. Егер ЖІӨ-ге қатысты кірістерді қарастыратын
болсақ, онда мынадай серпінді байқауға болады: 2009 жылдан бастап елеулі
өсім болды – көрсеткіш 5,7%-ға өсті; 2010 жылдан бастап көрсеткіш төмендей
бастайды, әйтсе де 2011 жыл мен 2012 жыл арасындағы өзгеріс 8,23% пайызды
құрайды.
Республикалық бюджетке келетін болсақ, оның түсімдерінің серпіні жалпы
тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджеттің серпінін қайталайды: кірістердің
тұрақты өсуі байқалады, атап айтқанда, 2011 жылғы 4 451,7 млрд теңгеден
2012 жылы 4 763,4 млрд теңгеге дейін. ЖІӨ-дегі кірістердің үлесі де 2010
жылдан бастап өседі, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz