ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ МАМАНДАРЫН КӘСІБИ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ
МАЗМҰНЫНОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ МАМАНДАРЫН КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ
МӘСЕЛЕСІ
1. Қазақ күресі саласы бойынша мамандарды дайындаудың ұлттық
негіздемесі
1.2 Қазақ күресіндегі қимыл-қозғалыс дағдысын қалыптастырудағы дене
тәрбиесі жаттығуларының мәні
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
3 ҚАЗАҚ КҮРЕСІНІҢ ҰЛТТЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӘСІБИ ДЕҢГЕЙІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақ күресінен жаттықтырушылардың кәсіби-педагогикалық дайындығының
ұлттық негіздері
3.2 Күресшілерді дайындаудағы техникалық ережелерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш магистрлік жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік
құжаттар негізге алынды.
Қазақстан Респбуликасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-III
3ҚР заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғары оқу
орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008
жылғы №26 негізгі ережелері.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен
бекітілген 18 наурыз 2008 жылғы №125 білім алушылардың оқу үлгерімін,
аралық және қорытынды аттестациялануын жүргізу ережелері. Жоғары оқу
орындарында диплом жұмыстарын орындау ережесі. Негізгі ережелер.
2009.09.01.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Қазақ күресі - жас спортшы балуандар үшін өте қызықты да қажетті спорт түрі
ҚазСТА – Қазақтың спорт және туризм академиясы
Күш – ағзаның бұлшықет ширығуы арқылы сыртқы кедергілерді жеңе білу
қабілеті
Шапшаңдық – қысқа немесе берілген бір уақыт ішінде уақытта қимылдарды
орындай алу қабілеті
Төзімділік – ұзақ уақыт бойы жұмыстың тиімділігін төмендетпей орындай алу
қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ күресінен жаттықтырушы мамандарды
дайындаудың педагогикалық салалары, олардың дидактикалық негіздері бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде егжей-тегжейлі қарастырылған. Бұл еңбектерде осы
дайындықтың бағыты, жалпы жаттықтырушылардың кәсіби-педагогикалық
ұстанымдары, осы еңбек бойынша меңгерілу сапалары қарастырылған [1].
Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысысыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске
жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Зерттеу нысаны - спорт мектебіндегі қазақ күресі саласы бойынша
жаттықтырушы мамандардың кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру
үдерісі.
Зерттеу мақсаты – қазақ күресі саласы бойынша жаттықтырушы мамандардың
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ күресі саласы бойынша мамандарды кәсіби-педагогикалық
дайындаудың функционалды үлгісін түзу;
- қазақ күресі бойынша ұлттық негіздемелі тиімді дайындаудың негізгі
даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын тәжірибе жүзінде
негіздеу.
Зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми әдебиеттер сараптамасы және
жалпылама қорытындысы, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сұрақ-жауап алу,
бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні: жаттықтырушының таңдап алған бапкерлік
қызметінің және спорт түрінің ерекшеліктерін ескеретін, оны кәсіби-
педагогикалық жағынан дайындаудың бүтін тұжырымдамалы амалдары
келтірілген; кәсіби-педагогикалық дайындаудың қағидалары мен педагогикалық
шарттары негізделген; оның басты даму бағыттары айқындалып, көрсетілген;
жаттықтырушының жеке басының кәсіби-педагогикалық мәдениетін қалыптастыру,
педагогикалық санасы мен кәсіби-педагогикалық бағыттылығын дамыту жолдары
жасалған.
Зерттеудің тәжірибелік мәні жұмыс барысында алынған мәліметтер мен
нәтижелер жаттықтырушының кәсіби дайындау үдерісінде оның кәсіби-
педагогикалық мәдениетін қалыптастыру стратегиясы туралы тұжырымдамалы
түсінігін тереңдетіп, спорттық педагогтарды сапалы дайындауды қамтамасыз
етудің тиянақты алғы шарттарын құрайды.
Зерттеу материалдарын айқындайтын тәжірибелік тексеруден өткен
бағдарламалар мен әдістемелік ұсыныстар жаттықтырушыларды дайындауда және
олардың дәрежесін арттыруда сәтті қолданылуда.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ МАМАНДАРЫН КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ
МӘСЕЛЕСІ
2. Қазақ күресі саласы бойынша мамандарды дайындаудың ұлттық
негіздемесі
Қай халықтың да ғасырлар бойы қалыптасып, қанына сіңісіп кеткен ұлттық
спорт түрлері мен өнерлері болатыны даусыз. Қазақ халқы қашаннан
ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша күрес, көкпар, қыз қуу,
бәйге, тағы басқаспорт түрлері бағзы заманнан бері халқымызбен
бірге жасап келеді.Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұның
жойған жоқ. Қайта партия мен үкіметтің қам қорлығының арқасында
жаңарып,түрленіп келеді.Оған партия мен үкіметіміздің ұлттық спорт
түрлеріндамыту жөніндегі алған документері мен советтік физкультура
жүйесіндегі қазақтын спорт түрлерінің алатын орны әбден дәлел бола
алады.Өздерінің спорт жолдарын қазақша күрестенбастаған,
републикамыздың мақтанышы, СССР-дің, СССР халықтары спратакиясынның,
әлем және олимпияда чемпионы Ж.Үшкемпіріп,сондай-ақ қазақша күрестен
Қазақ ССР-нің чемпионы, самбодан жастар арасындағы әлем чемпионы,
ересектер арасындағы Европа чемпионы Қ.Байшолақов, самбодан әлем және
Европа чемпионы А.Мұсабековтардың еңбектері куә. Ал А. Ғабсаттаров,
К.Байдосов, А.Қазымбетов, Ә .Айханов, С.Өтенов сияқты спортшылар да
қазақша күресті дамытуға атсалысқан абзал жандар. Қазақтың ұлтық спорт
түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы 1 спортакиядағы дайындық
кезеңі үлкен серпіліс қосты.Әрбір калхоз – савхозда, мектептер мен
училищелерде үйірмелер мен секциялар ұйымдастырылып, олардың
қортындылары шопан тойларында, егін орағының соңында шығарылып
отырады [2].
Партия мен үкіметтің ұлттық спорт түрлерін дамытуға деген қорлығы
ұшан–теңіз. Мәселен КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министірлер
Советінің 1966 жылғы қаулысында ұлттық спорт түрлерін кеңінен
өрістету жайы көрсетіледі. Ал 1965 жылы қазақ ССР Министрлер советінің
жанындағы физкультура және спорт жөніндегі комитеті қазақша күрес үшін
разряд нормалары мен талаптарын жасап,бекіткенді. 1971 жылы осы комитеттің
коллегиясы Қазақ ССР –нің спорт шебері атағын белгіледі. Ал бәйге,
көкбар, қыз қуу, күміс алу сияқты ұлттық спорт түрлері жыл сайын СССР
Ауыл шаруашылығы министрлігі өткізетін ат спортты Бүкілодақтық
жарысың программасына енгізілген [3].
Бірақ қазақша күрес пен тоғызқұмалақтан басқа ұлттық спорт
түрлерінде разряд беру талаптарын әлі белгіленген жоқ. Келешекте
қазақтың қыз қуу, бәйге, көкбар секілді ат спортына да көңіл
аударылғаны жөн сияқты. Сондай-ақ қазақ халқында түйе жарыс та
болған.Ол кейбір жерлерде қазіргі кезде де өткізіледі. Болашақта бұған да
көңіл бөлінеді деп сенеміз. Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде
әзірге Одақ көлеміне белгілісі - қазақша күрес. Соған орай спорттың
бұл түрі басқаларына қарағанда әбден қалыптасқан. Қазақша күресті
жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан М.Рақымқұлов
Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов, Ж.Сабыржанов, Н.Омаров,
Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін мақтанышпен атамасқа болмайды [4].
Бүгінгі таңда күрестің қазіргі жаңа түрі, яғни осы замандағы үлгісі -
мыңдаған жылдар бойы орын алған тарихи - мәдени кезеңінің нәтижесі
іспеттес. Оның Еуразия жерінде пайда болуы мен қалыптасуы, сонымен қатар
даму кезеңдері, әлбетте, түркі елдерінің тарихымен тығыз байланысты. Даму
жолын келесі кезек жалғасы арқылыкөрсетуге болады: қазақтар - Алтынордада
кезеінің көшпенділері - қыпшақтар - түркілер және скиф сақ заманының
теленомадтары - қола және темір дәуірінің тайпалары. Осы тізбектегі
топтардың ауысымы жазба және археологиялық қазбалар негізінде дәлелденген.
Күрестің қалыптасу кезеңін Қазақстан мен Орталық Азиядағы тарихи-мәдени
құбылыстарды негізге ала отырып үш ірі сатыға бөліп қарастыруға болады.
Бірінші стаы-қола дәуірінің қалыптасуы, екінші саты –ерте темір дәуірі,
үшінші саты –орта ғасыр. Қалыптасудың бірінші сатысы – қола дәуірі. Күрес
архаикалық қоғамда мыңдаған жылдар бойы шаманның бейнесіне теңелген күшпен
тығыз байланыста болған. Онсыз кез келген ұжым өзін әлсіз және қорғаныссыз
күйде деп есептеген. Халықтың санасында олар мәдениеттегі ержүрек қайсар
батыр іспеттес. Олар халыққа от сыйлап, жер шаруашылығының бастауына, мал
шаруашылығына, музыкаға негіз салған. Осы дәуірде тылсым күшке арналған
ырымдар жүйеге еніп, олардың құрылымы да анықтала бастаған. Қола
дәуіріндегі күрестің темір дәуіріндег күрестен айырмашлығы ,олар анық
қозғалысқа ие болып, уақытпен санаса алған немесе бірнеше қатысушының өзара
қарым-қатынастары бола тұра , еркіндікті сақтап қала алған.Қазақстан
жерінде ежелгі дәуірде-ақ күрестің пайда болуының негізгі куәсі ретінде
тастағы суреттерді алып қарастыруға болады. Қола дәуірінің петроглифтерді
Қазақстан територияларында өте көп мөлшерде тараған – Орталық Қазақстан,
Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан [5,6].
Қалыптасудың екінші кезеңі – ежелгі темір дәуірі. Ол адам мәдениетінің
қалыптасуы жолындағы ең маңызды кезең болып есептеледі. Осы кезеңдегі
тарихи-саяси әрекеттерде Еуразия кеңістігіндегі әскери көшпенділер басты
рөл атқарған. Себебі, басқа жерлердің кеңістігін жаулап алу, басқа тайпа
адамдарын өз билігінде ұстау, әскери ұйымдастырушлық дамымаған жағдайда еш
жүзеге аспаиды. Ал ол өз кезегінде қару жарақпен қамтудың пайда болуына
тығыз байланысты. Бұл кезеңде еңбек құралдарынан бөлек қару-жарақпен
қорғаушы жүйесі пайда болған. Соғыс экономикалық фактордың көрсеткішіне
айналып, адамның басқа да іс-әрекеттерінен ерекшелінген. Күрескердің
қоғамдағы рөлі дәл осы тұста анықталып, жоғары бағалана бастаған. Күрескер
оған дейін қоғамда өз рөліне нық бекіген шамандарды тарих сахнасынан
ығыстырып шығарған болатын. Материалдық мәдениеттің түп тамырына келген
өзгерістермен қатар рулық қалыптасу пайда болған. Пайда болған жаңа
қауымдастықты Ф.Энгельс әскери демократия деп атап көрсетті. Осы тұрғыда
кейіпкер эпосы пайда бола бастаған және ештеңеден қорықпайтын, кез-келген
қйын жағдайда сиқырға жүгіне алатын немесе өзі қалаған жануарға айнала
алатын батырлардың кейіпкерлік бейнесі қалыптасқан. Яғни кейіпкердің
жартылай күрескер, жартылай шаман деген жаңа түрі пайда болады. Осы көрініс
архаикалық эпостарда өте көркем көрсетілген. Осы тектекгі кейіпкерлердің
түркі заманында да болғанымен бірден-бір көрінісі – Оғыз наме.
Оғызнаманың сюжеттік желісі өте қарапайым болып келеді. Дастанда Оғыздың
дүниеге келуі, оның ерліктері және ұлдарының болуы жайлы айтылған. Оғыз
қаған – күрескер – шаман бейнесіндегі қолбасшы. Себебі, оның кейбір дене
мүшелері зооморфтық тұрғыдан суреттелген. Мысалы, аяғы – өгіздікі, белі-
қасқырдікі, омыраутұсы – аюдікі. Эпикалық дастандарда жиі кездесетін
күрескерді аңмен салыстыру немесе зооморфты жолмен сипаттау – ежелгі заман
күрескерінің бейнесін қабылдауда орасан зор күшке ие. Сол арқылы оларды
адам санасына жабайы аңдармен немесе аң бейнесіндегі кейіпкермен қатар қою
қалыптасып кеткен. Ерте темір дәуірінде түркілердің ата-бабаларымекендеген
Еуразияның Шығысындағы көшпенділер жайлы алғашқы жазбаша мәліметтер пайда
болды. Қытайдың солтүстік көрілері жайлы алғашқы мәліметтер Қытай
тарихнамасының негізін салушы Сыма Цяньнің (б.з.б. 135-67ж.ж.) Тарихи
жазбалар еңбегінде көрсетілген. Ши цзида: Беибіт өмірде малдарын бағып
, аң аулап күн көрген ; шабуылдар жасау үшін әскери жаттығумен айналысқан
деп айтылған. Жазба ескерткіштерге сүйене отырып , ғұн этносының әлеуметтік
–мәдени бастауында әскери қабілеттері қалыптасты деп айтуға болады, оның
негізі – күрес. Әскери дайындықтың маңызды бөлігі арнайы жаттығулар,
жекпе – жектер болды. Белгілі ғұн сарбаздарының арасында жекпе-жек
ғұндардың ортақ жиналыстарында, салтанатты жиындарда шаньюй Лун –ченнің
арнай сыйы үшін өткізіліп отырған. Орта ғасырларды қалыптасудың үшінші
кезеңі басталды. Ерте темір дәуірі мен орта ғасырлар аралығында жаңа
әлеуметтік құбалыстармен байланысты. Қағанаттың қойған шарты әрбір адамның
жауынгер болуын талап етті. Көшпелі қоғам өзінің әрбір мүшесіне жауынгер-
күйеу деген ер-есім беріп отырған. Жауынгер –күйеу болып белгілі жасқа
жеткен, ер-есім алған, қарапайым адам да, хан тұқымыда сайланған. Ер
–есімін алу бозбаланың аң аулау немесе әскери жетістігіне байланысты
берілетін дәстүр болған. Тарихи деректерге сүйеніп мұндай сынақтарға
ортағасырлық тарих қайраткерлері де түскен деп айтуға болады. Орта ғасырда
күрес көшпенділердің әскери дайындықтарының әдеттегі элементі болды.
Жаттығу барысында қашып бара жатқан қарсыласын мықты қолмен тартып құлатуға
үйренген. Кейбір түркі халықтарында қарусыз ат үстіндегі күрес әлі де бар.
Қарсыласын белдігінен ұстап жерге ірінші болып құлатқан адам жеңімпаз болып
есептеледі.Күрестердің негізгі элементтерін түркілер жинақтап, жүйеленген
деген жорамал бар. Ол кезде күрес тек әдет-ғұрып емес, жауынгердің күшін
байқайтын көрсеткіш болып қалыптасты. Түріктердің Еуразияға қоныстануымен
күрес бүкіл әлемге таралды. Ол күрестің басқа түрлерімен байланыса
келедамып, қазіргі күге жетіп отыр [7,8, 9].
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның
ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір
амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір
қолмен ұстап немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші
ғана емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс
жергілікті жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген
шартқа сәйкес ереже бойынша өткізілді. 1928 жылы қазақша күреске тән
бүкіл әдіс, тәсілдерді түгелдей қамтыған бірыңғай ереже жарияланды. Ал
1938 жылы Қазақстанда спорттық ірі жарыстар өткізіле бастады. Республика
астанасы Алматы қаласында өткізілгене калхозшылардың І республикалық
спартакиясында қазақша күрестен алғаш рет салмақ категориясы бойынша
(жеңілсалмақ – 65 килограмм,орта салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс
өтті. Республика чемпионы деген құрметті атақты салмақ категориялары
бойынша Семей облысының өкілдері С. Адасқанов, К.Алтыбасаров және
И. Түйменов жеңіп алды. 1939 жылы республика біріншілігінен бұрын
облыстарда біріншілік өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы
атағы үшін күресу правосына ие болды. Содан соң Семей қаласында
Қазақстан біріншілігі өткізіліп, бұл жарысқа Алматы, Павладар, Семей,
Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан және Қостанай обылыстарының
палуандары қатысты. 1938 жылы Семей обылысының өкілдері үш салмақ
категориясы бойынша да бірінші орын алған болса, бұл жолы
республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы облысы), Досқалиев
(Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алады. Табанды күрес
үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық қарсыласын жеңіп,
республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие болады. 1940 жылы бес
салмақ категориясы бойынша Республика біріншілігі өтті. Ол салмақ
категориялары: аса жеңіл, орта, жеңіл, жартылай ауыр және ауыр салмақ.
Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша Байдәулетов,
Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, Жұмабаев жеңіп алады. Ұлы Отан соғысына
байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс тежеліп, Қазақстанда бұқаралық
спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап-ақ
дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей Отан қорғау ісіне бағытталды.
Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери дене шынықтыру дайындығынан
өткізуге, Қызыл армияның жауынгерлік резервін даярлауға көмектесуге тиісті
болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелері мен спортшылар әскери оқу
пунктерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп, граната лақтырушыларды,
шаңғышыларды т.б. даярлады. Қазақстанның мыңдаған спортшысы дене шынықтыру
саласының қызметкері тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысуы
арқылы жаумен күресуге елеулі үлес қосты [10, 11, 12, 13].
Білім беруден әлеуметтік мәдениет шынайылығының қоғам мен адам
деңгейіне және күйіне сәйкестігі талап етіледі. Білім беру жүйесі
әлеуметтік-мәдени – және жеке басылық болуы қажет. Білім берудің заманауи
жүйесін дамыту үшін білім алушының әлеуметтік-мәдени тәжірибенің субъектісі
ретінде дамуына, оны мәдениеттің үлгілі орталықтарының нормативті жүйесіне
баулуға мүмкіндік беретін әлеуметтік-мәдени кеңістік түзу қажет. Ал бұл өз
кезегінде жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін дамытудың қажетті шарты,
оның әлеуметтік ақпарат жеткізу қабілеті ретінде қарастырылады. Бұл
кеңістіктің аумағы әлеуметтік байланыстар мен жалпы мәдени дәстүрлердің
болуымен, әрбір адамның басқамен толық анықталу қажеттігімен анықталады.
Сонымен бірге, білім беру адамды өзінің тіршілік әрекетінің субъектісі
ретінде тәрбиелеуге бағдарланған, оның үдерісі және нәтижесі жеке тұлғаның
көпшілік жағдайда қисынмен, іштей қажеттілікті ұғыну деңгейімен,
мақсаттардың жекелей лауазымдық сатысымен анықталған [14, 15].
Жоғарыда аталған мәселелер толығымен жоғары және орта мектептердің
спорттық-педагогикалық үдерісі шеңберінде жүзеге асатын спорттық-педагогты
кәсіби дайындауға жатады. Бұл үдерістің кәсіби-жеке басты бағыттылығы және
әлеуметтік-мәдени қамтамасыз етілуі, біздің пікірімізше, оның сапасы мен
тиімділігінің негіздемесі ретінде қарастырылады.
Құрылымдылықпен қатар, кәсіби-педагогикалық мәдениеттің, танымдылық,
адамгершілік, ақпаратты, білім беру, тәрбиелеу, сауықтыру және ақпаратты
жетілдіру сияқты қызметті салалары ерекшеленеді.
Құрылымды және функционалды салалар кәсіби-педагогикалық мәдениетті
спорттық педагогтың жеке басының жекелей сапасы ретінде, тиімді
педагогикалық қызметтің алғы шарты, кәсіби сәйкестіктің жалпылама
көрсеткіші және кәсіби өзіндік жетілу мақсаты ретінде қарастыруға мүмкіндік
беретін бүтін жүйе түзеді.
Кәсіби сәйкестік көрсеткіші жеке тұлғаның теориялық және тәжірибелік
дайындығының бірлестігін және кәсіби қызметін жүзеге асыру қабілетін
айқындайды [16]. Осы көрсеткіш бойынша жалпы жұмысқа қабілеттілік қана
анықталып қоймайды, сонымен бірге берілген сала бойынша мамандарды жан-
жақты дайындай білу мүмкіндігі туындайды. Ендеше, осы нәтижелікке дәйекті
түрде тоқтала кеткенді дұрыс көрдік. Зерттеу жүргізу барысында бірнеше
көрсеткіштерге сараптама бердік. Спорт колледжінің білім беру жүйесі мен
спорттық педагогтың кәсіби сәйкестігінің дамуы мақсаты, мазмұны, оқушы-
спортшылардың оқыту-танымдылық, ұқсасты-бейнелеу, кәсіби-тәжірибелік және
өзіндік-қимыл қызметін меңгеру бойынша қызметінің нәтижелілігінің
технологиялары мен көрсеткіштерінің жүйесі түзілді.
Дене шынықтыру мен спорт маманының тұтас педагогикалық үдерісті жүзеге
асыруға кәсіби дайындығы жеке тұлғаның бағыттылығының, санасының, ойлау
мәнерінің, кәсіби ұстанымының сапалы сипаттамасын айқындайтын біртұтас күйі
болып табылады. Сондықтан да болар педагогика саласында қызмет атқарушы,
осы саланы жете меңгерген оқымысты ғалымдар өз еңбектерінде егжей-тегжейлі
зерттеулер жүргізіп, алынған нәтижелерге толыққанды сипаттама берген.
Педагогикалық үдерістің басты бір саласы ретінде дене шынықтыру мен спорт
саласы бойныша мамандарды дайындау қарастырылады. Тек қана жалпылама
сипаттама беріліп қоймай, өнімді еңбек ете білу жолдары қарастырылады. Бұл
жерде педагогикалық шығармашылыққа басты назар бөлінеді.
Тактикалық деңгей педагогикалық ойлау мен іс-әрекеттер қабылдай алу,
яғни түзілген педагогикалық жүйені қозғалысқа келтіру, оның қызметін
қамтамасыз ету мүмкіндігімен келтірілген. Жедел деңгей бірнеше
біліктіліктерден құралған: объективті білім беру үдерісінің мәнін тиянақты
педагогикалық міндеттерге көшіру; білім беру үдерісінде қисынды аяқталған
кәсіби қызметтер жүйесін жобалап, енгізу; білім берудің құрылымдары мен
факторларының арсында өзара байланыс түзіп, оларды іс-әрекетке келтіру;
педагогикалық қызметтің нәтижелерін ескеріп, бағалай алу мүмкіндігі. Бұл
деңгейлердің ретті жүзеге асуы, автордың пікірі бойынша, педагогтың кәсіби
қызметінің аяқталған тізбегі [17].
3. Қазақ күресіндегі қимыл-қозғалыс дағдысын қалыптастырудағы дене
тәрбиесі жаттығуларының мәні
Мектептегі дене тәрбиесімен айналысудың негізгі түрі дене тәрбиесі
сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы, сыныптан және мектептен
тыс сабақтар мен тапсырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру шаралары
арқылы жас ұрпақтың дене тәрбиесінің негізі қаланады. Жоғарыдағы шараларды
іске асыру нәтижесінде оқушының дене мәдениетін құрайтын білімдер мен
дағдылары қалыптасады. Осы білімдер мен дағдылардың негізін өмірлік маңызы
бар икемділік, күш, жылдамдық, төзімділік сияқты қасиет-қабілеттердің
дамуына жәрдемдесетін қимыл-қозғалыстар құрайды. Қимыл-қозғалыстарды
меңгеру барысында қажетті теориялық мәліметтер алуға және нақты
жаттығуларды үйренуге болады [18, 19].
Теориялық мәліметтер әрбір сабақтың барысында беріледі. Адамның
үйлесімді өсіп-жетілуі үшін дене тәрбиесінің үлкен маңызы бар. Ал дене
жаттығулары арқылы адамның дене құрылысы жақсарып, ақыл-ойын, жұмыс
қабілетін арттыруға болады. Аса маңызды теориялық түсініктердің
(мәліметтердің) бірі-қимыл-қозғалыстың (дене жаттығуларының) орындалу
әдістері мен ретін және жарыс ережелерін білу. Ол жаттығуларды дұрыс
орындауға көмектеседі [20].
Теориялық білімді толықтырудың тағы бір жолы жаттықтырушының түсіндіру
әңгімелерімен шектеліп қалмай, диапозитивтер (дене жаттығуларының орындалу
техникасын көрсететеін шағын суреттер), шағын кинофильмдер көру, арнайы
іріктеліп алынған (аты аңызға айналған спортшылар мен қызықты жарыстар
туралы) әдебиеттерді оқу.
Дене жаттығуларын үйрену мынадай ретпен іске асырылғаны жөн:
1) Қимыл-қозғалыс түрімен танысып, ол жөнінде түсінік алу
(жаттықтырушының түсіндіруі, қимылын көрсетуі, техникалық құралдарды
пайдалану, өзгеге еліктеу, дұрыс әрі әдемі орындауға тырысу);
2) Қимыл-қозғалыстың жеке бөліктерін үйрену және оларды байланыстыра
отырып орындау (бұл ұқыптылық пен төзімділікті қажет етеді);
3) Қимылды орындау әдісін тұрақтандыру, яғни дағдыға айналдыру және
жетілдіру [21, 22, 23].
Дене жаттығуларымен айналысу, қарапайым ғана қимыл-қозғалыстарды
орындау елеусіз нәрсе сияқты болып көрінгенімен, ол ақыл-ойдың дамуына
тікелей әсер етеді. Жаттығу кезінде және одан тыс кездері дене тәрбиесіне
қызығушылық таныту, дене жаттығуларымен үздіксіз айналысу біртіндеп саналы
қажеттілікке, тұрақты дағдыға айналатын болады. Дене тәрбиесі эстетикалық
тәрбиеге де әсерін тигізеді. Мысалы, дене тәрбиесі жаттығуларымен
айналысатын жас спортшылардың денесі дұрыс, түзу мүсіні сымбатты болып
өседі. Дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелермен
тікелей ұштасып жатады.
Дене тәрбиесінде шешілуге тиісті барлық міндеттер үш бағытта
жүргізіледі: 1) сауықтыру, 2) тәрбиелеу, 3) білім беру.
Сауықтыру міндеті денсаулықты арттыруға, денені жетілдіруге, адам
организмін бір қалыпты дамытуға бағытталады. Бұл міндеттің негізгі
көрсеткіші-адамның денсаулығын жақсартып, қалыптастыру және денені дамыту
[24].
Дененің дамуы дегеніміз - өмірде адам организмінің қызметі мен
формаларының өзгеріп, жетіліп отыруы. Адам денесінің дамуына биологиялық,
әлеуметтік, экологиялық, географиялық жағдайлар әсер етеді. Мысалы, балалар
ата-анасының дене бітіміне ұқсап (биологиялық тұқым қуалаушылық) өседі
деген түсінік бар. Ауа райының жағдайы (географиялық) дененің дамуына әсер
етеді.
Әлеуметтік жағдайға тұрмыстық жағдай, еңбек, оқу ісі, дене тәрбиесі
және жалпы тәрбие мазмұны жатады. Дененің дамуында әлеуметтік жағдай басты
орынды иеленеді және ол биологиялық, географиялық жағдайларға белгілі бір
дәрежеде ықпал етеді. Мысалы, тұрмыстық жағдайдың жақсы болуы бойдың,
кеуденің өсуіне, салмақтың артуына әсерін тигізеді. Ауа райының
қолайсыздығына қарамастан, арнайы іріктеліп алынған дене жаттығуларының
көмегімен денені жалпы жетілдіріп, жекелеген дене мүшелерінің қызметін
жақсартуға болады [21, б.10].
Дененің қаншалықты дамығандығын денені және дене мүшелерін (бойдың
биіктігі, дененің салмағы, кеуденің аумағы, аяқ-қолдарының ұзындығы) өлшеу
арқылы анықтайды. Сыртқы көрініс жасөспірімдерде басты көрсеткіш болып
табылады. Жасөспірімдік кезең деп аталатын 12 жастан 15 жасқа дейінгі
аралық организмнің едәуір жылдам өсуімен сипатталады.Бұл кезеңде дененің
даму көрсеткіштері барлық жағынан да тез өзгеріп отырады. Мысалы, қыз
балалардың салмағы жыл сайын 2 кг-нан 5 кг-ға дейін өссе, ер балалардың
салмағы 7 кг-ға дейін өседі. Бір жылда қыз балалардың бойы 4 см-ден 6 см-ге
дейін, ал ер балалардың бойы 9 см-ге дейін өседі. Дене жоғары қарқынмен
дами бастайды. Бірақ дененің дамуы барлық балада біркелкі болмайды. Сонан
соң жоғары қарқынмен даму қыз балаларда 9-12 жас аралығында (әсіресе, 12
жас шамасында), ер балаларда 11 мен 14 жас аралығында (әсіресе, 14 жас
шамасында) болады. Қыз балалардың денесінің тез өсуі ер балаларға қарағанда
1-2 жыл ерте басталады. 11 мен 12 жас арасында (5-сынып оқушылары) қыз
балалардың салмағы, бойы, кеудесінің аумағы ер балалармен бірдей болады.
Бұдан кейінгі кезеңде қыз балалардың бойының өсуі баяулайды да, ер балалар
денесінің барлық өсу көрсеткіштері қыз балаларды басып оза бастайды. Қыз
балалардың 13 жастан 14 жасқа дейінгі дене дамуының басқа да көрсеткіштері,
мысалы, олардың бұлшық еттерінің даму көрсеткіштері ер балалардікіне жуық
болады. 14 жастан кейінгі кезеңде қыз балалардың бойы жоғары қарқынмен
өсетін болады [20, б.5].
Жасөспірімдік кезеңде, әсіресе, организмнің жекелеген бөліктері
біркелкі өспейтіні белгілі. Бойдың тігінен өсуі дененің көлденең өсуінен
басым болады, аяқ-қол да тез өседі. Осының нәтижесінде денеде елеулі
өзгерістер болады.
Жасөспірімдік кезеңде сүйек тез өсу жағдайында болады.
Жасөспірімдердің қолы мен аяғы ұзын болып келетіні сондықтан. Бел омыртқа
да тез ұзарып өседі. 11-15 жас арасындағы оқушыларға жүргізілген
тәжірибелік бақылаулар бұл жас шамасында дененің өзгеріске ұшырауы
(деформация) бәсеңдемей, керісінше, ұлғая түсетіндігін көрсетті. Әсіресе,
бойлары тез өсетін балалардың омыртқасы қисайып, мүсіндері бұзылып кетуі
мүмкін [17, б.30].
Бұл кезеңде бұлшық ет жүйесі одан әрі дами береді. Бұлшық еттердің
массасы мен күші бір-бірімен шамалас өседі. Ал дене мен бұлшық еттің
өсуінде айырмашылық болады: бұлшық еттің өсуі дененің жалпы өсуінен кейін
қалып қояды. Жасөспірімдік кезеңде балалар тез шаршағыш болып, осы кезеңнің
соңына қарай өсу көрсеткіші уақытша баяулайды [25].
Бұл кезеңде балалар өз күштері мен мүмкіндіктерін асыра бағалайтын
жағдайы жиі кездеседі. Бұл ұшқары түсінік спортпен шұғылдану кезінде кері
әсерін тигізуі мүмкін. Ал қыз балалар дене жаттығуларын орындаған кезде
жасқаншақ болатыны және олар өз күшіне сенбейтіні жиі байқалады.
Жасөспірімдер күнделікті өмірде, сабақта болған, үй тапсырмасын
орындаған кездерінде көптеген қимыл-әрекеттер, қозғалыстар жасайды. Осының
бәрі дененің жоғарыда айтылған жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне
өз әсерін тигізеді.
Әдетте организм өз шамасы келетін жаттығу мен дұрыс ұйымдастырылған
жұмыстарды орындағанда ғана өсіп-жетіледі. Себебі дененің қалыптасуы мен
адамның жеке басының қасиеттері бір-бірімен тығыз байланысты. Демек, денені
жүйелі түрде шынықтыру мен денсаулықты нығайту адамның ой-санасының өсуі
мен шығармашылық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді [26].
Қимыл-қозғалыс ойындары – үнемі қимыл-қозғалыста боуды талап ететін
ойындар. Олар дене тәрбиесі сабақтарында немесе сабақта тыс кездері
ойналады. Ойындар дене дайындығының көрсеткіштерін жақсарту үшін
пайдаланылады. Бұдан басқа ойындар оқушылардың әр түрлі спорт түрлерімен
жүйелі түрде айналысуына тікелей қажет болатын денеге тән сапаларды
дамытуға көмектеседі. Мектеп жағдайында қимыл-қозғалыс ойындары екіге
бөлінеді: таза қимыл-қозғалыс ойындары және спорттық сипаты бар қимыл-
қозғалыс ойындары. Барынша кең тарағаны – таза қимыл-қозғалыс ойындары
[27].
Жүгіру-дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараған түрлерінің
бірі. Ол үлкен маңызға ие болумен қатар жеңіл атлетиканың негізін құрайды
және спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Мектеп оқушысы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әртүрлі түрін
пайдалану арқылы жылдамдықты арттырып, қашықтықты өзгерте отырып жұмыстанса
жақсы жетістіктерге жетеді. Жүгірумен айналысу барысында дененің көптеген
жүйелерінде, әсіресе жүрек қан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде
морфологиялық және функционалдық биологиялық құрылыс және оның қызметі
жағымды өзгерістер болады. Қозғалыс қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен
айналысудың бала денсаулығын нығайтып, дамытуда пайдасы өте зор. Ескеретін
нәрсе- жеңіл атлетикалық спорттық жаттығулардың қай-қайсысы болсын, бұлшық
ет пен буын жүйелеріне көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын
орындау алдында денені қыздырып алу керек [28].
Денені қыздырудың атқаратын міндеті-спорттық жаттығулардың орындалу
қарқынын біртіндеп арттыру арқылы организмді алдағы жұмысқа даярлау. Егер
жүгіруге байланысты халық ойындары далада ойналса жаттығулар саны көбірек
және денені қыздыру ұзағырақ болғаны жөн. Оқушылардың киімі қозғалысты
қиындатпайтын, денені қыспайтын кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты
сақтай алатындай болуы қажет. Температура 14 градустан төмен болса, жаттығу
костюмін пайдаланған жөн. Жүгіру кезінде баланың қозғалысы бір бағытта
болғаны жөн. Бастауыш сынып оқушыларын алғаш қысқа қашықтықта жүгіруге
үйретеміз. Себебі олар жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жете
меңгермеген. Бастауыш сыныпқа келген бала жүгіріп ойнауға дайын болады.
Бұл жастағы бала жүгіру барысында бір қалыпты ырғалып қозғалыс жасап, бар
денесімен екі жақ бүйіріне теңселіп қозғалып жүгіру барысында ұсақ,
кішкентай адымдар жасап, аяқтарын тізеден бүгіп, табанын ішке қайырып,
жерді табанымен ауыр басып, аяғын сартылдатып жүгіреді. 7-8 жастағы баланың
жүгіру жылдамдығы тез, бірақ мардымсыз адымдайды. Бірақ соған қарамастан
жаяу жүргендеріне қарағанда жүгіру барысындағы аяқ пен қолдың үйлесімділігі
айтарлықтай ерекше үндестікте жұмыс жасайды. Баланың табиғи шынайы жүгірісі
ойын үстінде ашылады. 7-10 жастағы баланың денесін шынықтыру барысында
жүгіруге арналған ойындарды ойнатуға ұсынғанда жүгірудің сапасына мән
бермеу керек, әр бала өзіне қалай ыңғайлы жүгіреді, соған күш салу қажет
[29].
Осы жастағы балаға үйрететін ойын барысында жүгіру ойындарына
балаларды кезек пе кезек бір-бірлеп жүгіртпей, қолдан келгенше барлығын
бірдей жүгіртіп ойнаған тиімді. Сонда жалпы қозғалыс ырғағына бағына
отырып, барлық бала ойынға қосылады. Ойынды ұйымдастырып тұрған
жаттықтырушы балалармен бірге қосылып, жерді теппей жүгірудің оңай екенін
көрсетіп, оларға өздеріне деген сенімділік әкеледі.
Ойын барысында балалар бірінің соңынан бірі немесе жан-жаққа шашылып
жүгіріп ойнауларына да болады. Жүгіру ойыны барысындағы жаттығулар баланың
жалпы функционалды деңгейін көтеріп, ептілік, тез қимылдау және
төзімділігін дамытады. Балалардың жүгіру темпін ақырын баяу бастатып,
жүгіру қашықтығын қатаң тәртіппен қадағалап бірте-бірте ұлғайтамыз. Алғашқы
3-ай ішінде жүгіру ойындарының ара қашықтығын 50-60 метр, келесі 3-айда 70-
85 метр, ал екінші жарты жылдықта 95-100 метр және 150-200 метрге дейін
көтереміз. Жүгіру элементтері бар ұлттық ойындардың қай-қайсысын ойнатсақ
та осы көрсетілген дистанция аралығын барлық бала толықтай меңгеруі қажет.
Бірақ бір мән беретін фактор әр бала берілген қашықтық аралығын жүгіру
барысында дем алып немесе жүгіріп барып жүріп өз күшінің деңгейінде
меңгереді. Бұндай жүгіріп ойнайтын ұлттық ойындармен баланы аптасына 2-3
рет таза ауада дене шынықтыру сабағында сағатында жаттықтырған тиімді
[30].
Ептіліктің әдеттегі жаттығулары болып табылатын секіру алуан түрлі
Жеңіл атлетикада биіктікке секіру, ұзындыққа секіру, үш аттап секіру және
сырықпен секіру секілді төрт түрі кең тараған. Секіру адамның дене
тәрбиесінде күшті, жылдамдықты, икемділікті, батылдықты, секіргіштікті
дамытып, қозғалыс үйлесімділігін жетілдіреді, өз денесін меңгере білуге
баулиды. Оның қай-қай түрі де жалпы дене, аяқ, сан бұлшық еттерін нығайтып,
дамытады, тыныс алуды және дененің басқа жда мүшелерінің жұмысын
жақсартады. Секіру жаттығуларын орындағанда мына төмендегілерді есте
сақтаған жөн. Екпіндей жүгіретін жолдың үстінде бөгде заттар болмауы,
секіретін шұңқырдағы құм секірер алдында қопсытылуы, тас, әйнек, ағаш т.б.
денеге зақым келтіретіндей заттардан тазартылуы қажет. Егер биіктікке
секіру залда өтетін болса, секіріп түсеті жерге гимнастикалық төсеніштер
қалың, кең етіп төселуі тиіс. Секіретін кергіні планканы дайындап тұратын
оқушылар кергі өздеріне тиіп кетпеу үшін секіретін бағандардың алдында
тұруы тиіс. Биіктікке секіруде оң және сол жақтан секіру кезектерінің
сақталуын қадағалау керек. Ұзындыққа секіргенде шұңқырда секірушілер бір-
бірімен соқтығысып қалмау үшін, әрбір секіру арасында белгілі бір уақыт
белгіленуі қажет. Арнаулы дене жаттығулары ұзындыққа секірудің жеке
бөліктерін орындауға екпіндей жүгіру, серпілу, ұшу және жерге түсу
пайдасын тигізеді [31].
Ұзындыққа секірудегі серпілуді меңгеру үшін ұқсас жаттығулар
пайдаланылады. Олар: 3-4 адым жерден екпіндей жүгіріп келіп ұзындыққа
секіру, кедергілерден адымдап секіру керілген жіптің биіктігі 35-55 см,
сілтейтін аяқтың тізесін бел деңгейіне ілінген допқа не созылған қолға
тигізу. Бұл жаттығуларда серпілуді оң аяқпен де, сол аяқпен де жасау қажет.
Жерге түскен кезде аяқты иық кеңдігінде қатар ұстау керек те,қолды алға
созу қажет [32].
Жерге түсуді үйрену үшін бір орында тұрып секіруден бастаған жөн. Бұл
жағдайда аяқты неғұрлым алға қарай серпу қажет. Содан кейін жерге түсу
адымдап келіп секіргендегі аяқты бүгу тәсілімен орындалады. Аяқты неғұрлым
алға жіберу үшін белгілі бір қашықтықты белгілеп, ол жерге жіп лента
қойып секіру керек. Секіргенде оқушы жерге түсер кезде аяғын сол
белгіленген жерден әрірер жіберуге тырысқаны жөн. Ұшу қалақтау кезінде
серпілетін аяқты тез жинап алуға баса назар аудару керек. Осы қалыпты
аяқты бүгіп секіру деп атайды. Аяқты бүгіп секіруді кермеде асылып
тұрып және шамалы биіктетілген гимнастикалық орындықтан, көпіршелерден,
тағы басқа заттардан секіріп машықтануға болады.Бастауыш сынып оқушылары
екпіндей жүгіру екпін алу кезінде мынадай қателер жіберуі мүмкін:
серпілер алдында шапшаңдықты баяулату, соңғы адымдарды тым созып аттау.
Серпілуде кездесетін қателер: серпитін аяқты толық жазбау, аяқты
жеткіліксіз мөлшерде сілтеу, кеуденің ілгері не кейін қарай тым еңкеюі не
шалқаюы және т.б. Ұшу кезіндегі қателер: денені жеткіліксіз мөлшерде жиыру,
дененің алға қарай тым еңкеюі, аяқты ертерек түсіруге мәжбүр ететін дененің
алға қарай көбірек ауытқуы. Жерге түсудегі қателер: артқа құлау, екі аяқты
тең ұстамай түсу. Жалпы ұзындыққа секіру нәтижесі жүгіру жылдамдығы мен
серпілуге байланысты болады. Жүгіру қажетті жылдамдыққа жетуге мүмкіндік
береді [33].
Жүгірудің екі түрі бар: жылдамдықты бірте-бірте арттыра жүгіру, ол
барынша қатты серпілуге қол жеткізеді және жоғары жылдамдықпен жүгіріп
келіп, сол жылдамдықты серпілуге дейін сақтау. Жүгірудің бірінші сатысында
кеудені алға қарай еңкейтіп, қолды барынша сермеу керек. Жүгіру жолының
ортасына келгенде кеуде сәл көтеріліп, соңғы адымдар жасарда тік ұсталады.
Жүгірудің соңында жылдамдықты сақтап, тіпті оны біраз арттырып, секіру
қимылын еркін орындауы керек. Бұл секірушінің аяғын тез, қатты серпуіне
мүмкіндік береді. Секіруші өз аяғы серпілетін тақтайшаға түсетін жерді
нақтылы анықтап білуі үшін 6 бақылау қадамын жасайды. Соңғы қадам алғысынан
25-40 см қысқа болады. Серпілудің мүмкіндігінше тез (0,11-0,13 секунд
аралығында) жасау қажет. Аяқ серпілетін тақтайшаға тік қойылады, тек өкше
жерге сәл ғана бұрын тиеді. Аяқты тақтайшаға тез қою жылдамдықтың
сақталуына мүмкіндік береді. Содан кейін серпілетін аяқтың барлық буындары
бүгіліп, салмақтың екпін күшімен секіруші тік қалыпқа келе бастайды [22,
б.13].
Серпілетін аяқтың тік қалыпқа ене бастауымен бір мезетте келесі аяқ
жамбастан бүгіліп, алға әрі жоғары қарай сілтенеді. Серпілетін аяқ жақтағы
қол артқа қарай жылжиды да, екінші қол жоғары әрі сәл алға қарай сермеледі.
Серпілетін аяқтың тез түзеліп жазылуы және келесі аяқтың алға әрі жоғары
сілтенуі дененің тік қалыпқа келуімен қатар жүреді. Иық пен кеуде
көтеріледі. Серпіліс бұрышы 70-75%-ке, жылдамдық 3,2-3,5 мс-қа жетеді
[34].
Көтерілу кезінде секіруші тепе-теңдікті сақтау мен мүмкіндігінше
қашықтау жерге түсу мақсатында бірқатар қозғалыстар жасайды. Көтерілудің
бірінші кезегі ұзындыққа секірудің барлық тәсілдеріне ұқсас болады.
Көтерілу кезінде сілтенетін аяқ жоғары көтерілген жамбаспен бірге алға
қарай сілтеніп, серпілетін аяқ артта қалады және секіруші үлкен адым
жасау жағдайына көшеді. Оның одан арғы қозғалысы секірушінің қай тәсілімен
секіруіне байланысты болады.
Ұзындыққа секіру тәсілдерінің қарапайым түрі – аяқты бүгіп секіру
тәсілі. Тиісті деңгейге көтерілгеннен кейін сілтенген аяқ төмен жіберіліп,
серпілген аяқ соған жақындайды, сөйтіп екі аяқ та кеудеге тақалып,
секірушінің қолы төмен қарай жіберілген жағдайға көшеді. Жерге түсер кезде
ол мейлінше алысырақ барып түсуге тырысып, аяғын барынша слоза түседі.
Сонымен бір мезетте қолды да алға қарай сермейді [35].
Мектеп оқушыларының қабілеті секіруге жақсы болады. Бірақ олардың
секіру қозғалысы бір қалыпты отырып тұру, кеудесін иіп тікейтумен
шектеледі. Олар бір орнында тұрып қайта-қайта секіріп, алға ұмтылып
секіріп, аяғын жерден сәл жоғары тартып секіре алады.Көпшілік баланың алға
қарай ұмтыла секіру әрекеті жәй екінші аяқпен серпіліп бір аяқты көтеріп
адымдауға алып келеді. Секіру барысында қол қызметі белсенді
пайдаланылмайды. Секіру жаттығулары арқылы ойналатын ойындар сәтінде адам
денесінің көптеген қол-аяқ бұлшық ет байланысы мен күрделі қозғалыс
кординациясы жұмыс жасайды. Бұл жастағы балалардың бұлшық еті жетілген. Бұл
кезеңдегі баланың төменгі аяқ жағының сүйек, бұлшық ет байланыстары
қалыптасқан. Баланың табаны қажетті деңгейде созымдылық қасиетіне ие болған
сондықтанда ол секіру сәтінде бар салмақты табанға салып, жерге аяғымен
тіке түседі. Секіру барысында жерге қатты түскен сәтте балада ұнамсыз сезім
қалыптасып, сәтсіз секіріс нәтижесінде аяқтың майтабан болуы мүмкін.
Сондықтанда балаға оңай қолынан келетін тізе буыны мен аяқ бұлшық етін, бел
омыртқасын қатайтатын дұрыс пайдалы секіріп ойнайтын ұлттық ойын
жаттығуларының мазмұнын мұқият жете таңдап алып үйрету қажет. Ең дұрысы
балаға бір орында тұрып алдындағы ұзындыққа секіріп, ұлттық ойын тәсілдері
мен жаттығуларды имитациялық сипатта жүзеге асырып ойнатқан тиімді. Мысалы:
Асау мәстек ойынындағы мәстек болып секіру, арқан ойынындағы қосарланып
секіру, түйе мен бота ойынындағы түйе мен бота болып секіру тағы басқалары.
Бұндай сипаттағы ойындар балаға өте қызық, мәстекке немесе ботаға еліктеп
бала жеңіл секіріп жерге жұмсақ қонуға ұмтылады. Себебі оның бар эмоциясы
міндетті секіруге емес, ойын барысындағы бота немесе мәстек образын
орындауда тұрады. Ойынды көрсетіп тұрған мұғалім қозғалыстың орындалу
үлгісін яғни қалай дұрыс секіру керектігін жұмсақ, аяқтың басымен
көрсетеді. Ойын барысында балалар 10-15 рет бәрі бірге секіреді, бірақ әр
қайсысы жеке өз қарқын екпін ырғағын сақтайды. 7-жастағылар үшін 20-25
сантиметрлік биіктікте секіуге болады. Бірақ бұндай жаттығу ойындары өте
сирек пайдаланылады, себебі баланың табаны әлі жеткілікті дамымаған,
қозғалыс координациясы әлсіз, көп баланың жерге түсуі қатты. Секіру
барысында екі аяқты бірден түсіріп, аяқтың ұшымен тізені бүгіп жерге қону
керектігін балаға бірнеше рет көрсетіп, айтып түсіндіру қажет [36, 37].
Секіру жаттығуларын ұлттық ойын элементтерімен ойнау барысында өте
қарапайым тапсырма: бір орында тұрып қос аяқпен ұзындыққа секіріп ойнаудан
бастаймыз. Мысалы Арқан ойынынының басында балалар көрсетілген сызықтан
секіреді. Кейіннен сызық алшақтай түсіп, бала неғұрлым алысқа секіреді. Бұл
жастағы бала қимыл-қозғалысты толығымен меңгереді. Педагогтың мақсаты
олардың бар ынтасын табанды серпіліс барысында дұрыс қойып, бар күшімен
жерден аяқты көтеріп, жеңіл қайта түсуді үйрету [38].
Секіру барысында екі аяқты бірден түсіріп, аяқтың ұшымен, тізені бүгіп
жерге қону керектігін балаға бірнеше рет көрсетіп, айтып түсіндіру қажет.
Секіру жаттығуларын ұлттық ойын элементтерімен ойнау барысында өте
қарапайым тапсырма: бір орында тұрып қос аяқпен ұзындыққа секіріп ойнаудан
бастаймыз. Секіру сәтінде бала өз қолдарының дұрыс сермелуіне, басы мен
денесін дұрыс тіке ұстауға жете мән бермейді. Бастауыш сыныпқа жаңа келген
баланың қолын сермелеу күші күшті емес, сондықтанда секіру нәтижесінде
қолдары елеулі роль атқармайды. 7-жастағы балаларды бақылау сәтінде
байқағанымыз жартысынан көбінің бір орында тұрып ұзындыққа секіру барысында
қолдарын шартсыз рефлекспен еркін ұстап қозғалыс бағытына қарай алға
сермейді, ал қалған балалардың секіруге серпіліс немесе ұмтылысы барысында
қолдары артқа қарап қайырылған күйінде қалады. Қол сермеудің аяқ
серпілісімен келісімді болуы, бір сәтте қос аяқтың жерге түсуі, көптеген
ұзақ уақыттық жаттығу ойындарын талап етіп, 1,5-2 жыл ішінде ғана бір
қалыпты өз нәтижесін береді. Балаға қашығырақ секіруге тапсырма бергенде,
олардың іс-әрекетін тежемеу керек. Әр бала индивид, сондықтанда берілген
тапсырманы әр қайсысы өз шама-шарқының жеткенінше орындайды. Ең бастысы
бала секіру барысында аяғын бүгіп, жерге жайлы сәтті отыруы (қонуы) керек
[39].
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Осы магистрлік диссертацияның жазылуы барысында бірқатар зерттеу
әдістері қолданылды:
- ғылыми әдебиеттер сараптамасы және жалпылама қорытындысы;
- сауалнама жүргізу,
- сұхбаттасу,
- сұрақ-жауап алу,
- бақылау,
- педагогикалық тәжірибе,
- тәжірибелік мәліметтерді статистикалық өңдеуден өткізу.
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
Зерттеуді жүргізу өзара байланысты бірнеше кезеңдерден құралды:
Бірінші кезең - іздестіру-теориялық бөлім – ғылыми әдебиеттер
сараптамасы мен спорт колледжінің жұмыс тәжірибесінен, спорттық
мектептердің жаттықтырушысының кәсіби-педагогикалық дайындауды жүзеге асыру
үшін қажетті теориялық-әдістемелік ережелерін анықтаудан құралды.
Екінші кезең білім берудің тәжірибелі бағдарламасын жасаудан және
жаттықтырушыны кәсіби-педагогикалық дайындау үлгісін түзуден тұрады.
Үшінші кезең күрес саласы бойынша жаттықтырушыны кәсіби-педагогикалық
дайындаудың түзілген үлгісінің мақұлдамасы және спорт колледжі жұмысының
тәжірибесінде жүзеге асыру жолдары мен әдістері бойынша тәжірибелі жұмыс
жүргізуге арналды.
Төртінші кезең тәжірибелік жұмыс нәтижелерінің жүйеленуінен,
жинақталуынан және теориялық сараптамасынан; зерттеу нәтижесі бойынша
қорытынды түзіп, ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар жасаудан;
магистрлікдиссертацияны безендіруден тұрады.
Өзіндік фактілі материалдарды алу мен жинақтау берілген зерттеу
міндеттеріне толығымен дерлік сай жүргізілді. Бұл жерде күрестің айла-
тәсілдерін үйренудің практикасында ұсынылатын және қолданылатын әдістемеге,
күрес бойынша эксперименталды бағдарламаның тиімділігін айқындау мен жалпы
курсты оқытудың эксперименталды бағдарламасын жасауға ерекше көңіл
бөлінеді. Мұның барлығы біз жасаған зерттеу болжамына және оның арнайы
ұйымдастырылған эксперимент жағдайларында жүзеге асырылу жолдарына
бағынышты болды.
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Әдебиет көздерін зерттеу бірнеше бағытпен жүргізілді:
а) зерттелінетін мәселенің ғылыми деңгейін анықтау, күрес саласы
бойынша жаттықтырушыларды дайындаудың мазмұны мен әдістеріне қатысты
қолдағы бар теориялық және эксперименталды мәліметтерді жинақтау;
ә) жалпы жаттықтырушыларды дайындау бойынша кемшіліктерді және
оқытылатын курсты құру әдістемесін жетілдіру мүмкіндіктерін айқындау;
Сауалнама жүргізу және сұхбаттасу
Оқыту мазмұны мен әдістемесін зерттеу кезіндегі ғылыми зерттеулердің
практикасында сауанлнама жүргізудің маңызы зор.
Күресті дене шынықтыру және спорт бойынша мамандандырылған арнайы
мектептерде үйретудің мазмұны мен әідстемесін жетілдіру жолдары туралы
мамандардың пікірлерін анықтау үшін жағдайларға орай жоғары оқу орындары,
спорттық мектептер, жалпыға білім беру мектептері оқытушыларымен,
жаттықтырушыларымен, не сауалнама, не сұхбаттасу жүргізілді.
Оқыту мазмұны мен әдістемесі ерекшеліктерін дәлелдеу үшін, сондай-ақ,
кейбір іс-ірекеттердің маңыздылығын толықтырып, анықтау үшін сауалнама
сұрақтарына жауап алу үшін жоғары дәрежелі оқытушы-бапкерлерге сарпашы
ретінде жүгіндік.
Сауалнаманың құрылымы төмендегідей болды:
1) кіріспе бөлімі, мұнда зерттеу міндеттері және респонденттің алға
қойылған мәселелерді айқындай білуіндегі рөлі көрсетілді;
2) негізгі бөлім оқыту курсының мазмұнын қолдану бойынша мәселелерден,
оқыту әдістерінен; жаттықтырушының кәсіби деңгейде ұғынуын қалыптастыру
міндеті қойылатындығы, мәселелі жағдайларды шешу қарастырылатындығы,
кәсіби бағытты жаттығулардың орындалуы, студенттерден күрес бойынша
сабақтарда осы күресті оқыту барысында қисынды ойлану, құбылыстар мен
фактілерге сараптама жасау талап етілетіндігі туралы сұрақтардан құралды.
Жауап толыққанды болуы үшін сауалнамада Толықтыру мерзімі бөлімі
қарастырылған. Онда сарапшылардың пікірі, іс-әрекет атаулары енгізілді.
Мазмұны ашылу түрі бойынша көптеген сұрақтар ашық күйінде, мақсатты бағытты
және жекелей берілді. Осы жағдайларды ескере отырып, сауалнамалар әрбір
респондентке тапсырылып, өз беттірнше толтырылды. Сұрақтардың біршама
бөлігі қадағлау бағытты болды.
Осындай әдіспен алынған материалдар статистикалық өңдеуден өткізілді.
Оның мәні студенттерді қазақша күреске оқыту әдістемесінің оң және теріс
көрсеткіштері арақатысын аныықтауда. Бұдан басқа, нақты бағытпен пікірлер
келісімділігі мен корреляция клэффициентінің келісімділігі қолданылды.
Құжаттамалы ақпаратты зерттеу кезінде қосалқы тәсілдер ретінде
рефераттарды, конспектілерді қабылдау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ МАМАНДАРЫН КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ
МӘСЕЛЕСІ
1. Қазақ күресі саласы бойынша мамандарды дайындаудың ұлттық
негіздемесі
1.2 Қазақ күресіндегі қимыл-қозғалыс дағдысын қалыптастырудағы дене
тәрбиесі жаттығуларының мәні
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
3 ҚАЗАҚ КҮРЕСІНІҢ ҰЛТТЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ КӘСІБИ ДЕҢГЕЙІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақ күресінен жаттықтырушылардың кәсіби-педагогикалық дайындығының
ұлттық негіздері
3.2 Күресшілерді дайындаудағы техникалық ережелерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш магистрлік жұмыс жазылуы барысында бірқатар мемлекеттік
құжаттар негізге алынды.
Қазақстан Респбуликасының Білім туралы 27 шілде 2007 жылғы №319-III
3ҚР заңы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты. Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі. Жоғары оқу
орындарындағы дипломдық жұмыстың орындалу ережелері. Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігімен бекітілген 23 қаңтар 2008
жылғы №26 негізгі ережелері.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен
бекітілген 18 наурыз 2008 жылғы №125 білім алушылардың оқу үлгерімін,
аралық және қорытынды аттестациялануын жүргізу ережелері. Жоғары оқу
орындарында диплом жұмыстарын орындау ережесі. Негізгі ережелер.
2009.09.01.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Қазақ күресі - жас спортшы балуандар үшін өте қызықты да қажетті спорт түрі
ҚазСТА – Қазақтың спорт және туризм академиясы
Күш – ағзаның бұлшықет ширығуы арқылы сыртқы кедергілерді жеңе білу
қабілеті
Шапшаңдық – қысқа немесе берілген бір уақыт ішінде уақытта қимылдарды
орындай алу қабілеті
Төзімділік – ұзақ уақыт бойы жұмыстың тиімділігін төмендетпей орындай алу
қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ күресінен жаттықтырушы мамандарды
дайындаудың педагогикалық салалары, олардың дидактикалық негіздері бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде егжей-тегжейлі қарастырылған. Бұл еңбектерде осы
дайындықтың бағыты, жалпы жаттықтырушылардың кәсіби-педагогикалық
ұстанымдары, осы еңбек бойынша меңгерілу сапалары қарастырылған [1].
Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының тамыры
тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке
тойлар спорттың осы түрінің сайысысыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске
жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған.
Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп
қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Зерттеу нысаны - спорт мектебіндегі қазақ күресі саласы бойынша
жаттықтырушы мамандардың кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру
үдерісі.
Зерттеу мақсаты – қазақ күресі саласы бойынша жаттықтырушы мамандардың
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ күресі саласы бойынша мамандарды кәсіби-педагогикалық
дайындаудың функционалды үлгісін түзу;
- қазақ күресі бойынша ұлттық негіздемелі тиімді дайындаудың негізгі
даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын тәжірибе жүзінде
негіздеу.
Зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми әдебиеттер сараптамасы және
жалпылама қорытындысы, сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сұрақ-жауап алу,
бақылау.
Зерттеудің теориялық мәні: жаттықтырушының таңдап алған бапкерлік
қызметінің және спорт түрінің ерекшеліктерін ескеретін, оны кәсіби-
педагогикалық жағынан дайындаудың бүтін тұжырымдамалы амалдары
келтірілген; кәсіби-педагогикалық дайындаудың қағидалары мен педагогикалық
шарттары негізделген; оның басты даму бағыттары айқындалып, көрсетілген;
жаттықтырушының жеке басының кәсіби-педагогикалық мәдениетін қалыптастыру,
педагогикалық санасы мен кәсіби-педагогикалық бағыттылығын дамыту жолдары
жасалған.
Зерттеудің тәжірибелік мәні жұмыс барысында алынған мәліметтер мен
нәтижелер жаттықтырушының кәсіби дайындау үдерісінде оның кәсіби-
педагогикалық мәдениетін қалыптастыру стратегиясы туралы тұжырымдамалы
түсінігін тереңдетіп, спорттық педагогтарды сапалы дайындауды қамтамасыз
етудің тиянақты алғы шарттарын құрайды.
Зерттеу материалдарын айқындайтын тәжірибелік тексеруден өткен
бағдарламалар мен әдістемелік ұсыныстар жаттықтырушыларды дайындауда және
олардың дәрежесін арттыруда сәтті қолданылуда.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ МАМАНДАРЫН КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ
МӘСЕЛЕСІ
2. Қазақ күресі саласы бойынша мамандарды дайындаудың ұлттық
негіздемесі
Қай халықтың да ғасырлар бойы қалыптасып, қанына сіңісіп кеткен ұлттық
спорт түрлері мен өнерлері болатыны даусыз. Қазақ халқы қашаннан
ұлттық спорт түрлеріне бай халық. Қазақша күрес, көкпар, қыз қуу,
бәйге, тағы басқаспорт түрлері бағзы заманнан бері халқымызбен
бірге жасап келеді.Күні бүгін де олар өздерінің мән - мазмұның
жойған жоқ. Қайта партия мен үкіметтің қам қорлығының арқасында
жаңарып,түрленіп келеді.Оған партия мен үкіметіміздің ұлттық спорт
түрлеріндамыту жөніндегі алған документері мен советтік физкультура
жүйесіндегі қазақтын спорт түрлерінің алатын орны әбден дәлел бола
алады.Өздерінің спорт жолдарын қазақша күрестенбастаған,
републикамыздың мақтанышы, СССР-дің, СССР халықтары спратакиясынның,
әлем және олимпияда чемпионы Ж.Үшкемпіріп,сондай-ақ қазақша күрестен
Қазақ ССР-нің чемпионы, самбодан жастар арасындағы әлем чемпионы,
ересектер арасындағы Европа чемпионы Қ.Байшолақов, самбодан әлем және
Европа чемпионы А.Мұсабековтардың еңбектері куә. Ал А. Ғабсаттаров,
К.Байдосов, А.Қазымбетов, Ә .Айханов, С.Өтенов сияқты спортшылар да
қазақша күресті дамытуға атсалысқан абзал жандар. Қазақтың ұлтық спорт
түрлерінің дамуына 1978-1979 жылдардағы 1 спортакиядағы дайындық
кезеңі үлкен серпіліс қосты.Әрбір калхоз – савхозда, мектептер мен
училищелерде үйірмелер мен секциялар ұйымдастырылып, олардың
қортындылары шопан тойларында, егін орағының соңында шығарылып
отырады [2].
Партия мен үкіметтің ұлттық спорт түрлерін дамытуға деген қорлығы
ұшан–теңіз. Мәселен КПСС Орталық Комитеті мен СССР Министірлер
Советінің 1966 жылғы қаулысында ұлттық спорт түрлерін кеңінен
өрістету жайы көрсетіледі. Ал 1965 жылы қазақ ССР Министрлер советінің
жанындағы физкультура және спорт жөніндегі комитеті қазақша күрес үшін
разряд нормалары мен талаптарын жасап,бекіткенді. 1971 жылы осы комитеттің
коллегиясы Қазақ ССР –нің спорт шебері атағын белгіледі. Ал бәйге,
көкбар, қыз қуу, күміс алу сияқты ұлттық спорт түрлері жыл сайын СССР
Ауыл шаруашылығы министрлігі өткізетін ат спортты Бүкілодақтық
жарысың программасына енгізілген [3].
Бірақ қазақша күрес пен тоғызқұмалақтан басқа ұлттық спорт
түрлерінде разряд беру талаптарын әлі белгіленген жоқ. Келешекте
қазақтың қыз қуу, бәйге, көкбар секілді ат спортына да көңіл
аударылғаны жөн сияқты. Сондай-ақ қазақ халқында түйе жарыс та
болған.Ол кейбір жерлерде қазіргі кезде де өткізіледі. Болашақта бұған да
көңіл бөлінеді деп сенеміз. Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ішінде
әзірге Одақ көлеміне белгілісі - қазақша күрес. Соған орай спорттың
бұл түрі басқаларына қарағанда әбден қалыптасқан. Қазақша күресті
жетілдіріп, одақ көлеміне әйгі етуге атсалысқан М.Рақымқұлов
Ж.Төлегенов, Ә.Бүркітбаев, Т.Асқаров, Д.Биткөзов, Ж.Сабыржанов, Н.Омаров,
Р.Сапарғалиев сынды спортшылар есімдерін мақтанышпен атамасқа болмайды [4].
Бүгінгі таңда күрестің қазіргі жаңа түрі, яғни осы замандағы үлгісі -
мыңдаған жылдар бойы орын алған тарихи - мәдени кезеңінің нәтижесі
іспеттес. Оның Еуразия жерінде пайда болуы мен қалыптасуы, сонымен қатар
даму кезеңдері, әлбетте, түркі елдерінің тарихымен тығыз байланысты. Даму
жолын келесі кезек жалғасы арқылыкөрсетуге болады: қазақтар - Алтынордада
кезеінің көшпенділері - қыпшақтар - түркілер және скиф сақ заманының
теленомадтары - қола және темір дәуірінің тайпалары. Осы тізбектегі
топтардың ауысымы жазба және археологиялық қазбалар негізінде дәлелденген.
Күрестің қалыптасу кезеңін Қазақстан мен Орталық Азиядағы тарихи-мәдени
құбылыстарды негізге ала отырып үш ірі сатыға бөліп қарастыруға болады.
Бірінші стаы-қола дәуірінің қалыптасуы, екінші саты –ерте темір дәуірі,
үшінші саты –орта ғасыр. Қалыптасудың бірінші сатысы – қола дәуірі. Күрес
архаикалық қоғамда мыңдаған жылдар бойы шаманның бейнесіне теңелген күшпен
тығыз байланыста болған. Онсыз кез келген ұжым өзін әлсіз және қорғаныссыз
күйде деп есептеген. Халықтың санасында олар мәдениеттегі ержүрек қайсар
батыр іспеттес. Олар халыққа от сыйлап, жер шаруашылығының бастауына, мал
шаруашылығына, музыкаға негіз салған. Осы дәуірде тылсым күшке арналған
ырымдар жүйеге еніп, олардың құрылымы да анықтала бастаған. Қола
дәуіріндегі күрестің темір дәуіріндег күрестен айырмашлығы ,олар анық
қозғалысқа ие болып, уақытпен санаса алған немесе бірнеше қатысушының өзара
қарым-қатынастары бола тұра , еркіндікті сақтап қала алған.Қазақстан
жерінде ежелгі дәуірде-ақ күрестің пайда болуының негізгі куәсі ретінде
тастағы суреттерді алып қарастыруға болады. Қола дәуірінің петроглифтерді
Қазақстан територияларында өте көп мөлшерде тараған – Орталық Қазақстан,
Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан [5,6].
Қалыптасудың екінші кезеңі – ежелгі темір дәуірі. Ол адам мәдениетінің
қалыптасуы жолындағы ең маңызды кезең болып есептеледі. Осы кезеңдегі
тарихи-саяси әрекеттерде Еуразия кеңістігіндегі әскери көшпенділер басты
рөл атқарған. Себебі, басқа жерлердің кеңістігін жаулап алу, басқа тайпа
адамдарын өз билігінде ұстау, әскери ұйымдастырушлық дамымаған жағдайда еш
жүзеге аспаиды. Ал ол өз кезегінде қару жарақпен қамтудың пайда болуына
тығыз байланысты. Бұл кезеңде еңбек құралдарынан бөлек қару-жарақпен
қорғаушы жүйесі пайда болған. Соғыс экономикалық фактордың көрсеткішіне
айналып, адамның басқа да іс-әрекеттерінен ерекшелінген. Күрескердің
қоғамдағы рөлі дәл осы тұста анықталып, жоғары бағалана бастаған. Күрескер
оған дейін қоғамда өз рөліне нық бекіген шамандарды тарих сахнасынан
ығыстырып шығарған болатын. Материалдық мәдениеттің түп тамырына келген
өзгерістермен қатар рулық қалыптасу пайда болған. Пайда болған жаңа
қауымдастықты Ф.Энгельс әскери демократия деп атап көрсетті. Осы тұрғыда
кейіпкер эпосы пайда бола бастаған және ештеңеден қорықпайтын, кез-келген
қйын жағдайда сиқырға жүгіне алатын немесе өзі қалаған жануарға айнала
алатын батырлардың кейіпкерлік бейнесі қалыптасқан. Яғни кейіпкердің
жартылай күрескер, жартылай шаман деген жаңа түрі пайда болады. Осы көрініс
архаикалық эпостарда өте көркем көрсетілген. Осы тектекгі кейіпкерлердің
түркі заманында да болғанымен бірден-бір көрінісі – Оғыз наме.
Оғызнаманың сюжеттік желісі өте қарапайым болып келеді. Дастанда Оғыздың
дүниеге келуі, оның ерліктері және ұлдарының болуы жайлы айтылған. Оғыз
қаған – күрескер – шаман бейнесіндегі қолбасшы. Себебі, оның кейбір дене
мүшелері зооморфтық тұрғыдан суреттелген. Мысалы, аяғы – өгіздікі, белі-
қасқырдікі, омыраутұсы – аюдікі. Эпикалық дастандарда жиі кездесетін
күрескерді аңмен салыстыру немесе зооморфты жолмен сипаттау – ежелгі заман
күрескерінің бейнесін қабылдауда орасан зор күшке ие. Сол арқылы оларды
адам санасына жабайы аңдармен немесе аң бейнесіндегі кейіпкермен қатар қою
қалыптасып кеткен. Ерте темір дәуірінде түркілердің ата-бабаларымекендеген
Еуразияның Шығысындағы көшпенділер жайлы алғашқы жазбаша мәліметтер пайда
болды. Қытайдың солтүстік көрілері жайлы алғашқы мәліметтер Қытай
тарихнамасының негізін салушы Сыма Цяньнің (б.з.б. 135-67ж.ж.) Тарихи
жазбалар еңбегінде көрсетілген. Ши цзида: Беибіт өмірде малдарын бағып
, аң аулап күн көрген ; шабуылдар жасау үшін әскери жаттығумен айналысқан
деп айтылған. Жазба ескерткіштерге сүйене отырып , ғұн этносының әлеуметтік
–мәдени бастауында әскери қабілеттері қалыптасты деп айтуға болады, оның
негізі – күрес. Әскери дайындықтың маңызды бөлігі арнайы жаттығулар,
жекпе – жектер болды. Белгілі ғұн сарбаздарының арасында жекпе-жек
ғұндардың ортақ жиналыстарында, салтанатты жиындарда шаньюй Лун –ченнің
арнай сыйы үшін өткізіліп отырған. Орта ғасырларды қалыптасудың үшінші
кезеңі басталды. Ерте темір дәуірі мен орта ғасырлар аралығында жаңа
әлеуметтік құбалыстармен байланысты. Қағанаттың қойған шарты әрбір адамның
жауынгер болуын талап етті. Көшпелі қоғам өзінің әрбір мүшесіне жауынгер-
күйеу деген ер-есім беріп отырған. Жауынгер –күйеу болып белгілі жасқа
жеткен, ер-есім алған, қарапайым адам да, хан тұқымыда сайланған. Ер
–есімін алу бозбаланың аң аулау немесе әскери жетістігіне байланысты
берілетін дәстүр болған. Тарихи деректерге сүйеніп мұндай сынақтарға
ортағасырлық тарих қайраткерлері де түскен деп айтуға болады. Орта ғасырда
күрес көшпенділердің әскери дайындықтарының әдеттегі элементі болды.
Жаттығу барысында қашып бара жатқан қарсыласын мықты қолмен тартып құлатуға
үйренген. Кейбір түркі халықтарында қарусыз ат үстіндегі күрес әлі де бар.
Қарсыласын белдігінен ұстап жерге ірінші болып құлатқан адам жеңімпаз болып
есептеледі.Күрестердің негізгі элементтерін түркілер жинақтап, жүйеленген
деген жорамал бар. Ол кезде күрес тек әдет-ғұрып емес, жауынгердің күшін
байқайтын көрсеткіш болып қалыптасты. Түріктердің Еуразияға қоныстануымен
күрес бүкіл әлемге таралды. Ол күрестің басқа түрлерімен байланыса
келедамып, қазіргі күге жетіп отыр [7,8, 9].
Қазақша күрес – көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның
ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір
амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір
қолмен ұстап немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
1928 жылға дейін күрестің бірыңғай ережесі болған жоқ. Жарысқа түсетін
палуандардың салмағы ескерілмеді. Сондықтан көбінесе қарсыласынан күші
ғана емес, салмағы да артық палуандар жеңіске жетіп келді. Жарыс
жергілікті жерде ежелден қабылданған немесе алдын ала келісілген
шартқа сәйкес ереже бойынша өткізілді. 1928 жылы қазақша күреске тән
бүкіл әдіс, тәсілдерді түгелдей қамтыған бірыңғай ереже жарияланды. Ал
1938 жылы Қазақстанда спорттық ірі жарыстар өткізіле бастады. Республика
астанасы Алматы қаласында өткізілгене калхозшылардың І республикалық
спартакиясында қазақша күрестен алғаш рет салмақ категориясы бойынша
(жеңілсалмақ – 65 килограмм,орта салмақ – 76 килограмнан жоғары) жарыс
өтті. Республика чемпионы деген құрметті атақты салмақ категориялары
бойынша Семей облысының өкілдері С. Адасқанов, К.Алтыбасаров және
И. Түйменов жеңіп алды. 1939 жылы республика біріншілігінен бұрын
облыстарда біріншілік өткізілді. Онда жеңіп шыққандар Қазақстан чемпионы
атағы үшін күресу правосына ие болды. Содан соң Семей қаласында
Қазақстан біріншілігі өткізіліп, бұл жарысқа Алматы, Павладар, Семей,
Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан және Қостанай обылыстарының
палуандары қатысты. 1938 жылы Семей обылысының өкілдері үш салмақ
категориясы бойынша да бірінші орын алған болса, бұл жолы
республика чемпионы деген атақты Құрманбаев (Алматы облысы), Досқалиев
(Батыс Қазақстан), Мусин (Павлодар облысы) жеңіп алады. Табанды күрес
үстінде Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев барлық қарсыласын жеңіп,
республиканың абсолюттік чемпионы деген атаққа ие болады. 1940 жылы бес
салмақ категориясы бойынша Республика біріншілігі өтті. Ол салмақ
категориялары: аса жеңіл, орта, жеңіл, жартылай ауыр және ауыр салмақ.
Республиканың чемпионы атағын осы салмақ категориялары бойынша Байдәулетов,
Құрманбаев, Төлегенов, Мохманов, Жұмабаев жеңіп алады. Ұлы Отан соғысына
байланысты дене шынықтыру жолындағы қозғалыс тежеліп, Қазақстанда бұқаралық
спорт жұмысы уақытша тоқтап қалды. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап-ақ
дене шынықтыру ұйымдарының қызметі түгелдей Отан қорғау ісіне бағытталды.
Олар жаппай оқу орындарына халықты әскери дене шынықтыру дайындығынан
өткізуге, Қызыл армияның жауынгерлік резервін даярлауға көмектесуге тиісті
болды, дене шынықтыру ұйымдарының мүшелері мен спортшылар әскери оқу
пунктерінде жауынгерлерді қолма-қол ұрысқа үйретіп, граната лақтырушыларды,
шаңғышыларды т.б. даярлады. Қазақстанның мыңдаған спортшысы дене шынықтыру
саласының қызметкері тылдағы жанқиярлық еңбегімен ұрыстарға тікелей қатысуы
арқылы жаумен күресуге елеулі үлес қосты [10, 11, 12, 13].
Білім беруден әлеуметтік мәдениет шынайылығының қоғам мен адам
деңгейіне және күйіне сәйкестігі талап етіледі. Білім беру жүйесі
әлеуметтік-мәдени – және жеке басылық болуы қажет. Білім берудің заманауи
жүйесін дамыту үшін білім алушының әлеуметтік-мәдени тәжірибенің субъектісі
ретінде дамуына, оны мәдениеттің үлгілі орталықтарының нормативті жүйесіне
баулуға мүмкіндік беретін әлеуметтік-мәдени кеңістік түзу қажет. Ал бұл өз
кезегінде жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндігін дамытудың қажетті шарты,
оның әлеуметтік ақпарат жеткізу қабілеті ретінде қарастырылады. Бұл
кеңістіктің аумағы әлеуметтік байланыстар мен жалпы мәдени дәстүрлердің
болуымен, әрбір адамның басқамен толық анықталу қажеттігімен анықталады.
Сонымен бірге, білім беру адамды өзінің тіршілік әрекетінің субъектісі
ретінде тәрбиелеуге бағдарланған, оның үдерісі және нәтижесі жеке тұлғаның
көпшілік жағдайда қисынмен, іштей қажеттілікті ұғыну деңгейімен,
мақсаттардың жекелей лауазымдық сатысымен анықталған [14, 15].
Жоғарыда аталған мәселелер толығымен жоғары және орта мектептердің
спорттық-педагогикалық үдерісі шеңберінде жүзеге асатын спорттық-педагогты
кәсіби дайындауға жатады. Бұл үдерістің кәсіби-жеке басты бағыттылығы және
әлеуметтік-мәдени қамтамасыз етілуі, біздің пікірімізше, оның сапасы мен
тиімділігінің негіздемесі ретінде қарастырылады.
Құрылымдылықпен қатар, кәсіби-педагогикалық мәдениеттің, танымдылық,
адамгершілік, ақпаратты, білім беру, тәрбиелеу, сауықтыру және ақпаратты
жетілдіру сияқты қызметті салалары ерекшеленеді.
Құрылымды және функционалды салалар кәсіби-педагогикалық мәдениетті
спорттық педагогтың жеке басының жекелей сапасы ретінде, тиімді
педагогикалық қызметтің алғы шарты, кәсіби сәйкестіктің жалпылама
көрсеткіші және кәсіби өзіндік жетілу мақсаты ретінде қарастыруға мүмкіндік
беретін бүтін жүйе түзеді.
Кәсіби сәйкестік көрсеткіші жеке тұлғаның теориялық және тәжірибелік
дайындығының бірлестігін және кәсіби қызметін жүзеге асыру қабілетін
айқындайды [16]. Осы көрсеткіш бойынша жалпы жұмысқа қабілеттілік қана
анықталып қоймайды, сонымен бірге берілген сала бойынша мамандарды жан-
жақты дайындай білу мүмкіндігі туындайды. Ендеше, осы нәтижелікке дәйекті
түрде тоқтала кеткенді дұрыс көрдік. Зерттеу жүргізу барысында бірнеше
көрсеткіштерге сараптама бердік. Спорт колледжінің білім беру жүйесі мен
спорттық педагогтың кәсіби сәйкестігінің дамуы мақсаты, мазмұны, оқушы-
спортшылардың оқыту-танымдылық, ұқсасты-бейнелеу, кәсіби-тәжірибелік және
өзіндік-қимыл қызметін меңгеру бойынша қызметінің нәтижелілігінің
технологиялары мен көрсеткіштерінің жүйесі түзілді.
Дене шынықтыру мен спорт маманының тұтас педагогикалық үдерісті жүзеге
асыруға кәсіби дайындығы жеке тұлғаның бағыттылығының, санасының, ойлау
мәнерінің, кәсіби ұстанымының сапалы сипаттамасын айқындайтын біртұтас күйі
болып табылады. Сондықтан да болар педагогика саласында қызмет атқарушы,
осы саланы жете меңгерген оқымысты ғалымдар өз еңбектерінде егжей-тегжейлі
зерттеулер жүргізіп, алынған нәтижелерге толыққанды сипаттама берген.
Педагогикалық үдерістің басты бір саласы ретінде дене шынықтыру мен спорт
саласы бойныша мамандарды дайындау қарастырылады. Тек қана жалпылама
сипаттама беріліп қоймай, өнімді еңбек ете білу жолдары қарастырылады. Бұл
жерде педагогикалық шығармашылыққа басты назар бөлінеді.
Тактикалық деңгей педагогикалық ойлау мен іс-әрекеттер қабылдай алу,
яғни түзілген педагогикалық жүйені қозғалысқа келтіру, оның қызметін
қамтамасыз ету мүмкіндігімен келтірілген. Жедел деңгей бірнеше
біліктіліктерден құралған: объективті білім беру үдерісінің мәнін тиянақты
педагогикалық міндеттерге көшіру; білім беру үдерісінде қисынды аяқталған
кәсіби қызметтер жүйесін жобалап, енгізу; білім берудің құрылымдары мен
факторларының арсында өзара байланыс түзіп, оларды іс-әрекетке келтіру;
педагогикалық қызметтің нәтижелерін ескеріп, бағалай алу мүмкіндігі. Бұл
деңгейлердің ретті жүзеге асуы, автордың пікірі бойынша, педагогтың кәсіби
қызметінің аяқталған тізбегі [17].
3. Қазақ күресіндегі қимыл-қозғалыс дағдысын қалыптастырудағы дене
тәрбиесі жаттығуларының мәні
Мектептегі дене тәрбиесімен айналысудың негізгі түрі дене тәрбиесі
сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы, сыныптан және мектептен
тыс сабақтар мен тапсырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру шаралары
арқылы жас ұрпақтың дене тәрбиесінің негізі қаланады. Жоғарыдағы шараларды
іске асыру нәтижесінде оқушының дене мәдениетін құрайтын білімдер мен
дағдылары қалыптасады. Осы білімдер мен дағдылардың негізін өмірлік маңызы
бар икемділік, күш, жылдамдық, төзімділік сияқты қасиет-қабілеттердің
дамуына жәрдемдесетін қимыл-қозғалыстар құрайды. Қимыл-қозғалыстарды
меңгеру барысында қажетті теориялық мәліметтер алуға және нақты
жаттығуларды үйренуге болады [18, 19].
Теориялық мәліметтер әрбір сабақтың барысында беріледі. Адамның
үйлесімді өсіп-жетілуі үшін дене тәрбиесінің үлкен маңызы бар. Ал дене
жаттығулары арқылы адамның дене құрылысы жақсарып, ақыл-ойын, жұмыс
қабілетін арттыруға болады. Аса маңызды теориялық түсініктердің
(мәліметтердің) бірі-қимыл-қозғалыстың (дене жаттығуларының) орындалу
әдістері мен ретін және жарыс ережелерін білу. Ол жаттығуларды дұрыс
орындауға көмектеседі [20].
Теориялық білімді толықтырудың тағы бір жолы жаттықтырушының түсіндіру
әңгімелерімен шектеліп қалмай, диапозитивтер (дене жаттығуларының орындалу
техникасын көрсететеін шағын суреттер), шағын кинофильмдер көру, арнайы
іріктеліп алынған (аты аңызға айналған спортшылар мен қызықты жарыстар
туралы) әдебиеттерді оқу.
Дене жаттығуларын үйрену мынадай ретпен іске асырылғаны жөн:
1) Қимыл-қозғалыс түрімен танысып, ол жөнінде түсінік алу
(жаттықтырушының түсіндіруі, қимылын көрсетуі, техникалық құралдарды
пайдалану, өзгеге еліктеу, дұрыс әрі әдемі орындауға тырысу);
2) Қимыл-қозғалыстың жеке бөліктерін үйрену және оларды байланыстыра
отырып орындау (бұл ұқыптылық пен төзімділікті қажет етеді);
3) Қимылды орындау әдісін тұрақтандыру, яғни дағдыға айналдыру және
жетілдіру [21, 22, 23].
Дене жаттығуларымен айналысу, қарапайым ғана қимыл-қозғалыстарды
орындау елеусіз нәрсе сияқты болып көрінгенімен, ол ақыл-ойдың дамуына
тікелей әсер етеді. Жаттығу кезінде және одан тыс кездері дене тәрбиесіне
қызығушылық таныту, дене жаттығуларымен үздіксіз айналысу біртіндеп саналы
қажеттілікке, тұрақты дағдыға айналатын болады. Дене тәрбиесі эстетикалық
тәрбиеге де әсерін тигізеді. Мысалы, дене тәрбиесі жаттығуларымен
айналысатын жас спортшылардың денесі дұрыс, түзу мүсіні сымбатты болып
өседі. Дене тәрбиесі ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбиелермен
тікелей ұштасып жатады.
Дене тәрбиесінде шешілуге тиісті барлық міндеттер үш бағытта
жүргізіледі: 1) сауықтыру, 2) тәрбиелеу, 3) білім беру.
Сауықтыру міндеті денсаулықты арттыруға, денені жетілдіруге, адам
организмін бір қалыпты дамытуға бағытталады. Бұл міндеттің негізгі
көрсеткіші-адамның денсаулығын жақсартып, қалыптастыру және денені дамыту
[24].
Дененің дамуы дегеніміз - өмірде адам организмінің қызметі мен
формаларының өзгеріп, жетіліп отыруы. Адам денесінің дамуына биологиялық,
әлеуметтік, экологиялық, географиялық жағдайлар әсер етеді. Мысалы, балалар
ата-анасының дене бітіміне ұқсап (биологиялық тұқым қуалаушылық) өседі
деген түсінік бар. Ауа райының жағдайы (географиялық) дененің дамуына әсер
етеді.
Әлеуметтік жағдайға тұрмыстық жағдай, еңбек, оқу ісі, дене тәрбиесі
және жалпы тәрбие мазмұны жатады. Дененің дамуында әлеуметтік жағдай басты
орынды иеленеді және ол биологиялық, географиялық жағдайларға белгілі бір
дәрежеде ықпал етеді. Мысалы, тұрмыстық жағдайдың жақсы болуы бойдың,
кеуденің өсуіне, салмақтың артуына әсерін тигізеді. Ауа райының
қолайсыздығына қарамастан, арнайы іріктеліп алынған дене жаттығуларының
көмегімен денені жалпы жетілдіріп, жекелеген дене мүшелерінің қызметін
жақсартуға болады [21, б.10].
Дененің қаншалықты дамығандығын денені және дене мүшелерін (бойдың
биіктігі, дененің салмағы, кеуденің аумағы, аяқ-қолдарының ұзындығы) өлшеу
арқылы анықтайды. Сыртқы көрініс жасөспірімдерде басты көрсеткіш болып
табылады. Жасөспірімдік кезең деп аталатын 12 жастан 15 жасқа дейінгі
аралық организмнің едәуір жылдам өсуімен сипатталады.Бұл кезеңде дененің
даму көрсеткіштері барлық жағынан да тез өзгеріп отырады. Мысалы, қыз
балалардың салмағы жыл сайын 2 кг-нан 5 кг-ға дейін өссе, ер балалардың
салмағы 7 кг-ға дейін өседі. Бір жылда қыз балалардың бойы 4 см-ден 6 см-ге
дейін, ал ер балалардың бойы 9 см-ге дейін өседі. Дене жоғары қарқынмен
дами бастайды. Бірақ дененің дамуы барлық балада біркелкі болмайды. Сонан
соң жоғары қарқынмен даму қыз балаларда 9-12 жас аралығында (әсіресе, 12
жас шамасында), ер балаларда 11 мен 14 жас аралығында (әсіресе, 14 жас
шамасында) болады. Қыз балалардың денесінің тез өсуі ер балаларға қарағанда
1-2 жыл ерте басталады. 11 мен 12 жас арасында (5-сынып оқушылары) қыз
балалардың салмағы, бойы, кеудесінің аумағы ер балалармен бірдей болады.
Бұдан кейінгі кезеңде қыз балалардың бойының өсуі баяулайды да, ер балалар
денесінің барлық өсу көрсеткіштері қыз балаларды басып оза бастайды. Қыз
балалардың 13 жастан 14 жасқа дейінгі дене дамуының басқа да көрсеткіштері,
мысалы, олардың бұлшық еттерінің даму көрсеткіштері ер балалардікіне жуық
болады. 14 жастан кейінгі кезеңде қыз балалардың бойы жоғары қарқынмен
өсетін болады [20, б.5].
Жасөспірімдік кезеңде, әсіресе, организмнің жекелеген бөліктері
біркелкі өспейтіні белгілі. Бойдың тігінен өсуі дененің көлденең өсуінен
басым болады, аяқ-қол да тез өседі. Осының нәтижесінде денеде елеулі
өзгерістер болады.
Жасөспірімдік кезеңде сүйек тез өсу жағдайында болады.
Жасөспірімдердің қолы мен аяғы ұзын болып келетіні сондықтан. Бел омыртқа
да тез ұзарып өседі. 11-15 жас арасындағы оқушыларға жүргізілген
тәжірибелік бақылаулар бұл жас шамасында дененің өзгеріске ұшырауы
(деформация) бәсеңдемей, керісінше, ұлғая түсетіндігін көрсетті. Әсіресе,
бойлары тез өсетін балалардың омыртқасы қисайып, мүсіндері бұзылып кетуі
мүмкін [17, б.30].
Бұл кезеңде бұлшық ет жүйесі одан әрі дами береді. Бұлшық еттердің
массасы мен күші бір-бірімен шамалас өседі. Ал дене мен бұлшық еттің
өсуінде айырмашылық болады: бұлшық еттің өсуі дененің жалпы өсуінен кейін
қалып қояды. Жасөспірімдік кезеңде балалар тез шаршағыш болып, осы кезеңнің
соңына қарай өсу көрсеткіші уақытша баяулайды [25].
Бұл кезеңде балалар өз күштері мен мүмкіндіктерін асыра бағалайтын
жағдайы жиі кездеседі. Бұл ұшқары түсінік спортпен шұғылдану кезінде кері
әсерін тигізуі мүмкін. Ал қыз балалар дене жаттығуларын орындаған кезде
жасқаншақ болатыны және олар өз күшіне сенбейтіні жиі байқалады.
Жасөспірімдер күнделікті өмірде, сабақта болған, үй тапсырмасын
орындаған кездерінде көптеген қимыл-әрекеттер, қозғалыстар жасайды. Осының
бәрі дененің жоғарыда айтылған жекелеген мүшелерінің қалыптасып, жетілуіне
өз әсерін тигізеді.
Әдетте организм өз шамасы келетін жаттығу мен дұрыс ұйымдастырылған
жұмыстарды орындағанда ғана өсіп-жетіледі. Себебі дененің қалыптасуы мен
адамның жеке басының қасиеттері бір-бірімен тығыз байланысты. Демек, денені
жүйелі түрде шынықтыру мен денсаулықты нығайту адамның ой-санасының өсуі
мен шығармашылық қабілеттерінің дамуына ықпал етеді [26].
Қимыл-қозғалыс ойындары – үнемі қимыл-қозғалыста боуды талап ететін
ойындар. Олар дене тәрбиесі сабақтарында немесе сабақта тыс кездері
ойналады. Ойындар дене дайындығының көрсеткіштерін жақсарту үшін
пайдаланылады. Бұдан басқа ойындар оқушылардың әр түрлі спорт түрлерімен
жүйелі түрде айналысуына тікелей қажет болатын денеге тән сапаларды
дамытуға көмектеседі. Мектеп жағдайында қимыл-қозғалыс ойындары екіге
бөлінеді: таза қимыл-қозғалыс ойындары және спорттық сипаты бар қимыл-
қозғалыс ойындары. Барынша кең тарағаны – таза қимыл-қозғалыс ойындары
[27].
Жүгіру-дене жаттығуларының ең қолайлы және кең тараған түрлерінің
бірі. Ол үлкен маңызға ие болумен қатар жеңіл атлетиканың негізін құрайды
және спорттың көптеген түрлерінде жаттығу құралы есебінде пайдаланылады.
Мектеп оқушысы сабақта және өз бетінше жаттыққанда жүгірудің әртүрлі түрін
пайдалану арқылы жылдамдықты арттырып, қашықтықты өзгерте отырып жұмыстанса
жақсы жетістіктерге жетеді. Жүгірумен айналысу барысында дененің көптеген
жүйелерінде, әсіресе жүрек қан тамырлары мен тынысжолдары жүйесінде
морфологиялық және функционалдық биологиялық құрылыс және оның қызметі
жағымды өзгерістер болады. Қозғалыс қабілеттері дамып, жетіледі. Жүгірумен
айналысудың бала денсаулығын нығайтып, дамытуда пайдасы өте зор. Ескеретін
нәрсе- жеңіл атлетикалық спорттық жаттығулардың қай-қайсысы болсын, бұлшық
ет пен буын жүйелеріне көп күш түседі. Сондықтан жүгіру жаттығуларын
орындау алдында денені қыздырып алу керек [28].
Денені қыздырудың атқаратын міндеті-спорттық жаттығулардың орындалу
қарқынын біртіндеп арттыру арқылы организмді алдағы жұмысқа даярлау. Егер
жүгіруге байланысты халық ойындары далада ойналса жаттығулар саны көбірек
және денені қыздыру ұзағырақ болғаны жөн. Оқушылардың киімі қозғалысты
қиындатпайтын, денені қыспайтын кең, жеңіл, ал салқын күндері жылылықты
сақтай алатындай болуы қажет. Температура 14 градустан төмен болса, жаттығу
костюмін пайдаланған жөн. Жүгіру кезінде баланың қозғалысы бір бағытта
болғаны жөн. Бастауыш сынып оқушыларын алғаш қысқа қашықтықта жүгіруге
үйретеміз. Себебі олар жоғары шапшаңдықпен жүгіру техникасын жете
меңгермеген. Бастауыш сыныпқа келген бала жүгіріп ойнауға дайын болады.
Бұл жастағы бала жүгіру барысында бір қалыпты ырғалып қозғалыс жасап, бар
денесімен екі жақ бүйіріне теңселіп қозғалып жүгіру барысында ұсақ,
кішкентай адымдар жасап, аяқтарын тізеден бүгіп, табанын ішке қайырып,
жерді табанымен ауыр басып, аяғын сартылдатып жүгіреді. 7-8 жастағы баланың
жүгіру жылдамдығы тез, бірақ мардымсыз адымдайды. Бірақ соған қарамастан
жаяу жүргендеріне қарағанда жүгіру барысындағы аяқ пен қолдың үйлесімділігі
айтарлықтай ерекше үндестікте жұмыс жасайды. Баланың табиғи шынайы жүгірісі
ойын үстінде ашылады. 7-10 жастағы баланың денесін шынықтыру барысында
жүгіруге арналған ойындарды ойнатуға ұсынғанда жүгірудің сапасына мән
бермеу керек, әр бала өзіне қалай ыңғайлы жүгіреді, соған күш салу қажет
[29].
Осы жастағы балаға үйрететін ойын барысында жүгіру ойындарына
балаларды кезек пе кезек бір-бірлеп жүгіртпей, қолдан келгенше барлығын
бірдей жүгіртіп ойнаған тиімді. Сонда жалпы қозғалыс ырғағына бағына
отырып, барлық бала ойынға қосылады. Ойынды ұйымдастырып тұрған
жаттықтырушы балалармен бірге қосылып, жерді теппей жүгірудің оңай екенін
көрсетіп, оларға өздеріне деген сенімділік әкеледі.
Ойын барысында балалар бірінің соңынан бірі немесе жан-жаққа шашылып
жүгіріп ойнауларына да болады. Жүгіру ойыны барысындағы жаттығулар баланың
жалпы функционалды деңгейін көтеріп, ептілік, тез қимылдау және
төзімділігін дамытады. Балалардың жүгіру темпін ақырын баяу бастатып,
жүгіру қашықтығын қатаң тәртіппен қадағалап бірте-бірте ұлғайтамыз. Алғашқы
3-ай ішінде жүгіру ойындарының ара қашықтығын 50-60 метр, келесі 3-айда 70-
85 метр, ал екінші жарты жылдықта 95-100 метр және 150-200 метрге дейін
көтереміз. Жүгіру элементтері бар ұлттық ойындардың қай-қайсысын ойнатсақ
та осы көрсетілген дистанция аралығын барлық бала толықтай меңгеруі қажет.
Бірақ бір мән беретін фактор әр бала берілген қашықтық аралығын жүгіру
барысында дем алып немесе жүгіріп барып жүріп өз күшінің деңгейінде
меңгереді. Бұндай жүгіріп ойнайтын ұлттық ойындармен баланы аптасына 2-3
рет таза ауада дене шынықтыру сабағында сағатында жаттықтырған тиімді
[30].
Ептіліктің әдеттегі жаттығулары болып табылатын секіру алуан түрлі
Жеңіл атлетикада биіктікке секіру, ұзындыққа секіру, үш аттап секіру және
сырықпен секіру секілді төрт түрі кең тараған. Секіру адамның дене
тәрбиесінде күшті, жылдамдықты, икемділікті, батылдықты, секіргіштікті
дамытып, қозғалыс үйлесімділігін жетілдіреді, өз денесін меңгере білуге
баулиды. Оның қай-қай түрі де жалпы дене, аяқ, сан бұлшық еттерін нығайтып,
дамытады, тыныс алуды және дененің басқа жда мүшелерінің жұмысын
жақсартады. Секіру жаттығуларын орындағанда мына төмендегілерді есте
сақтаған жөн. Екпіндей жүгіретін жолдың үстінде бөгде заттар болмауы,
секіретін шұңқырдағы құм секірер алдында қопсытылуы, тас, әйнек, ағаш т.б.
денеге зақым келтіретіндей заттардан тазартылуы қажет. Егер биіктікке
секіру залда өтетін болса, секіріп түсеті жерге гимнастикалық төсеніштер
қалың, кең етіп төселуі тиіс. Секіретін кергіні планканы дайындап тұратын
оқушылар кергі өздеріне тиіп кетпеу үшін секіретін бағандардың алдында
тұруы тиіс. Биіктікке секіруде оң және сол жақтан секіру кезектерінің
сақталуын қадағалау керек. Ұзындыққа секіргенде шұңқырда секірушілер бір-
бірімен соқтығысып қалмау үшін, әрбір секіру арасында белгілі бір уақыт
белгіленуі қажет. Арнаулы дене жаттығулары ұзындыққа секірудің жеке
бөліктерін орындауға екпіндей жүгіру, серпілу, ұшу және жерге түсу
пайдасын тигізеді [31].
Ұзындыққа секірудегі серпілуді меңгеру үшін ұқсас жаттығулар
пайдаланылады. Олар: 3-4 адым жерден екпіндей жүгіріп келіп ұзындыққа
секіру, кедергілерден адымдап секіру керілген жіптің биіктігі 35-55 см,
сілтейтін аяқтың тізесін бел деңгейіне ілінген допқа не созылған қолға
тигізу. Бұл жаттығуларда серпілуді оң аяқпен де, сол аяқпен де жасау қажет.
Жерге түскен кезде аяқты иық кеңдігінде қатар ұстау керек те,қолды алға
созу қажет [32].
Жерге түсуді үйрену үшін бір орында тұрып секіруден бастаған жөн. Бұл
жағдайда аяқты неғұрлым алға қарай серпу қажет. Содан кейін жерге түсу
адымдап келіп секіргендегі аяқты бүгу тәсілімен орындалады. Аяқты неғұрлым
алға жіберу үшін белгілі бір қашықтықты белгілеп, ол жерге жіп лента
қойып секіру керек. Секіргенде оқушы жерге түсер кезде аяғын сол
белгіленген жерден әрірер жіберуге тырысқаны жөн. Ұшу қалақтау кезінде
серпілетін аяқты тез жинап алуға баса назар аудару керек. Осы қалыпты
аяқты бүгіп секіру деп атайды. Аяқты бүгіп секіруді кермеде асылып
тұрып және шамалы биіктетілген гимнастикалық орындықтан, көпіршелерден,
тағы басқа заттардан секіріп машықтануға болады.Бастауыш сынып оқушылары
екпіндей жүгіру екпін алу кезінде мынадай қателер жіберуі мүмкін:
серпілер алдында шапшаңдықты баяулату, соңғы адымдарды тым созып аттау.
Серпілуде кездесетін қателер: серпитін аяқты толық жазбау, аяқты
жеткіліксіз мөлшерде сілтеу, кеуденің ілгері не кейін қарай тым еңкеюі не
шалқаюы және т.б. Ұшу кезіндегі қателер: денені жеткіліксіз мөлшерде жиыру,
дененің алға қарай тым еңкеюі, аяқты ертерек түсіруге мәжбүр ететін дененің
алға қарай көбірек ауытқуы. Жерге түсудегі қателер: артқа құлау, екі аяқты
тең ұстамай түсу. Жалпы ұзындыққа секіру нәтижесі жүгіру жылдамдығы мен
серпілуге байланысты болады. Жүгіру қажетті жылдамдыққа жетуге мүмкіндік
береді [33].
Жүгірудің екі түрі бар: жылдамдықты бірте-бірте арттыра жүгіру, ол
барынша қатты серпілуге қол жеткізеді және жоғары жылдамдықпен жүгіріп
келіп, сол жылдамдықты серпілуге дейін сақтау. Жүгірудің бірінші сатысында
кеудені алға қарай еңкейтіп, қолды барынша сермеу керек. Жүгіру жолының
ортасына келгенде кеуде сәл көтеріліп, соңғы адымдар жасарда тік ұсталады.
Жүгірудің соңында жылдамдықты сақтап, тіпті оны біраз арттырып, секіру
қимылын еркін орындауы керек. Бұл секірушінің аяғын тез, қатты серпуіне
мүмкіндік береді. Секіруші өз аяғы серпілетін тақтайшаға түсетін жерді
нақтылы анықтап білуі үшін 6 бақылау қадамын жасайды. Соңғы қадам алғысынан
25-40 см қысқа болады. Серпілудің мүмкіндігінше тез (0,11-0,13 секунд
аралығында) жасау қажет. Аяқ серпілетін тақтайшаға тік қойылады, тек өкше
жерге сәл ғана бұрын тиеді. Аяқты тақтайшаға тез қою жылдамдықтың
сақталуына мүмкіндік береді. Содан кейін серпілетін аяқтың барлық буындары
бүгіліп, салмақтың екпін күшімен секіруші тік қалыпқа келе бастайды [22,
б.13].
Серпілетін аяқтың тік қалыпқа ене бастауымен бір мезетте келесі аяқ
жамбастан бүгіліп, алға әрі жоғары қарай сілтенеді. Серпілетін аяқ жақтағы
қол артқа қарай жылжиды да, екінші қол жоғары әрі сәл алға қарай сермеледі.
Серпілетін аяқтың тез түзеліп жазылуы және келесі аяқтың алға әрі жоғары
сілтенуі дененің тік қалыпқа келуімен қатар жүреді. Иық пен кеуде
көтеріледі. Серпіліс бұрышы 70-75%-ке, жылдамдық 3,2-3,5 мс-қа жетеді
[34].
Көтерілу кезінде секіруші тепе-теңдікті сақтау мен мүмкіндігінше
қашықтау жерге түсу мақсатында бірқатар қозғалыстар жасайды. Көтерілудің
бірінші кезегі ұзындыққа секірудің барлық тәсілдеріне ұқсас болады.
Көтерілу кезінде сілтенетін аяқ жоғары көтерілген жамбаспен бірге алға
қарай сілтеніп, серпілетін аяқ артта қалады және секіруші үлкен адым
жасау жағдайына көшеді. Оның одан арғы қозғалысы секірушінің қай тәсілімен
секіруіне байланысты болады.
Ұзындыққа секіру тәсілдерінің қарапайым түрі – аяқты бүгіп секіру
тәсілі. Тиісті деңгейге көтерілгеннен кейін сілтенген аяқ төмен жіберіліп,
серпілген аяқ соған жақындайды, сөйтіп екі аяқ та кеудеге тақалып,
секірушінің қолы төмен қарай жіберілген жағдайға көшеді. Жерге түсер кезде
ол мейлінше алысырақ барып түсуге тырысып, аяғын барынша слоза түседі.
Сонымен бір мезетте қолды да алға қарай сермейді [35].
Мектеп оқушыларының қабілеті секіруге жақсы болады. Бірақ олардың
секіру қозғалысы бір қалыпты отырып тұру, кеудесін иіп тікейтумен
шектеледі. Олар бір орнында тұрып қайта-қайта секіріп, алға ұмтылып
секіріп, аяғын жерден сәл жоғары тартып секіре алады.Көпшілік баланың алға
қарай ұмтыла секіру әрекеті жәй екінші аяқпен серпіліп бір аяқты көтеріп
адымдауға алып келеді. Секіру барысында қол қызметі белсенді
пайдаланылмайды. Секіру жаттығулары арқылы ойналатын ойындар сәтінде адам
денесінің көптеген қол-аяқ бұлшық ет байланысы мен күрделі қозғалыс
кординациясы жұмыс жасайды. Бұл жастағы балалардың бұлшық еті жетілген. Бұл
кезеңдегі баланың төменгі аяқ жағының сүйек, бұлшық ет байланыстары
қалыптасқан. Баланың табаны қажетті деңгейде созымдылық қасиетіне ие болған
сондықтанда ол секіру сәтінде бар салмақты табанға салып, жерге аяғымен
тіке түседі. Секіру барысында жерге қатты түскен сәтте балада ұнамсыз сезім
қалыптасып, сәтсіз секіріс нәтижесінде аяқтың майтабан болуы мүмкін.
Сондықтанда балаға оңай қолынан келетін тізе буыны мен аяқ бұлшық етін, бел
омыртқасын қатайтатын дұрыс пайдалы секіріп ойнайтын ұлттық ойын
жаттығуларының мазмұнын мұқият жете таңдап алып үйрету қажет. Ең дұрысы
балаға бір орында тұрып алдындағы ұзындыққа секіріп, ұлттық ойын тәсілдері
мен жаттығуларды имитациялық сипатта жүзеге асырып ойнатқан тиімді. Мысалы:
Асау мәстек ойынындағы мәстек болып секіру, арқан ойынындағы қосарланып
секіру, түйе мен бота ойынындағы түйе мен бота болып секіру тағы басқалары.
Бұндай сипаттағы ойындар балаға өте қызық, мәстекке немесе ботаға еліктеп
бала жеңіл секіріп жерге жұмсақ қонуға ұмтылады. Себебі оның бар эмоциясы
міндетті секіруге емес, ойын барысындағы бота немесе мәстек образын
орындауда тұрады. Ойынды көрсетіп тұрған мұғалім қозғалыстың орындалу
үлгісін яғни қалай дұрыс секіру керектігін жұмсақ, аяқтың басымен
көрсетеді. Ойын барысында балалар 10-15 рет бәрі бірге секіреді, бірақ әр
қайсысы жеке өз қарқын екпін ырғағын сақтайды. 7-жастағылар үшін 20-25
сантиметрлік биіктікте секіуге болады. Бірақ бұндай жаттығу ойындары өте
сирек пайдаланылады, себебі баланың табаны әлі жеткілікті дамымаған,
қозғалыс координациясы әлсіз, көп баланың жерге түсуі қатты. Секіру
барысында екі аяқты бірден түсіріп, аяқтың ұшымен тізені бүгіп жерге қону
керектігін балаға бірнеше рет көрсетіп, айтып түсіндіру қажет [36, 37].
Секіру жаттығуларын ұлттық ойын элементтерімен ойнау барысында өте
қарапайым тапсырма: бір орында тұрып қос аяқпен ұзындыққа секіріп ойнаудан
бастаймыз. Мысалы Арқан ойынынының басында балалар көрсетілген сызықтан
секіреді. Кейіннен сызық алшақтай түсіп, бала неғұрлым алысқа секіреді. Бұл
жастағы бала қимыл-қозғалысты толығымен меңгереді. Педагогтың мақсаты
олардың бар ынтасын табанды серпіліс барысында дұрыс қойып, бар күшімен
жерден аяқты көтеріп, жеңіл қайта түсуді үйрету [38].
Секіру барысында екі аяқты бірден түсіріп, аяқтың ұшымен, тізені бүгіп
жерге қону керектігін балаға бірнеше рет көрсетіп, айтып түсіндіру қажет.
Секіру жаттығуларын ұлттық ойын элементтерімен ойнау барысында өте
қарапайым тапсырма: бір орында тұрып қос аяқпен ұзындыққа секіріп ойнаудан
бастаймыз. Секіру сәтінде бала өз қолдарының дұрыс сермелуіне, басы мен
денесін дұрыс тіке ұстауға жете мән бермейді. Бастауыш сыныпқа жаңа келген
баланың қолын сермелеу күші күшті емес, сондықтанда секіру нәтижесінде
қолдары елеулі роль атқармайды. 7-жастағы балаларды бақылау сәтінде
байқағанымыз жартысынан көбінің бір орында тұрып ұзындыққа секіру барысында
қолдарын шартсыз рефлекспен еркін ұстап қозғалыс бағытына қарай алға
сермейді, ал қалған балалардың секіруге серпіліс немесе ұмтылысы барысында
қолдары артқа қарап қайырылған күйінде қалады. Қол сермеудің аяқ
серпілісімен келісімді болуы, бір сәтте қос аяқтың жерге түсуі, көптеген
ұзақ уақыттық жаттығу ойындарын талап етіп, 1,5-2 жыл ішінде ғана бір
қалыпты өз нәтижесін береді. Балаға қашығырақ секіруге тапсырма бергенде,
олардың іс-әрекетін тежемеу керек. Әр бала индивид, сондықтанда берілген
тапсырманы әр қайсысы өз шама-шарқының жеткенінше орындайды. Ең бастысы
бала секіру барысында аяғын бүгіп, жерге жайлы сәтті отыруы (қонуы) керек
[39].
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Осы магистрлік диссертацияның жазылуы барысында бірқатар зерттеу
әдістері қолданылды:
- ғылыми әдебиеттер сараптамасы және жалпылама қорытындысы;
- сауалнама жүргізу,
- сұхбаттасу,
- сұрақ-жауап алу,
- бақылау,
- педагогикалық тәжірибе,
- тәжірибелік мәліметтерді статистикалық өңдеуден өткізу.
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
Зерттеуді жүргізу өзара байланысты бірнеше кезеңдерден құралды:
Бірінші кезең - іздестіру-теориялық бөлім – ғылыми әдебиеттер
сараптамасы мен спорт колледжінің жұмыс тәжірибесінен, спорттық
мектептердің жаттықтырушысының кәсіби-педагогикалық дайындауды жүзеге асыру
үшін қажетті теориялық-әдістемелік ережелерін анықтаудан құралды.
Екінші кезең білім берудің тәжірибелі бағдарламасын жасаудан және
жаттықтырушыны кәсіби-педагогикалық дайындау үлгісін түзуден тұрады.
Үшінші кезең күрес саласы бойынша жаттықтырушыны кәсіби-педагогикалық
дайындаудың түзілген үлгісінің мақұлдамасы және спорт колледжі жұмысының
тәжірибесінде жүзеге асыру жолдары мен әдістері бойынша тәжірибелі жұмыс
жүргізуге арналды.
Төртінші кезең тәжірибелік жұмыс нәтижелерінің жүйеленуінен,
жинақталуынан және теориялық сараптамасынан; зерттеу нәтижесі бойынша
қорытынды түзіп, ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар жасаудан;
магистрлікдиссертацияны безендіруден тұрады.
Өзіндік фактілі материалдарды алу мен жинақтау берілген зерттеу
міндеттеріне толығымен дерлік сай жүргізілді. Бұл жерде күрестің айла-
тәсілдерін үйренудің практикасында ұсынылатын және қолданылатын әдістемеге,
күрес бойынша эксперименталды бағдарламаның тиімділігін айқындау мен жалпы
курсты оқытудың эксперименталды бағдарламасын жасауға ерекше көңіл
бөлінеді. Мұның барлығы біз жасаған зерттеу болжамына және оның арнайы
ұйымдастырылған эксперимент жағдайларында жүзеге асырылу жолдарына
бағынышты болды.
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Әдебиет көздерін зерттеу бірнеше бағытпен жүргізілді:
а) зерттелінетін мәселенің ғылыми деңгейін анықтау, күрес саласы
бойынша жаттықтырушыларды дайындаудың мазмұны мен әдістеріне қатысты
қолдағы бар теориялық және эксперименталды мәліметтерді жинақтау;
ә) жалпы жаттықтырушыларды дайындау бойынша кемшіліктерді және
оқытылатын курсты құру әдістемесін жетілдіру мүмкіндіктерін айқындау;
Сауалнама жүргізу және сұхбаттасу
Оқыту мазмұны мен әдістемесін зерттеу кезіндегі ғылыми зерттеулердің
практикасында сауанлнама жүргізудің маңызы зор.
Күресті дене шынықтыру және спорт бойынша мамандандырылған арнайы
мектептерде үйретудің мазмұны мен әідстемесін жетілдіру жолдары туралы
мамандардың пікірлерін анықтау үшін жағдайларға орай жоғары оқу орындары,
спорттық мектептер, жалпыға білім беру мектептері оқытушыларымен,
жаттықтырушыларымен, не сауалнама, не сұхбаттасу жүргізілді.
Оқыту мазмұны мен әдістемесі ерекшеліктерін дәлелдеу үшін, сондай-ақ,
кейбір іс-ірекеттердің маңыздылығын толықтырып, анықтау үшін сауалнама
сұрақтарына жауап алу үшін жоғары дәрежелі оқытушы-бапкерлерге сарпашы
ретінде жүгіндік.
Сауалнаманың құрылымы төмендегідей болды:
1) кіріспе бөлімі, мұнда зерттеу міндеттері және респонденттің алға
қойылған мәселелерді айқындай білуіндегі рөлі көрсетілді;
2) негізгі бөлім оқыту курсының мазмұнын қолдану бойынша мәселелерден,
оқыту әдістерінен; жаттықтырушының кәсіби деңгейде ұғынуын қалыптастыру
міндеті қойылатындығы, мәселелі жағдайларды шешу қарастырылатындығы,
кәсіби бағытты жаттығулардың орындалуы, студенттерден күрес бойынша
сабақтарда осы күресті оқыту барысында қисынды ойлану, құбылыстар мен
фактілерге сараптама жасау талап етілетіндігі туралы сұрақтардан құралды.
Жауап толыққанды болуы үшін сауалнамада Толықтыру мерзімі бөлімі
қарастырылған. Онда сарапшылардың пікірі, іс-әрекет атаулары енгізілді.
Мазмұны ашылу түрі бойынша көптеген сұрақтар ашық күйінде, мақсатты бағытты
және жекелей берілді. Осы жағдайларды ескере отырып, сауалнамалар әрбір
респондентке тапсырылып, өз беттірнше толтырылды. Сұрақтардың біршама
бөлігі қадағлау бағытты болды.
Осындай әдіспен алынған материалдар статистикалық өңдеуден өткізілді.
Оның мәні студенттерді қазақша күреске оқыту әдістемесінің оң және теріс
көрсеткіштері арақатысын аныықтауда. Бұдан басқа, нақты бағытпен пікірлер
келісімділігі мен корреляция клэффициентінің келісімділігі қолданылды.
Құжаттамалы ақпаратты зерттеу кезінде қосалқы тәсілдер ретінде
рефераттарды, конспектілерді қабылдау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz