Қазақ күресімен шұғылданушы студенттер
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Казақ спорт және туризм академиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ ТҮРЛЕРІ
5В010800– Дене шынықтыру және спорт мамандығы
мамандану: Қазақша күрес
Орындаған
КСжЖЖФ 4 курс, студенті
Ғылыми жетекші
Алматы 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Казақ спорт және туризм академиясы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор
___________ Е.М. Мухиддинов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ күресі жаттығу жұмыстарыны коп жылдық жоспарына қойылатын
талаптар. Жоспарлау түрлері
5В010800– Дене шынықтыру және спорт мамандығы
мамандану: Қазақша күрес
Орындаған:
Қамбарұлы Д.
Ғылыми жетекшілері:
Аға оқытушы
Қ.Р.Е.Ж.
Өтенов Н.О.
Алматы 2015
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1 Жасөспірімдерді спорттқа іріктеудің қазіргі қолданыстағы және
ескірген жүйелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны,
спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеудің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚАЗАҚ КҮРЕСІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Қазақ күресінің ережелерін әр жағынан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.2 Қазақ күресінің
ерекше мүмкіндіктері және басқа күрестерден
айырмашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.3 Қазақ күресінен 2011 жылғы қазақстан барысы жарысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек – қимыл аппаратының қызметі
барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам
қабілеттерінің жиынтығы.
Иілгіштік - үлкен теңселу арқылы қимыл–қозғалысты қысқа уақыт
аралығында орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалдық
қасиеттерінің жиынтығы.
Педагогикалық бақылау – дербес тұлғаның шынайылығына деген
мiнез-құлықтың, іс-әрекет пен қатынасты мақсаткерлікпен және жүйелі
түрде қабылдау. Байқау мақсаты – білім алушыға педагогикалық әсер етуді
дұрыс іске асыру үшін мінез-құлық ерекшеліктерін жасыра білу болып
табылады.
Педагогикалық үдеріс – спорт педагогы мен оқушылардың мақсатқа сай
өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы білімдік, сауықтыру және тәрбиелік
міндеттерді шешуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған үдеріс ретінде
қарастырылады .
Оқыту мазмұны – педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру
және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге
бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс – оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға
бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы
мен мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне
таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген
жағдайы.
Күш – адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет
ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық – берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін
орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік – адамның қимыл әрекеттерін тиімді меңгеруге және құбылмалы
жағдайлардың талаптарына сәйкес оны өз уақытында қайта құруға мүмкіндік
беретін үйлестіру қабілеттерінің және морфофункционалдық
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-әрекетке
дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және дене
қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру – шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс
тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді
өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Мектептегі дене шынықтыру - бұл ең алдымен, жалпы білім беретін
мектептер мен басқа да оқу-тәрбие орындарында оқу пәні болып табылатын
базалық дене шынықтырудың бастапқы түрі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АДД - арнайы дене дайындығы
ӘУ - әсер ету уақыты
БТ - бақылау тобы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ҚНӘ - қимылдағы нысанға әсер ету
ҚР - Қазақстан республикасы
ОП - оттектік пульс
ӨМЖ - өкпенің максималды желдетілуі
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ӨЖС - өкпенің жалпы сыйымдылығы
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЭТ - экспериментальдi топ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің
даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып
жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысысыз
өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне
тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ
халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік
элитасының қатарына кірді. Осы тақырыпты дипломның жұмыс негізінде жұмыс
жүргізуіміз қазақ күресін әдіс тәсілдерін жетілдіру және ережемен әдіс
тәсілдері арасындағы байланысты анықтау арқылы қазақ күресінің сапалық және
көрнекілік жағын арттыру.
Зерттеу мақсаты. Қазақстан Республикасында Қазақ күресінің ережесін
жетілдіру арқылы спортшының жетістігін оқыту, үйрету. Үйретудің жаңа
жолдарын көрсету болып табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ күресімен шұғылданушы спортшылардан күрес кезінде
және түрлі жарыс ойындарда сапалық көрсеткіштері.
Зерттеу міндеттері:
Қазақ күресі ережелеріндегі құрылуы, ұпай санының берілуі, балуанға
арналған тәртіптерін жүйелеу;
Қазақ күресіндегі әдіс тәсілдерінің түрлерін анықтау, оларды жүйелеу;
- Зерттей келе қазақ күресіндегі ережелерге қосымша ұсыныстар жасау,
өзгерістер енгізу.
Зерттеу жұмысының әдістері
- Ғылыми –зерттеу, педагогикалық әдебиеттерге шолу.
- Статистикалық талдау жүргізу.
- Қазақ күресінің жаттықтырушыларын және басқа спортшылардан
анкеталық сұрақ жауап алу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Қазақ күресінің ережесіне өзгерістер енгізу ұсынылады.
- Қол тірегенде бүк әдісін беру ұсынылады; Қазақстан барысы жарысын
зерттеп анализ жасағанымызда, көбіне қол тіреп жарыс тоқтатылып,
жарыс сапасын төмендетіп отырды. Соның салдарынан көбтеген
түсініспеушілік орын алып отырды.
Зерттеу қорытындыларының нақтылығы мен негізділігі:
- Зерттеу қорытындысы бойынша анықталған теориялық,тәжірибелік
нәтижелер мен ұсыныстар, әдістемелік бағыттар, көтерілген мәселені
талдау жолдары Қазақстан жастарының денсаулығын нығайту,дене
тәрбиесі мен спортты насихаттау, спортшыларды дайындауда Қазақ
күресін деңгеиін, сапасын көтеруге үлесін қосады.
1. ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ ТҮРЛЕРІ
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың
республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Ұлттық күрестен
сайысқа түсушілердің қарасы көп болғандықтан, оларды үш топқа бөліп
тастады. Жеңіл салмақтағылар – 65 келіге дейінгі, орта салмақтағылар – 76
келіге дейінгі, аса ауыр салмақтағылар – 76 келіден жоғары салмақ
дәрежелерінде белдесті.
Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С. Адасқанов, К.
Алтыбасаров және И. Түменов республика жеңімпаздары атанды.
Бұл спартакиада Ел мықтыларының есімін көпке танытумен бірге, ұлттық күрес
өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты. Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы
Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы
бір таланттардың шоғырына куә болды. Жеңіл салмақта - Құрманбаев Алматы
облысы, орта салмақта - Досқалиев Батыс Қазақстан облысы, ауыр салмақта
- Мусин Павлодар облысы қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс
тұғырына көтерілді. Дәл осы жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп,
онда Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті [1].
Дәстүрлі қазақ күресінің өрісін кеңейтіп, балуандардың тәжірибесін
халық мұратына жаратуға 1940 жылы жақсы мүмкіндік туды. Қазақстан
Республикасының 20 жылдық мерекесі құрметіне арналған біріншілікке
қатысушылар енді бес салмақ дәрежесі бойынша күрес кілеміне шықты. Жеңіл
салмақта – Байдәулетов, жартылай жеңіл салмақта - Құрманбаев, орта салмақта
- Төлегенов, жартылай орта салмақта - Мақманов, ал ауыр салмақта - Жұмабаев
бас жүлдеге ие болды. 1955 жылы салмақ дережесі сегізге дейін көбейтіліп,
қазақ күресі бойынша жарыстың жалпы ережесі бекітіліп, жарыққа шықты. Бұл
іске қамқорлықпен қарап, ұйтқы болған Мұзафар Рақымқұлов есімі
жанкүйерлердің жадында сақталатыны даусыз.
1952 жылы Түрікменстанның астанасы - Ашхабадта Орта Азия мен Қазақстан
Республикасы спортшылары арасындағы спартакиада ойындарының бағдарламасына
ұлттық күрес те енгізілген еді. Бұл жерде бес елдің білікті мамандары өзара
ақылдасып, ұлттық күрестің негізгі ережесі етіп қазақ күресі тәсілдерін
алуға келісті. Өйткені, қазақ күресінің ережелері классикалық күрестердің
табиғатына жақын әрі оның болашағы зор екендігі анық еді.Күткендей-ақ, бұл
дүрмекті, аса тартысты күрес бәсекесінде қазақстандықтар табысты болды.
Жеңіл салмақта семейлік К. Бибатыров, орта және жартылай ауыр салмақтарда
қарағандылықтар Күлен Бәкіжанов пен Әлімшайх Селімбаев үздік шықты.
1959 жылы Мәскеудегі КСРО халықтарының екінші жазғы спартакиадасын
өткізу кезінде ұлттық спорттық күрес түрлері бойынша бапкерлер мен
мамандардың Бүкілодақтық бас қосу семинар-жиыны болды. Негізінен онда жарыс
ережесін түпкілікті екшеп, хаттау мәселесі қаралды. Мамандардың талқылау
барысында қазақ күресімен бірге грузиннің чидаоба, молдаванның трынта
күресінің ережелері аса жоғары бағаға ие болды. Одан соң қарағандылық
балуандар Ж. Тәтиев пен С. Аманжолов спартакиадаға жиналған қалың
жұртшылықтың алдында қазақ күресінің әдіс-амалдарын асқан шеберлікпен
көрсетіп, қошеметке бөленді. Бұған дейін 1949 және 1953 жылдары да
Қазақстанның біріншілігі болып жатқан тұста республикамыздың беделді
мамандары қазақ күресінің ережесін жетілдіріп, пысықтау мәслихатын
өткізді.Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп ұстасқан сәтте
тобықтан қағуға, шалуға рұқсат етіледі, ал ұстасқан бетте қолмен аяқтан
алуға болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі өте кең. Қазақ күресін
жетік меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір
әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дұрыс.
Қазақ күресінің ең бір ерекше тұсы мұнда төрттағандау (партер) жоқ. Әрине,
осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты балуандардың (Ә.
Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Тұрлыханов т.б.) шығуы заңды құбылыс.
Қазақ күресі – нағыз текті күрес түрі. Балуандардың жауырыны толық
жерге тисе ғана таза жеңіс болып есептелінеді. Ол нағыз білек күші
бұлқынған, қарсыласының жігерін құм қылған апайтөс алыптардың күресі.
Сондықтан қазақ күресінің келешегі – кемел, болашағы жарқын.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы
спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан
егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық
чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды. 2004 жылы
Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда
Қазақша күрес күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды.
Федерацияның президенті - Түкиев Серік Адамұлы.2005 жылы Ресейде (Алтай
өлкесі) Қазақша күрес күресі бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы
қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне Қазақша күрес күресі бойынша
ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы
қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және
басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда Қазақша күрес күресі
бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті. 2011 жылы тамызда қазақша күрестен
Қазақстан біріншілігі болып өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады,
төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба
білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар
ол қорғанудың ұлттық өнері (Самбо). Қазақша күресте адам өзін еркін
ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата
тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан
алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып,
тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем
үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді.
Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға,
дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және
жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетің балуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3
топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін
10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып,
жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты - күшін, әдісін
асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап
күш алу деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақша күрес аудандың,
облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген,
спорттық командалары бар ресми түрде жұрт танылған өнер [2].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 2002 жылы 32беттен тұратын Қазақша күрес
деген ұжымдық жинақ кітапшасы жарық көрді. Бұл жинақта қазақша күресінің
әдіс тәсілдеріне және әділ бағалайтын төрешілері жайлы егжей тегжейлі
зерттеу жүргізілген. Жинақ құрастырушылары Бауыржан Жаналин және Марат
Жақыт, қазақша күресіне қатысты мәселелерді бір жүйеге салып, яғни жалпы 31
бапқа бөліп қарастырған. Бұл жинақтағы негізгі 3 бапқа тоқталайық.1-бап.
Мақсаттары [3].
Қазақша күрес бойынша жарысты ұйымдастыру ережесін еске ала отырып
жасалған бұл жүйе мынадай жағдайларды назарда ұстайды:
- белдесуді өткізудің практикалық және техникалық шарттарын айқындау
және анықтау;
- белдесу кезіндегі қимыл мен әдіс айлаға берілетін бағаны белгілеу;
- әділ қазылар алқасының техникалық міндетті қызметін белгілеу;
- топтастыру, жүйелеу әдістерін анықтау (орын бөлу), жалау, белдесуден
шығу және т.с.с. бұл ұсынылып отырған ережелер нақты жағдайда қолдану және
олардың тиімділігін оқып-үйренуді жүзеге асыру кезіндегі жетілдірілген пән
болуымен бірге қазақша күрес өмірінің өмір сүруі аясында негізгі тірегі де
болып табылады.
2- бап. Қолдану аясы
Бұл нақты ережелерді Қазақстан Республикасының қазақша күрес
федерациясы (ҚКФ) ұйымдастырған біріншіліктерде, Кубок жолындағы
жарыстарда, халықаралық кездесулер мен турнирлерде қолдану міндетті.
3-бап түсіндіру (дәлелдеу) [4].
Егер ұсынылған ережені түсіндіру барысында екі ұдай жағдай орын алса,
ол баптардың анық-қанығын анықтап, дәлелдеу мәселені әділ баянда етуге тек
ҚКФ-ның спортты техникалық комиссиясы ғана өкілетті бола алады және бұл
жерде баптардың қазаөша түп нұсқасы ғана дұрыс деп саналады.
4-бап. Кілем, 5-бап. Белгі тақталары, 6-бап. Киім, 7-бап. Құрамы, 8-
бап. Жалпы міндеттірі, 9-бап. Бас төреші, 10-бап. Бас хатшы, 11-бап. Кілем
жетекшісі, 12-бап. Кілемдегі төреші, 13-бап. Қапталдағы төреші, 14-бап.
Төрешілерге қатысты жазалар,15-бап. Дәрігерлік қызмет, 16-бап. Төрешілер
есебі, 17-бап. Қатысушы құжаты, 18-бап. Жасына қарай топқа бөлу, салмақ
дәрежелері, 19-бап. Жарыс бағдарламасы, жеребе өткізу, өлшеу, 20-бап.
Жарысты өткізудің әдістері, 21-бап. Шақыру, 22-бап. Тоқтату және
жалғастыру, 23-бап. Аяқталуы, 24-бап. Сылбырлық, 25-бап. Ескерту, 26-
бап.Тиым салынған әрекеттер туралы жалпы ереже, 27-бап. Жазбаша наразылық,
28-бап. Белдесу нәтижелері және белгілері, 29-бап. Әдіс амалдардың мәнін
анықтау, 30-бап. Ерекше жағдайлар, 31-бап. Қоян-қолтық көне күрес.
Ж.С. Байшолақовтың зерттеуінде қазақ күресінде төрешілер көбінесе тепе-
теңдіктен шығарып лақтыру, шалып жығу, санмен қағып түсіру, табанмен қағып
түсіру және сирақпен іліп жығу әдіс топтарын бағалағаны, ал палуандардың
таза жеңістердің көбіне шалып жығу, тепе-теңдіктен шығарып лақтыру, санмен
қағып түсіру, жамбасқа алып лақтыру, кеудеден асыра тастау және сирақпен
іліп жығу әдістері арқылы орындап жеткені анықталған.Қазақ күресін спорттық
күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір тәсілдер тобының түрлерін
қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелігінде елеулі айырмашылықтар
анықталды. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін күрес, самбо, дзюдо)
иықтан асыра тастау, сирек кездесуден басқа, қарсыластың қолы (жеңі,
жағасы) мен аяғын ұстап алып орындалса, қазақ күресінде қарсыластың аяғын
ұстауға тыйым салынады. Бұл жағдайда иықтан асыра тастау қарсыластың
қолынан ұстап, оның ішкі жағынан не сыртынан сүңги және кеудеге таянып не
кеудеше, не белбеуінен ұстап орындалады [5].
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік тұрып, комбинациялық және дайындық
әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл әрекеттеріне
қарсы қорғану мен қарсы шабуыл тәсілдер нұсқаларын жетік меңгереді. Қазақ
күресі бойынша жарыстарда спорттық күрестің басқа да түрлерінде қолдануы
мүмкін аяқта тұрып лақтырулардың әртүрлі техникасы қолданылады. Қазақ
күресінің спорттық күрестің басқа түрлерінен ерекшеленуіне байланысты
жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру мен аяқпен күресу
әрекеттері (қағып түсіру, іліп жығу, орап лақтыру, шалып түсіру және т.б.)
дзюдошыларды, самбистерді, қолма-қол ұрысушыларды, еркін және грек-рим
күрескерлерін дайындауда қолданыла алады.Мысалы, қазақ күресі бойынша
жарыстарда грузин ұлттық чидаоба күресіндегі қарсыластың аяғын орап
лақтыру, дзюдодан алынған аяқпен шалу, еркін күрес пен самбодан –
иықтан асыра тастау, грек-рим күресінен кеудеден асыра тастау сияқты
олимпиадалық, халықаралық және ұлттық спорт күресі түрлерінде қолданылатын,
тәсілдерге орындалу құрылымы бойынша ұқсас тәсілдер кездеседі.
Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлігінің қалыптасуы
мен жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануы халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Оқу-жаттығу үдерісінің көлемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген әдіс-
айлалық әрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерген жөн. Әрине,
қозғалыстардың (жиі орындалатын) әлдебіреулерін игеру шұғылданатындардың
спорттық-әдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа әрекеттерінің жеткілікті
түрлерін қолданумен үйлестірілуі тиіс. Сонымен қатар, дене тәрбиесі мен
спорттық жаттығулардың сауықтыратын және денсаулықты үнемдейтін
технологияларын қолдануға ден қою қажет, оның негізгі маңызы - ең алдымен,
шұғылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына және жас ерекшеліктеріне
барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін таңдау мен орындау [6].
Таза жеңіс беріледі:
Балуан кілемге арқасына (жауырынына) бірден жығылғанда;
Көпірге тұруы, басы, иығы арқылы көпірде тұрып арқасы арқылы аунап
кетуі жағдайында;
Балуанның кілемге алдымен денесінің бір мүшесі (қолы, қолдары,
тізесі, тізелері, жамбасы, иығы, іші, денесінің қыры) тигеннен кейін барып
тоқтаусыз арқасы арқылы аунап кетуі, немесе арқасында қалуы Таза жеңіс
болып саналады;
Ескерту: Төреші, әдіс жасалғаннан соң балуанның кілемге алдымен қолы
(қолдары), тізесі (тізелері), жамбасы, иығы, іші, денесінің қыры тигеннен
кейін барып арқасына аунап кетті деп күресті тоқтатуына болмайды.
Төреші, кілемге құлаған балуан қолымен (қолдарымен), тізесі
(тізелерімен), жамбасына, ішіне, денесінің қырына құлап, арқасына қарай
аунамай қалған жағдайында ғана Тоқта деген бұйрық бере алады.
Жамбас деп бағаланады:
Балуанның денесінің қырына (иығына) құлауы, жамбасына отырып
қалуы.Ескерту: Жамбас бағалауын үш рет жинаған балуанға күрес
тоқтатылып Жеңіс беріледі.
Бүк деп бағаланады:
Балуанның тізесіне (тізелеріне) отыруы, қолымен (қолдарымен) кілемді
тіреп қалуы, ішіне құлауы Бүк деп бағаланады.
Екі Бүк бір Жамбасқа тең болып саналады.
Негізгі күресу уақыты аяқталғанда балуандарда бағаланған әдістер
болмаса, біреуінде немесе екеуінде бірден ғана Бүктен болған жағдайда,
балуандарға қосымша уақыт беріліп қоян-қолтық Белдесуге жіберіледі.
Сылбыр күресу:
Балуандардың кілемде белсенділік көрсетпеуі, әдіс-айла қолданбай
уақытты созуы, кілемнен себепсіз шығып кетуі, кілеге себепсіз отыруы,
төрешінің рұқсатынсыз кімін, аяқ киімін түзетуі күресті жүргізбей сылбыр
күресуі болып бағаланады. Кілемдегі төреші, қапталдағы төрешілермен және
кілем жетекшісімен келісу арқылы сылбыр күрескен балуанға Сылбыр күрескені
үшін деп ескерту жасауға құқылы, әр ескерту бір Бүкке тең. Ескерту үш
ретке дейін беріледі, бір белдесу барысында үш рет ескерту алған балуан
Жеңілді деп бағаланады.
Күрес әдістерін бағалаудың тиімді жақтары:
- Балуандар кілемге орынсыз құламай, аяқтарына нық тұрып күресуге
дағдаланады;
- Балуандар әр қимылдарына жауапкершілікпен қарап, күрес әдістерін таза
жасауға ұмтылады;
- Төрешілік жасауда, балуан алдымен қолымен, тізесімен кілемге тиді
деген шешімдердің қажеті болмайды;
- Күресу барысында Бүк ұпайының салмағы атты;
- Ескерту алудың жауапкершілігі артты;
- Балуандардың күрес уақытын ұтымды пайдаланып, белдесудің
тартымдылығын көтеріліп, жеңіске әділетті түрде жетулеріне жол ашады.
Балуандардың белдесусіз жеңісті қарсыласына беруіне тиым салынады.
1. Қазақ күресіндегі ережелері, әдіс тәсілдері;
2. Қазақ күресімен шұғылданушы студенттер.
Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және жоғары жетiстiктер
спортының жай-күйi, әлемдiк спорт дамуының қазiргi заманғы үдерiстерi
республикада спортты дамыту жөнiнде түбегейлi шұғыл шаралар
қабылданбайынша, қазақстандық спортшылардың әлемдiк аренадағы көрсеткiштерi
төмендей беретiнiн көрсетiп отыр.
Халықаралық стандарттардан қалуымыздың себебi, ең алдымен, бүгiнгi күнi
әлемдiк биiк талаптарға жауап беретiн заманауи спорт базаларының аздығы
және спортшы даярлаудың жаңа ғылыми-әдістемелерінің әлсіз дамуы болып
табылады [7].
Қазiргi заманғы спорт деңгейi өзiнiң даму сатысында спорттық
нәтижелердiң өсуiнде ғылыми және инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаңа
көзқарастарға маңызды рөл бередi. Жаңа спорт ареналары, жаттығулар мен
жарыстар үшiн арнайы жағдайлар жасау iсiндегi жаңа жетiстiктер, арнайы
киiм, құрал-сайманмен жарақтандыруды қолдану және құрастыру әлемнiң мықты
спортшыларының көрсеткiштерiн күрт жақсартуға жеткiздi және ХХI ғасырға
спорттың қандай негiзгi бағыттарда қарыштап енетiнiн көрсетіп отыр [8].
Республика халқының дене қозғалысы белсендiлiгiнiң төмендiгi жүрек-қан
аурулары мен тыныс жолдары органы ауруларынан өмiр сүру жасының қысқартуына
әсер етіп және өлiм деңгейiнiң жоғары болуына әкеп соқтыратын факторлардың
бiрі болып отыр. Ел тұрғындарының тұратын аймағына қарай 5-тен 10,5% ғана
дене шынықтырумен және спортпен жүйелi түрде шұғылданатындығы белгілі болып
отыр. Осы жағдайды шұғыл түзету үшін Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
жолдауында Бұқаралық спортпен шұғылданушылар санын 2020 жылға дейін 30%
жеткізу қажеттігін атап көрсетті.
Республикадағы жалпы бiлiм беретiн оқу орындарының тек 56,5% ғана бiр
үлгiдегi спорт залдары және 14,9% бейiмделген спорттық жайлары бар [9].
Республикадағы орта және жалпы кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарындағы оқу
сабақтарының көлемi ғылыми негiзделген нормативтен 3-4 есе төмен. Қимыл
белсендiлiгiнiң жоспарланған ғылыми негiзделген деңгейiне жету үшiн жалпы
бiлiм беретiн оқу орындарында дене шынықтырудан аптасына мiндеттi үшiнші
сабақ енгiзу қажет, оқу үдерісiн спорттық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету
басты мәселе болып отыр.
Сабақтан бос уақытта сыныптан тыс дене шынықтыру-сауықтыру және
спорттық бұқаралық жұмыс дамымай отыр. Тұмау және түрлi созылмалы
ауруларына бейiм балалардың және жасөспiрiмдердiң саны арта түсуде. Бұл
ретте, денсаулығына байланысты арнайы медициналық топтардағы оқушыларға
сабақ жекелеген оқу орындарында ғана жүргiзiледi [10].
Тұтас алғанда, дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмысының жай-күйi
бұқаралық спортты одан әрi дамыту, халықтың арасында дене шынықтыру-
сауықтыру жұмысын жандандыру, спорт резерві мен халықаралық дәрежедегi
спортшыларды даярлау жөнiнде кiдiрiссiз, нақты шешiмдер қабылдауды талап
етіп отыр [11].
1. Жасөспірімдерді спорттқа іріктеудің қазіргі қолданыстағы және
ескірген жүйелері
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен
ұласады, ол ерте мектеп жасынан басталып, Азия, әлем чемпионаттарына,
азиялық және олимпиялық ойындарға қатысу үшін ел құрама командасына
іріктелуімен аяқталады. Спорттық резерв даярлығы төрт кезең бойына іске
асады. Алғашқы дайындық, алғашқы спортшыларды маманданудың оқу-жаттықтыру
кезеңдері, тереңделіп жаттықтыру және спорттық жетілу.
Алғашқы дайындық кезеңі дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт техникасы негіздерін игеру мен жан-жақты дене
дайындығына бағытталған тәрбиелік сауықтыру және тәрбиелік жұмыстарын
жүргізумен байланысты [12].
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты дене
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің техника
негіздерін меңгеру, жарыс тәжірибесінің пайда болуы, спорттық талаптары мен
қабілеттерін анықтауға (спорттық ориентация) бағытталған міндеттерді
орындаумен сипатталады.
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінде
техникасын жетілдіруде арнайы денелік сапасын тәрбиелеумен, функциональды
дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақталуымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда қосымша сол мамандануында алғашқы үлкен жетістіктер
кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық қасиеттерге
жетуді қарастырады [13].
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі ұйымдық шаралардың төрт
тобын қарастырады:
- жалпы білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында және
мектеп жарыстарында мұғалімдер жүргізетін спорттың әлдебір түрінен
дәрістерде балалардың икемділігін жаппай байқау;
- болашағы бар спортшыларды балалар мен жасөспірімдер мектептері оқу-
жаттықтыру топтарын, спортта дарынды балалар үшін мектеп интернаттарын,
олимпиялық резервті балалар-жасөспірімдер спорттық мектеп топтарын іріктеп
сайлау үшін іріктеу;
- балалар жасөспірімдер мектептерінің, олимпиялық резервтегі балалар
жасөспірімдер спорттық мектептерінің және спортта дарынды балалардың мектеп-
интернаттарының спорт түрінен жаттықтырушы оқытушылары жүргізеді;
- Азиялық және олимпиялық ойындарға және тағы басқа халықаралық
ойындарға қатысу үшін олимпиялық даярлықтың республикалық орталықтарында
орталықтандырылған даярлықтан өту үшін болашағы бар спортшыларды іріктеу
[14].
БЖСМ, мен дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттарының оқу-
жаттықтыру топтарын іріктеп сайлау, алғашқы спорттық даярлық курсын сәтті
меңгерген балалардан тұрады. Алғашқы дайындық топтарына аталған спорт
түрінен жас мөлшерінен қойылған талаптарға қарай барлық қалаушыларды
қабылдайды. Оқушылардың бір бөлігі жаппай іздестіру жүйесі арқылы спорт
дәрістеріне тартылады. Алғашқы даярлық топтарын игеру дәрістері барысында
балаларды аталған спорт түрінен бағдарламалық шарттарды сәтті игерудің
алдыңғы жағдайлары көріне бастайды. Әрбір оқу жылының соңында өткен жыл
жұмысын талдау мақсатында алғашқы даярлық топтарында тестілеу жүргізіледі.
Ал оқытудың алғашқы кезеңі соңында (2-3 жыл) дарынды балалар мен
жасөспірімдерді оқу-жаттықтыру топтарына іріктеу мақсатында тестілеу
жүргізіледі.
Жас спортшыларды спортпен шұғылдану үшін іріктеудің қазіргі жүйесі
Негізгі сөздер: іріктеу жүйесі, спорт таланттары, спортқа
арналған балалар, балаларға арналған спорт, іріктеудің жан-жақтылығы.
Іріктеу мәселесі спорттың әрбір түрі үшін ең маңызды бір саласы болып
қала бермек. Бұл проблеманы шешу спорт түрлері мен спортшылардың
жетістіктерінің арта түсуін қастамасыз етеді. Дегенмен, қазіргі уақытта
халықаралық деңгейде едәуір жетістікке қол жеткізу үшін қарқынды түрде көп
жылдар бойы жаттығу жасау қажет. Бұл жаттығуларды жасау едәуір қаржы
шығындарын шығару мен тікелей байланысты. Осылайша, іріктеу проблемасын
дұрыс шешуден барып көптеген қаржылай тиімді табыстарға қол жеткізуге
болады: а) келешегі жоқ спортшыларды көп жылдық жаттықтырумен байланысты
қаржы шығындарына жол бермейді; ә) жаттығушылардың уақытын босқа
кетірмейді, күтілген нәтижелердің орындалмауынан сақтандырады, спортшының
мүмкіндіктеріне сай келмейтін дене жүктемелерінің салдарынан денсаулығын
нашарлата қоймайды, денсаулық үшін қажетті спортпен шұғылданудан шошындыра
қоймайды; б) жаттығушылар да уақытын босқа жоғалтпайды; г) түрлі деңгейдегі
құрама командаларға арналған спортшылар қорымен қамтамасыз етеді. Іріктеу
процесі спортпен шұғылданғысы келетін өте жас адамға қатысты болып келеді.
Сондықтан, оның абыройын төмендететін немесе қозғалыс белсенділігін
көрсетуге тыйым салатындай жайттарға жол бермеу керек. Іріктеу үдерісі
келесі салалардан тұрады: биологиялық, медициналық, қоғамдық,
педагогикалық, психологиялық, моральдік (эстикалық). Бұл процесті іске
асыру өте қиын әрі көпсыңарлы және күрделі болып табылады.
Кәсіпқой спорттың қазіргі кездегі даму деңгейі жан-жақты дайындалған
және аса талантты спортшылардың және жоғары деңгейлі үйлестіру қабілетіне
(ҰҚ) ие спортшылардың қатысуын талап етуде. Қазіргі уақытта тек осындай
спотшылар ғана халықаралық аренада елеулі нәтижелерге қол жеткізе алады.
Спортпен шұғылдану үшін кандидаттарды іріктеп алуға байланысты түрлі
мәселелерге қатысты жарияланымдардың көптігіне қарамастан, қазіргі
талаптарға жауап бере қоятындай дұрыс [15].
2. Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны,
спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде
Спорттық даярлықты әрі қарай жетілдіру жас спортшының барлық
қабілеттерін жан-жақты дамытуға әсіресе жаттықтырудың көпжылдық барысы
кезеңдерінде тиімді ақыл-парасаттылықпен жасау қажет. Спорттық резервті
даярлаудың өнімділігі спорт мектептерінде жаңа оқу бағдарламасын түзу
сапасына байланыстылығы маңызды рөл атқарады.
Спортшы ізбасарларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен ұласады. Ол
ерте мектеп жасынан басталып, құрлықтар біріншілігіне, Әлем
чемпионаттарына, Азиялық және олимпиялық ойындарға, халықаралық жарыстарға
қатысу үшін ел құрама командасына іріктелуімен анықталады.
Спорттық резерв даярлығы 4 кезең бойына іске асады. Алғашқы дайындық,
алғашқы спорттық маманданудың оқу-жаттықтыру кезеңдері, тереңдетіп
жаттықтыру және спорттық жетілу [16].
Алғашқы дайындық кезеңі дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт түрінен техникасы негіздерін игеру мен жан-жақты дене
дайындығына бағытталған тәрбиелік сауықтыру және тәрбиелік жұмыстарын
жүргізумен байланысты.
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты дене
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің техника
негіздерін меңгеру, жарыс тәжірибесінің пайда болуы, спорттық талаптары мен
қабілеттерін анықтауға (спорттық бағдарлану) бағытталған міндеттерді
орындаумен сипатталады.
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінде
техникасын жетілдіруде арнайы денелік сапасын тәрбиелеумен, функционалды
дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақтаулымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда қосымша сол мамандануында алғашқы үлкен жетістіктер
кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық қасиеттерге
жетуді қарастырылады [17].
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі ұйымдық шаралардың 4 тобын
қарастырады:
1. Жалпыға білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында
және мектеп жарыстарында мұғалімдер жүргізетін спорттың
әлдебір түрінен дәрістерде балалардың икемділігін жаппай
байқау.
2. Болашағы бар спортшыларды балалар мен жөсөспірімдер мектептері
оқу-жаттықтыру топтарын, спортта дарынды балалар үшін мектеп-
интернаттарын, олимпиялық резервті балалар-жасөспірімдер
спорттық мектеп топтарын іріктеп сайлау үшін іріктеу. Балалар-
жасөспірімдер мектептерінің, олимпиялық резервтегі балалар-
жасөспірімдер спорттық мектептерінің және спортта дарынды
балалардың мектеп-интернаттарының спорт түрінен жаттықтырушы
оқытушылары жүргізеді;
3. Жасөспірімдер мен жастар жарыстарында болашағы бар
спортшыларды байқау мен іріктеуді елдің жастар мен
жасөспірімдер құрама командасына, олимпиялық резервті
дайындаудың аймақтық орталықтарын құрау үшін республиканың
құрама командалырының бас және аға тренерлері жүргізеді.
4. Азиялық және олимпиялық ойындарға және т.б. халықаралық
ойындарға қатысу үшін олимпиялық даярлықтың республикалық
орталықтарында орталықтандырылған даярлықтан өту үшін болашағы
бар спортшыларды іріктеу.
БЖСМ, спортта дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттарының оқу-
жаттықтыру топтарын іріктеп сайлау, алғашқы спорттық даярлық курсын сәтті
меңгерген балалардан тұрады. Алғашқы дайындық топтарына аталған спорт
түрінен жас мөлшерінен қойылған талаптарға қарай барлық қалаушыларды
қабылдайды. Оқушылардың бір бөлігі жаппай іздестіру жүйесі арқылы спорт
дәрістеріне тартылады. Алғашқы даярлық топтарын игеру дәрістері барысында
балаларды аталған спорт түрінен бағдарламалық шарттарды сәтті игерудің
алдыңғы жағдайлары көріне бастайды. Әрбір оқу жылының соңында өткен жыл
жұмысын талдау мақсатында алғашқы даярлық топтарында тестілеу жүргізіледі.
Ал оқытудың алғашқы кезеңі соңында (2-3 жыл) дарынды балалар мен
жасөспірімдерді оқу-жаттықтыру топтарына іріктеу мақсатында тестілеу
жүргізіледі [18].
Ұсыныстар. Алғашқы дайындық кезеңі мен оқу-жаттықтыру практикалық
дәрістеріне арналған оқу материалы (оқытудың 2 жылына дейін) спорттық
техникалық жетілу мен тактикалық шеберлік жиынтығымен қоса, жекелеген дене
сапасының дамуына негізінен бағытталған принцип бойынша бөлек блоктарға
топталған жаттығу тапсырмалары түрінде ұсынылады.
Спорттың басқа түрлерінде тәжірибелік дәрістерге арналған бағдарламалық
материалды баяндау оқытудың тиісті кезеңдеріне арналған дайындықтың негізгі
амалдарының тізімін тәртібімен суреттеу сипатында болған вариантты
қолданады.
Спорт мектептерінің қызметін реттеп отырған резерв қолданыстағы
нормативті құқықтық негіздер мен спорт резервтерін дайындаудағы еселенген
топтарды ескере отырып, оқу жоспары жылдық циклдің графиктер жоспары (оқыту
жылдарына жылдық циклдегі оқу материалын бөлу), оқыту жылдары бойынша
бақылау-нормативті талаптары деген секілді бөлімдеріне өзгерістер
енгізіледі.
Тәрбие жұмыстары, қалпына келтіру шаралары, психологиялық дайындық
бойынша бағдарлама бөлімдері спорт мектебінің шынайы мүмкіндіктерін ескере
жоспарлануы қажет.
Спортпен жаттығулар бастауға арналған жас мөлшері және физиологиялық
өсу ерекшеліктері.
Іріктеу мен мамандану мәселесі дәл осы маңызды сұрақтан бастау алатын,
әсіресе ерте маманданатын спорт түрлері бойынша (спорттық және көркем
гимнастикасында мәнерлеп сырғанау бойынша және тағы басқа) ерекше орынға ие
болатын. Әсіресе, спорттың күрделі техникалық түрлері бойынша жаттығу
сабақтары тым ерте басталатын. Содан барып, ересек жасқа жеткенде жоғары
жетістіктерге жетуге мүмкіндік алатын. Осылайша марафон жүгіріс бойынша, 4-
6 жастағы ұл балалар мен 6-10 жастағы қыз балалардың жасаған рекордтары
тіркеле бастады [19]. Ол аз болғандай, АҚШ біріншілігінде 10 жастағы Н.
Байтано әйелдер арасында осы қашықтық бойынша бірінші орын алғаны мәлім.
Барған сайын жас спортшыларға арналған жарыстардың ұйымдастырылуы, соның
ішінде аса жоғары рангілі, мысалы, Еуропа мен Әлем біріншілігі сияқты
жауапты жарыстарға юниорлар мен кіші юниорлар, тіпті кадет балалардың
қарастырыла бастауы салдарынан жаттықтырушылар қарқынды жаттығуларды ерте
бастан бастауға мәжбүр болып жүр. Дегенмен күдіктер де пайда болды: ерте
бастан жүйелі де қарқынды түрде жаттығулар жасау жас жеткіншектің
қызығушылығы мен қажеттілігіне байланысты бола қояр ма екен? Оның жан-жақты
дене сапасының, психикалық және дене қозғалысының дамуына ықпал ете ала ма?
Мұндай сұрақтарды көптеп қоюға болар еді. Пән тұрғысынан келгенде бұл
сұрақтар соншалықты маңызға ие деп айтуға бола қоймас. Дегенмен, қазіргі
уақытта балаларды қазіргі споттың жағымсыз әсерінен сақтандыру үшін мұндай
сұрақтарды қоя білу – олардың спорттық дайындығымен айналысып жүрген әрбір
адамның міндеті. Спорттың қазіргі кездегі даму барысы жүйелі
жаттығуларды ерте бастан бастауды қажет етеді. Кейбір елдердің спортшылары
қалай болғанда да, осындай аласапыран жарыстарға қатысқысы келеді. Зерттеу
нәтижелері мен әлемдік спорт практикасы осыншама асығыстың қажеттілігін
құптай қояр ма екен? Көркем гимнастикамен шұғылданушы басты спортшылардың
жасы мен жұмыс өтілін талдау барысы да қызығушылық туғызады. Осы спорт түрі
бойынша 1 разрядты иелену үшін үш жыл бойы жаттығу қажет болса, жүйелі
түрде жаттығуларды бастайтын оңтайлы жас адам өмірінің 11-12 жылдарына
келеді екен. 8 жастан бастап гимнастикамен шұғылдана бастаған қыз балаларға
5, 4 жыл қажет болса, ал 11 және 12 жастан бастап шұғылдана бастаған
қыздарға тек 3 жыл қажет болды. Спортшының жасы мен 1-ші спорттық разрядты
алуға қажетті жылдардың арасындағы көрсеткіштердің төмендеуіне деген
байланыс арқылы белгілі болып отыр: спорттың нақты түрі бойынша жаттығу
сабақтарын ерте бастан бастауға асықпау қажет (ондай бағыттар әлі күнге
бар), тиімдісі – оңтайлы жаста бастау қажет. Спорттың жекелеген түрлеріне
тән бұл оңтайлы шамалар бірте-бірте анықтала түсуде. Дегенмен оларға бағдар
беруші ретінде, көптеген жағдайларға байланысты шама ретінде қарастыру
қажет: кандидаттардың дене дамуы, қимыл-қозғалыс, биологиялық және
психикалық даму деңгейлері мен олардың оның алдындағы қимыл-қозғалысының
тәжірибесі де ескерілуі қажет.
Сонымен қатар, спорттық гимнастика бойынша жүйелі түрде жаттығуларды
ерте бастаудың пайдасы туралы пікірдің барлығы баршаға мәлім. Бірсыпыра
елдердің гимнасттары өз жаттығуларын әр түрлі кезеңдерде бастағаны да көпке
белгілі. Польша гимнастары жүйелі түрде жаттығуларды 9-11 жастан бастаса,
Еуропалық 8 елдің, соның ішінде Ресейдің гимнастары 7-11 жастан
(кейбіреулер тіпті 14-15 жастан) бастаған.
Таңдаған спорт түрінің практикасынан алынған мәліметтер тым жас кезден
жаттығулар жасауды бастаудың мақсатқа сай емесігі туралы пікірлерді
құптамайды. Жүйелі түрде жаттығулар жасауды бастайтын жастың төмендеуі
туралы бағыттарды биоәлеуметтік жағдайларда мақұлдамайды. Ол балаларға
арналған спорт идеясына мүлде кереғар болғандықтан, қалай болғанда да
жетістікке жетуді көздейтін, ееш нәрседен тайынбайтын адамдардың ойлап
тапқан амалы деп түсіну керек. Осындай ойларды іске асыру нәтижесінде
балалардың ден саулығын жоғалтатыны, кейде тіпті, өмірі үшін де қауіпті
жайттарға ұрындыратыны мәлім болып отыр.Ерте мамандануды дұрыс іске асыруды
баланың оңтайлы жасына сәйкес келетін, жаттығулардың кіріспе кезеңі ретінде
қарастыру қажет. Бұл кезең ересектердің жаттығуларына ұқсамауы тиіс, себебі
олардың мақсаты мен міндеттері бөлек-бөлек болып табылады. Оның ең
маңыздысы – болашақтағы спорттық мамандануы үшін мықты іргетас құру болып
табылады. Ең мықтылардың санатына кіретіні – барлық негізгі ҮЖ-нің дамуын
ескеретін қимыл-қозғалыстық жан-жақты дамуы болып табылады. Бұл дегеніміз
баланың қозғалыс дамуының сенситивті кезеңдерін, яғни оның
тітіркендіргіштерге деген ерекше реакциясын (жаттығуларын) білікті түрде
пайдалана білу деген сөз. Бұл жаста, яғни 7-11 жас аралығында түрлі ҮЖ-сі
саласында аса үлкен өзгерістерге қол жеткізуге болады. Осы уақыт аралығында
жинақталған қозғалыс қуаты күрделі техникалық арнайы жаттығуларды анағұрлым
жылдам игеріп алуға ықпал жасайды. Сондықтан, осы кезеңді тиімді пайдалану
– болашақтағы спорттық жетістіктердің негізі болумүмкін [20].
Спорт түріне байланыссыз түрде мамандануды дұрыс іске асырудың аса
маңызды элементі ретінде жалпы және арнайы дене дайындығын дамытуға
бағытталған қолданылып жүрген жаттығулардың сәйкес көлемі болып табылады.
Жалпы принципі – арнайы жаттығулардың мөлшерін бірте-бірте беріп отыру. Бұл
мәселе бойынша көзқарастардың ұқсастығы үш түрлі спорт түріне қатысты
бірнеше авторлардың еңбектерінде байқалады. Әрбір автор осы пропорцияларды
әр түрлі факторларға байланысты ұсынады: жасына, жаттығу жылдарына,
спорттық разрядына. Дайындықттың екі түрінің осы ұсынылған пропорциялары
зерттеу нәтижелері мен эмпирикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижелері болып
табылады. Олар өз көрінісін бұрынғы кеңестер одағы мен ГДР-дің спорт
мектептерінің бағдарламаларынан және жетекші спортшыларды көп жылдық
жаттықтыру принциптерінен тапты. Мысалы, мәнерлеп сырғанау бойынша бірнеше
дүркін Әлем және Олимпиада чемпиондары И. Роднина мен А. Зайцев жылдық
жаттығу циклі бойынша 30%-дан кем емес қалпында жалпы қозғалыс дайындығымен
шұғылданды. Бұл көрсеткіш осы спорт түрі бойынша сол кездегі бұрынғы СССР,
кейінірек Ресейдің көптеген құрама командаларына қатысты болды. Тіпті жиі-
жиі сынға ұшырап отырған бұрынғы ГДР мектептерінде спорттық гимнастикамен
шұғылданушылардың алғашқы үш жылында, яғни өмірінің 7-10 жылдары аралығында
ең бастысы түрлі қозғалыс ҮЖ-н дамытуға арналған жаттығулар өткізілетін.
Нақты спорт түрі бойынша мамандану өмірінің 10-шы жылдарынан ғана
басталатын. Осы елдердің бастауыш сыныптарында балалардың осы қабілеттерін
зерттеуге көбірек көңіл бөлінетін [21].
Өкінішке орай, спорт практикасында ерте бастан мамандану жұмыстары
жүргізіле бастағанда қалай болғанда да, жоғары жетістікке қол жеткізуді
көздегендер жоғарыда аталған рим принципі мен қоса басқа да данышпандық ой-
пікірлерді ұмытып кететін. Соның нәтижесінде жас спортшылар тіпті кейде,
жоғары жетістіктерге қол жеткізетін, бірақ ондай нәтижені кейінгі жастық
кезеңінде көрсете алмайтын. Жас ағзаны аса бір қарқынды түрде пайдаланып
қалу көп жылдық спорттық мансапты қамтмасыз ете алмайды. Жас спортшының
болашақтағы спорттық жетістіктері үшін рим принципі жаттықтырудың жекелеген
кезеңдерінің мақсаты мен міндетін қалыптастыруға арналған басты ұстаным
болуы тиіс. Шұғылданушылардың жасына сәйкес келуі, денсаулығы үшін қауіп
төндірмейтіндей оның дене сапасы мен психо қозғалыстық дамуын ескеруі
қажет. Зақым келтіретін қауіпті жүктемелерден және денсаулығын
нашарлататындай жайттар арқылы бала ағзасын қарқынды түрде пайдаланудан
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бала құқығын қорғау туралы Конвенциясы қорғайды.
Жекелеген кезеңдердің мақсаттары мен міндеттері көп жылдық дайындықтың
мақсаттарына тәуелді болып келеді. Жоғарғы спорттық жетістіктерге қол
жеткізуді спортшыларды дайындаудың жоғары кезеңдерінде ғана іске асыруға
болады.
Түрлі спорт түрлері бойынша жаттыққан бұрынғы СССР-дің спорт
шеберлерінің жасына талдау жасай отырып, салыстырмалы түрде алғанда жүйелі
жаттығуларды анағұрлым кеш бастаған спортшылар спорт биігінде ұзақ қалып,
жоғарғы атақтарға ие болган.
Классикалық және еркін күрес бойынша күресуші балуандардың көпшілігі
спорттың осы түрлерімен 13 жастан бастап шұғылданғаны белгілі болды.
Күресті тым ерте бастау – балуандар ағзасына жағымсыз әсер ететіндігі
баршаға мәлім. Осы тұста рим принципін: Баяу асықдегенді ұстанған жөн.
Шамасы, жүйелі жаттығуларды кешірек бастау балуандардың арнайы биологиялық
сақтандырғышы болғандықтан, одан әрі оларға көп жылдар бойы жоғары спорт
биігінде қала беруге мүмкіндік береді.Аса бір үлкен қызығушылық туғызған
жайттың бірі – бұрынғы СССР-де спорт шебері деген атақ алу үшін балуандарға
қанша уақыт қажет болғандығы? Әр жылдардағы сандар көрсеткіштері әр түрлі
болып келуімен бірге олардың орташа жас көрсеткіштері үнемі төмендетіліп
отырған (мысалы, классикалық және еркін күрес балуандары үшін 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Казақ спорт және туризм академиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ ТҮРЛЕРІ
5В010800– Дене шынықтыру және спорт мамандығы
мамандану: Қазақша күрес
Орындаған
КСжЖЖФ 4 курс, студенті
Ғылыми жетекші
Алматы 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Казақ спорт және туризм академиясы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор
___________ Е.М. Мухиддинов
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ күресі жаттығу жұмыстарыны коп жылдық жоспарына қойылатын
талаптар. Жоспарлау түрлері
5В010800– Дене шынықтыру және спорт мамандығы
мамандану: Қазақша күрес
Орындаған:
Қамбарұлы Д.
Ғылыми жетекшілері:
Аға оқытушы
Қ.Р.Е.Ж.
Өтенов Н.О.
Алматы 2015
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.1 Жасөспірімдерді спорттқа іріктеудің қазіргі қолданыстағы және
ескірген жүйелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
1.2 Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны,
спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеудің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ҚАЗАҚ КҮРЕСІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ДАМУ ДЕҢГЕЙІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.1 Қазақ күресінің ережелерін әр жағынан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.2 Қазақ күресінің
ерекше мүмкіндіктері және басқа күрестерден
айырмашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.3 Қазақ күресінен 2011 жылғы қазақстан барысы жарысын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
АНЫҚТАМАЛАР
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек – қимыл аппаратының қызметі
барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам
қабілеттерінің жиынтығы.
Иілгіштік - үлкен теңселу арқылы қимыл–қозғалысты қысқа уақыт
аралығында орындауға мүмкіндік беретін адамның морфофункционалдық
қасиеттерінің жиынтығы.
Педагогикалық бақылау – дербес тұлғаның шынайылығына деген
мiнез-құлықтың, іс-әрекет пен қатынасты мақсаткерлікпен және жүйелі
түрде қабылдау. Байқау мақсаты – білім алушыға педагогикалық әсер етуді
дұрыс іске асыру үшін мінез-құлық ерекшеліктерін жасыра білу болып
табылады.
Педагогикалық үдеріс – спорт педагогы мен оқушылардың мақсатқа сай
өзара бірлесіп іс-әрекет жасауы білімдік, сауықтыру және тәрбиелік
міндеттерді шешуге бағытталған арнайы ұйымдастырылған үдеріс ретінде
қарастырылады .
Оқыту мазмұны – педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру
және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге
бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс – оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға
бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы
мен мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне
таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген
жағдайы.
Күш – адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет
ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық – берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл әрекеттерін
орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Ептілік – адамның қимыл әрекеттерін тиімді меңгеруге және құбылмалы
жағдайлардың талаптарына сәйкес оны өз уақытында қайта құруға мүмкіндік
беретін үйлестіру қабілеттерінің және морфофункционалдық
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-әрекетке
дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және дене
қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру – шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс
тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді
өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Мектептегі дене шынықтыру - бұл ең алдымен, жалпы білім беретін
мектептер мен басқа да оқу-тәрбие орындарында оқу пәні болып табылатын
базалық дене шынықтырудың бастапқы түрі.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АДД - арнайы дене дайындығы
ӘУ - әсер ету уақыты
БТ - бақылау тобы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
ҚНӘ - қимылдағы нысанға әсер ету
ҚР - Қазақстан республикасы
ОП - оттектік пульс
ӨМЖ - өкпенің максималды желдетілуі
ӨТС - өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ӨЖС - өкпенің жалпы сыйымдылығы
ТЖ - тыныс алу жиiлiгi
ЭТ - экспериментальдi топ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің
даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып
жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысысыз
өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне
тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ
халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік
элитасының қатарына кірді. Осы тақырыпты дипломның жұмыс негізінде жұмыс
жүргізуіміз қазақ күресін әдіс тәсілдерін жетілдіру және ережемен әдіс
тәсілдері арасындағы байланысты анықтау арқылы қазақ күресінің сапалық және
көрнекілік жағын арттыру.
Зерттеу мақсаты. Қазақстан Республикасында Қазақ күресінің ережесін
жетілдіру арқылы спортшының жетістігін оқыту, үйрету. Үйретудің жаңа
жолдарын көрсету болып табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ күресімен шұғылданушы спортшылардан күрес кезінде
және түрлі жарыс ойындарда сапалық көрсеткіштері.
Зерттеу міндеттері:
Қазақ күресі ережелеріндегі құрылуы, ұпай санының берілуі, балуанға
арналған тәртіптерін жүйелеу;
Қазақ күресіндегі әдіс тәсілдерінің түрлерін анықтау, оларды жүйелеу;
- Зерттей келе қазақ күресіндегі ережелерге қосымша ұсыныстар жасау,
өзгерістер енгізу.
Зерттеу жұмысының әдістері
- Ғылыми –зерттеу, педагогикалық әдебиеттерге шолу.
- Статистикалық талдау жүргізу.
- Қазақ күресінің жаттықтырушыларын және басқа спортшылардан
анкеталық сұрақ жауап алу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Қазақ күресінің ережесіне өзгерістер енгізу ұсынылады.
- Қол тірегенде бүк әдісін беру ұсынылады; Қазақстан барысы жарысын
зерттеп анализ жасағанымызда, көбіне қол тіреп жарыс тоқтатылып,
жарыс сапасын төмендетіп отырды. Соның салдарынан көбтеген
түсініспеушілік орын алып отырды.
Зерттеу қорытындыларының нақтылығы мен негізділігі:
- Зерттеу қорытындысы бойынша анықталған теориялық,тәжірибелік
нәтижелер мен ұсыныстар, әдістемелік бағыттар, көтерілген мәселені
талдау жолдары Қазақстан жастарының денсаулығын нығайту,дене
тәрбиесі мен спортты насихаттау, спортшыларды дайындауда Қазақ
күресін деңгеиін, сапасын көтеруге үлесін қосады.
1. ҚАЗАҚ КҮРЕСІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫ КОП ЖЫЛДЫҚ ЖОСПАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН
ТАЛАПТАР. ЖОСПАРЛАУ ТҮРЛЕРІ
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың
республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Ұлттық күрестен
сайысқа түсушілердің қарасы көп болғандықтан, оларды үш топқа бөліп
тастады. Жеңіл салмақтағылар – 65 келіге дейінгі, орта салмақтағылар – 76
келіге дейінгі, аса ауыр салмақтағылар – 76 келіден жоғары салмақ
дәрежелерінде белдесті.
Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С. Адасқанов, К.
Алтыбасаров және И. Түменов республика жеңімпаздары атанды.
Бұл спартакиада Ел мықтыларының есімін көпке танытумен бірге, ұлттық күрес
өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты. Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы
Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы
бір таланттардың шоғырына куә болды. Жеңіл салмақта - Құрманбаев Алматы
облысы, орта салмақта - Досқалиев Батыс Қазақстан облысы, ауыр салмақта
- Мусин Павлодар облысы қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс
тұғырына көтерілді. Дәл осы жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп,
онда Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті [1].
Дәстүрлі қазақ күресінің өрісін кеңейтіп, балуандардың тәжірибесін
халық мұратына жаратуға 1940 жылы жақсы мүмкіндік туды. Қазақстан
Республикасының 20 жылдық мерекесі құрметіне арналған біріншілікке
қатысушылар енді бес салмақ дәрежесі бойынша күрес кілеміне шықты. Жеңіл
салмақта – Байдәулетов, жартылай жеңіл салмақта - Құрманбаев, орта салмақта
- Төлегенов, жартылай орта салмақта - Мақманов, ал ауыр салмақта - Жұмабаев
бас жүлдеге ие болды. 1955 жылы салмақ дережесі сегізге дейін көбейтіліп,
қазақ күресі бойынша жарыстың жалпы ережесі бекітіліп, жарыққа шықты. Бұл
іске қамқорлықпен қарап, ұйтқы болған Мұзафар Рақымқұлов есімі
жанкүйерлердің жадында сақталатыны даусыз.
1952 жылы Түрікменстанның астанасы - Ашхабадта Орта Азия мен Қазақстан
Республикасы спортшылары арасындағы спартакиада ойындарының бағдарламасына
ұлттық күрес те енгізілген еді. Бұл жерде бес елдің білікті мамандары өзара
ақылдасып, ұлттық күрестің негізгі ережесі етіп қазақ күресі тәсілдерін
алуға келісті. Өйткені, қазақ күресінің ережелері классикалық күрестердің
табиғатына жақын әрі оның болашағы зор екендігі анық еді.Күткендей-ақ, бұл
дүрмекті, аса тартысты күрес бәсекесінде қазақстандықтар табысты болды.
Жеңіл салмақта семейлік К. Бибатыров, орта және жартылай ауыр салмақтарда
қарағандылықтар Күлен Бәкіжанов пен Әлімшайх Селімбаев үздік шықты.
1959 жылы Мәскеудегі КСРО халықтарының екінші жазғы спартакиадасын
өткізу кезінде ұлттық спорттық күрес түрлері бойынша бапкерлер мен
мамандардың Бүкілодақтық бас қосу семинар-жиыны болды. Негізінен онда жарыс
ережесін түпкілікті екшеп, хаттау мәселесі қаралды. Мамандардың талқылау
барысында қазақ күресімен бірге грузиннің чидаоба, молдаванның трынта
күресінің ережелері аса жоғары бағаға ие болды. Одан соң қарағандылық
балуандар Ж. Тәтиев пен С. Аманжолов спартакиадаға жиналған қалың
жұртшылықтың алдында қазақ күресінің әдіс-амалдарын асқан шеберлікпен
көрсетіп, қошеметке бөленді. Бұған дейін 1949 және 1953 жылдары да
Қазақстанның біріншілігі болып жатқан тұста республикамыздың беделді
мамандары қазақ күресінің ережесін жетілдіріп, пысықтау мәслихатын
өткізді.Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп ұстасқан сәтте
тобықтан қағуға, шалуға рұқсат етіледі, ал ұстасқан бетте қолмен аяқтан
алуға болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі өте кең. Қазақ күресін
жетік меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір
әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дұрыс.
Қазақ күресінің ең бір ерекше тұсы мұнда төрттағандау (партер) жоқ. Әрине,
осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты балуандардың (Ә.
Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Тұрлыханов т.б.) шығуы заңды құбылыс.
Қазақ күресі – нағыз текті күрес түрі. Балуандардың жауырыны толық
жерге тисе ғана таза жеңіс болып есептелінеді. Ол нағыз білек күші
бұлқынған, қарсыласының жігерін құм қылған апайтөс алыптардың күресі.
Сондықтан қазақ күресінің келешегі – кемел, болашағы жарқын.
Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы
спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан
егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республикалық
чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды. 2004 жылы
Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда
Қазақша күрес күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды.
Федерацияның президенті - Түкиев Серік Адамұлы.2005 жылы Ресейде (Алтай
өлкесі) Қазақша күрес күресі бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы
қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне Қазақша күрес күресі бойынша
ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы
қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және
басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда Қазақша күрес күресі
бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті. 2011 жылы тамызда қазақша күрестен
Қазақстан біріншілігі болып өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады,
төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба
білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар
ол қорғанудың ұлттық өнері (Самбо). Қазақша күресте адам өзін еркін
ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата
тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан
алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып,
тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем
үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді.
Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға,
дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және
жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетің балуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3
топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін
10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып,
жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты - күшін, әдісін
асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап
күш алу деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақша күрес аудандың,
облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген,
спорттық командалары бар ресми түрде жұрт танылған өнер [2].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. 2002 жылы 32беттен тұратын Қазақша күрес
деген ұжымдық жинақ кітапшасы жарық көрді. Бұл жинақта қазақша күресінің
әдіс тәсілдеріне және әділ бағалайтын төрешілері жайлы егжей тегжейлі
зерттеу жүргізілген. Жинақ құрастырушылары Бауыржан Жаналин және Марат
Жақыт, қазақша күресіне қатысты мәселелерді бір жүйеге салып, яғни жалпы 31
бапқа бөліп қарастырған. Бұл жинақтағы негізгі 3 бапқа тоқталайық.1-бап.
Мақсаттары [3].
Қазақша күрес бойынша жарысты ұйымдастыру ережесін еске ала отырып
жасалған бұл жүйе мынадай жағдайларды назарда ұстайды:
- белдесуді өткізудің практикалық және техникалық шарттарын айқындау
және анықтау;
- белдесу кезіндегі қимыл мен әдіс айлаға берілетін бағаны белгілеу;
- әділ қазылар алқасының техникалық міндетті қызметін белгілеу;
- топтастыру, жүйелеу әдістерін анықтау (орын бөлу), жалау, белдесуден
шығу және т.с.с. бұл ұсынылып отырған ережелер нақты жағдайда қолдану және
олардың тиімділігін оқып-үйренуді жүзеге асыру кезіндегі жетілдірілген пән
болуымен бірге қазақша күрес өмірінің өмір сүруі аясында негізгі тірегі де
болып табылады.
2- бап. Қолдану аясы
Бұл нақты ережелерді Қазақстан Республикасының қазақша күрес
федерациясы (ҚКФ) ұйымдастырған біріншіліктерде, Кубок жолындағы
жарыстарда, халықаралық кездесулер мен турнирлерде қолдану міндетті.
3-бап түсіндіру (дәлелдеу) [4].
Егер ұсынылған ережені түсіндіру барысында екі ұдай жағдай орын алса,
ол баптардың анық-қанығын анықтап, дәлелдеу мәселені әділ баянда етуге тек
ҚКФ-ның спортты техникалық комиссиясы ғана өкілетті бола алады және бұл
жерде баптардың қазаөша түп нұсқасы ғана дұрыс деп саналады.
4-бап. Кілем, 5-бап. Белгі тақталары, 6-бап. Киім, 7-бап. Құрамы, 8-
бап. Жалпы міндеттірі, 9-бап. Бас төреші, 10-бап. Бас хатшы, 11-бап. Кілем
жетекшісі, 12-бап. Кілемдегі төреші, 13-бап. Қапталдағы төреші, 14-бап.
Төрешілерге қатысты жазалар,15-бап. Дәрігерлік қызмет, 16-бап. Төрешілер
есебі, 17-бап. Қатысушы құжаты, 18-бап. Жасына қарай топқа бөлу, салмақ
дәрежелері, 19-бап. Жарыс бағдарламасы, жеребе өткізу, өлшеу, 20-бап.
Жарысты өткізудің әдістері, 21-бап. Шақыру, 22-бап. Тоқтату және
жалғастыру, 23-бап. Аяқталуы, 24-бап. Сылбырлық, 25-бап. Ескерту, 26-
бап.Тиым салынған әрекеттер туралы жалпы ереже, 27-бап. Жазбаша наразылық,
28-бап. Белдесу нәтижелері және белгілері, 29-бап. Әдіс амалдардың мәнін
анықтау, 30-бап. Ерекше жағдайлар, 31-бап. Қоян-қолтық көне күрес.
Ж.С. Байшолақовтың зерттеуінде қазақ күресінде төрешілер көбінесе тепе-
теңдіктен шығарып лақтыру, шалып жығу, санмен қағып түсіру, табанмен қағып
түсіру және сирақпен іліп жығу әдіс топтарын бағалағаны, ал палуандардың
таза жеңістердің көбіне шалып жығу, тепе-теңдіктен шығарып лақтыру, санмен
қағып түсіру, жамбасқа алып лақтыру, кеудеден асыра тастау және сирақпен
іліп жығу әдістері арқылы орындап жеткені анықталған.Қазақ күресін спорттық
күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір тәсілдер тобының түрлерін
қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелігінде елеулі айырмашылықтар
анықталды. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін күрес, самбо, дзюдо)
иықтан асыра тастау, сирек кездесуден басқа, қарсыластың қолы (жеңі,
жағасы) мен аяғын ұстап алып орындалса, қазақ күресінде қарсыластың аяғын
ұстауға тыйым салынады. Бұл жағдайда иықтан асыра тастау қарсыластың
қолынан ұстап, оның ішкі жағынан не сыртынан сүңги және кеудеге таянып не
кеудеше, не белбеуінен ұстап орындалады [5].
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік тұрып, комбинациялық және дайындық
әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл әрекеттеріне
қарсы қорғану мен қарсы шабуыл тәсілдер нұсқаларын жетік меңгереді. Қазақ
күресі бойынша жарыстарда спорттық күрестің басқа да түрлерінде қолдануы
мүмкін аяқта тұрып лақтырулардың әртүрлі техникасы қолданылады. Қазақ
күресінің спорттық күрестің басқа түрлерінен ерекшеленуіне байланысты
жамбасқа алып лақтыру, арқалап алып лақтыру мен аяқпен күресу
әрекеттері (қағып түсіру, іліп жығу, орап лақтыру, шалып түсіру және т.б.)
дзюдошыларды, самбистерді, қолма-қол ұрысушыларды, еркін және грек-рим
күрескерлерін дайындауда қолданыла алады.Мысалы, қазақ күресі бойынша
жарыстарда грузин ұлттық чидаоба күресіндегі қарсыластың аяғын орап
лақтыру, дзюдодан алынған аяқпен шалу, еркін күрес пен самбодан –
иықтан асыра тастау, грек-рим күресінен кеудеден асыра тастау сияқты
олимпиадалық, халықаралық және ұлттық спорт күресі түрлерінде қолданылатын,
тәсілдерге орындалу құрылымы бойынша ұқсас тәсілдер кездеседі.
Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлігінің қалыптасуы
мен жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануы халықаралық және
олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді.
Оқу-жаттығу үдерісінің көлемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген әдіс-
айлалық әрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерген жөн. Әрине,
қозғалыстардың (жиі орындалатын) әлдебіреулерін игеру шұғылданатындардың
спорттық-әдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа әрекеттерінің жеткілікті
түрлерін қолданумен үйлестірілуі тиіс. Сонымен қатар, дене тәрбиесі мен
спорттық жаттығулардың сауықтыратын және денсаулықты үнемдейтін
технологияларын қолдануға ден қою қажет, оның негізгі маңызы - ең алдымен,
шұғылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына және жас ерекшеліктеріне
барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін таңдау мен орындау [6].
Таза жеңіс беріледі:
Балуан кілемге арқасына (жауырынына) бірден жығылғанда;
Көпірге тұруы, басы, иығы арқылы көпірде тұрып арқасы арқылы аунап
кетуі жағдайында;
Балуанның кілемге алдымен денесінің бір мүшесі (қолы, қолдары,
тізесі, тізелері, жамбасы, иығы, іші, денесінің қыры) тигеннен кейін барып
тоқтаусыз арқасы арқылы аунап кетуі, немесе арқасында қалуы Таза жеңіс
болып саналады;
Ескерту: Төреші, әдіс жасалғаннан соң балуанның кілемге алдымен қолы
(қолдары), тізесі (тізелері), жамбасы, иығы, іші, денесінің қыры тигеннен
кейін барып арқасына аунап кетті деп күресті тоқтатуына болмайды.
Төреші, кілемге құлаған балуан қолымен (қолдарымен), тізесі
(тізелерімен), жамбасына, ішіне, денесінің қырына құлап, арқасына қарай
аунамай қалған жағдайында ғана Тоқта деген бұйрық бере алады.
Жамбас деп бағаланады:
Балуанның денесінің қырына (иығына) құлауы, жамбасына отырып
қалуы.Ескерту: Жамбас бағалауын үш рет жинаған балуанға күрес
тоқтатылып Жеңіс беріледі.
Бүк деп бағаланады:
Балуанның тізесіне (тізелеріне) отыруы, қолымен (қолдарымен) кілемді
тіреп қалуы, ішіне құлауы Бүк деп бағаланады.
Екі Бүк бір Жамбасқа тең болып саналады.
Негізгі күресу уақыты аяқталғанда балуандарда бағаланған әдістер
болмаса, біреуінде немесе екеуінде бірден ғана Бүктен болған жағдайда,
балуандарға қосымша уақыт беріліп қоян-қолтық Белдесуге жіберіледі.
Сылбыр күресу:
Балуандардың кілемде белсенділік көрсетпеуі, әдіс-айла қолданбай
уақытты созуы, кілемнен себепсіз шығып кетуі, кілеге себепсіз отыруы,
төрешінің рұқсатынсыз кімін, аяқ киімін түзетуі күресті жүргізбей сылбыр
күресуі болып бағаланады. Кілемдегі төреші, қапталдағы төрешілермен және
кілем жетекшісімен келісу арқылы сылбыр күрескен балуанға Сылбыр күрескені
үшін деп ескерту жасауға құқылы, әр ескерту бір Бүкке тең. Ескерту үш
ретке дейін беріледі, бір белдесу барысында үш рет ескерту алған балуан
Жеңілді деп бағаланады.
Күрес әдістерін бағалаудың тиімді жақтары:
- Балуандар кілемге орынсыз құламай, аяқтарына нық тұрып күресуге
дағдаланады;
- Балуандар әр қимылдарына жауапкершілікпен қарап, күрес әдістерін таза
жасауға ұмтылады;
- Төрешілік жасауда, балуан алдымен қолымен, тізесімен кілемге тиді
деген шешімдердің қажеті болмайды;
- Күресу барысында Бүк ұпайының салмағы атты;
- Ескерту алудың жауапкершілігі артты;
- Балуандардың күрес уақытын ұтымды пайдаланып, белдесудің
тартымдылығын көтеріліп, жеңіске әділетті түрде жетулеріне жол ашады.
Балуандардың белдесусіз жеңісті қарсыласына беруіне тиым салынады.
1. Қазақ күресіндегі ережелері, әдіс тәсілдері;
2. Қазақ күресімен шұғылданушы студенттер.
Қазақстан Республикасындағы дене шынықтыру және жоғары жетiстiктер
спортының жай-күйi, әлемдiк спорт дамуының қазiргi заманғы үдерiстерi
республикада спортты дамыту жөнiнде түбегейлi шұғыл шаралар
қабылданбайынша, қазақстандық спортшылардың әлемдiк аренадағы көрсеткiштерi
төмендей беретiнiн көрсетiп отыр.
Халықаралық стандарттардан қалуымыздың себебi, ең алдымен, бүгiнгi күнi
әлемдiк биiк талаптарға жауап беретiн заманауи спорт базаларының аздығы
және спортшы даярлаудың жаңа ғылыми-әдістемелерінің әлсіз дамуы болып
табылады [7].
Қазiргi заманғы спорт деңгейi өзiнiң даму сатысында спорттық
нәтижелердiң өсуiнде ғылыми және инженерлiк жетiстiктерге негiзделген жаңа
көзқарастарға маңызды рөл бередi. Жаңа спорт ареналары, жаттығулар мен
жарыстар үшiн арнайы жағдайлар жасау iсiндегi жаңа жетiстiктер, арнайы
киiм, құрал-сайманмен жарақтандыруды қолдану және құрастыру әлемнiң мықты
спортшыларының көрсеткiштерiн күрт жақсартуға жеткiздi және ХХI ғасырға
спорттың қандай негiзгi бағыттарда қарыштап енетiнiн көрсетіп отыр [8].
Республика халқының дене қозғалысы белсендiлiгiнiң төмендiгi жүрек-қан
аурулары мен тыныс жолдары органы ауруларынан өмiр сүру жасының қысқартуына
әсер етіп және өлiм деңгейiнiң жоғары болуына әкеп соқтыратын факторлардың
бiрі болып отыр. Ел тұрғындарының тұратын аймағына қарай 5-тен 10,5% ғана
дене шынықтырумен және спортпен жүйелi түрде шұғылданатындығы белгілі болып
отыр. Осы жағдайды шұғыл түзету үшін Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы
жолдауында Бұқаралық спортпен шұғылданушылар санын 2020 жылға дейін 30%
жеткізу қажеттігін атап көрсетті.
Республикадағы жалпы бiлiм беретiн оқу орындарының тек 56,5% ғана бiр
үлгiдегi спорт залдары және 14,9% бейiмделген спорттық жайлары бар [9].
Республикадағы орта және жалпы кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарындағы оқу
сабақтарының көлемi ғылыми негiзделген нормативтен 3-4 есе төмен. Қимыл
белсендiлiгiнiң жоспарланған ғылыми негiзделген деңгейiне жету үшiн жалпы
бiлiм беретiн оқу орындарында дене шынықтырудан аптасына мiндеттi үшiнші
сабақ енгiзу қажет, оқу үдерісiн спорттық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету
басты мәселе болып отыр.
Сабақтан бос уақытта сыныптан тыс дене шынықтыру-сауықтыру және
спорттық бұқаралық жұмыс дамымай отыр. Тұмау және түрлi созылмалы
ауруларына бейiм балалардың және жасөспiрiмдердiң саны арта түсуде. Бұл
ретте, денсаулығына байланысты арнайы медициналық топтардағы оқушыларға
сабақ жекелеген оқу орындарында ғана жүргiзiледi [10].
Тұтас алғанда, дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмысының жай-күйi
бұқаралық спортты одан әрi дамыту, халықтың арасында дене шынықтыру-
сауықтыру жұмысын жандандыру, спорт резерві мен халықаралық дәрежедегi
спортшыларды даярлау жөнiнде кiдiрiссiз, нақты шешiмдер қабылдауды талап
етіп отыр [11].
1. Жасөспірімдерді спорттқа іріктеудің қазіргі қолданыстағы және
ескірген жүйелері
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен
ұласады, ол ерте мектеп жасынан басталып, Азия, әлем чемпионаттарына,
азиялық және олимпиялық ойындарға қатысу үшін ел құрама командасына
іріктелуімен аяқталады. Спорттық резерв даярлығы төрт кезең бойына іске
асады. Алғашқы дайындық, алғашқы спортшыларды маманданудың оқу-жаттықтыру
кезеңдері, тереңделіп жаттықтыру және спорттық жетілу.
Алғашқы дайындық кезеңі дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт техникасы негіздерін игеру мен жан-жақты дене
дайындығына бағытталған тәрбиелік сауықтыру және тәрбиелік жұмыстарын
жүргізумен байланысты [12].
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты дене
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің техника
негіздерін меңгеру, жарыс тәжірибесінің пайда болуы, спорттық талаптары мен
қабілеттерін анықтауға (спорттық ориентация) бағытталған міндеттерді
орындаумен сипатталады.
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінде
техникасын жетілдіруде арнайы денелік сапасын тәрбиелеумен, функциональды
дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақталуымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда қосымша сол мамандануында алғашқы үлкен жетістіктер
кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық қасиеттерге
жетуді қарастырады [13].
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі ұйымдық шаралардың төрт
тобын қарастырады:
- жалпы білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында және
мектеп жарыстарында мұғалімдер жүргізетін спорттың әлдебір түрінен
дәрістерде балалардың икемділігін жаппай байқау;
- болашағы бар спортшыларды балалар мен жасөспірімдер мектептері оқу-
жаттықтыру топтарын, спортта дарынды балалар үшін мектеп интернаттарын,
олимпиялық резервті балалар-жасөспірімдер спорттық мектеп топтарын іріктеп
сайлау үшін іріктеу;
- балалар жасөспірімдер мектептерінің, олимпиялық резервтегі балалар
жасөспірімдер спорттық мектептерінің және спортта дарынды балалардың мектеп-
интернаттарының спорт түрінен жаттықтырушы оқытушылары жүргізеді;
- Азиялық және олимпиялық ойындарға және тағы басқа халықаралық
ойындарға қатысу үшін олимпиялық даярлықтың республикалық орталықтарында
орталықтандырылған даярлықтан өту үшін болашағы бар спортшыларды іріктеу
[14].
БЖСМ, мен дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттарының оқу-
жаттықтыру топтарын іріктеп сайлау, алғашқы спорттық даярлық курсын сәтті
меңгерген балалардан тұрады. Алғашқы дайындық топтарына аталған спорт
түрінен жас мөлшерінен қойылған талаптарға қарай барлық қалаушыларды
қабылдайды. Оқушылардың бір бөлігі жаппай іздестіру жүйесі арқылы спорт
дәрістеріне тартылады. Алғашқы даярлық топтарын игеру дәрістері барысында
балаларды аталған спорт түрінен бағдарламалық шарттарды сәтті игерудің
алдыңғы жағдайлары көріне бастайды. Әрбір оқу жылының соңында өткен жыл
жұмысын талдау мақсатында алғашқы даярлық топтарында тестілеу жүргізіледі.
Ал оқытудың алғашқы кезеңі соңында (2-3 жыл) дарынды балалар мен
жасөспірімдерді оқу-жаттықтыру топтарына іріктеу мақсатында тестілеу
жүргізіледі.
Жас спортшыларды спортпен шұғылдану үшін іріктеудің қазіргі жүйесі
Негізгі сөздер: іріктеу жүйесі, спорт таланттары, спортқа
арналған балалар, балаларға арналған спорт, іріктеудің жан-жақтылығы.
Іріктеу мәселесі спорттың әрбір түрі үшін ең маңызды бір саласы болып
қала бермек. Бұл проблеманы шешу спорт түрлері мен спортшылардың
жетістіктерінің арта түсуін қастамасыз етеді. Дегенмен, қазіргі уақытта
халықаралық деңгейде едәуір жетістікке қол жеткізу үшін қарқынды түрде көп
жылдар бойы жаттығу жасау қажет. Бұл жаттығуларды жасау едәуір қаржы
шығындарын шығару мен тікелей байланысты. Осылайша, іріктеу проблемасын
дұрыс шешуден барып көптеген қаржылай тиімді табыстарға қол жеткізуге
болады: а) келешегі жоқ спортшыларды көп жылдық жаттықтырумен байланысты
қаржы шығындарына жол бермейді; ә) жаттығушылардың уақытын босқа
кетірмейді, күтілген нәтижелердің орындалмауынан сақтандырады, спортшының
мүмкіндіктеріне сай келмейтін дене жүктемелерінің салдарынан денсаулығын
нашарлата қоймайды, денсаулық үшін қажетті спортпен шұғылданудан шошындыра
қоймайды; б) жаттығушылар да уақытын босқа жоғалтпайды; г) түрлі деңгейдегі
құрама командаларға арналған спортшылар қорымен қамтамасыз етеді. Іріктеу
процесі спортпен шұғылданғысы келетін өте жас адамға қатысты болып келеді.
Сондықтан, оның абыройын төмендететін немесе қозғалыс белсенділігін
көрсетуге тыйым салатындай жайттарға жол бермеу керек. Іріктеу үдерісі
келесі салалардан тұрады: биологиялық, медициналық, қоғамдық,
педагогикалық, психологиялық, моральдік (эстикалық). Бұл процесті іске
асыру өте қиын әрі көпсыңарлы және күрделі болып табылады.
Кәсіпқой спорттың қазіргі кездегі даму деңгейі жан-жақты дайындалған
және аса талантты спортшылардың және жоғары деңгейлі үйлестіру қабілетіне
(ҰҚ) ие спортшылардың қатысуын талап етуде. Қазіргі уақытта тек осындай
спотшылар ғана халықаралық аренада елеулі нәтижелерге қол жеткізе алады.
Спортпен шұғылдану үшін кандидаттарды іріктеп алуға байланысты түрлі
мәселелерге қатысты жарияланымдардың көптігіне қарамастан, қазіргі
талаптарға жауап бере қоятындай дұрыс [15].
2. Бастапқы дайындық топтарындағы оқу-жаттығу жұмыстарының мазмұны,
спортшыны дайындаудың көп жылдық жоспарының маңызды бөлімі ретінде
Спорттық даярлықты әрі қарай жетілдіру жас спортшының барлық
қабілеттерін жан-жақты дамытуға әсіресе жаттықтырудың көпжылдық барысы
кезеңдерінде тиімді ақыл-парасаттылықпен жасау қажет. Спорттық резервті
даярлаудың өнімділігі спорт мектептерінде жаңа оқу бағдарламасын түзу
сапасына байланыстылығы маңызды рөл атқарады.
Спортшы ізбасарларды іріктеу жүйесі көпжылдық даярлықпен ұласады. Ол
ерте мектеп жасынан басталып, құрлықтар біріншілігіне, Әлем
чемпионаттарына, Азиялық және олимпиялық ойындарға, халықаралық жарыстарға
қатысу үшін ел құрама командасына іріктелуімен анықталады.
Спорттық резерв даярлығы 4 кезең бойына іске асады. Алғашқы дайындық,
алғашқы спорттық маманданудың оқу-жаттықтыру кезеңдері, тереңдетіп
жаттықтыру және спорттық жетілу [16].
Алғашқы дайындық кезеңі дәрігердің жазбаша рұқсатын алған, спортпен
шұғылдануға қызығушылық танытқан жалпы білім беру мектептерінің оқушылары
өздері таңдаған спорт түрінен техникасы негіздерін игеру мен жан-жақты дене
дайындығына бағытталған тәрбиелік сауықтыру және тәрбиелік жұмыстарын
жүргізумен байланысты.
Алғашқы спорттық маманданудағы оқу-жаттықтыру кезеңі жан-жақты дене
және функционалды даярлыққа жетуге, таңдаған спорт түрінің техника
негіздерін меңгеру, жарыс тәжірибесінің пайда болуы, спорттық талаптары мен
қабілеттерін анықтауға (спорттық бағдарлану) бағытталған міндеттерді
орындаумен сипатталады.
Тереңдетіп жаттықтырудың оқу-жаттықтыру кезеңі таңдалған спорт түрінде
техникасын жетілдіруде арнайы денелік сапасын тәрбиелеумен, функционалды
дайындық деңгейінің өсуімен және таңдалған спорт түрінде жарыс
тәжірибесінің жинақтаулымен сипатталады.
Спорттық жетілу кезеңі алдыңғы кезеңдерге қатысты міндеттерді
орындайды. Алайда қосымша сол мамандануында алғашқы үлкен жетістіктер
кезеңіне тән (спорт шеберінің нормативін орындау) спорттық қасиеттерге
жетуді қарастырылады [17].
Болашағы бар спортшыларды іріктеу жүйесі ұйымдық шаралардың 4 тобын
қарастырады:
1. Жалпыға білім беру мектептеріндегі дене тәрбиесі сабақтарында
және мектеп жарыстарында мұғалімдер жүргізетін спорттың
әлдебір түрінен дәрістерде балалардың икемділігін жаппай
байқау.
2. Болашағы бар спортшыларды балалар мен жөсөспірімдер мектептері
оқу-жаттықтыру топтарын, спортта дарынды балалар үшін мектеп-
интернаттарын, олимпиялық резервті балалар-жасөспірімдер
спорттық мектеп топтарын іріктеп сайлау үшін іріктеу. Балалар-
жасөспірімдер мектептерінің, олимпиялық резервтегі балалар-
жасөспірімдер спорттық мектептерінің және спортта дарынды
балалардың мектеп-интернаттарының спорт түрінен жаттықтырушы
оқытушылары жүргізеді;
3. Жасөспірімдер мен жастар жарыстарында болашағы бар
спортшыларды байқау мен іріктеуді елдің жастар мен
жасөспірімдер құрама командасына, олимпиялық резервті
дайындаудың аймақтық орталықтарын құрау үшін республиканың
құрама командалырының бас және аға тренерлері жүргізеді.
4. Азиялық және олимпиялық ойындарға және т.б. халықаралық
ойындарға қатысу үшін олимпиялық даярлықтың республикалық
орталықтарында орталықтандырылған даярлықтан өту үшін болашағы
бар спортшыларды іріктеу.
БЖСМ, спортта дарынды балаларға арналған мектеп-интернаттарының оқу-
жаттықтыру топтарын іріктеп сайлау, алғашқы спорттық даярлық курсын сәтті
меңгерген балалардан тұрады. Алғашқы дайындық топтарына аталған спорт
түрінен жас мөлшерінен қойылған талаптарға қарай барлық қалаушыларды
қабылдайды. Оқушылардың бір бөлігі жаппай іздестіру жүйесі арқылы спорт
дәрістеріне тартылады. Алғашқы даярлық топтарын игеру дәрістері барысында
балаларды аталған спорт түрінен бағдарламалық шарттарды сәтті игерудің
алдыңғы жағдайлары көріне бастайды. Әрбір оқу жылының соңында өткен жыл
жұмысын талдау мақсатында алғашқы даярлық топтарында тестілеу жүргізіледі.
Ал оқытудың алғашқы кезеңі соңында (2-3 жыл) дарынды балалар мен
жасөспірімдерді оқу-жаттықтыру топтарына іріктеу мақсатында тестілеу
жүргізіледі [18].
Ұсыныстар. Алғашқы дайындық кезеңі мен оқу-жаттықтыру практикалық
дәрістеріне арналған оқу материалы (оқытудың 2 жылына дейін) спорттық
техникалық жетілу мен тактикалық шеберлік жиынтығымен қоса, жекелеген дене
сапасының дамуына негізінен бағытталған принцип бойынша бөлек блоктарға
топталған жаттығу тапсырмалары түрінде ұсынылады.
Спорттың басқа түрлерінде тәжірибелік дәрістерге арналған бағдарламалық
материалды баяндау оқытудың тиісті кезеңдеріне арналған дайындықтың негізгі
амалдарының тізімін тәртібімен суреттеу сипатында болған вариантты
қолданады.
Спорт мектептерінің қызметін реттеп отырған резерв қолданыстағы
нормативті құқықтық негіздер мен спорт резервтерін дайындаудағы еселенген
топтарды ескере отырып, оқу жоспары жылдық циклдің графиктер жоспары (оқыту
жылдарына жылдық циклдегі оқу материалын бөлу), оқыту жылдары бойынша
бақылау-нормативті талаптары деген секілді бөлімдеріне өзгерістер
енгізіледі.
Тәрбие жұмыстары, қалпына келтіру шаралары, психологиялық дайындық
бойынша бағдарлама бөлімдері спорт мектебінің шынайы мүмкіндіктерін ескере
жоспарлануы қажет.
Спортпен жаттығулар бастауға арналған жас мөлшері және физиологиялық
өсу ерекшеліктері.
Іріктеу мен мамандану мәселесі дәл осы маңызды сұрақтан бастау алатын,
әсіресе ерте маманданатын спорт түрлері бойынша (спорттық және көркем
гимнастикасында мәнерлеп сырғанау бойынша және тағы басқа) ерекше орынға ие
болатын. Әсіресе, спорттың күрделі техникалық түрлері бойынша жаттығу
сабақтары тым ерте басталатын. Содан барып, ересек жасқа жеткенде жоғары
жетістіктерге жетуге мүмкіндік алатын. Осылайша марафон жүгіріс бойынша, 4-
6 жастағы ұл балалар мен 6-10 жастағы қыз балалардың жасаған рекордтары
тіркеле бастады [19]. Ол аз болғандай, АҚШ біріншілігінде 10 жастағы Н.
Байтано әйелдер арасында осы қашықтық бойынша бірінші орын алғаны мәлім.
Барған сайын жас спортшыларға арналған жарыстардың ұйымдастырылуы, соның
ішінде аса жоғары рангілі, мысалы, Еуропа мен Әлем біріншілігі сияқты
жауапты жарыстарға юниорлар мен кіші юниорлар, тіпті кадет балалардың
қарастырыла бастауы салдарынан жаттықтырушылар қарқынды жаттығуларды ерте
бастан бастауға мәжбүр болып жүр. Дегенмен күдіктер де пайда болды: ерте
бастан жүйелі де қарқынды түрде жаттығулар жасау жас жеткіншектің
қызығушылығы мен қажеттілігіне байланысты бола қояр ма екен? Оның жан-жақты
дене сапасының, психикалық және дене қозғалысының дамуына ықпал ете ала ма?
Мұндай сұрақтарды көптеп қоюға болар еді. Пән тұрғысынан келгенде бұл
сұрақтар соншалықты маңызға ие деп айтуға бола қоймас. Дегенмен, қазіргі
уақытта балаларды қазіргі споттың жағымсыз әсерінен сақтандыру үшін мұндай
сұрақтарды қоя білу – олардың спорттық дайындығымен айналысып жүрген әрбір
адамның міндеті. Спорттың қазіргі кездегі даму барысы жүйелі
жаттығуларды ерте бастан бастауды қажет етеді. Кейбір елдердің спортшылары
қалай болғанда да, осындай аласапыран жарыстарға қатысқысы келеді. Зерттеу
нәтижелері мен әлемдік спорт практикасы осыншама асығыстың қажеттілігін
құптай қояр ма екен? Көркем гимнастикамен шұғылданушы басты спортшылардың
жасы мен жұмыс өтілін талдау барысы да қызығушылық туғызады. Осы спорт түрі
бойынша 1 разрядты иелену үшін үш жыл бойы жаттығу қажет болса, жүйелі
түрде жаттығуларды бастайтын оңтайлы жас адам өмірінің 11-12 жылдарына
келеді екен. 8 жастан бастап гимнастикамен шұғылдана бастаған қыз балаларға
5, 4 жыл қажет болса, ал 11 және 12 жастан бастап шұғылдана бастаған
қыздарға тек 3 жыл қажет болды. Спортшының жасы мен 1-ші спорттық разрядты
алуға қажетті жылдардың арасындағы көрсеткіштердің төмендеуіне деген
байланыс арқылы белгілі болып отыр: спорттың нақты түрі бойынша жаттығу
сабақтарын ерте бастан бастауға асықпау қажет (ондай бағыттар әлі күнге
бар), тиімдісі – оңтайлы жаста бастау қажет. Спорттың жекелеген түрлеріне
тән бұл оңтайлы шамалар бірте-бірте анықтала түсуде. Дегенмен оларға бағдар
беруші ретінде, көптеген жағдайларға байланысты шама ретінде қарастыру
қажет: кандидаттардың дене дамуы, қимыл-қозғалыс, биологиялық және
психикалық даму деңгейлері мен олардың оның алдындағы қимыл-қозғалысының
тәжірибесі де ескерілуі қажет.
Сонымен қатар, спорттық гимнастика бойынша жүйелі түрде жаттығуларды
ерте бастаудың пайдасы туралы пікірдің барлығы баршаға мәлім. Бірсыпыра
елдердің гимнасттары өз жаттығуларын әр түрлі кезеңдерде бастағаны да көпке
белгілі. Польша гимнастары жүйелі түрде жаттығуларды 9-11 жастан бастаса,
Еуропалық 8 елдің, соның ішінде Ресейдің гимнастары 7-11 жастан
(кейбіреулер тіпті 14-15 жастан) бастаған.
Таңдаған спорт түрінің практикасынан алынған мәліметтер тым жас кезден
жаттығулар жасауды бастаудың мақсатқа сай емесігі туралы пікірлерді
құптамайды. Жүйелі түрде жаттығулар жасауды бастайтын жастың төмендеуі
туралы бағыттарды биоәлеуметтік жағдайларда мақұлдамайды. Ол балаларға
арналған спорт идеясына мүлде кереғар болғандықтан, қалай болғанда да
жетістікке жетуді көздейтін, ееш нәрседен тайынбайтын адамдардың ойлап
тапқан амалы деп түсіну керек. Осындай ойларды іске асыру нәтижесінде
балалардың ден саулығын жоғалтатыны, кейде тіпті, өмірі үшін де қауіпті
жайттарға ұрындыратыны мәлім болып отыр.Ерте мамандануды дұрыс іске асыруды
баланың оңтайлы жасына сәйкес келетін, жаттығулардың кіріспе кезеңі ретінде
қарастыру қажет. Бұл кезең ересектердің жаттығуларына ұқсамауы тиіс, себебі
олардың мақсаты мен міндеттері бөлек-бөлек болып табылады. Оның ең
маңыздысы – болашақтағы спорттық мамандануы үшін мықты іргетас құру болып
табылады. Ең мықтылардың санатына кіретіні – барлық негізгі ҮЖ-нің дамуын
ескеретін қимыл-қозғалыстық жан-жақты дамуы болып табылады. Бұл дегеніміз
баланың қозғалыс дамуының сенситивті кезеңдерін, яғни оның
тітіркендіргіштерге деген ерекше реакциясын (жаттығуларын) білікті түрде
пайдалана білу деген сөз. Бұл жаста, яғни 7-11 жас аралығында түрлі ҮЖ-сі
саласында аса үлкен өзгерістерге қол жеткізуге болады. Осы уақыт аралығында
жинақталған қозғалыс қуаты күрделі техникалық арнайы жаттығуларды анағұрлым
жылдам игеріп алуға ықпал жасайды. Сондықтан, осы кезеңді тиімді пайдалану
– болашақтағы спорттық жетістіктердің негізі болумүмкін [20].
Спорт түріне байланыссыз түрде мамандануды дұрыс іске асырудың аса
маңызды элементі ретінде жалпы және арнайы дене дайындығын дамытуға
бағытталған қолданылып жүрген жаттығулардың сәйкес көлемі болып табылады.
Жалпы принципі – арнайы жаттығулардың мөлшерін бірте-бірте беріп отыру. Бұл
мәселе бойынша көзқарастардың ұқсастығы үш түрлі спорт түріне қатысты
бірнеше авторлардың еңбектерінде байқалады. Әрбір автор осы пропорцияларды
әр түрлі факторларға байланысты ұсынады: жасына, жаттығу жылдарына,
спорттық разрядына. Дайындықттың екі түрінің осы ұсынылған пропорциялары
зерттеу нәтижелері мен эмпирикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижелері болып
табылады. Олар өз көрінісін бұрынғы кеңестер одағы мен ГДР-дің спорт
мектептерінің бағдарламаларынан және жетекші спортшыларды көп жылдық
жаттықтыру принциптерінен тапты. Мысалы, мәнерлеп сырғанау бойынша бірнеше
дүркін Әлем және Олимпиада чемпиондары И. Роднина мен А. Зайцев жылдық
жаттығу циклі бойынша 30%-дан кем емес қалпында жалпы қозғалыс дайындығымен
шұғылданды. Бұл көрсеткіш осы спорт түрі бойынша сол кездегі бұрынғы СССР,
кейінірек Ресейдің көптеген құрама командаларына қатысты болды. Тіпті жиі-
жиі сынға ұшырап отырған бұрынғы ГДР мектептерінде спорттық гимнастикамен
шұғылданушылардың алғашқы үш жылында, яғни өмірінің 7-10 жылдары аралығында
ең бастысы түрлі қозғалыс ҮЖ-н дамытуға арналған жаттығулар өткізілетін.
Нақты спорт түрі бойынша мамандану өмірінің 10-шы жылдарынан ғана
басталатын. Осы елдердің бастауыш сыныптарында балалардың осы қабілеттерін
зерттеуге көбірек көңіл бөлінетін [21].
Өкінішке орай, спорт практикасында ерте бастан мамандану жұмыстары
жүргізіле бастағанда қалай болғанда да, жоғары жетістікке қол жеткізуді
көздегендер жоғарыда аталған рим принципі мен қоса басқа да данышпандық ой-
пікірлерді ұмытып кететін. Соның нәтижесінде жас спортшылар тіпті кейде,
жоғары жетістіктерге қол жеткізетін, бірақ ондай нәтижені кейінгі жастық
кезеңінде көрсете алмайтын. Жас ағзаны аса бір қарқынды түрде пайдаланып
қалу көп жылдық спорттық мансапты қамтмасыз ете алмайды. Жас спортшының
болашақтағы спорттық жетістіктері үшін рим принципі жаттықтырудың жекелеген
кезеңдерінің мақсаты мен міндетін қалыптастыруға арналған басты ұстаным
болуы тиіс. Шұғылданушылардың жасына сәйкес келуі, денсаулығы үшін қауіп
төндірмейтіндей оның дене сапасы мен психо қозғалыстық дамуын ескеруі
қажет. Зақым келтіретін қауіпті жүктемелерден және денсаулығын
нашарлататындай жайттар арқылы бала ағзасын қарқынды түрде пайдаланудан
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бала құқығын қорғау туралы Конвенциясы қорғайды.
Жекелеген кезеңдердің мақсаттары мен міндеттері көп жылдық дайындықтың
мақсаттарына тәуелді болып келеді. Жоғарғы спорттық жетістіктерге қол
жеткізуді спортшыларды дайындаудың жоғары кезеңдерінде ғана іске асыруға
болады.
Түрлі спорт түрлері бойынша жаттыққан бұрынғы СССР-дің спорт
шеберлерінің жасына талдау жасай отырып, салыстырмалы түрде алғанда жүйелі
жаттығуларды анағұрлым кеш бастаған спортшылар спорт биігінде ұзақ қалып,
жоғарғы атақтарға ие болган.
Классикалық және еркін күрес бойынша күресуші балуандардың көпшілігі
спорттың осы түрлерімен 13 жастан бастап шұғылданғаны белгілі болды.
Күресті тым ерте бастау – балуандар ағзасына жағымсыз әсер ететіндігі
баршаға мәлім. Осы тұста рим принципін: Баяу асықдегенді ұстанған жөн.
Шамасы, жүйелі жаттығуларды кешірек бастау балуандардың арнайы биологиялық
сақтандырғышы болғандықтан, одан әрі оларға көп жылдар бойы жоғары спорт
биігінде қала беруге мүмкіндік береді.Аса бір үлкен қызығушылық туғызған
жайттың бірі – бұрынғы СССР-де спорт шебері деген атақ алу үшін балуандарға
қанша уақыт қажет болғандығы? Әр жылдардағы сандар көрсеткіштері әр түрлі
болып келуімен бірге олардың орташа жас көрсеткіштері үнемі төмендетіліп
отырған (мысалы, классикалық және еркін күрес балуандары үшін 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz