Заңдылық пен құқықтық тәртіптің қалыптасуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ МЕН
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің түсінігі, белгілері
2. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің қалыптасуы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІП ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
НЫҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру жолында заңдылықты
нығайтуда шет мемлекеттері тәжірибелерінің үлгісі
2.2 Елімізде құқық қорғау органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы заңдылық пен
құқықтық тәртіптің заңда көрсетілген әдістері мен кепілдері, заңдылық пен
құқықтық тәртіпті тікелей іске асыратыноргандардың қазіргі таңда атқаратын
қызметі, іске асыру жүйесі және органдардың құқықтық мәртебесі, сонымен
қатар, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту барысында өзекті проблемалар
және оның қысқа ұтыымды шешу жолдары.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан республикасы тәуелсіздік
алғалы бері бүгінгі күнге дейін, яғни 25 жыл ішінде құқықтық тәртіпті
орнату, құқықтық сана қалыптастыру барысында үлкен белестерден өтіп
атқарылған еңбек аз емес. Дегенмен құықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту
мәселесі өзекті және әлі де қоғам ішінде қалыптасқан түсініктен
демократиялық модельге ауысу үрдісі өз межесіне жеткен жоқ.
Диплом тақырыбымның өзектілігін анықтау үшін бүгінгі таңда
мелекетімізде орын алып жатқан құқықтық тұрғыдан проблемаларға тоқталдым.
Бәрімізге мәлім елімізде заң тұрақсыздығы белең алуда және үақыттың
өтуімен бұл мәселенің жылдамдығы да күшеюде. Сонымен қатар осы заң жобалары
қабылданған кеінгі нәтижеге көп көңіл бөлінбейтіндігі өз алдына тағы бі
мәселе.
Бүгінгі таңда, заң жобасы талқыланып, қолданысқа енгізілгеннен соң,
практика жүзінде талаптарын өзгеріске ұшыратпастан орындау және оны
қадағалау мемлекеттің , халықтың тағдыры үшін өте маңызды іс. Себебі,
еліміздің ғана емес, қоғамымыздың әлеуметтік, мәдени, құықтық дамуы заңның
тұрақтылығы мен оның орындалуына тікелей байланысты. Ал мемлекетімізде
заңдылық сақталмаса, үстем тап басқа азаматтардың құқықтарымен
бостандықтарына нұқсан келтірсе, құқықбұзушылықтар көбейсе азаматтық
қоғам моделі әлі де арман болатыны анық. Осы проблемелардың алдын алу үшін
Қазақстан Республикасының әр бір азаматы ат салысып, аянбай тер төгуге
міндеттіміз.
Мемлекетпен шығарылған заңдарды сақтау талабы баяғыда, өте ерте кезде
белгіленген. Заңдылық нормаларды іске асыру процесі, ал заңдылықтың режимі,
ол құықтықтық қатынас субьектілері арасында міндетті және ерікті
нормалардың іске асыру жағдайы. Басқа сөзбен айтқанда, заңдылықтың әрекеті
арқасында қоғамда құқықтық тәртіп құрылады, оның мақсаты қоғамдық
қатынастарды реттеу болып табылады. Яғни, заңдылықпен құқықтық тәртіп –
қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі
бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның
эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму
бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары,
қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген. Оларды қамтамасыз ету
де бүкіл қоғамның, әсіресе, мемлекеттің атқаратын қызметінің негізгі
бағыты.
Өкінішке орай елімізде қылмыстың саны өсуі байқалуда. Осыған дәлел
ретінде Алматы қаласының өзінде 2015 жылға құқыққорғау органдарына 10946
өтініш келіп түскен. Жалпы мемлектімізде 2013 жылы 359 844 қылмыс
тіркелген, ол 2012 жылға қарағанда (287 681) 72 163 қылмысқа өскен. Сонымен
қатар мемлекттік, құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғалары мен
қызметкерлерінің өздерінің құқықтарын асыра пайдалануы, заңды жеңіл бұзуы
да мемлекетімізде аз емес. Оның бірден-бір себебі өздерінің құқықтық
санасының қалыптаспағандығы, оның нәтижесі жауапкерсіздгі, кәсіптік –
құқықтық дайындығының аздығы, басшылық тарапынан қызметкердің жұмысына
жүйелі және пәрменді бақылаудың жоқтығы, жағымсыз моральдік – психологиялық
ахуал т.б. Демек біздің талқыланып отырған проблема үш есе ауырлықта және
басты өзекті тақырып. Бірақ әрбір проблема өз шешілу жолдарымен бірге
жаратылады, проблема беріледі ал оны шешу жолы бізге қалдырылған. Сондықтан
Қазақстан Республикасының азаматы болғандықтан осы тақырыпты таңдау
азаматтық борышым деп таптым.Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз
етудің өзі, яғни заңсыздыққа жол бермеу, онымен күресу, оған қарсы шара
қабылдау деген сөз. Оған қарсы қабылданған шаралар жөнінде, кепілдер
жөнінде мен әрі қарай бөлімде ашып қарастырамын. Қоғамды демократиялық
жолмен қайта құру кезеңінде заңдарды формальді түрде емес, қайта әлеуметтік
әділеттілік принциптерінде және заңның рухына дәлме дәл сәйкес орындау
маңызды. Бұл орайда Солонның: Өзі шығарған заңын орындамаған мемлекет түбі
құлап тынады деген сөздерді есіне түсіреді [1, 9 б].
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту үщін, алдымен оған кедергі
келтіретін аспектілерді жою өте маңызды. Олар: қылмыстықты күшейтетін;
құқық бұзушылықтарды жасауға жағдай жасайтын; заңды бұзуға әкелетін барлық
объективтік факторларды жою қажет. Содан кейін заңдылық пен құқықтық
тәртіпті күшейтетін алғшарттарға қолайлы моральдік – психологиялық орта
қалыптастыру керек. Осындай қоғамда азаматтық қоғаммоделін қалыптастыру
менің ойымша барлығына қолайлы және нәтижесіне қарай азаматтарда
ынтылындыру механизмі автоматты түрде қосылады.Адамгершілікке сай, сау
қоғам заңның және біркелкі құқықтық тәртіп жағдайында жұмыс істейтін қоғам.
Қосымша осы схеманың, жүйенің мемлекетімізде тек заңдылық мен құқықтық
тәртіпті нығайтып қана қоймай сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік
шиеліністерді жойып, тұрақтандырып, халықтың әл-ауқатын арттырып,
материалдық жағдайы жақсартып, экономикамызды жоғарлататынына сенімдімін.
Әрине заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда басты қозғаушы күш
мемлекеттік басқару мен саяси жүйеге түседі. Біртұтас мемлекеттік билікті
заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлу қағидасына негіздеп жүзеге
асыру идеясы үлкен демократиялық потенциалды дәлелдейді. Мықты мемлекеттік
билік тұрақты, қоғамда мойындалған және қабылданып жатқан құқықтық
нормалардың орындалуын қамтамасыз ете алатын билік.
Қазақстан Республикасының Конституциясынының 1 бабының 1 тармағында
Қазақстан Республикасы өзін демокртиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі деген ұстанымдарды мақсат етсек, мәңгілік елге айналу
әрине мүмкін [2].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда
мемлекеттік органдардың табиғатын ашуда және олардың қызметін жетілдіру
ісінде, теориялық тұрғыдан заңдылық пен құқықтық тәртіпке сипаттама беруде
Ресейлік ғалымдар белгілі дәрежеде үлкен еңбектер жасап үлгерді. Олардың
қатарында Манова Г.Н., Алексеев С.С., Самощенко И.С., Хропанюк В.Н.,
Марченко М.Н. бар. Еліміздің заң ғылымында бұл мәселемен мемлекет теориясы
аясында Табанов С.А., Қопабаев Ө.Қ., Ағдарбеков Т.А., Сапарғалиев Ғ.С.,
Ибраева А.С., Жоламан Қ.Д. және т.б. айналысуда. Сонымен қатар заңдылық пен
құқықтық тәртіптің жалпы аспектілері бірқатар практиктердің еңбектерінің
негізінде қолданбалы тұрғыда қарастырылған болатын.
Зерттеу жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі заңдылық пен
құқықтық тәртіпті нығайту мәселелері.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты - заңдылық
пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселелерін теориялық, практикалық тұрғыдан
іске асыру жолдарын көрсету көзделеді. Қазақстан Республикасында заңдылық
пен құқықтық тәртіпті нығайту әдіс тәсілдерінің бағыттарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:-заңдылық пен құқықтық тәртіп туралы, оларды
қамтамасыз ететін кепілдер мен әдістер жөніндегі ғылыми және арнайы
әдебиеттермен танысу, оларға талдау жасау.
-заңдылық пен құқытық тәртіпке түсінік беріп, оларды қамтамасыз ету
кепілдерінің әрқайсына тоқталып, мазмұнын ашу және рөлін көрсету.
-заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету кепілдерінің қазіргі
кездегі жағдайы; бұл жағдайда келу жолдары; келешектегі одан әрі дамыту
жолдары және қабылданып жатқан шараларды сипаттау.
-заңдылықты қамтамасыз етудің негізгі кепілі – құқықтық кепілдік.
Құқықтық кепілдіктің жүзеге асырлуы; қоғамның құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарының заңды, тиімді қызметіне
тоқталу.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері: Зерттеу жұмысы ҚР
Конституциясына, ҚР Конституциялық заңдылықтың жай – күйі туралы ҚР-ның
Конституциялық Кеңесінің Жолдауына, Қазақстан – 2050 Жолдауына, Құқықтық
саясат тұжырымдамасына, қылмыстылықпен күрес пен құқықтық тәртіпті күшейту
заңдарына сүйенеді.
Қорғауға ұсынылған ережелер. Диплом жұмысында қорғауға шығарылатын
негізгі ережелерге мыналар жатады:
Заңдылық пен құқықтық тәртіп – қоғам өмірінің басты әлеуметтік құндылығы,
адамзаттың өмір сүруінің негізі. Оларды қамтамасыз ету жетілдіру бүкіл
қоғамның, әсіресе, мемлекеттің атқаратын қызметінің негізгі бағыты.
ҚР заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін органдар еліміздің
тәуелсіздік алуына байланысты, қалыптасып, орнықты; Бұл органдар қызметінің
құқықтық негізі ҚР нормативтік құқықтық базаға сүйенетін күрделі жүйенің
көрінісі болып табылады;
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту үщін, алдымен оған кедергі
келтіретін аспектілерді жою өте маңызды. Олар: қылмыстылықты күшейтетін;
құқық бұзушылықтарды жасауға жағдай жасайтын; заңды бұзуға әкелетін барлық
объективтік факторларды жою қажет.
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті күшейтетін алғышарттарға қолайлы
моральдік – психологиялық орта жатады, Осындай қоғамда азаматтық
қоғаммоделін қалыптастыру менің ойымша барлығына қолайлы және нәтижесіне
қарай азаматтарда ынтылындыру механизмі автоматты түрде қосылады.
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту қоғамдағы әлеуметтік
шиеліністерді жойып, тұрақтандырып, халықтың әл-ауқатын арттырып,
материалдық жағдайы жақсарту, экономикамызды біртіндеп нығайту заңдылық пен
құқықтық тәртіпті реттеп, қалыпты күйге келтірудің басты жолдары.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі,
мақсаты, міндеті, объектісі, әдіснамалық негіздері және де жұмысқа жалпы
сипаттама жазылады. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету
кепілдері мен әдістерінің теориялық негіздері, түсініктері, қазіргі кездегі
даму жағдайы мен проблемалары туралы айтылады. Заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайтудың кепілдері мен әдістерінің ҚР-да қазіргі және болашақ
тәжірибесі, шет мемлекеттердің тәжірибелерінен үлгі алу, құқық қорғау
органдар қызметін жетілдіру мәселелері туралы айтылды. Қорытындыда
зерттеудің нәтижелері, ұсыныстар жазылады.
1 ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ МЕН
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің түсінігі, белгілері
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселелерін қарастырмай тұрып,
жалпы заңдылық пен құқықтық тәртіпке түсінік беріп қалыптасу жолдарын
түсіндіре кетейін.
Заңдылыққа әлеуметтік процестерге байланысты әр түрлі түсінік беріледі:
а. Заңдылық – қоғамдық өмірдің саяси режимі;
ә. Заңдылық – мемлекеттік орган қызметінің принципі;
б. Заңдылық – заңдарды орындаудың қатаң талабы және т.б;
Заңдылықтың қалыптасуы мемлекеттің, құқықтық жүйесінің, заң шығарушы
қызметінің қалыптасуымен пара-пар. Осы процестердің қалыптасуы бұл бір
мемлекет және саяси-құқықтық өмірдің тікелей көрінісі. Адам баласының дене
бітімі іспеттес жоғарыда айтылған құбылыстардың өз ара іс қимылы бір
заңдылық жүйесін құрайды. Сонымен қатар билігті үш арнаға бөлу принципі
заңдылықты іске асыру үшін қалыптасқан. Заң шығару, Атқару және Сот билігі
заңдылық принципі негізінде әрекет етеді және заңдылық принципін іске асыру
барысындағы олқылықтар мемлекеттің бір қалыпты дамуы, экономиканың,
мәденметтің көтерілуі және азаматтық қоғам орнатуға елеулі зиян келтіреді.
Алексеевтің еңбегінде заңдылық ұғымын тар және кең мағыныды
қарастырған. Тар құқықтық мағынасында, заңдылық бұл барлық құқықтық
нормаларды мүлтіксіз орындау, ал, кең мағынада, заңдылық – тұлғаны,
азаматтарды заңсыздық пен хаостан, анархиядан, тәртіпсіздіктен, зорлық-
зомбылықтан сақтайтын қоғамдық-саяси режим [3, 112 б].Осы теорияға құлақ
асатын авторлар аз емес. Демек заңдылық тек қана саяси-құқықтық режим
аясында ғана емес, қолдану аясын кеңінен алуымыз қажет.Байқасаңыз Алексеев
интонацияны екі мағынада да құқықбұзушылықтың алдын алу институтына
түсірген. Яғни, азаматтардың құқықтық танымын көтеру, мүдделерін, құқықтық
мәдениетін, барлық субъектілердің құқықтық тәртіптің маңыздылығын біліп,
құқық бұзудың зияндылығын болғызбау қажеттілігін талап етеді.
Заңдылықты құқық шығармашылықтың принципі ретінде қарастыруға болады.
Себебі мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, олардың лауазымды
адамдырының барлық әрекеттері нормативтік құқықтық актілерде бекітілген. Ал
заңдылық өз кезегінде осы нормативтік құқықтық актілердің қабылдануында
және жүйеленуінде көрінеді. Заң шығарушы өзінің шығармашылығында құқықтың
идеясына және принципіне бағынады. Конституцияда бұл ұғымдар қатаң түрде
белгіленген заңдардың құқық – шығармашылық жолдармен жүреді,
өйткені,заңдылық азаматтардың қоғамдық ұйымдардың, мемлекеттік органдар
қызметтерінің принциптері, ал жоғарыда көрсетілгендердің лауазымды
адамдарына, азаматтардың тәртібіне конституциялық дәрежедегі талап
қойылады.
Дегенмен, құқық принципі және заңдылықтың талабы бірдей болмайды.
Біріншісі, құқық принциптерін іске асыру құралы, құрылымында онымен сай
келеді. Заңдылықтың талабы – жалпы құқық принциптерінің өміріне сіңетін
заңды құрал. Сонымен қоса, заңдылықтың өзі, құқық принциптерін
басқарушылардың бірі болып табылады [4].
Заңдылықтың негізгі талаптары:
1. Заңның басқа құқықтық актілер алдындағы үстемдігі.
2. Заңның мемлекет аумағында біртұтас және толық тең дәрежеде
қолданылуы.
3. Азаматтардың қорғану барысында заң алдындағы теңдігі және олардың
құқықтары мен міндеттерінің заң және сот алдындағы тең құқықтығын
көрсетеді.
4. Азамат өзінің құқығы және еркіндігін іске асырғанда, басқа азаматтың
құқығы мен еркіндігін бұзбауға міндетті.
5. Заңдылық пен сәйкестікті қарсы қоюға болмайды.
6. Құқық бұзушылықтың алдын алу және олармен тиімді күрес.
7. Азаматтық қоғам мақсат ретінде және мемлекет субъектілерінің
арасындағы қатынастарды құқықтық реттеу нәтижесі.
Заңдылық бірқатар негізгі белгілермен сипатталады:
Біріншіден, заңдылықтың маңыздылығы оның жалпылығында. Заңды нормаларға
сәйкес әрекет ету және оны бұбау, кезкелген құқықтық әрекет ету аясындағы
тұлғаларға қатысты және барлығына бірдей қолданылады. Мемлекет белгілеген
құықтар мен міндеттерден тыс ешкім әрекет ете алмайды және мемлекетте өз
кезегінде жеке адамның заңды құқығын қорғауды қамтамасыз етуден бас тарта
алмайды. Құқықтық қатынастар мен реттеудің басты субъектісіне азамат, оның
өмірі және денсаулығы жатады. Мемлекет әзінің азаматтарының мүдделерін
қанағаттандыруға және әлеуметтік қамтамасыз етуге міндетті. Жалпылық,
заңдылықтың негізгі белгісі ретінде, мемлекетке қалай қатысы болса солай
мемлекеттің әр бір азаматыны қатысты. Егер мемлекеттің азаматтарына қатысты
заңдарында азаматтарының мүдделері көрсетілсе, құыққтық актілер міндетті
түрде іске асырылуы тиіс. Айта кетуіміз керек, мемлекеттің жеке мүдделердің
барлығын есепке алу және қанағаттандыру физикалық және моральдік тұрғыдан
өте қиын немесе мүмкін емес. Дегенмен, заң шығару қызметі арқылы
азаматтарына, меншікті игілігімен және қызметіндегі бостандығымен тәуелсіз
басқаруына мүмкіндік жасай алады және міндетті.
Құқықтық актілердің жалпылығын сақтауды мемлекетпен оның органдары
қамтамасыз етуге міндетті. Мемлекет өз жүйесінде ұйымдастырушылық,
материалдық және мәжбүрлеу құралдарын топтастырып, азаматтардың құқықытары
мен мүдделерін әлеуметтік қамсыздандырып бір тұтас саяси режим құрайды.
Азаматтардың өздері мемлекеттік-құқықтық құрылымдарсыз қоғамдық өмірде
жағдайды (режимді) құра алмайды. Заңдылықты шығарушы және қорғаушы болу
үшін, мемлекет өзінің биліктік функциясын ағымдағы заңдардың негізінде және
соған сай жүргізу қажет. Ол бір мезгілде, кез келген құқық бұзуды өзінің
органдары және лауазымды адамдары жағынан сол сияқты, азаматтар жағынан
тыйым салуға міндетті.
Жалпылық, заңдылықтың маңызды белгісі ретінде заңды актілерді қатаң
орындау, барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық шаруашылық ұйымдардың
және азаматтардың қызметтерінің негізгі жалпы қағидасы болып табылады.
Екіншіден, құқық пен заңды нормалар заңдылықпен бөлінбейтін тығыз
байланыста болады. Елдегі заңдылық деңгейін, оны бағалау мүмкіндігін
мемлекеттегі орын алып жатқан құқытық процестер, қоғамның дамуы және
азаматтардың құыққа қажеттілігіне байланысты анықтауға болады. Егер
мемлекетте тек жеке азаматтардың ғана құқықтары мен мүдделерін қорғаса,
немесе белгілі бір әлеуметтік топтарды қарастырған болса-заңдылық жоқ деген
ұғымға саналады.
Сондықтан заңдылық принципі құқықтық мемлекетте екі фактордың болғанын
қалайды:
• Қоғамдық прогрестің талабына сай жетілген, дәл шығарылған заңдар.
• Мемлекеттік органдармен, лауазымды азаматтармен және әртүрлі
құрылымдармен, заңдардың және заңға қосымша актілердің ұйғарымымен
толық және мүлтіксіз іске асыру [5, 88 б].
1.2. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің қалыптасуы
Заңдылықтың қоғамдық құбылыс ретінде қалыптасуына байланысты заң
әдебиеттерінде екі көзқарас қалыптасқан. Бір авторлар заңдылықтың барлық
кезде бірдей болмағандығын, яғни қоғам мен әр уақыттың ұстанымдары мен
құндылықтарына байланысты өзгеріп отырғанын тілге тиек етеді.Мысалы ежелгі
Египетте құлдық сананың үстем болғандықтан жеке адамдардың құқығы зорлық
пен қатал бұзылған, сондықтан заңдылық болмаған. Басқа авторлар заңдылықтың
әр қоғамда мемлекет пен құқық болғанда өмір сүргендігін мойындайды, себебі
қоғам және мемлекет екеуі де, заңдардың орындалуын жақтайды.
Заңдылық ол заңдарды іске асыру процесі, ал заңдылықтың режимі, қоғам
өмірінің әлеуметтік жағдайы, яғни азаматтық қоғам бейнесі, онда құқықтық
қатынастардың субъектілері өздеріне заңмен берілген құқықты пенміндетті
еркін іске асыра алады. Заңдылық қоғам өмірінде құқықтық тәртіптің
алғышарты, ол құқық нормаларына сай келеді. Басқа сөзбен айтқанда,
заңдылықтың үстемдігі арқасында қоғамда құқықтық тәртіп құрылады, оның
мақсаты қоғамдық қатынастарды реттеу, әділеттілік орнату болып табылады.
Құқықтық тәртіп – құқық нормаларындабелгіленген жүріс-тұрыс ережелеріне
сай әрекет ету, барлық құқық субъектілерінің дәл және толық орындауы
нәтижесінде белгіленетін қоғамдық қатынастардың жүйесі. Құқықтық тәртіп,
біздің эрамыздағы азаматтық қоғамның анық негізін құрайды. Қоғамдағы
құқықтық тәртіптің сапасы және деңгейі, көп жағдайда барлық
қоғаммүшелерінің құқыққа сай мінез-құлықпен белгіленеді. Құқықтық тәртіптің
бірқалыпты және нәтижелі болуы үшін экономика қызмет жасайды, ал заң
шығару, атқару, сот биліктері қоғам ішінде орын алған қателер мен
олқылықтардың алдын алу сонымен қатар оларды түзеу, қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Осылайша қоғам үйлесімділікке қол жетеді, қоғамдық
және жеке ұйымдардың қызметтерінде белсенділік пайда болып, адамның еркін
дамуына кепілдік болады, олардың материалдық және рухани қажеттілігі толық
қанағаттандырылады.
Құқықтық тәртіпті орнатуға қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық
институттар ат салысады. Олардың өз ара іс қимылы қоғамдық тәртіптің
негізін құрайды. Құқықтық тәртіпті жүзеге асырушы механизмдері келесідей:
• Құқық нормалары – құқықтық тәртіптің нормативтік алғышарты, құқықтық
реттеу механизмінің жүйесін, тәртібін, орындалу кезектілігін жасайтын
заңды иммунитеті бар анықтама.
• Құқықтық қатынас – құқықтық реттеу механизмінің жүйесін, тәртібін,
орындалу кезектілігінтүсіндіретін заңды иммунитеті бар анықтаманы қолдана
отырып субъектілер арасында орын алатын процесстердің жиынтығы, заң
шығарушымен белгіленген құқықтық тәртіп. Осы кезеңде, құықтық реттеу
механизміне қосылатын заңдылық, ол субъектілер арасындағы мүмкін болатын
және міндетті тәртіптеріне кепілдік ретінде де қызметін атқарады.
• Құқық нормаларында белгіленген құқықтар мен міндеттілікті іске асыру
процесстері құқықтық тәртіптің алғышарттары болып табылады. Заңдылық
режиміне байланысты құқықтық қатынастардың субъектілернің құқықтары және
міндеттері олардың санасына сіңеді және қоғамдық қатынастар жүйесінде
қолданылатын негізгі құрал қолданып , азаматтық қоғам құрады.
Құқықтық тәртіптің негізгі тетігі субъектілерінің құқықтық қатынасқа
түскендегі тәртібі құрайды, олар құқық нормаларымен бекітілген және
құқықтық реттеу механизмі орныққан. Құқықтық тәртіптің құрамы – қоғамдық
қатынастардың бірлік және бір мезгілде құқық пен реттелген, сонымен қатар
субъектілерінің құқық қолданудағы салалық мазмұндарының ерекшеліетеріне
байланысты бөлінуі. Құқықтық тәртіп – іске асырылған, тәжірибесі мол құқық
жүйесі. Ол өз кезегінде конституциялық, әкімшілік, қаржылық, жер,
отбасылық, және басқа да қоғамдық қатынастардың қолдынылу сферасына қарай
түрлерін және соған сай салалық құқық нормаларымен реттелуін қосып
алады.Құқықтық процесс жағынан іске асырылған құқық жүйесін құқықтық тәртіп
деп айтамыз. Соған байланысты салаға қосымша және құқық институттарымен
реттелген, одан көбірек топтар қатынасы жатады. Құқықтық тәртіптің тағы бір
ерекшелігі, қоғамдық қатынастардың арнайы жүйесі ретінде қолданылуы, ол
құқық нормалары негізінде құралады, жүйеленеді және соның қоғам
алдындағыиммунитетіне байланысты мемлекетпен қорғалады. Сондықтан,
қоғамдағы орын алып жатқан барлық қатынастар құқықтық тәртіппен
қамтылмайды. Демек қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі құқықтық
реттеуді қажет етпейді. Мысалы оларәртүрлі қоғамдық ұйымдар нормаларында
және моральдік нормалар аясында басқа құқықтық емес нормативті реттеулерде
кездесуі мүмкін. . Осы ойды түйіндейтін болсақ, құқықтық тәртіп, жалпы
қоғамдық қатынастар жүйесінің бір бөлігін ғана құрайды, ол нормативті
реттеудің әсерімен жүзеге асырылады.
Құқықтық тәртіп пен заңдылық мағынасын ашып алдық, енді оларды
қамтамасыз ету кепілдері мен әдістеріне көңіл бөлейік. Заңдылықты
қамтамасыз ету тікелей екі тетікке байланысты жүзеге асады:
• заңда бекітілген нормалардың азаматтың мүддесіне нақты сәйкес
келуі;
• азаматтардың құқықтық санасы, яғни тұлғалардың құық қолдану
кезінде нормаларға сай әрекет етуі сонымен қатар заң бойынша неге
құқық берілген немесе неге тыйым салғанын білуі.
• Заңдылықпен құқықтық тәртіптің кепілдігіне құқық нормаларында
бекітілген қоғамдық қатынастар және мемлекеттің осы құбылыстарды
үйлестіру барысындағы ұйымдастырған арнайы шаралары жатады.Олар
заңдылықтың ережеге сай режимін және қоғамдағы құқықтық тәртіптің
бірқалыптылығын қамтамасыз етеді.
Кепілдік ету мәселесі айтуға оңай болғанымен әрқашан іс жүзінде
қолданылуы қиын болған, себебі заңдылық идеясын ғылыми зерттеулер
шеңберінен алып азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің қызметінің практикалық
тұрғыдан жүзеге асыру деген сөз.Ал біздің тәжірибеде, іс пен қағаз
практикаға келгенде бір жерден шыға бермейді. Құқықтық тәртіп пен
заңдылықкепілдері бізге ең алдымен мемлекет ішінде құқық бұзушылықтармен
күресіп және оларды түб тамырымен жойып, барлық мәселені заң негізінде
шешіп, демократиялық, құқықтық мемлекет орнату үшін қажет. Бірақ осы
заңдылық пен құықтық тәртіп кепілдіктері негізінде заң ғалымдарының бірнеше
пікірі қалыптасқан. Мысалы Дмитриев заңдылықтың кепілдерін екіге бөліп
қарастырған: а) сананың қалыптасуы; ә) ұйымдастырушылық
жұмыс.Ұйымдастырушылық жұмысқа – экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени
кепілдіктерді кіргізуге болады.Тағы бір ғалымдардың пікірі бойынша
заңдылықтың кепілдіктерін жалпы және арнайы құралдар деп екіге бөлген. Осы
пікірде құқықтық кепілдікті арнайы құралдар қатарына жатқызады және олар
өзара бірдей қалыптасады.
Алғашқыда қоғамның жаңадан құрылу кезеңінде басты мәселе санада деген
пікір болды және уақыт өте келе экономикалық кепіл қажет бола бастады.
Кейін саяси жүйедегі олқылықтар мен қайта құрулар проблемалар туғызды,
заңдар жүйесіне жетелеп көңіл бөліне бастады. Соннан соң және ең бастысы
заңдарды орындаудың ұйымдастырушылық шаралары, яғни атқару сферасына бір
қалыпты жүйелендіру қажет бола бастады. Мен заңдылықтың кепілдіктерін жалпы
және арнайы деп бөлуді дұрыс деп ойлаймын. Себебі құқытық тәртіп пен
заңдылықтың кепілдерін орнықтыру, бақылау және жүзеге асыру үшін әт арнаға
жете мән беріліп, зерттеп зерделену қажет. Ия, барлық кепілдер бір-бірінсіз
басты мақсатын орындай алмайды, сондықтан осы құбылыстардың
қоғам арасында кезектілігі мен тәртібін санаға кіргізу арқылы мәселе
шешіледі.
Қоғамдағы құқытық тәртіп пен заңдылықты жүзеге асыратын аавторларының
бірі және осыған кепілдік беретін басты институт, сонымен қатар барша
әлемдік практикада және мемлекет теориясына танымал, саяси ұйымдасқан
қоғамда жоғары деп саналатын және мемлекеттік ішкі және сыртқы саясаттағы
қызметін жүзеге асыруға жаралған мемлекеттіліктің негізгі феномені –
мемлекеттік билік. Мемлекттік биліктің мықтылығы оның әскерімен емес, жұмыс
істеу механизмімен анықталады. Мықты мемлекеттік билік – қабылданып жатқан
құқықтық нормалардың орындалуын қамтамасыз ете алатын, қоғамда мойындалған
және тұрақты билік. Мемлекеттің жұмысын заң негізінде іске асыртып ұйым
ретіндегі ойлар, адамзаттың өркениетті дамуындағы алғашқы кезеңдерде пайда
бола бастаған. Ертедегі ғалымдар (Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель,
Полебий, Цицерон) құқық пен мемлекеттік биліктің арасындағы қарым –
қатынасты көрсетуге талаптанғандығы сол кездің ғалымдарының кңбектерінен
байқауға болады. Олардың сондағы мақсаттары сол дәуірдегі қоғамды
қамтамасыз ететін қатынастарды болжау және жүйлендіріп бір ізділік пен
тәртіпке келтіру болатын. Мемлекеттік билік мезгілде құқықпен тежеледі
құқықты мойындайды және бір мезгілде құқықпен тежелуі, ертедегі ғалымдардың
ойынша, ең адал мемлекеттікке жатады. Аристотельдің айтуы бойынша Заңның
күші жоқ жерде мемлекеттік құрылым нысаны жоқ. Цицеронның айтуы бойынша
халықтың жұмысы, құқықтық араласу және жалпы құқықтық тәртіп. Ертедегі
Римнің және Грецияның мемлекеттік құқықтық институттары, идеялары, құқықтық
мемлекеттер туралы кейінгі прогрессивтік ілімдердің аяғынан тұруына,
дамуына белгілі бір әсерін тигізеді.
Заңдылық тұрғысынан алып қарағанда да мемлекеттік билік қоғам мен
мемлекеттің басты заңы болып табылатын Конституцияда бекітілген негізгі
конституциялық – құқықтық институт.
Жоғарыда айтылғандай заңдылық пен құқықтық тәртіптің жалпы заңдылығының
бірден бір мысалы 1995 жылғы қабылданған ең жоғарғы заңи күші бар
Конституцияның көптеген нормалары мемлекеттік биліктің мәні мен мазмұнына
сипаттама жасайды, оның ұйымдасуы мен жүзеге асу нысандары мен тәсілдерін
бекітеді. Мемлекеттік билік Конституциялық құқықтық институт ретінде заңда
бекітілген бірнеше құрылымдық бөлшектерден, оның ішінде мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы халық деп бекітетін нормалардан, содан соң
мемлекеттік биліктің негізгі мақсаты туралы ережелерден, яғни адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылатын азаматтық
қоғам құру жолындағы демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік
мемлекет туралы бекітілген. Құқықтық және демократиялық мемлекет құруды
көздейтін Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі қағидаларын бекітетін
нормалардан (ҚР Конституциясының 1-бабының 2-тармағы); мемлекеттік билік
органдарын ұйымдастыру және олардың қызметінің негізін бекітетін
конституциялық ережелерден (Президент, Парламент, Үкімет және т.с.с)
тұрады. Конституцилық құқықтық институттың негізгі феномені ретінде
мемлекеттік билік мақсаты демократиялық ұстаным екенін Қазақстан
Республикасы конституциялық құрылымның негізін құрайтын халық билігі арқылы
жүргізілетін механизмі арқылы айқындауға болады. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 1және 2 – тармақтары:
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді деп бекітілген
[2]. Мемлекетің билік кепілі – халық таңдауы, өйткені халық өз еркі мен
мүдделерін саяси және жеке құықтары мен міндеттерін толыққанды жүзеге асыра
алады. Сондықтан мемлекеттік билік Қазақстан халқының және оның
егемендігінің жалпылама көрінісі.
Қазақстан Республикасының ата заңының 3-бабының 3-тармағында Қазақстан
Республикасында билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп
кетушілік заң бойынша қудаланады деп жазылғаны барлығымызға мәлім [2].
Яғни, тек Конституция мен заң ғана бекіткен тәртіппен құрылып, белгілі бір
өкілеттіліктерге ие лауазымды тұлғалар мен органдардың ғана билігін халық
таниды. Мемлеттік билікегемендігі өз кезегінде халықтың еркіне тәуелді
екені конституцияда бекітілген.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының біртұтас
жүйесі оның горизонтальды түрде тармақтарға бөліну қағидасына, сонымен қоса
вертикальды түрде әртүрлі мемлекеттік билік органдары арасында өзара
өкілеттерді бөлісуге негізделеді. Конституция әрбір мемлекеттік органның
өзіне ғана тән өкілеттері мен мемлекеттік органдардың өз арасындағы қарым-
қатынас негіздерін бекітеді. Атқарушы билікке тән биліктің вертикальды
түрде бөліну қағидасын іске асыра отырып, Конституция билікті иеленетін
субъектілердің жүйесін құрайды. Әрбір билік органы өзіне қарасты мәселе
бойынша өкілеттерін жүзеге асыру арқылы тұтастай мемлекеттік биліктің
жүзеге асыруына ықпал етеді. Мемлекеттік билік жүйесін ұйымдастырудың
аталмыш тәсілі ресейлік құқық ғылымында үлкен қолдауға ие болып
отыр.Мемлекеттік биліктің біртұтастығы концепциясына қатысты біржақты
пікірдің жоқтығына орай, құқықтық әдебиетте бұл концепцияны үш түрлі
аспектісі алға қойылады: қоғамда үстемдік ететін әлеуметтік топтардың
тұтастық табиғатына туындайтын биліктің әлеуметтік тұтастығы; қоғамды
бірлесіп басқару қажеттілігінен туындайтын, барлық мемлекеттік органдардың
мақсаттары мен қызмет бағыттарының тұтастығы, биліктің тармақтарға бөліну
қағидасын жоққа шығарып, мемлекеттегі бүкіл билікті белгілі бір орган
немесе лауазымды тұлғаға жинақтап беретін ұйымдық – құқықтық тұтастық [6, 2
б].
Қазақстан Республикасында мемлекеттің биліктің әлеуметтік тұтастығы
халық егемендігі – қазақстандық халықтың өзін-өзі билеу жағдайына
негізделеді. Конституция халықты мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар
көзі деп бекіткендіктен, тек халық мемлекеттік егемендіктің жаратушысы
және тасушысы болып табылады. Сондай-ақ, халықтың еркі ғана мемлекеттік
билікті жаратады. Халық республикасындағы барлық билік тармақтарының
негізін бекітеді және қызметін бағыттайды.Мемлекеттегі барлық органдардың
мақсаты мен қызметінің бағыттары биліктің әлеуметтік тұтастығына
негізделеді. Қазақстан Республикасын демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет деп орынқтыратын, республика қызметінің түбегейлі
қағидаларын бекітуші Конституция ережелері мемлекеттегі барлық
органдардың мемлекеттік саясатының басты мәселелерін шешуде бір бағытты
ұсынуын міндеттейді.Осы орайда, атап өту қажет, құқықтық әдебиетте
мемлекеттік билік органдарының басты мақсаты мен қызметінің бағытттары
тұтас болу мәселесіне баса көңіл бөлінеді. Өйткені, онсыз қоғамды
басқарудағы бірізділікке қол жеткізу мүмкін емес. Мемлекеттік биліктің
біртұтастығына байланысты жоғарыда аталған жағдайлармен салыстырғанда,
биліктің ұйымдық-құқықтық тұтастығы идеясы авторитарлы сипат алады. Оның іс
жүзінде асуы мәжбүрлеу, күшейту шараларын мемлекеттік басқару ісінде
кеңінен қолдануға әкеледі. Кеңестік одақ тәжрибесі көрсеткендей, бір ғана
мемлекеттік органның тұрақты үстем болуына негізделген мемлекеттік
биліктің біртұтастығы концепциясы (халық депутаттарының кеңестері
келбетінде) демократиялық мемлекеттік құрылым қағидаларымен сыйыспайды.
Бұл орайда, қазіргі конституционалистердің пікірі өзінің әділдігімен көзге
түседі. Олардың пайымдауы бойынша, бүкіл мемлекеттік билікті бір ғана
органның қолына шоғырландыратын биліктің біртұтастығы идеясына ұтымды емес.
Қорытындылай келе, біртұтас мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы
және сот тармақтарына бөлу қағидасы негіздеп жүзеге асыру идеясы үлкен
демократиялық потенциальды дәлелдейді деп айта аламыз. Барлық билік
тармақтары мемлекеттің мақсаты мен алға қойған міндеттерін жүзеге асыру
бағытындағы өзара келісіп қимыл жасап, бір-бірін тежеп отыруға адам, оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары қымбат қазына деп бекітетін Қазақстан
Республикасын демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік етіп
орнықтыру мақсатын көздейді. Сонымен қатар, заңдылықтың және құқықтық
тәртіптің саяси кепілдігіне, қоғамның басқа барлық саяси жүйесінің
бөліктері – саяси партиялар, әртүрлі қоғамдық бірлестіктер, еңбек ұжымдары,
қозғалыстар жатады.
Енді, оның Қазақстанда қалыптасуына көңіл бөлейік. 1995 жылы Қазақстан
саяси жүйені одан әрі либерализциялау қадамын жасады. 1995 жылғы 30
тамызда өткен Бүкілхалықтық референдумда еліміздің жаңа Конституциясы
қабылданып, президенттік Республика құру бағытының таңдап алынуы, қос
палаталы парламенттік құрылуы еліміздегі партиялық құрылыстың өркендеуіне
ықпалын тигізді. 1995 жылғы Конституция ережелерін дамыту жолында 1996
жылғы 31 мамырда Қазақстан Республикасының Қоғамдық бірлестіктер туралы
және 1996 жылы 2 шілдеде Саяси партиялар туралы заңдары қабылданды. Дәл
осы заңдарды саяси партиялардың конституциялық – құқықтық институты өзінің
толық бейнесін тауып, нақтыланды. Атап айтқанда, алғаш рет саяси партия
ұғымының заңдық анықтамасы тұжырымдады. Саяси партиялар туралы заңды
саяси партиялар құру, олардың қызметі, қайта ұйымдастырылуы мен
таратылуынан, мемлекеттік институттармен ықпалдасуының негіздері толық
көрсетілді. 14-бапта көрсетілген құқықтар мен міндеттер жиынтығы арқылы
саяси партиялардың құқықтық мәртебесі белгіленді.Жаңа ғасырда саяси
партияларды құқықтық институтқа айналдыру процесі одан әрі жалғасты.
Қазақстан -2030 даму стратегиясын жүзеге асыру мақсатында ҚР
Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсанындағы Жарлығымен бекітілген
Қазақстанның 2010 жылға дейін дамуының статегиялық жоспарында партиялық
заңнаманы жетілдірудің негізгі бағыттары нақты көрсетілді. Атап айтқанда,
онда коп партиялық жүйе құру үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілді.
Алайда бізде партия институты ұйымдасу жағынан, идеология жағынан
болсын әлі әлсіз билік органдарында түрлі әлеуметтік топтардың мүддесін
толық көздемелді. Соңғы сайлауда депутаттар өз кандидатурасын партия
қоғамдық бірлестіктердің атынан емес, тәуелсіз кандидаттар ретінде
тіркеледі. Саяси партиялар облыстарда халықпен жұмыс жүргізіп, өз
ұйымдарына мүше болып кіруге шақырғанымен, халықтың сенімі әлі де аз.
Барлық партиялардың бағдарламалары ұқсас, бүкіл халықтың мүддесін көздеді.
Біздегі партиялардың әлеуметтік базасы жоқ. Кейбір партиялардың мақсаты өз
өкілдерін мемлекеттік билік органдарына өткізіп, үкімет пен оның
шешімдеріне бақылау орнату. Көбінесе, өздерін тек сайлау кезінде көрсетіп,
оған дейінгі жүргізетін ұйымдастырушылық және идеологияжұмыстары өте
төменгі деңгейде.
Саясаттанушы Қымбат Искакова саяси партияларды былай бөледі: Бірінші,
билікті жақтаушылар, билік органдарының жүргізген қандай да болсын
шараларын үнемі жақтайды, ашық түрде оған қосылып, алдында тұрып саяси –
биліктік жүйеге не жағымды, не жағымсыз қарамайды.; тек нейтральді бағытты
ұстанады. Үшіншілері, тиісінше оппозициялы, яғни билік органдарының
қызметіне сын айтады, бірақ егер де Үкіметте немесе онымен қызмет атқарса,
демократиялық және нарықтық реформалар арқылы елдегі жағдайды шеше
алатынына кәміл сенеді. Алайда, бізде мықты оппозиция жоқ. Дж. Сарторидің
теориясы бойынша , Қазақстанда болашақтағы екі векторға көңіл бөлінеді.:
а) көппартиялы қоғам құру, онда екі партия даминатты болады; б) тек екі
блоктік партиялық жүйе. Бірақ оған жету үшін әлі көп уақыт керек. Азат
қозғалысы төрағасының орынбасары Дос Көшімовтың айтуы бойынша: Заңды
мемлекетте өмір сүру үшін жақсы заң шығару жеткіліксіз. Сол заңға бағынатын
адамдар мен заңның әр әрпін бақылап отыратын мемлекеттік жүйе керек [7, 5
б]. Демек, елімізде заңсыздық пен бассыздыққа жол бермес үшін, биліктің
толықтығын, азаматтардың қоғамдық қатынастарын, бостандығын қалтықсыз
қамтамасыз ету үшін саяси жүйемізді күшейтуге тырысайық. Экономикалық
кепілдіктер қоғамның экономикалық дамуының жағдайы; шаруашылық жүйенің
ұйымдастырылуы және т.б. жағдайлар заңдылықты қамтамасыз етудің мұндағы
факторлары мыналар болып табылады: бүкіл шаруашылық құрлымының бірлескен
қызметі; еңбек өнімінің тұрақты жоғарылауы; тұрақты ақша жүйесі т.б. Осы
факторлардың бұзылуы, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың
үзілуін бағалардың өсуі қоғамдағы әлеуметтік жағдайды шиеленстіріп,
анархияға әкеліп, қылмыстардың көбейуіне сентігін тигізеді. Қазақстан
Республикасы үшін де нарық экономикасына өту процесі көп ретте
ауыртпалықта болады.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру; КСРО-ның ыдрауы және Қазақстан
экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс
көлемдерінің елеулі түрде төмендеуіне әрі осының салдары ретінде -
әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей қайталады.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін
өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған менеджмент – бәсекеге қабілетсіздікке және
көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын
жоғалтуға , төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі
факторлар, міне осылар. Реформалар салмағы барша халықтың иығына түсті,
қиындықты бәрі де бастан өткізді, жұмыссыздық көп адамды қамтып, қылмыстар
саны көбейе түсті. Алдынғы төрт жыл ішінде (1998-2001 жж.) Республикада
ашылмаған қылмыстың саны 93488-ге дейін жеткен, яғни шамамен, жыл сайын
осы кезең ішінде сонша қылмыс босалып отырған. Оның ішінде 70 мыңы ауыр
және өте ауыр қылмыстарға жатады. атап айтқанда, 258 қасақана өлтіру
дерегі ашылмай қалған. Бұл көрсеткіштер көңілде қауіп оятады, өйткені
қылмыстық бой көрсетулер азаматтардың конституциялық құқықтарының және
Конституциямен бекітілген қоғамдағы тәртіптің бұзылуына тікелей әкеп
соқтырады. Сондықтан, қазіргі кезде мемлекет тарапынан бұған қарсы әртүрлі
шаралар қолданылып келеді.
Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық
экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел
инвестицияларын тартуға негізделеді. Нарықтық экономиканы ел үшін тиімді
құқықтық нысан шарт болып билеуші мен бағыныштының арасындағы әкімшіл-
әміршіл, бұйрықтық қатынастарға емес, тараптардың демократиялық теңдігіне
ерікті түрде еркін білдіруіне, келісімге келуіне байланысты қалыптасады [8,
45 б]. Демек, демократиялық қоғамдағы шаруашылықтың құқықтық нысанын
негізгі – бүйрық пен тыйым салу емес, шарт жасау мен кәсіпкерлік болуы
қажет. Нағыз азаматттық қоғамда экономиканы реттеу үшін әкімшілдік –
бұйрықтық әдіс емес, шарттық қатынастар керек. Әкімшілдік тұрғыдан
реттеуде ең алдымен экономика саласындағы қатынастарға қажет тараптардың
тең құқықтылығының жоқтығы, бұйрық пен тыйым салу туындайды.
Мемлекеттік рөлі үстем және құқықтық реттеу: рұқсат етілмегеннің
бәріне тыйым салынады нысаны бойынша жүргізіледі. Ал шарттық, керісінщше
Тыйым салынбағанның бәріне рұхсат етіледі принципі басшылыққа алынады.
Мұндай қоғам еркін, нарықтық деп аталынады. Нарықтық еркін қоғамда негізгі
меншік түрі жеке меншік болады. Шаруашылықтың осы нысанының тарихи анализі
еркін кәсіпкерлік ресурстарды тиімді бөлуге, капиталды жаңартуға, сөйтіп
құқықтық тәртіпті күшейтетінін дәлелдеп отыр. Л.Мизестің айтуы бойынша,
жеке меншік өркениетінің және материалдық дамудың қажетті реквизиті [9,
123 б]. Бүгінгі таңда бұл конституциялық құқықтар заңдардың нақты
нормаларында көрініс тауып, адамдардың күнделікді өмірінен берік орын
алады.
Кемел келешегіміздің кепілі – Конституцияның 26 – бабының 4-тармағы:
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар ; ал осы баптың 2
тармағы: Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі
делінген. Заңды жеке меншігі бар адам ғана шын мәніде ерікті. Еліміздің
заңдары мұндай жағдай туғызып отыр. Жалпы алғанда, азаматтық заңдар
меншікке қол сұқпайшылықты және тауар ақша қатынастарына қатысушылар
қызметінің еркіндігін қорғауы тиіс. Бұл үшін бірінші кезекте меншік
құқығын, мүліктік және міндеттілік құқық институттарын одан әрі да дамыту,
жеке адам мен қоғам мүдделерінің барынша үйлесуінің, құқықты оның
әлеуметтік мақсатына сай пайдаланудың негізінде жеке құқықтық қатынастардың
динамикалық базасын жетілдіру қажет. Меншіктің жеке нысанындағы
кәсіпорындарда 4,7 миллион адам жұмыс істейді, бұл экономикада жалпы
еңбекпен қамтылғандардың пайызын құрайды. Олар жүздеген миллион теңгенің
өнімін өндіріп, қызметін көрсетеді [10, 15 б].
Сонымен қатар, халықтық жұмыспен қамтылуы:
• нормативтік құқықтық базаны жұмыспен қамтудың белсенді нысандарын
дамыту бағытында жетілдіру;
• ішкі еңбек рыногын қорғау, еңбек көшіқонын реттеу;
• республикаға шетел жұмысшы күшін тарту кезінде Қазақстан азаматын
дайындау және қайта дайындау;
• еңбек қатынастарын ашық ету, жұмыс орындарын құру және еңбек
рыногында азаматтардың кәсіби дайындық деңгейін көтеру арқылы
қамтамасыз актіледі.
Осылай қоғамдағы әлеуметтік шиеленістерді жойып, тұрақтандырып халықтың
әл-ауқатын арттырып, экономикамызды біртіндеп нығайту заңдылықты күшейтуге
тырысуымыз қажет. Бірақ еркін нарықтың қалыптасуы бұл мемлекетті мүлдем
қажет етіп қоймайды емес. Себебі, оның реттеуінсіз ешқандай тәртіп
орнамайды. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды
шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруы
тиіс. Яғни, нарықтық экономиканың негізгі принциптерін еркін бәсекелестік
және еркін баға құру дамытуға, меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес
рынок пен монополияға қарсы күресті реттеудің сенімді құралдарын құруға ,
фиксальды және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін
дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, билік беруді, денсаулық сақтауды дамытуды
қамтамасыз етуге және экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтық
және нормативтік базаны жасау. Мемлекет заңдардың орындалуы үшін өте
күшті, конъюнктураның өзгерістеріне даяр болу үшін құдіретті, әлемдік және
отандық рыноктарды билейтін босаң және шашыраңқы болмау үшін өз жұмысын
белсенді жоспарлайтын болуға тиіс. Ол халықтың әр түрлі топтарының
мүдделерін анықтауға даму басымдықтарын айқындауға жекеше секторментығыз
ынтымақтастыққа болуға және сол арқылы қоғамды біріктіруге, беріктете
түсуге тиіс - делінген ел Президенттің жолдауында. 2010 жылғы дейінгі
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан
келешегі бар, еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл,
басымдық тәртібімен айтар болсақ ауыл шаруашылығы; орман, ағаш өндеу
өнеркәсібі; жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылысы және
инфрақұрылым жасау. Осы салаларды дамыту арқылы және кедейлік мәселелерін
де шешеміз, бұл қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе [11, 2 б].
Бізде орта тапты анықтауда, көбінесе , халықтың табыс деңгейі басты
көрсеткіш ретінде алынады. Әрине табыс маңызды әлеуметтік құндылыққа
адамның білім деңгейі жататын. Ал бүгін біз негізгі әлеуметтік құндылық
ретінде халықтың табысын алатын болсақ, онда тапты ерекшелейтін басты
деңгей болып табылатын білім деңгейі есепке алынбай қалмақ. Сондықтан да
іс жүзінде өтпелі кезең осы екі құндылықты қатар есепке алумен ерекшеленуі
тиіс деген пікірдің жаны бар. Егер де көрсетілген нақты өлшемдермен
сөйлесек, Қазақстандағы орта таптың қалыптасуы көңіл көншітерлік күйде
емес. Әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар ассоциясының (АСИП) жүргізген
әлеуметтік суалнамасының нәтижелері бойынша республика халқының бірінші
кезектегі тұрмыстық мұқтаждықтарды өтеуге ғана жететіндіктен, табысты
капиталға айналдыра алмайды екен [12, 48 б].
Халықтың 5,2 пайызға жуығы ғана өз табыстарын тиімді пайдаланып, іске
қосса, сұралған респонденттердің 3,1 пайызының мұндай мүмкіндіктрі мүлдем
жоқ: олардың табыстары күн көріске зорға жетеді екен. Кәсіби қызметіне
көңілі толмаушылықпен қосымша білім алып, жаңа мамандық иесі болуға ынтасы
жоқтар 11,9 пайыздай. Бірақ Қазақстандағы халықтың әлеуметтік топтарының
жоғарғы қарқынды көлбеу (вертикальды) мобильділігіне орай әлеуметтік
қабаттардың ара-жігін нақты ашып беретін сандық көрсеткішті жасау қиын
мәселеге айналып отыр. Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерге
сүйене отырып республикада сапалық жағынан тұратын әлеуметтік қауым
ретінде есептелетін нағыз орта тап бар айту ертерк. Оның қалыптасуы мен
дамуына ықпал етуші күшті факторлардың бірі – мемлекеттің әлеуметтік
саясаты болып табылады. Әлеуметтік саясат қоғамның ағымындағы және келешек
мүдделері арасындағы қарама-қайшылықты, әлеуметтік топтар мен таптар
арасындағы түрлі мүдделерді шешуге бағытталады.
Қорыта айтқанда, әрбір мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүргізуде
шешілуі кезек күттірмейтін өзекті мәселелерді есепке алып, әлеуметтік
саладағы басым бағыттарды анықтау шарт. Ал республикамызда орта тапты
қалыптастырып дамыту үшін салықтарды төмендету, орта және шағын бизнеске
қолдау көрсету, жұмыссыздықпен күрес, нарықтық қатынастарға сәйкес
мамандарды қайта даярлау сияқты міндеттер кешенді іс-шараға айналуы тиіс.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың өткен жылғы Ел халқына жолдауында табыс деңгейі
төмен адамдарға қолдау көрсету үшін Үкіметке салықтарды кеміту кезінде жеке
табыс салығын есептеуге қажетті салық салынбайтын ең төменгі мөлшерді кем
дегенде 30 пайызға көтеруді тапсырды. Бұл табысы төмен қазақстандықтардың
көпшілігінің әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді әрі жұмыссыздықты
әдеуір қысқартудың маңызды тұтқасына айналады.
Бұл аталған мәселелер елімізде орта тап қалыптасуының әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын құрайды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасы
өзінің әлеуметтік саясатының басым бағыты ретінде орта таптың тұрақты
әлеуметтік қауым ретінде орнығуын анықтап, жан-жақты (құқықтық-саяси,
әлеуметтік-экономикалық) жағдайлар жасаудың жолдарын нақтыласа, елімізде
азаматтық қоғам қалыптасуына негіз болатын орта таптың қалыптасуы мен дамуы
анағұрлым нәтижелі болмақ. Экономикалық өрлеудің еліміздің дамуы үшін
қаншалықты маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды экономика
болмайынша, біз мектептер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз, қоғамды
тұрақтандырып, жемқорлық пен заңдылық пен тіртіпті орната алмаймыз. Ал, бұл
кепіл ете маңызды болғандықтан, ол бүгін де, ертең де, алдағы жылдары да ең
маңызды басымдық болып қала береді.
Заңдылық және құқықтық тәртіптің идеологиялық кепілдігіне қолайлы
моральдік – психологиялық орта жатады, онда заңды құқық және құқықтық
қатынастарға қатысушылардың міндеттері іске асырылады, олардың рухани және
мәдени деңгейі мемлекеттік органдардың дәлдігі және лауазымды адамдардың,
адамға оның мүддесіне және қажетіне керекті көңіл көрсетіледі. Құқықтық
реттеу аясында, адамгершілік жағдай жасауға қоғамның саяси жүйесінің барлық
тармақтары, оған қоса жәрдем беруге арналған ұйымдар, мәдени және өнер,
мектеп жоғары оқу орындары қосылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ МЕН
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің түсінігі, белгілері
2. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің қалыптасуы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІП ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
НЫҒАЙТУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру жолында заңдылықты
нығайтуда шет мемлекеттері тәжірибелерінің үлгісі
2.2 Елімізде құқық қорғау органдарының заңдылықты нығайтудағы рөлі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ:
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы заңдылық пен
құқықтық тәртіптің заңда көрсетілген әдістері мен кепілдері, заңдылық пен
құқықтық тәртіпті тікелей іске асыратыноргандардың қазіргі таңда атқаратын
қызметі, іске асыру жүйесі және органдардың құқықтық мәртебесі, сонымен
қатар, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту барысында өзекті проблемалар
және оның қысқа ұтыымды шешу жолдары.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан республикасы тәуелсіздік
алғалы бері бүгінгі күнге дейін, яғни 25 жыл ішінде құқықтық тәртіпті
орнату, құқықтық сана қалыптастыру барысында үлкен белестерден өтіп
атқарылған еңбек аз емес. Дегенмен құықтық тәртіп пен заңдылықты нығайту
мәселесі өзекті және әлі де қоғам ішінде қалыптасқан түсініктен
демократиялық модельге ауысу үрдісі өз межесіне жеткен жоқ.
Диплом тақырыбымның өзектілігін анықтау үшін бүгінгі таңда
мелекетімізде орын алып жатқан құқықтық тұрғыдан проблемаларға тоқталдым.
Бәрімізге мәлім елімізде заң тұрақсыздығы белең алуда және үақыттың
өтуімен бұл мәселенің жылдамдығы да күшеюде. Сонымен қатар осы заң жобалары
қабылданған кеінгі нәтижеге көп көңіл бөлінбейтіндігі өз алдына тағы бі
мәселе.
Бүгінгі таңда, заң жобасы талқыланып, қолданысқа енгізілгеннен соң,
практика жүзінде талаптарын өзгеріске ұшыратпастан орындау және оны
қадағалау мемлекеттің , халықтың тағдыры үшін өте маңызды іс. Себебі,
еліміздің ғана емес, қоғамымыздың әлеуметтік, мәдени, құықтық дамуы заңның
тұрақтылығы мен оның орындалуына тікелей байланысты. Ал мемлекетімізде
заңдылық сақталмаса, үстем тап басқа азаматтардың құқықтарымен
бостандықтарына нұқсан келтірсе, құқықбұзушылықтар көбейсе азаматтық
қоғам моделі әлі де арман болатыны анық. Осы проблемелардың алдын алу үшін
Қазақстан Республикасының әр бір азаматы ат салысып, аянбай тер төгуге
міндеттіміз.
Мемлекетпен шығарылған заңдарды сақтау талабы баяғыда, өте ерте кезде
белгіленген. Заңдылық нормаларды іске асыру процесі, ал заңдылықтың режимі,
ол құықтықтық қатынас субьектілері арасында міндетті және ерікті
нормалардың іске асыру жағдайы. Басқа сөзбен айтқанда, заңдылықтың әрекеті
арқасында қоғамда құқықтық тәртіп құрылады, оның мақсаты қоғамдық
қатынастарды реттеу болып табылады. Яғни, заңдылықпен құқықтық тәртіп –
қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі
бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның
эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму
бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары,
қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген. Оларды қамтамасыз ету
де бүкіл қоғамның, әсіресе, мемлекеттің атқаратын қызметінің негізгі
бағыты.
Өкінішке орай елімізде қылмыстың саны өсуі байқалуда. Осыған дәлел
ретінде Алматы қаласының өзінде 2015 жылға құқыққорғау органдарына 10946
өтініш келіп түскен. Жалпы мемлектімізде 2013 жылы 359 844 қылмыс
тіркелген, ол 2012 жылға қарағанда (287 681) 72 163 қылмысқа өскен. Сонымен
қатар мемлекттік, құқық қорғау органдарының лауазымды тұлғалары мен
қызметкерлерінің өздерінің құқықтарын асыра пайдалануы, заңды жеңіл бұзуы
да мемлекетімізде аз емес. Оның бірден-бір себебі өздерінің құқықтық
санасының қалыптаспағандығы, оның нәтижесі жауапкерсіздгі, кәсіптік –
құқықтық дайындығының аздығы, басшылық тарапынан қызметкердің жұмысына
жүйелі және пәрменді бақылаудың жоқтығы, жағымсыз моральдік – психологиялық
ахуал т.б. Демек біздің талқыланып отырған проблема үш есе ауырлықта және
басты өзекті тақырып. Бірақ әрбір проблема өз шешілу жолдарымен бірге
жаратылады, проблема беріледі ал оны шешу жолы бізге қалдырылған. Сондықтан
Қазақстан Республикасының азаматы болғандықтан осы тақырыпты таңдау
азаматтық борышым деп таптым.Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз
етудің өзі, яғни заңсыздыққа жол бермеу, онымен күресу, оған қарсы шара
қабылдау деген сөз. Оған қарсы қабылданған шаралар жөнінде, кепілдер
жөнінде мен әрі қарай бөлімде ашып қарастырамын. Қоғамды демократиялық
жолмен қайта құру кезеңінде заңдарды формальді түрде емес, қайта әлеуметтік
әділеттілік принциптерінде және заңның рухына дәлме дәл сәйкес орындау
маңызды. Бұл орайда Солонның: Өзі шығарған заңын орындамаған мемлекет түбі
құлап тынады деген сөздерді есіне түсіреді [1, 9 б].
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту үщін, алдымен оған кедергі
келтіретін аспектілерді жою өте маңызды. Олар: қылмыстықты күшейтетін;
құқық бұзушылықтарды жасауға жағдай жасайтын; заңды бұзуға әкелетін барлық
объективтік факторларды жою қажет. Содан кейін заңдылық пен құқықтық
тәртіпті күшейтетін алғшарттарға қолайлы моральдік – психологиялық орта
қалыптастыру керек. Осындай қоғамда азаматтық қоғаммоделін қалыптастыру
менің ойымша барлығына қолайлы және нәтижесіне қарай азаматтарда
ынтылындыру механизмі автоматты түрде қосылады.Адамгершілікке сай, сау
қоғам заңның және біркелкі құқықтық тәртіп жағдайында жұмыс істейтін қоғам.
Қосымша осы схеманың, жүйенің мемлекетімізде тек заңдылық мен құқықтық
тәртіпті нығайтып қана қоймай сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік
шиеліністерді жойып, тұрақтандырып, халықтың әл-ауқатын арттырып,
материалдық жағдайы жақсартып, экономикамызды жоғарлататынына сенімдімін.
Әрине заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда басты қозғаушы күш
мемлекеттік басқару мен саяси жүйеге түседі. Біртұтас мемлекеттік билікті
заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлу қағидасына негіздеп жүзеге
асыру идеясы үлкен демократиялық потенциалды дәлелдейді. Мықты мемлекеттік
билік тұрақты, қоғамда мойындалған және қабылданып жатқан құқықтық
нормалардың орындалуын қамтамасыз ете алатын билік.
Қазақстан Республикасының Конституциясынының 1 бабының 1 тармағында
Қазақстан Республикасы өзін демокртиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі деген ұстанымдарды мақсат етсек, мәңгілік елге айналу
әрине мүмкін [2].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуда
мемлекеттік органдардың табиғатын ашуда және олардың қызметін жетілдіру
ісінде, теориялық тұрғыдан заңдылық пен құқықтық тәртіпке сипаттама беруде
Ресейлік ғалымдар белгілі дәрежеде үлкен еңбектер жасап үлгерді. Олардың
қатарында Манова Г.Н., Алексеев С.С., Самощенко И.С., Хропанюк В.Н.,
Марченко М.Н. бар. Еліміздің заң ғылымында бұл мәселемен мемлекет теориясы
аясында Табанов С.А., Қопабаев Ө.Қ., Ағдарбеков Т.А., Сапарғалиев Ғ.С.,
Ибраева А.С., Жоламан Қ.Д. және т.б. айналысуда. Сонымен қатар заңдылық пен
құқықтық тәртіптің жалпы аспектілері бірқатар практиктердің еңбектерінің
негізінде қолданбалы тұрғыда қарастырылған болатын.
Зерттеу жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың объектісі заңдылық пен
құқықтық тәртіпті нығайту мәселелері.
Диплом жұмысының мақсаты. Диплом жұмысының негізгі мақсаты - заңдылық
пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселелерін теориялық, практикалық тұрғыдан
іске асыру жолдарын көрсету көзделеді. Қазақстан Республикасында заңдылық
пен құқықтық тәртіпті нығайту әдіс тәсілдерінің бағыттарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:-заңдылық пен құқықтық тәртіп туралы, оларды
қамтамасыз ететін кепілдер мен әдістер жөніндегі ғылыми және арнайы
әдебиеттермен танысу, оларға талдау жасау.
-заңдылық пен құқытық тәртіпке түсінік беріп, оларды қамтамасыз ету
кепілдерінің әрқайсына тоқталып, мазмұнын ашу және рөлін көрсету.
-заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету кепілдерінің қазіргі
кездегі жағдайы; бұл жағдайда келу жолдары; келешектегі одан әрі дамыту
жолдары және қабылданып жатқан шараларды сипаттау.
-заңдылықты қамтамасыз етудің негізгі кепілі – құқықтық кепілдік.
Құқықтық кепілдіктің жүзеге асырлуы; қоғамның құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарының заңды, тиімді қызметіне
тоқталу.
Диплом жұмысының әдіснамалық негіздері: Зерттеу жұмысы ҚР
Конституциясына, ҚР Конституциялық заңдылықтың жай – күйі туралы ҚР-ның
Конституциялық Кеңесінің Жолдауына, Қазақстан – 2050 Жолдауына, Құқықтық
саясат тұжырымдамасына, қылмыстылықпен күрес пен құқықтық тәртіпті күшейту
заңдарына сүйенеді.
Қорғауға ұсынылған ережелер. Диплом жұмысында қорғауға шығарылатын
негізгі ережелерге мыналар жатады:
Заңдылық пен құқықтық тәртіп – қоғам өмірінің басты әлеуметтік құндылығы,
адамзаттың өмір сүруінің негізі. Оларды қамтамасыз ету жетілдіру бүкіл
қоғамның, әсіресе, мемлекеттің атқаратын қызметінің негізгі бағыты.
ҚР заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ететін органдар еліміздің
тәуелсіздік алуына байланысты, қалыптасып, орнықты; Бұл органдар қызметінің
құқықтық негізі ҚР нормативтік құқықтық базаға сүйенетін күрделі жүйенің
көрінісі болып табылады;
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту үщін, алдымен оған кедергі
келтіретін аспектілерді жою өте маңызды. Олар: қылмыстылықты күшейтетін;
құқық бұзушылықтарды жасауға жағдай жасайтын; заңды бұзуға әкелетін барлық
объективтік факторларды жою қажет.
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті күшейтетін алғышарттарға қолайлы
моральдік – психологиялық орта жатады, Осындай қоғамда азаматтық
қоғаммоделін қалыптастыру менің ойымша барлығына қолайлы және нәтижесіне
қарай азаматтарда ынтылындыру механизмі автоматты түрде қосылады.
-Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту қоғамдағы әлеуметтік
шиеліністерді жойып, тұрақтандырып, халықтың әл-ауқатын арттырып,
материалдық жағдайы жақсарту, экономикамызды біртіндеп нығайту заңдылық пен
құқықтық тәртіпті реттеп, қалыпты күйге келтірудің басты жолдары.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, 2 бөлім, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде диплом жұмысының өзектілігі,
мақсаты, міндеті, объектісі, әдіснамалық негіздері және де жұмысқа жалпы
сипаттама жазылады. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету
кепілдері мен әдістерінің теориялық негіздері, түсініктері, қазіргі кездегі
даму жағдайы мен проблемалары туралы айтылады. Заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайтудың кепілдері мен әдістерінің ҚР-да қазіргі және болашақ
тәжірибесі, шет мемлекеттердің тәжірибелерінен үлгі алу, құқық қорғау
органдар қызметін жетілдіру мәселелері туралы айтылды. Қорытындыда
зерттеудің нәтижелері, ұсыныстар жазылады.
1 ЗАҢДЫЛЫҚ ПЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ КЕПІЛДІКТЕРІ МЕН
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің түсінігі, белгілері
Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту мәселелерін қарастырмай тұрып,
жалпы заңдылық пен құқықтық тәртіпке түсінік беріп қалыптасу жолдарын
түсіндіре кетейін.
Заңдылыққа әлеуметтік процестерге байланысты әр түрлі түсінік беріледі:
а. Заңдылық – қоғамдық өмірдің саяси режимі;
ә. Заңдылық – мемлекеттік орган қызметінің принципі;
б. Заңдылық – заңдарды орындаудың қатаң талабы және т.б;
Заңдылықтың қалыптасуы мемлекеттің, құқықтық жүйесінің, заң шығарушы
қызметінің қалыптасуымен пара-пар. Осы процестердің қалыптасуы бұл бір
мемлекет және саяси-құқықтық өмірдің тікелей көрінісі. Адам баласының дене
бітімі іспеттес жоғарыда айтылған құбылыстардың өз ара іс қимылы бір
заңдылық жүйесін құрайды. Сонымен қатар билігті үш арнаға бөлу принципі
заңдылықты іске асыру үшін қалыптасқан. Заң шығару, Атқару және Сот билігі
заңдылық принципі негізінде әрекет етеді және заңдылық принципін іске асыру
барысындағы олқылықтар мемлекеттің бір қалыпты дамуы, экономиканың,
мәденметтің көтерілуі және азаматтық қоғам орнатуға елеулі зиян келтіреді.
Алексеевтің еңбегінде заңдылық ұғымын тар және кең мағыныды
қарастырған. Тар құқықтық мағынасында, заңдылық бұл барлық құқықтық
нормаларды мүлтіксіз орындау, ал, кең мағынада, заңдылық – тұлғаны,
азаматтарды заңсыздық пен хаостан, анархиядан, тәртіпсіздіктен, зорлық-
зомбылықтан сақтайтын қоғамдық-саяси режим [3, 112 б].Осы теорияға құлақ
асатын авторлар аз емес. Демек заңдылық тек қана саяси-құқықтық режим
аясында ғана емес, қолдану аясын кеңінен алуымыз қажет.Байқасаңыз Алексеев
интонацияны екі мағынада да құқықбұзушылықтың алдын алу институтына
түсірген. Яғни, азаматтардың құқықтық танымын көтеру, мүдделерін, құқықтық
мәдениетін, барлық субъектілердің құқықтық тәртіптің маңыздылығын біліп,
құқық бұзудың зияндылығын болғызбау қажеттілігін талап етеді.
Заңдылықты құқық шығармашылықтың принципі ретінде қарастыруға болады.
Себебі мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, олардың лауазымды
адамдырының барлық әрекеттері нормативтік құқықтық актілерде бекітілген. Ал
заңдылық өз кезегінде осы нормативтік құқықтық актілердің қабылдануында
және жүйеленуінде көрінеді. Заң шығарушы өзінің шығармашылығында құқықтың
идеясына және принципіне бағынады. Конституцияда бұл ұғымдар қатаң түрде
белгіленген заңдардың құқық – шығармашылық жолдармен жүреді,
өйткені,заңдылық азаматтардың қоғамдық ұйымдардың, мемлекеттік органдар
қызметтерінің принциптері, ал жоғарыда көрсетілгендердің лауазымды
адамдарына, азаматтардың тәртібіне конституциялық дәрежедегі талап
қойылады.
Дегенмен, құқық принципі және заңдылықтың талабы бірдей болмайды.
Біріншісі, құқық принциптерін іске асыру құралы, құрылымында онымен сай
келеді. Заңдылықтың талабы – жалпы құқық принциптерінің өміріне сіңетін
заңды құрал. Сонымен қоса, заңдылықтың өзі, құқық принциптерін
басқарушылардың бірі болып табылады [4].
Заңдылықтың негізгі талаптары:
1. Заңның басқа құқықтық актілер алдындағы үстемдігі.
2. Заңның мемлекет аумағында біртұтас және толық тең дәрежеде
қолданылуы.
3. Азаматтардың қорғану барысында заң алдындағы теңдігі және олардың
құқықтары мен міндеттерінің заң және сот алдындағы тең құқықтығын
көрсетеді.
4. Азамат өзінің құқығы және еркіндігін іске асырғанда, басқа азаматтың
құқығы мен еркіндігін бұзбауға міндетті.
5. Заңдылық пен сәйкестікті қарсы қоюға болмайды.
6. Құқық бұзушылықтың алдын алу және олармен тиімді күрес.
7. Азаматтық қоғам мақсат ретінде және мемлекет субъектілерінің
арасындағы қатынастарды құқықтық реттеу нәтижесі.
Заңдылық бірқатар негізгі белгілермен сипатталады:
Біріншіден, заңдылықтың маңыздылығы оның жалпылығында. Заңды нормаларға
сәйкес әрекет ету және оны бұбау, кезкелген құқықтық әрекет ету аясындағы
тұлғаларға қатысты және барлығына бірдей қолданылады. Мемлекет белгілеген
құықтар мен міндеттерден тыс ешкім әрекет ете алмайды және мемлекетте өз
кезегінде жеке адамның заңды құқығын қорғауды қамтамасыз етуден бас тарта
алмайды. Құқықтық қатынастар мен реттеудің басты субъектісіне азамат, оның
өмірі және денсаулығы жатады. Мемлекет әзінің азаматтарының мүдделерін
қанағаттандыруға және әлеуметтік қамтамасыз етуге міндетті. Жалпылық,
заңдылықтың негізгі белгісі ретінде, мемлекетке қалай қатысы болса солай
мемлекеттің әр бір азаматыны қатысты. Егер мемлекеттің азаматтарына қатысты
заңдарында азаматтарының мүдделері көрсетілсе, құыққтық актілер міндетті
түрде іске асырылуы тиіс. Айта кетуіміз керек, мемлекеттің жеке мүдделердің
барлығын есепке алу және қанағаттандыру физикалық және моральдік тұрғыдан
өте қиын немесе мүмкін емес. Дегенмен, заң шығару қызметі арқылы
азаматтарына, меншікті игілігімен және қызметіндегі бостандығымен тәуелсіз
басқаруына мүмкіндік жасай алады және міндетті.
Құқықтық актілердің жалпылығын сақтауды мемлекетпен оның органдары
қамтамасыз етуге міндетті. Мемлекет өз жүйесінде ұйымдастырушылық,
материалдық және мәжбүрлеу құралдарын топтастырып, азаматтардың құқықытары
мен мүдделерін әлеуметтік қамсыздандырып бір тұтас саяси режим құрайды.
Азаматтардың өздері мемлекеттік-құқықтық құрылымдарсыз қоғамдық өмірде
жағдайды (режимді) құра алмайды. Заңдылықты шығарушы және қорғаушы болу
үшін, мемлекет өзінің биліктік функциясын ағымдағы заңдардың негізінде және
соған сай жүргізу қажет. Ол бір мезгілде, кез келген құқық бұзуды өзінің
органдары және лауазымды адамдары жағынан сол сияқты, азаматтар жағынан
тыйым салуға міндетті.
Жалпылық, заңдылықтың маңызды белгісі ретінде заңды актілерді қатаң
орындау, барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық шаруашылық ұйымдардың
және азаматтардың қызметтерінің негізгі жалпы қағидасы болып табылады.
Екіншіден, құқық пен заңды нормалар заңдылықпен бөлінбейтін тығыз
байланыста болады. Елдегі заңдылық деңгейін, оны бағалау мүмкіндігін
мемлекеттегі орын алып жатқан құқытық процестер, қоғамның дамуы және
азаматтардың құыққа қажеттілігіне байланысты анықтауға болады. Егер
мемлекетте тек жеке азаматтардың ғана құқықтары мен мүдделерін қорғаса,
немесе белгілі бір әлеуметтік топтарды қарастырған болса-заңдылық жоқ деген
ұғымға саналады.
Сондықтан заңдылық принципі құқықтық мемлекетте екі фактордың болғанын
қалайды:
• Қоғамдық прогрестің талабына сай жетілген, дәл шығарылған заңдар.
• Мемлекеттік органдармен, лауазымды азаматтармен және әртүрлі
құрылымдармен, заңдардың және заңға қосымша актілердің ұйғарымымен
толық және мүлтіксіз іске асыру [5, 88 б].
1.2. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің қалыптасуы
Заңдылықтың қоғамдық құбылыс ретінде қалыптасуына байланысты заң
әдебиеттерінде екі көзқарас қалыптасқан. Бір авторлар заңдылықтың барлық
кезде бірдей болмағандығын, яғни қоғам мен әр уақыттың ұстанымдары мен
құндылықтарына байланысты өзгеріп отырғанын тілге тиек етеді.Мысалы ежелгі
Египетте құлдық сананың үстем болғандықтан жеке адамдардың құқығы зорлық
пен қатал бұзылған, сондықтан заңдылық болмаған. Басқа авторлар заңдылықтың
әр қоғамда мемлекет пен құқық болғанда өмір сүргендігін мойындайды, себебі
қоғам және мемлекет екеуі де, заңдардың орындалуын жақтайды.
Заңдылық ол заңдарды іске асыру процесі, ал заңдылықтың режимі, қоғам
өмірінің әлеуметтік жағдайы, яғни азаматтық қоғам бейнесі, онда құқықтық
қатынастардың субъектілері өздеріне заңмен берілген құқықты пенміндетті
еркін іске асыра алады. Заңдылық қоғам өмірінде құқықтық тәртіптің
алғышарты, ол құқық нормаларына сай келеді. Басқа сөзбен айтқанда,
заңдылықтың үстемдігі арқасында қоғамда құқықтық тәртіп құрылады, оның
мақсаты қоғамдық қатынастарды реттеу, әділеттілік орнату болып табылады.
Құқықтық тәртіп – құқық нормаларындабелгіленген жүріс-тұрыс ережелеріне
сай әрекет ету, барлық құқық субъектілерінің дәл және толық орындауы
нәтижесінде белгіленетін қоғамдық қатынастардың жүйесі. Құқықтық тәртіп,
біздің эрамыздағы азаматтық қоғамның анық негізін құрайды. Қоғамдағы
құқықтық тәртіптің сапасы және деңгейі, көп жағдайда барлық
қоғаммүшелерінің құқыққа сай мінез-құлықпен белгіленеді. Құқықтық тәртіптің
бірқалыпты және нәтижелі болуы үшін экономика қызмет жасайды, ал заң
шығару, атқару, сот биліктері қоғам ішінде орын алған қателер мен
олқылықтардың алдын алу сонымен қатар оларды түзеу, қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Осылайша қоғам үйлесімділікке қол жетеді, қоғамдық
және жеке ұйымдардың қызметтерінде белсенділік пайда болып, адамның еркін
дамуына кепілдік болады, олардың материалдық және рухани қажеттілігі толық
қанағаттандырылады.
Құқықтық тәртіпті орнатуға қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық
институттар ат салысады. Олардың өз ара іс қимылы қоғамдық тәртіптің
негізін құрайды. Құқықтық тәртіпті жүзеге асырушы механизмдері келесідей:
• Құқық нормалары – құқықтық тәртіптің нормативтік алғышарты, құқықтық
реттеу механизмінің жүйесін, тәртібін, орындалу кезектілігін жасайтын
заңды иммунитеті бар анықтама.
• Құқықтық қатынас – құқықтық реттеу механизмінің жүйесін, тәртібін,
орындалу кезектілігінтүсіндіретін заңды иммунитеті бар анықтаманы қолдана
отырып субъектілер арасында орын алатын процесстердің жиынтығы, заң
шығарушымен белгіленген құқықтық тәртіп. Осы кезеңде, құықтық реттеу
механизміне қосылатын заңдылық, ол субъектілер арасындағы мүмкін болатын
және міндетті тәртіптеріне кепілдік ретінде де қызметін атқарады.
• Құқық нормаларында белгіленген құқықтар мен міндеттілікті іске асыру
процесстері құқықтық тәртіптің алғышарттары болып табылады. Заңдылық
режиміне байланысты құқықтық қатынастардың субъектілернің құқықтары және
міндеттері олардың санасына сіңеді және қоғамдық қатынастар жүйесінде
қолданылатын негізгі құрал қолданып , азаматтық қоғам құрады.
Құқықтық тәртіптің негізгі тетігі субъектілерінің құқықтық қатынасқа
түскендегі тәртібі құрайды, олар құқық нормаларымен бекітілген және
құқықтық реттеу механизмі орныққан. Құқықтық тәртіптің құрамы – қоғамдық
қатынастардың бірлік және бір мезгілде құқық пен реттелген, сонымен қатар
субъектілерінің құқық қолданудағы салалық мазмұндарының ерекшеліетеріне
байланысты бөлінуі. Құқықтық тәртіп – іске асырылған, тәжірибесі мол құқық
жүйесі. Ол өз кезегінде конституциялық, әкімшілік, қаржылық, жер,
отбасылық, және басқа да қоғамдық қатынастардың қолдынылу сферасына қарай
түрлерін және соған сай салалық құқық нормаларымен реттелуін қосып
алады.Құқықтық процесс жағынан іске асырылған құқық жүйесін құқықтық тәртіп
деп айтамыз. Соған байланысты салаға қосымша және құқық институттарымен
реттелген, одан көбірек топтар қатынасы жатады. Құқықтық тәртіптің тағы бір
ерекшелігі, қоғамдық қатынастардың арнайы жүйесі ретінде қолданылуы, ол
құқық нормалары негізінде құралады, жүйеленеді және соның қоғам
алдындағыиммунитетіне байланысты мемлекетпен қорғалады. Сондықтан,
қоғамдағы орын алып жатқан барлық қатынастар құқықтық тәртіппен
қамтылмайды. Демек қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі құқықтық
реттеуді қажет етпейді. Мысалы оларәртүрлі қоғамдық ұйымдар нормаларында
және моральдік нормалар аясында басқа құқықтық емес нормативті реттеулерде
кездесуі мүмкін. . Осы ойды түйіндейтін болсақ, құқықтық тәртіп, жалпы
қоғамдық қатынастар жүйесінің бір бөлігін ғана құрайды, ол нормативті
реттеудің әсерімен жүзеге асырылады.
Құқықтық тәртіп пен заңдылық мағынасын ашып алдық, енді оларды
қамтамасыз ету кепілдері мен әдістеріне көңіл бөлейік. Заңдылықты
қамтамасыз ету тікелей екі тетікке байланысты жүзеге асады:
• заңда бекітілген нормалардың азаматтың мүддесіне нақты сәйкес
келуі;
• азаматтардың құқықтық санасы, яғни тұлғалардың құық қолдану
кезінде нормаларға сай әрекет етуі сонымен қатар заң бойынша неге
құқық берілген немесе неге тыйым салғанын білуі.
• Заңдылықпен құқықтық тәртіптің кепілдігіне құқық нормаларында
бекітілген қоғамдық қатынастар және мемлекеттің осы құбылыстарды
үйлестіру барысындағы ұйымдастырған арнайы шаралары жатады.Олар
заңдылықтың ережеге сай режимін және қоғамдағы құқықтық тәртіптің
бірқалыптылығын қамтамасыз етеді.
Кепілдік ету мәселесі айтуға оңай болғанымен әрқашан іс жүзінде
қолданылуы қиын болған, себебі заңдылық идеясын ғылыми зерттеулер
шеңберінен алып азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің қызметінің практикалық
тұрғыдан жүзеге асыру деген сөз.Ал біздің тәжірибеде, іс пен қағаз
практикаға келгенде бір жерден шыға бермейді. Құқықтық тәртіп пен
заңдылықкепілдері бізге ең алдымен мемлекет ішінде құқық бұзушылықтармен
күресіп және оларды түб тамырымен жойып, барлық мәселені заң негізінде
шешіп, демократиялық, құқықтық мемлекет орнату үшін қажет. Бірақ осы
заңдылық пен құықтық тәртіп кепілдіктері негізінде заң ғалымдарының бірнеше
пікірі қалыптасқан. Мысалы Дмитриев заңдылықтың кепілдерін екіге бөліп
қарастырған: а) сананың қалыптасуы; ә) ұйымдастырушылық
жұмыс.Ұйымдастырушылық жұмысқа – экономикалық, саяси, құқықтық, мәдени
кепілдіктерді кіргізуге болады.Тағы бір ғалымдардың пікірі бойынша
заңдылықтың кепілдіктерін жалпы және арнайы құралдар деп екіге бөлген. Осы
пікірде құқықтық кепілдікті арнайы құралдар қатарына жатқызады және олар
өзара бірдей қалыптасады.
Алғашқыда қоғамның жаңадан құрылу кезеңінде басты мәселе санада деген
пікір болды және уақыт өте келе экономикалық кепіл қажет бола бастады.
Кейін саяси жүйедегі олқылықтар мен қайта құрулар проблемалар туғызды,
заңдар жүйесіне жетелеп көңіл бөліне бастады. Соннан соң және ең бастысы
заңдарды орындаудың ұйымдастырушылық шаралары, яғни атқару сферасына бір
қалыпты жүйелендіру қажет бола бастады. Мен заңдылықтың кепілдіктерін жалпы
және арнайы деп бөлуді дұрыс деп ойлаймын. Себебі құқытық тәртіп пен
заңдылықтың кепілдерін орнықтыру, бақылау және жүзеге асыру үшін әт арнаға
жете мән беріліп, зерттеп зерделену қажет. Ия, барлық кепілдер бір-бірінсіз
басты мақсатын орындай алмайды, сондықтан осы құбылыстардың
қоғам арасында кезектілігі мен тәртібін санаға кіргізу арқылы мәселе
шешіледі.
Қоғамдағы құқытық тәртіп пен заңдылықты жүзеге асыратын аавторларының
бірі және осыған кепілдік беретін басты институт, сонымен қатар барша
әлемдік практикада және мемлекет теориясына танымал, саяси ұйымдасқан
қоғамда жоғары деп саналатын және мемлекеттік ішкі және сыртқы саясаттағы
қызметін жүзеге асыруға жаралған мемлекеттіліктің негізгі феномені –
мемлекеттік билік. Мемлекттік биліктің мықтылығы оның әскерімен емес, жұмыс
істеу механизмімен анықталады. Мықты мемлекеттік билік – қабылданып жатқан
құқықтық нормалардың орындалуын қамтамасыз ете алатын, қоғамда мойындалған
және тұрақты билік. Мемлекеттің жұмысын заң негізінде іске асыртып ұйым
ретіндегі ойлар, адамзаттың өркениетті дамуындағы алғашқы кезеңдерде пайда
бола бастаған. Ертедегі ғалымдар (Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель,
Полебий, Цицерон) құқық пен мемлекеттік биліктің арасындағы қарым –
қатынасты көрсетуге талаптанғандығы сол кездің ғалымдарының кңбектерінен
байқауға болады. Олардың сондағы мақсаттары сол дәуірдегі қоғамды
қамтамасыз ететін қатынастарды болжау және жүйлендіріп бір ізділік пен
тәртіпке келтіру болатын. Мемлекеттік билік мезгілде құқықпен тежеледі
құқықты мойындайды және бір мезгілде құқықпен тежелуі, ертедегі ғалымдардың
ойынша, ең адал мемлекеттікке жатады. Аристотельдің айтуы бойынша Заңның
күші жоқ жерде мемлекеттік құрылым нысаны жоқ. Цицеронның айтуы бойынша
халықтың жұмысы, құқықтық араласу және жалпы құқықтық тәртіп. Ертедегі
Римнің және Грецияның мемлекеттік құқықтық институттары, идеялары, құқықтық
мемлекеттер туралы кейінгі прогрессивтік ілімдердің аяғынан тұруына,
дамуына белгілі бір әсерін тигізеді.
Заңдылық тұрғысынан алып қарағанда да мемлекеттік билік қоғам мен
мемлекеттің басты заңы болып табылатын Конституцияда бекітілген негізгі
конституциялық – құқықтық институт.
Жоғарыда айтылғандай заңдылық пен құқықтық тәртіптің жалпы заңдылығының
бірден бір мысалы 1995 жылғы қабылданған ең жоғарғы заңи күші бар
Конституцияның көптеген нормалары мемлекеттік биліктің мәні мен мазмұнына
сипаттама жасайды, оның ұйымдасуы мен жүзеге асу нысандары мен тәсілдерін
бекітеді. Мемлекеттік билік Конституциялық құқықтық институт ретінде заңда
бекітілген бірнеше құрылымдық бөлшектерден, оның ішінде мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы халық деп бекітетін нормалардан, содан соң
мемлекеттік биліктің негізгі мақсаты туралы ережелерден, яғни адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп танылатын азаматтық
қоғам құру жолындағы демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік
мемлекет туралы бекітілген. Құқықтық және демократиялық мемлекет құруды
көздейтін Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі қағидаларын бекітетін
нормалардан (ҚР Конституциясының 1-бабының 2-тармағы); мемлекеттік билік
органдарын ұйымдастыру және олардың қызметінің негізін бекітетін
конституциялық ережелерден (Президент, Парламент, Үкімет және т.с.с)
тұрады. Конституцилық құқықтық институттың негізгі феномені ретінде
мемлекеттік билік мақсаты демократиялық ұстаным екенін Қазақстан
Республикасы конституциялық құрылымның негізін құрайтын халық билігі арқылы
жүргізілетін механизмі арқылы айқындауға болады. Осыған байланысты
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 1және 2 – тармақтары:
Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық. Халық билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай ақ
өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді деп бекітілген
[2]. Мемлекетің билік кепілі – халық таңдауы, өйткені халық өз еркі мен
мүдделерін саяси және жеке құықтары мен міндеттерін толыққанды жүзеге асыра
алады. Сондықтан мемлекеттік билік Қазақстан халқының және оның
егемендігінің жалпылама көрінісі.
Қазақстан Республикасының ата заңының 3-бабының 3-тармағында Қазақстан
Республикасында билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп
кетушілік заң бойынша қудаланады деп жазылғаны барлығымызға мәлім [2].
Яғни, тек Конституция мен заң ғана бекіткен тәртіппен құрылып, белгілі бір
өкілеттіліктерге ие лауазымды тұлғалар мен органдардың ғана билігін халық
таниды. Мемлеттік билікегемендігі өз кезегінде халықтың еркіне тәуелді
екені конституцияда бекітілген.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының біртұтас
жүйесі оның горизонтальды түрде тармақтарға бөліну қағидасына, сонымен қоса
вертикальды түрде әртүрлі мемлекеттік билік органдары арасында өзара
өкілеттерді бөлісуге негізделеді. Конституция әрбір мемлекеттік органның
өзіне ғана тән өкілеттері мен мемлекеттік органдардың өз арасындағы қарым-
қатынас негіздерін бекітеді. Атқарушы билікке тән биліктің вертикальды
түрде бөліну қағидасын іске асыра отырып, Конституция билікті иеленетін
субъектілердің жүйесін құрайды. Әрбір билік органы өзіне қарасты мәселе
бойынша өкілеттерін жүзеге асыру арқылы тұтастай мемлекеттік биліктің
жүзеге асыруына ықпал етеді. Мемлекеттік билік жүйесін ұйымдастырудың
аталмыш тәсілі ресейлік құқық ғылымында үлкен қолдауға ие болып
отыр.Мемлекеттік биліктің біртұтастығы концепциясына қатысты біржақты
пікірдің жоқтығына орай, құқықтық әдебиетте бұл концепцияны үш түрлі
аспектісі алға қойылады: қоғамда үстемдік ететін әлеуметтік топтардың
тұтастық табиғатына туындайтын биліктің әлеуметтік тұтастығы; қоғамды
бірлесіп басқару қажеттілігінен туындайтын, барлық мемлекеттік органдардың
мақсаттары мен қызмет бағыттарының тұтастығы, биліктің тармақтарға бөліну
қағидасын жоққа шығарып, мемлекеттегі бүкіл билікті белгілі бір орган
немесе лауазымды тұлғаға жинақтап беретін ұйымдық – құқықтық тұтастық [6, 2
б].
Қазақстан Республикасында мемлекеттің биліктің әлеуметтік тұтастығы
халық егемендігі – қазақстандық халықтың өзін-өзі билеу жағдайына
негізделеді. Конституция халықты мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар
көзі деп бекіткендіктен, тек халық мемлекеттік егемендіктің жаратушысы
және тасушысы болып табылады. Сондай-ақ, халықтың еркі ғана мемлекеттік
билікті жаратады. Халық республикасындағы барлық билік тармақтарының
негізін бекітеді және қызметін бағыттайды.Мемлекеттегі барлық органдардың
мақсаты мен қызметінің бағыттары биліктің әлеуметтік тұтастығына
негізделеді. Қазақстан Республикасын демократиялық, құқықтық, зайырлы және
әлеуметтік мемлекет деп орынқтыратын, республика қызметінің түбегейлі
қағидаларын бекітуші Конституция ережелері мемлекеттегі барлық
органдардың мемлекеттік саясатының басты мәселелерін шешуде бір бағытты
ұсынуын міндеттейді.Осы орайда, атап өту қажет, құқықтық әдебиетте
мемлекеттік билік органдарының басты мақсаты мен қызметінің бағытттары
тұтас болу мәселесіне баса көңіл бөлінеді. Өйткені, онсыз қоғамды
басқарудағы бірізділікке қол жеткізу мүмкін емес. Мемлекеттік биліктің
біртұтастығына байланысты жоғарыда аталған жағдайлармен салыстырғанда,
биліктің ұйымдық-құқықтық тұтастығы идеясы авторитарлы сипат алады. Оның іс
жүзінде асуы мәжбүрлеу, күшейту шараларын мемлекеттік басқару ісінде
кеңінен қолдануға әкеледі. Кеңестік одақ тәжрибесі көрсеткендей, бір ғана
мемлекеттік органның тұрақты үстем болуына негізделген мемлекеттік
биліктің біртұтастығы концепциясы (халық депутаттарының кеңестері
келбетінде) демократиялық мемлекеттік құрылым қағидаларымен сыйыспайды.
Бұл орайда, қазіргі конституционалистердің пікірі өзінің әділдігімен көзге
түседі. Олардың пайымдауы бойынша, бүкіл мемлекеттік билікті бір ғана
органның қолына шоғырландыратын биліктің біртұтастығы идеясына ұтымды емес.
Қорытындылай келе, біртұтас мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы
және сот тармақтарына бөлу қағидасы негіздеп жүзеге асыру идеясы үлкен
демократиялық потенциальды дәлелдейді деп айта аламыз. Барлық билік
тармақтары мемлекеттің мақсаты мен алға қойған міндеттерін жүзеге асыру
бағытындағы өзара келісіп қимыл жасап, бір-бірін тежеп отыруға адам, оның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары қымбат қазына деп бекітетін Қазақстан
Республикасын демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік етіп
орнықтыру мақсатын көздейді. Сонымен қатар, заңдылықтың және құқықтық
тәртіптің саяси кепілдігіне, қоғамның басқа барлық саяси жүйесінің
бөліктері – саяси партиялар, әртүрлі қоғамдық бірлестіктер, еңбек ұжымдары,
қозғалыстар жатады.
Енді, оның Қазақстанда қалыптасуына көңіл бөлейік. 1995 жылы Қазақстан
саяси жүйені одан әрі либерализциялау қадамын жасады. 1995 жылғы 30
тамызда өткен Бүкілхалықтық референдумда еліміздің жаңа Конституциясы
қабылданып, президенттік Республика құру бағытының таңдап алынуы, қос
палаталы парламенттік құрылуы еліміздегі партиялық құрылыстың өркендеуіне
ықпалын тигізді. 1995 жылғы Конституция ережелерін дамыту жолында 1996
жылғы 31 мамырда Қазақстан Республикасының Қоғамдық бірлестіктер туралы
және 1996 жылы 2 шілдеде Саяси партиялар туралы заңдары қабылданды. Дәл
осы заңдарды саяси партиялардың конституциялық – құқықтық институты өзінің
толық бейнесін тауып, нақтыланды. Атап айтқанда, алғаш рет саяси партия
ұғымының заңдық анықтамасы тұжырымдады. Саяси партиялар туралы заңды
саяси партиялар құру, олардың қызметі, қайта ұйымдастырылуы мен
таратылуынан, мемлекеттік институттармен ықпалдасуының негіздері толық
көрсетілді. 14-бапта көрсетілген құқықтар мен міндеттер жиынтығы арқылы
саяси партиялардың құқықтық мәртебесі белгіленді.Жаңа ғасырда саяси
партияларды құқықтық институтқа айналдыру процесі одан әрі жалғасты.
Қазақстан -2030 даму стратегиясын жүзеге асыру мақсатында ҚР
Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсанындағы Жарлығымен бекітілген
Қазақстанның 2010 жылға дейін дамуының статегиялық жоспарында партиялық
заңнаманы жетілдірудің негізгі бағыттары нақты көрсетілді. Атап айтқанда,
онда коп партиялық жүйе құру үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілді.
Алайда бізде партия институты ұйымдасу жағынан, идеология жағынан
болсын әлі әлсіз билік органдарында түрлі әлеуметтік топтардың мүддесін
толық көздемелді. Соңғы сайлауда депутаттар өз кандидатурасын партия
қоғамдық бірлестіктердің атынан емес, тәуелсіз кандидаттар ретінде
тіркеледі. Саяси партиялар облыстарда халықпен жұмыс жүргізіп, өз
ұйымдарына мүше болып кіруге шақырғанымен, халықтың сенімі әлі де аз.
Барлық партиялардың бағдарламалары ұқсас, бүкіл халықтың мүддесін көздеді.
Біздегі партиялардың әлеуметтік базасы жоқ. Кейбір партиялардың мақсаты өз
өкілдерін мемлекеттік билік органдарына өткізіп, үкімет пен оның
шешімдеріне бақылау орнату. Көбінесе, өздерін тек сайлау кезінде көрсетіп,
оған дейінгі жүргізетін ұйымдастырушылық және идеологияжұмыстары өте
төменгі деңгейде.
Саясаттанушы Қымбат Искакова саяси партияларды былай бөледі: Бірінші,
билікті жақтаушылар, билік органдарының жүргізген қандай да болсын
шараларын үнемі жақтайды, ашық түрде оған қосылып, алдында тұрып саяси –
биліктік жүйеге не жағымды, не жағымсыз қарамайды.; тек нейтральді бағытты
ұстанады. Үшіншілері, тиісінше оппозициялы, яғни билік органдарының
қызметіне сын айтады, бірақ егер де Үкіметте немесе онымен қызмет атқарса,
демократиялық және нарықтық реформалар арқылы елдегі жағдайды шеше
алатынына кәміл сенеді. Алайда, бізде мықты оппозиция жоқ. Дж. Сарторидің
теориясы бойынша , Қазақстанда болашақтағы екі векторға көңіл бөлінеді.:
а) көппартиялы қоғам құру, онда екі партия даминатты болады; б) тек екі
блоктік партиялық жүйе. Бірақ оған жету үшін әлі көп уақыт керек. Азат
қозғалысы төрағасының орынбасары Дос Көшімовтың айтуы бойынша: Заңды
мемлекетте өмір сүру үшін жақсы заң шығару жеткіліксіз. Сол заңға бағынатын
адамдар мен заңның әр әрпін бақылап отыратын мемлекеттік жүйе керек [7, 5
б]. Демек, елімізде заңсыздық пен бассыздыққа жол бермес үшін, биліктің
толықтығын, азаматтардың қоғамдық қатынастарын, бостандығын қалтықсыз
қамтамасыз ету үшін саяси жүйемізді күшейтуге тырысайық. Экономикалық
кепілдіктер қоғамның экономикалық дамуының жағдайы; шаруашылық жүйенің
ұйымдастырылуы және т.б. жағдайлар заңдылықты қамтамасыз етудің мұндағы
факторлары мыналар болып табылады: бүкіл шаруашылық құрлымының бірлескен
қызметі; еңбек өнімінің тұрақты жоғарылауы; тұрақты ақша жүйесі т.б. Осы
факторлардың бұзылуы, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың
үзілуін бағалардың өсуі қоғамдағы әлеуметтік жағдайды шиеленстіріп,
анархияға әкеліп, қылмыстардың көбейуіне сентігін тигізеді. Қазақстан
Республикасы үшін де нарық экономикасына өту процесі көп ретте
ауыртпалықта болады.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру; КСРО-ның ыдрауы және Қазақстан
экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс
көлемдерінің елеулі түрде төмендеуіне әрі осының салдары ретінде -
әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей қайталады.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін
өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылық жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған менеджмент – бәсекеге қабілетсіздікке және
көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын
жоғалтуға , төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі
факторлар, міне осылар. Реформалар салмағы барша халықтың иығына түсті,
қиындықты бәрі де бастан өткізді, жұмыссыздық көп адамды қамтып, қылмыстар
саны көбейе түсті. Алдынғы төрт жыл ішінде (1998-2001 жж.) Республикада
ашылмаған қылмыстың саны 93488-ге дейін жеткен, яғни шамамен, жыл сайын
осы кезең ішінде сонша қылмыс босалып отырған. Оның ішінде 70 мыңы ауыр
және өте ауыр қылмыстарға жатады. атап айтқанда, 258 қасақана өлтіру
дерегі ашылмай қалған. Бұл көрсеткіштер көңілде қауіп оятады, өйткені
қылмыстық бой көрсетулер азаматтардың конституциялық құқықтарының және
Конституциямен бекітілген қоғамдағы тәртіптің бұзылуына тікелей әкеп
соқтырады. Сондықтан, қазіргі кезде мемлекет тарапынан бұған қарсы әртүрлі
шаралар қолданылып келеді.
Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық
экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел
инвестицияларын тартуға негізделеді. Нарықтық экономиканы ел үшін тиімді
құқықтық нысан шарт болып билеуші мен бағыныштының арасындағы әкімшіл-
әміршіл, бұйрықтық қатынастарға емес, тараптардың демократиялық теңдігіне
ерікті түрде еркін білдіруіне, келісімге келуіне байланысты қалыптасады [8,
45 б]. Демек, демократиялық қоғамдағы шаруашылықтың құқықтық нысанын
негізгі – бүйрық пен тыйым салу емес, шарт жасау мен кәсіпкерлік болуы
қажет. Нағыз азаматттық қоғамда экономиканы реттеу үшін әкімшілдік –
бұйрықтық әдіс емес, шарттық қатынастар керек. Әкімшілдік тұрғыдан
реттеуде ең алдымен экономика саласындағы қатынастарға қажет тараптардың
тең құқықтылығының жоқтығы, бұйрық пен тыйым салу туындайды.
Мемлекеттік рөлі үстем және құқықтық реттеу: рұқсат етілмегеннің
бәріне тыйым салынады нысаны бойынша жүргізіледі. Ал шарттық, керісінщше
Тыйым салынбағанның бәріне рұхсат етіледі принципі басшылыққа алынады.
Мұндай қоғам еркін, нарықтық деп аталынады. Нарықтық еркін қоғамда негізгі
меншік түрі жеке меншік болады. Шаруашылықтың осы нысанының тарихи анализі
еркін кәсіпкерлік ресурстарды тиімді бөлуге, капиталды жаңартуға, сөйтіп
құқықтық тәртіпті күшейтетінін дәлелдеп отыр. Л.Мизестің айтуы бойынша,
жеке меншік өркениетінің және материалдық дамудың қажетті реквизиті [9,
123 б]. Бүгінгі таңда бұл конституциялық құқықтар заңдардың нақты
нормаларында көрініс тауып, адамдардың күнделікді өмірінен берік орын
алады.
Кемел келешегіміздің кепілі – Конституцияның 26 – бабының 4-тармағы:
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды
кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар ; ал осы баптың 2
тармағы: Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі
делінген. Заңды жеке меншігі бар адам ғана шын мәніде ерікті. Еліміздің
заңдары мұндай жағдай туғызып отыр. Жалпы алғанда, азаматтық заңдар
меншікке қол сұқпайшылықты және тауар ақша қатынастарына қатысушылар
қызметінің еркіндігін қорғауы тиіс. Бұл үшін бірінші кезекте меншік
құқығын, мүліктік және міндеттілік құқық институттарын одан әрі да дамыту,
жеке адам мен қоғам мүдделерінің барынша үйлесуінің, құқықты оның
әлеуметтік мақсатына сай пайдаланудың негізінде жеке құқықтық қатынастардың
динамикалық базасын жетілдіру қажет. Меншіктің жеке нысанындағы
кәсіпорындарда 4,7 миллион адам жұмыс істейді, бұл экономикада жалпы
еңбекпен қамтылғандардың пайызын құрайды. Олар жүздеген миллион теңгенің
өнімін өндіріп, қызметін көрсетеді [10, 15 б].
Сонымен қатар, халықтық жұмыспен қамтылуы:
• нормативтік құқықтық базаны жұмыспен қамтудың белсенді нысандарын
дамыту бағытында жетілдіру;
• ішкі еңбек рыногын қорғау, еңбек көшіқонын реттеу;
• республикаға шетел жұмысшы күшін тарту кезінде Қазақстан азаматын
дайындау және қайта дайындау;
• еңбек қатынастарын ашық ету, жұмыс орындарын құру және еңбек
рыногында азаматтардың кәсіби дайындық деңгейін көтеру арқылы
қамтамасыз актіледі.
Осылай қоғамдағы әлеуметтік шиеленістерді жойып, тұрақтандырып халықтың
әл-ауқатын арттырып, экономикамызды біртіндеп нығайту заңдылықты күшейтуге
тырысуымыз қажет. Бірақ еркін нарықтың қалыптасуы бұл мемлекетті мүлдем
қажет етіп қоймайды емес. Себебі, оның реттеуінсіз ешқандай тәртіп
орнамайды. Мемлекет жекеше сектор басты рөл атқаратын нарықтың заңды
шеңберлерін құра отырып, экономикада маңызды, бірақ шектеулі рөл атқаруы
тиіс. Яғни, нарықтық экономиканың негізгі принциптерін еркін бәсекелестік
және еркін баға құру дамытуға, меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес
рынок пен монополияға қарсы күресті реттеудің сенімді құралдарын құруға ,
фиксальды және монетарлық саясатты қолдауға, әлеуметтік қорғау жүйесін
дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, билік беруді, денсаулық сақтауды дамытуды
қамтамасыз етуге және экономикалық саясат жүргізуге бағытталған құқықтық
және нормативтік базаны жасау. Мемлекет заңдардың орындалуы үшін өте
күшті, конъюнктураның өзгерістеріне даяр болу үшін құдіретті, әлемдік және
отандық рыноктарды билейтін босаң және шашыраңқы болмау үшін өз жұмысын
белсенді жоспарлайтын болуға тиіс. Ол халықтың әр түрлі топтарының
мүдделерін анықтауға даму басымдықтарын айқындауға жекеше секторментығыз
ынтымақтастыққа болуға және сол арқылы қоғамды біріктіруге, беріктете
түсуге тиіс - делінген ел Президенттің жолдауында. 2010 жылғы дейінгі
бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан
келешегі бар, еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл,
басымдық тәртібімен айтар болсақ ауыл шаруашылығы; орман, ағаш өндеу
өнеркәсібі; жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылысы және
инфрақұрылым жасау. Осы салаларды дамыту арқылы және кедейлік мәселелерін
де шешеміз, бұл қазіргі уақытта ерекше маңызды нәрсе [11, 2 б].
Бізде орта тапты анықтауда, көбінесе , халықтың табыс деңгейі басты
көрсеткіш ретінде алынады. Әрине табыс маңызды әлеуметтік құндылыққа
адамның білім деңгейі жататын. Ал бүгін біз негізгі әлеуметтік құндылық
ретінде халықтың табысын алатын болсақ, онда тапты ерекшелейтін басты
деңгей болып табылатын білім деңгейі есепке алынбай қалмақ. Сондықтан да
іс жүзінде өтпелі кезең осы екі құндылықты қатар есепке алумен ерекшеленуі
тиіс деген пікірдің жаны бар. Егер де көрсетілген нақты өлшемдермен
сөйлесек, Қазақстандағы орта таптың қалыптасуы көңіл көншітерлік күйде
емес. Әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар ассоциясының (АСИП) жүргізген
әлеуметтік суалнамасының нәтижелері бойынша республика халқының бірінші
кезектегі тұрмыстық мұқтаждықтарды өтеуге ғана жететіндіктен, табысты
капиталға айналдыра алмайды екен [12, 48 б].
Халықтың 5,2 пайызға жуығы ғана өз табыстарын тиімді пайдаланып, іске
қосса, сұралған респонденттердің 3,1 пайызының мұндай мүмкіндіктрі мүлдем
жоқ: олардың табыстары күн көріске зорға жетеді екен. Кәсіби қызметіне
көңілі толмаушылықпен қосымша білім алып, жаңа мамандық иесі болуға ынтасы
жоқтар 11,9 пайыздай. Бірақ Қазақстандағы халықтың әлеуметтік топтарының
жоғарғы қарқынды көлбеу (вертикальды) мобильділігіне орай әлеуметтік
қабаттардың ара-жігін нақты ашып беретін сандық көрсеткішті жасау қиын
мәселеге айналып отыр. Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерге
сүйене отырып республикада сапалық жағынан тұратын әлеуметтік қауым
ретінде есептелетін нағыз орта тап бар айту ертерк. Оның қалыптасуы мен
дамуына ықпал етуші күшті факторлардың бірі – мемлекеттің әлеуметтік
саясаты болып табылады. Әлеуметтік саясат қоғамның ағымындағы және келешек
мүдделері арасындағы қарама-қайшылықты, әлеуметтік топтар мен таптар
арасындағы түрлі мүдделерді шешуге бағытталады.
Қорыта айтқанда, әрбір мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүргізуде
шешілуі кезек күттірмейтін өзекті мәселелерді есепке алып, әлеуметтік
саладағы басым бағыттарды анықтау шарт. Ал республикамызда орта тапты
қалыптастырып дамыту үшін салықтарды төмендету, орта және шағын бизнеске
қолдау көрсету, жұмыссыздықпен күрес, нарықтық қатынастарға сәйкес
мамандарды қайта даярлау сияқты міндеттер кешенді іс-шараға айналуы тиіс.
Президент Н.Ә.Назарбаевтың өткен жылғы Ел халқына жолдауында табыс деңгейі
төмен адамдарға қолдау көрсету үшін Үкіметке салықтарды кеміту кезінде жеке
табыс салығын есептеуге қажетті салық салынбайтын ең төменгі мөлшерді кем
дегенде 30 пайызға көтеруді тапсырды. Бұл табысы төмен қазақстандықтардың
көпшілігінің әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді әрі жұмыссыздықты
әдеуір қысқартудың маңызды тұтқасына айналады.
Бұл аталған мәселелер елімізде орта тап қалыптасуының әлеуметтік-
экономикалық алғышарттарын құрайды. Сондықтан да, Қазақстан Республикасы
өзінің әлеуметтік саясатының басым бағыты ретінде орта таптың тұрақты
әлеуметтік қауым ретінде орнығуын анықтап, жан-жақты (құқықтық-саяси,
әлеуметтік-экономикалық) жағдайлар жасаудың жолдарын нақтыласа, елімізде
азаматтық қоғам қалыптасуына негіз болатын орта таптың қалыптасуы мен дамуы
анағұрлым нәтижелі болмақ. Экономикалық өрлеудің еліміздің дамуы үшін
қаншалықты маңызды екенін баршамыз түсінеміз. Қарқынды экономика
болмайынша, біз мектептер мен ауруханаларды қаржыландыра алмаймыз, қоғамды
тұрақтандырып, жемқорлық пен заңдылық пен тіртіпті орната алмаймыз. Ал, бұл
кепіл ете маңызды болғандықтан, ол бүгін де, ертең де, алдағы жылдары да ең
маңызды басымдық болып қала береді.
Заңдылық және құқықтық тәртіптің идеологиялық кепілдігіне қолайлы
моральдік – психологиялық орта жатады, онда заңды құқық және құқықтық
қатынастарға қатысушылардың міндеттері іске асырылады, олардың рухани және
мәдени деңгейі мемлекеттік органдардың дәлдігі және лауазымды адамдардың,
адамға оның мүддесіне және қажетіне керекті көңіл көрсетіледі. Құқықтық
реттеу аясында, адамгершілік жағдай жасауға қоғамның саяси жүйесінің барлық
тармақтары, оған қоса жәрдем беруге арналған ұйымдар, мәдени және өнер,
мектеп жоғары оқу орындары қосылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz