Мектеп оқушыларының дене қасиеттері мен дене даярлығын жетілдіру
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Абабакрі Аблай Бақтығалиұлы
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Алматы, 2016
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қорғауға жіберілген
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., ҚазСТА доцентІ
___________ Х.Қ. Унтаев
________________20 ж.
Жоғары сынып оқушыларының дене сапаларының дамуы тақырыбына жазылған
дипломдық жұмыс
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Жеңіл атлетика мамандануы
Орындады: 5 курс ОСФ-1 тобының студенті А.Б.
Абабакрі
Ғылыми жетекшісі:
п. ғ. к., ҚазСТА доценті
Х.Қ. Унтаев
Алматы
2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... .. 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН
ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 12
1.1 Жасөспірім балалардың дене сапаларын 12
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жасөспірім балалардың дене сапаларының даярлығы 21
1.3 ... ... ... ... ... ...
Спортпен шұғылдануда жоғары сынып оқушыларының дене сапаларының
дамуы мен жаттыққандық даярлығының деңгейіне 28
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... 29
2.1 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
3 ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКАМЕН ҚОСЫМША САБАҚТАРДЫҢ КЕШЕНДІ МОНИТОРИНГ
НЕГІЗІНДЕ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН
ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ ДАЯРЛЫҒЫНА ӘСЕР ЕТУІ ... ... ... ... ... ..
35
3.1 Мектеп оқушыларының дене қасиеттері мен дене даярлығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2 Оқушылардың функционалды сынама көрсеткіштерінің
өзгерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..50
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 66
ПРАКТИКАЛЫҚ 70
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1. ГОСТ 7.1 – 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2. ГОСТ 7.32 – 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу
құрылымы мен ережелері.
3. Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене
шынықтыру және спорт туралы заңы.
4. Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене
шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. – Астана,
2011.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан республикасы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЖОО – Жоғары оқу орындары
АФД – арнайы физикалық дайындық
ОМП – Оттегіні максимальды пайдалану
ОМБ – Оттегінің максимальды борыштылығы
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-
әрекетке дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және
дене қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру – шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс
тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді
өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Мектептегі дене шынықтыру - бұл ең алдымен, жалпы білім беретін
мектептер мен басқа да оқу-тәрбие орындарында оқу пәні болып табылатын
базалық дене шынықтырудың бастапқы түрі.
Дене дайындығы – таңдаған спорт түрінің әдістемелік
ерекшеліктерінің талаптарына сәйкес іске асырылатын мамандандырылған
үдеріс.
Дене шынықтыру жүйесі – адамның дене және моральдық-психологиялық
күйін оңтайландырудың идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыру
негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары – дене шынықтыру заңдылықтарына сәйкес қолданылатын
қозғалыс амалдары.
Дене жаттығуларының техникасы – қимыл міндеттерін шешудің тиімді
амалы.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге
бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс – оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға
бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы мен
мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне
таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген
жағдайы.
Күш – адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет
ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық – берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл
әрекеттерін орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек – қимыл аппаратының қызметі
барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам
қабілеттерінің жиынтығы.
Оқыту мазмұны – педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру
және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Өсіп келе жатқан буынның дене
сапаларын дамыту мәселесі бүгінгі күні әділетті түрде басым әлеуметтік
педагогикалық міндеттердің бірі ретінде қарастырылып отыр.
Ұлт денсаулығының нашарлап кетуі туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2009 жылғы 29 желтоқсандағы Халықтың дене денсаулығының,
балалардың, жасөспірімдердің, жастардың дене қасиеттерінің дамуының
күйіне мониторинг жүргізудің жүйесі туралы Қаулысы, Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің, Қазақстан Республикасының
Дене мәдениеті, спорт және туризм жөніндегі мемлекеттік агенттігінің,
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің әлеуметтік-
гигиеналық мониторинг саласындағы ақпараттық өзара әрекеттесуі сөз
етілген болатын.
Мектеп оқушыларының денсаулығын нығайту жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастырудың болашағы бар бағыттарының бірі болып олардың дене
қасиеттерінің дамуын және дене қасиеттерінің дамуының кешенді
мониторингі болып табылады. Қазақстанда қазіргі таңда белсенді түрде
жасалып жатқан мониторинг жүйесі мектеп оқушыларының дене қасиеттерін
талдауды, бағалауды және болжауды жүргізуге мүмкіндік беріп қана
қоймай, өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлығының
көрсеткіштерін жақсартуға және денсаулықтарын нығайтуға бағыталған
түзету бағдарламаларын жасап шығаруға да мүмкіндік беріп [1].
Оқушылардың, әсіресе қолайсыз климаттық-географиялық жағдайлар
оқушылардың ағзасына қолайсыз әсерін тигізіп отырған жағдайларда
денсаулығын нығайту үшін ерекше рольді оқу процесінің талаптарына сай
келетін және мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даму задылықтарына
сай келетін алуан түрлі ұтымды қозғалыс режимдерін қолдану ойнайды.
Мектеп оқушыларының дене сапаларын тәрбиелеу жөніндегі оқу процесін
ұйымдастыру және жүргізу ерекше маңызға ие бола бастады.
Қазақстанның шығыс бөлігінде, [2] мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының нашарлауына
деген айқын тенденция дені сау өсіп келе жатқан буынды тәрбиелеу
міндеті мен қолайсыз климаттық-географиялық жағдайларында тұрып жатқан
мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің тәрбиеленуін бағдарламалық және
әдістемелік қамтамасыз етудің жеткіліксіз жасап шығарылуы, сонымен
оқушылардың денсаулық жағдайын түзету жөніндегі адекватты педагогикалық
шаралармен оперативті шаралар қолдану үшін мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы бойынша
мониторингтік мәліметтердің жоқтығы арасындағы қарама-қайшылықты
констатациялауға мүмкіндік береді.
Осының барлығы да жиынтығында дипломдық жұмыстың 15-17 жасар
мектеп оқушыларының жеңіл атлетикамен шұғылдануы арқылы дене
қасиеттерін дамыту және жаттыққандықтың даму ерекшеліктері тақырыбын
таңдап алуға негіз болып шықты.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептегі 15-17жастағы
оқушыларының дене қасиеттерін тәрбиелеу процесі.
Зерттеу аясы, тақырыбы: 15-17 жасар мектеп оқушыларының жеңіл
атлетикамен шұғылдануы арқылы дене қасиеттерін дамытудың және
жаттыққандықтың даму ерекшеліктерінің ұйымдық-педагогикалық жағдайлары,
шарттары.
Жұмыстың мақсаты: 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуын зерттеу, жеңіл атлетика сабақтары арқылы мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығын қалыптастыру мен дене
сапаларының дамуын нығайтудың ұйымдық-педагогикалық шарттарының
тиімділігін теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік-
эксперименталды жолмен тексеріп шығу.
Зерттеу гипотезасы: жалпы білім беретін мектептегі 15-17 жасар
мектеп оқушыларының дене сапаларын дамыту және дене қасиеттерінің
даярлығын қалыптастыру дене қасиеттерін тәрбиелеу процесіне осылардың
жүзеге асырылуы мектепте оықту барысында мектеп оқушыларының денсаулық
жағдайын нығайтуға және ұстап тұруға мүмкіндік беретін келесідей
ұйымдық-педагогикалық шарттар мен жағдайларды енгізгенде тиімді болады:
- оқу жылының басында және аяғында оқушылардың дене қасиеттерін
дамыту мен дене қасиетерінің даярлық күйінің кешенді мониторингін жүргізу;
- мониторинг нәтижелерін ескере отырып, жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарды ұйымдастыру;
- жасын, жынысын және олардың дене қасиеттерінің даярлық
деңгейін есерудің негізінде жеңіл атлетикамен қосымша сабақтар
ұйымдастырған кезде оқушыларға дифференциацияланған қарауды жүзеге
асыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиетті талдап шығу;
2. 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене сапаларының дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының мониторингін жүргізу және мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығының жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін анықтау.
3. Кешенді мониторинг нәтижелерін ескеру нәтижесінде оқушылар
үшін жеңіл атлетикамен қосымша сабақтардың оқушылардың дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығына тиімділігін
тәжірибелік-эксперименттік жұмыста тексеріп шығу.
4. Жасын, жынысын және олардың дене қасиеттерінің даярлық
деңгейін есерудің негізінде жеңіл атлетикамен қосымша сабақтар
ұйымдастырған кезде оқушыларды жекешелендіріп қарауды жүзеге асыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізін дене сапаларын тәрбиелеу мен
спорт теориясы мен әдістемесі [3], балалардың, жасөспірімдер мен
жастардың дене саулығының мониторингі, антропология, спорттық медицина
саласындағы ғалымдардың еңбектері және әртүрлі маманданедырылған
спортшылардың дене қасиеттерінің даярлығы саласындағы ғылыми зерттеулер
құрады.
Алға қойылған мақсаттарды шешу үшін зерттеудің келесі әдістері
қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және жалпыландыру;
педагогикалық эксперимент; педагогикалық бақылаулар; дене қасиеттерін
дамытудың антропометриялық (бой, салмақ, кеуде клеткасының шеңбері)
және функционалдық (қол буынының күші, жүрек соғуының жиілігі, өкпенің
өмірлік сыйымдылығы, тыныс сынамалары) оқушылардың дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының мониторингі; дене
қасиеттерінің даярлығын (күш, күштік, жылдамдық статикалық, жылдамдық-
күш, жалпы төзімділік, жылдамдық, ептілік, белсенді икемділік)
педагогикалық тестілеу және математикалық статистика әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- алғаш рет жүргізілген кешенді мониторинг негізінде Есік
қаласының 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының ерекшеліктері анықталған;
- мектепте оқыту барысында Есік қаласының оқушыларының дене
қасиеттерінің даярлығын коррекциялау үшін жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарды бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету ғылыми негізделді;
- жеңіл атлетикамен қосымша сабақтардың тиімділігі дәлелденген,
бұл тиімділік мектеп оқушыларының оқу жылындағы дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы деңгейінің динамикалық артуынан
көрініс тапты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтар арқылы 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы жөніндегі жасап шығарылған ғылыми
ережелердің дене қасиеттерін тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесінің
толықтырылуы болып табылатындығынан тұрады; мектептегі оқушылардың дене
қасиеттерін тәрбиелеу шеңберінде бөліп көрсетілген, мектеп оқушыларының
дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының ұйымдық
педагогикалық жағдайлары, шарттары дене қасиеттерін тәрбиелеу теориясы
мен әдістемесін жаңа дәлелдермен және факторлармен толықтырып отыр және
мектепте дене қасиеттерін тәрбиелеудің әдістемелік аспекттерін одан әрі
жасап шығаруға ықпалын тигізетін болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынадан тұрады: Есік
қаласының 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының динамикасы мен күйі анықталған; жеңіл
атлетикамен қосымша сабақтарды бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету
жасап шығарылған; 15-17 жасар мектеп оқушылары үшін дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының аймақтық нормалары жасап
шығарылған.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі ережелер:
1. Өзіне дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығын бақылауды (бой, салмақ, кеуде клеткасының шеңбері, қол
буынының динамометриясы, жүрек соғуының жиілігі, өкпенің өмірлік
сыйымдылығы, Штанге, Генче тыныс сынамаларын жүргізу), дене қасиеттерін
бағалауды (күш, күштік, жылдамдық-күш, төзімділік, икемділік, ептілік
және т.б.) қосатын кешенді мониторинг оқушылардың дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының қажетті шарты болып табылады.
Кешенді мониторинг мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығыныцң жалпы заңдывлықтары мен ерекшеліктерін
жүйелі түрде анықтауға және осының негізінде мектеп оқушыларынцың дене
қасиеттерінің күйіндегі анықталған ауытқуларды түзету үшін дене
қасиеттерін даярлаудың аймақтық тиімді түрлерін, әдістерін және
тәсілдерін жасап шығаруға мүмкіндік береді.
2. Спорттық даярлықпен қосымша айналысу 15-17 жасар мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығының тиімді шарты болып табылады. Жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарда шұғылдану спорттың басқа түрлерімен (волейбол, баскетбол)
қосымша сабақтарға қарағанда, оқушылардың дене қасиеттерін тиімдірек
қалыптастырады.
3. Кешенді мониторинг пен оқушыларға дифференциалды қарау
нәтижелерінің негізінде жасап шығарылған, дене қасиеттерін тәрбиелеу
процесін бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету мектеп оқушыларының
дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығына бағытталған,
сауықтырушы, білім беруші және тәрбиелеуші міндеттерді шешетін жеңіл
атлетика бағытындағы жаттығулар кешенін қосады:
І тоқсан – аэробтық режимдегі жаттығулар (баяу жүгіру - 400м;
әкелетін үйретуші жүгіру жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет-
максималды жылдамдықтан 70%; қозғалмалы ойындар); 2 – тоқсан –
анаэробты режимде (баяу жүгіру - 1000м дейін; арнайы жүгіру
жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет – максималды жылдамдықтан 75%, жеңіл
атлетика элементтері бар қозғалмалы ойындар); 3 тоқсан - жылдамдық-күш
бағытындағы жаттығулар (даярлық, үйрететін секіру жаттығулары; лақтыру
үшін үйрету жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет - 80%; баяу жүгіру –
1500м дейін); 4 тоқсан – аралас режимдегі жаттығулар (жүгіру - 1500м;
даярлық жаттығулары, жеңіл атлетика элементтері бар спорттық және
қозғалмалы ойындар); жазғы кезең – ұстап тұрушы режим (кросс даярлығы;
арнайы жеңіл атлетика жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет – максималды
жылдамдықтан 85%; кедергілер жолағы; эстафеталар).
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ
ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Жасөспірім балалардың дене сапаларын дамыту
Қазіргі таңда біздің елімізде халықтың әртүрлі топтарының
денсаулығының нашарлауына деген тұрақты тенденция байқалып отыр, адам
ағзасыныңң функционалдық мүмкіндіктерінің төмендеуі байқалуда.
Соңғы онжылдықтардағы балалар мен оқып жүрген жастардың
денсаулық жағдайын, дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығы параметрлерін ретроспективалық талдау осы бір өсіп келе жатқан
организм үшін өмірлік маңызды құрамдас бөліктердің рас бұзылуын
көрсетіп отыр. Біздің елімізде жүргізілген сан көптеген зерттеулер:
- оқушылардың денсаулығы мен дене қасиеттерінің күйінің теріс
динамикасын;
- Қазақстан Республикасы бойынша 12% құрайтын, арнайы
медициналық топқа жатқызылған және дене шынықтыру сабақтарынан
толығымен босатылған мектеп оқушыларының үлкен саны. Бұл дегеніміз
Қазақстан Республикасының орташа алғанда әрбір 8-ші оқушысының
денсаулығы нашар, сонымен қатар салауатты өмір салтын дұрыс ұйымдастыру
жөніндегі кәсіптік көмек пен дағдыларын алмайды дегенді білдіреді;
- мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене
қасиеттерінің даярлығы жас буынның өсіп келе жатқан организмінің
қалыптасуы осыған байланысты болып келетін негізгі қимыл
қасиеттері мен функционалдық жүйелер дамуының дисгармониясымен
сипатталады;
- мектеп жасындағы балалардың денсаулығына және дене
қасиеттерінің дамуына тұрақты, динамикалық мониторинг жүйесі жоқ.
Осыған байланысты, дене қасиеттерін тәрбиелеу процесі басқаруға,
бақылау мен талдауға қиыншылықпен берілуде.
Атап кетілген проблемалар Есік қаласының өсіп келе жатқан
халқында ерекше айқын білінеді. Халықтың осы бір контингентінде дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы Ресейдің Еуропалық
бөлігінің тұрғындарына тән стандарттардан айтарлықтай артта қалуда.
Мысалы, Есік қаласында тұрып жатқан, дене қасиеттерінің дамуы төмен
деңгейде тұрған, негізгі медициналық топ оқушыларының саны 40%-ға дейін
және одан да көп құрайды. Бұл, сірә, тұрудың экономикалық, экологиялық,
әлеуметтік жағдайларымен, сонымен қатар дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының деңгейін бағалаудың аймақтық
стандарттарының және осы аймақтта тұрып жатқан мектеп оқушыларының
денсаулық жағдайын бағалау критерийлерінің жоқтығымен байланысты болса
керек. Біздің елімізде мектеп жасындағы балалардың денсаулығын
ұйымдастыру жөніндегі жүйесі жеткіліксіз зерттелген. Осы мәселемен
әртүрлі ұйымдар: ҚР Мемлекеттік спорт комитеті, ҚР Білім және ғылым
министрлігі, ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі;
бұлар балалардың дене денсаулығына бақылау жасаудың стандарттық
бағдарламалары болмай отырған кезде, біріне бірі оқшаулана әрекет
жасауда.
Онымен қоймай, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша – нормалар мен
стандарттарды орындау бойынша емес, оқу жылы ішіндегі мектеп
оқушыларының денсаулық жағдайын және дене қасиеттерін бағалаудың
қорытынды нәтижелері бойынша білімдер мен ептіліктердің анық
дербестелген критерийлері жоқ болып отыр.
Ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау өсіп келе жатқан буынның
дене қасиеттерін тәрбиелеу принциптерінің, онтогенездің барлық
кезеңдерінде осы мерзімдерден кешеуілдеп те қалмай, басып та озбай,
адам организмінің дамуының морфологиялық, биомеханикалық, физиологиялық
және басқа да заңдылықтарына негізделуге тиіс екендігін куәландырып
отыр. Дене қасиеттерін тәрбиелеу барысында негізгі қасиеттер мен
дағдыларды нормаландыру жаппай сауықтырушы-дене қасиеттерін тәрбиелеу
кезінде жүзеге асырыла алмайтын, дербес амал кезінде ғана табысты болуы
мүмкін.
Барлық өмірлік маңызы бар жүйелердің қарқынды, бірақ адекватты
қызметін талап ететін, дене қасиеттерін тәрбиелеудің прогрессивті
тәсілдері мен әдістерін ғылыми-негйдей қолдана отырып қолдану шартымен
типтік амал ең ұтымды және перспективалы болып табылады. Алайда, мұндай
критерийлер қазірде жоқ болып отыр, ал қолда бар педагогикалық тәсілдер
балалардың жакс-жыныс, соматикалық және психикалық ерекшеліктерін
ескермейді.
Мұның себептері тек бала организмінің онтогенездің әртүрлі
сатыларындағы резервтік мүмкіндіктерін білмеуде ғана емес,
қазіргі педагогика ғылымының жетістіктерін қолдануды ниет
етпеуде де жатыр.
Организмнің дербес дамуы баладағы тіптен қолайлы генетикалық
белгілердің өзінде де, егер дер кезінде оларды стимулдау қолданылмаса
жүзеге аспай қалуы мүмкін генетикалық бағдарламаның дамуына ықпал
ететін cыртқы орта мен әлеуметтік факторлардың ұйымдастырушы
бастамаларымен жүріп отырады. Жаңа қимыл дағдыларын игеру жылдамдығы
тек мұғалімнің шеберлігі мен баланың ыждаҺаттылығына ғана емес, оның
морфологиясының қаншалықты толған, жетілген екендігіне байланысты болып
келеді.
12-18 жасар кезең дене қасиеттерінің, координациялық
қабілеттердің қауырт дамуымен сипатталады және спорттың алуан
түрлерімен шұғылдану үшін өте қолайлы болып табылады. Осы уақытта
организмдегі нейроэндокринді қайта құрылулар спорттық әрекетті
биологиялық процестердің дамуын жақсарта да, нашарлата да алатын
қосымша қоздырғыш ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Мәселелердің осы кешені тек қана барлық мүдделі жақтардың –
федералдық және аймақтық биліктен бастап, жеке алынған педагог пен
жаттықтырушыны қоса отырып, білім беретін мекемелерге, қоғамдық
ұйымдарға дейін бірлескен күш-жігерімен ғана шешіле алады.
Бүгінгі кездегі қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі халық
денсаулығының нашарлап кетуі және, тиісінше, мектеп жасындағы
балалардың дене қасиеттерінің даму мәселесі болып табылады. ҚР мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даму деградациясы және денсаулығы
мәселелері мамандардың негізделген және айтарлықтай алаңдауын туғызуда.
Есік қаласы мектеп оқушыларының денсаулығы мен дене
қасиеттерінің даму деңгейі де төмен деңгейде тұр, бұл отбасының және
мемлекеттік билік органдарының оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге
олардың денсаулығын нығайту жөніндегі профилактикалық жұмыстың негізі
ретінде көп көңіл бөлуін қажет етеді.
Мектеп жасы 6-дан бастап 18 жасқа дейінгі балаларды,
жасөспірімдер мен бозбалаларды қосады (кіші, ортаңғы және ересек жас).
Осы кезеңде дене бітімі мен тұрғықын типі қалыптасады, денсаулық
нығаяды, жан-жақты физикалық дамудың іргетасы қаланады. Мектеп
оқушыларының денсаулығының маңызы бар критерийлерінің бірі болып
олаодың дене қасиеттерінің дамуы табылады. Дененің бойы мен салмағын
осылар бойынша белгілі бір шамада өмір сүру жағдайларының, аймақтардың
климаттық географиялық орналасуының, экологиялық және әлеуметтік-
экономикалық факторлардың оңды да, теріс те әсері туралы, сонымен қатар
тамақтану деңгейі мен сипаты туралы пікір айтуға болатын ең маңызды
медико-әлеуметтік көрсеткіштер деп есептейді.
Бірқатар авторлардың пікірінше, адамның дкдд деп олардың өзара
байланысындағы және сыртқы ортаның қоршаған жағдайларынан
тәуелділіктегі морфологиялық және функционалдық белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы түсініледі. Қоршаған сыртқы жағдайлар гендік
факторлармен қатар шешуші роль ойнап, дене қасиеттерінің дамуы процесін
оң немесе теріс жаққа қарай өзгертіп отырады. Дене қасиеттерінің дамуы
– организмнің пішіндері мен функцияларының өзгеру процесі, сонымен
қатар оны тіркеу (бой, салмақ және т.с.) нәтижесі. Ол стихиялы жолмен
(баланың дене қасиеттерінің табиғи дамуы) және дене қасиеттерін
тәрбиелеу немесе жаттықтыру барысында арнайы іріктеп алынған дене
жаттығуларының әсерімен мақсатты түрде өрбуі мүмкін.
Көптеген авторлардың жұмыстарында дене қасиеттерінің дамуының
табиғи процесінің қалыпты өрбуін ынталандыру қажеттігі атап
көрсетіледі, бұл ретте бірінші кезектегі маңыз дене қасиеттерін
тәрбиелеу құралдарына бөлініп отыр. Дене қасиеттерінің дамуының
көрсеткіштеріне арта түскен қимыл-қозғалыс режимі тиімдірек әсерін
тигізеді, ал сол кезде жаттықтыру әсерін қамтамасыз етпейтін
жеткіліксіз денеге күш салу балалардың дамуын тежеп отырады.
Сабақтардың мазмұны көзге көрінетін жаттықтырушы әсерін
тигізетін және организмнің функционалдық мүмкіндіктерін арттыруға
бағытталған жүйе болуға тиіс. Денеге күш салудың адекватты үлкен шамасы
кезіндегі қимыл белсенділігінің оптималды көлемі дене қасиеттерінің
дамуының айтарлықтай жақсаруына, өсіп келе жатқан организм ағзаларының
елеулі жетілдірілуіне алып келеді.
Балалар мен жасөспірімдердің дене қасиеттерінің дамуы
айтарлықтай дәрежеде қоршаған ортаның алуан түрлі жағдайларының
әсерімен өзгеріп отыратындығына қарамастан, ол, солай бола тұрса да,
адам дамуының қандай да бір жас кезеңіне тән болып келетін жастық морфо-
функционалдық заңдылықтарына бағынышты болып келеді.
Мысалы, кішкентай мектеп жасы 6-11 жастағы (1-4 сыныптар)
балаларды қамтиды, бұл кезең жекелеген өлшемдік белгілердің өсуінің
әртүрлі қарқындылығы кезінде тірек-қимыл аппаратының салыстырмалы түрді
бірқалыпты дамуымен сипатталады. Осы кезеңде дененің ұзындығы салмаққа
қарағанда көбірек шамада арта түседі. 7 жасар мектеп оқушыларында
дененің ұзындыққа қарай қауырт өсуі байқалады. Н.А.Ананьева мен қос
авторлардың, С.И.Изаак пен қос авторлардың, H.V. Meredith-дің
бақылаулары кіші мектеп жасында ұлдар мен қыздардың арасында нақтылы
айырмашылықтардың жоқ екендігін констатациялауға мүмкіндік берді. 10
жастан бастап қыз балаларда жыныстық жетілу, пубертативті созылу кезеңі
басталады, егер ұл балалар 10 жастан 11 жасқа дейін дененің ұзындығына
5,0см қосса, олардың бір сыныпта оқитын қыз балалары – 6,0см-ден көп
қосады екен .
Балалар шамадан тыс дөңгелектігін жоғалтады, олардың қаңқасы мен
бұлшық еттері табиғи дамып отырады, сүйектену процесі күшейе түседі,
кеуде клеткасы мен омыртқаның қалыптасуы мен сүйектенуі басталады. Кіші
мектеп жасы, осы жастағы балалардың буындары өте қозғалмалы, ал
байланыстыру аппараты созылмалы болып келетіндіктен, барлық негізгі
буындардағы қозғалғыштықты мақсатты бағыттай отырып өсіру үшін ең
қолайлы кезең болып табылады.
А.П. Матвеев пен қос авторлар кіші мектеп оқушыларының
функционалдық мүмкіндіктерінің көптеген көрсеткіштер бойынша
ересектердің мүмкіндіктерінен төменірек екендігін, алайда жекелеген
органдар мен құрылымдардың прогрессиялы дамуы олардың жылдам дамуына
мақсатты түрде әсер тигізуге және, осылайша, жалпы алғандағы
организмнің функционалдық мүмкіндіктерін арттыра түсуге мүмкіндік
беретіндігін атап көрсетеді. Мысалы, өкпенің өмірлік сыйымдылығы 7
жастағы 1200мм-ден 10 жаста 2000мл дейін арта түседі. Төмендеген
артериялық қысым аясындағы жоғары жқж жүрек-қан тамыры жүйесінің
қызметінде қосымша күш түсулерді тудырады. Систолалық артериялық қысым
орташа алғанда 95-110мм сынап бағанасын, ал дистолалық қысым – оның 23
бөлігін құрайды. Жас өсе келе соққы көлемінің шамасы арта түседі, ал
жүрек қысқаруларының жиілігі төмендейді, бұл жүректің резервтік
мүмкіндіктерінің артуын көрсетеді. Қол буынының динамомтериясы 7
жастағы 6,2кг-нан 10 жаста 12,8кг дейін арта түседі екен.
И.М.Воронцовтың мәліметтері бойынша, орта (жасөспірім) мектеп
жасы 12 жастан 15 жасқа дейінгі балаларды қамтиды (5-8 сыныптар). Бұл
жас аралығы дененің қарқынды өсуімен және өлшемдерінің артуымен
сипатталады. Дене ұзындығының жылдық өсімі 4-7см дейін жетеді,
негізінен алғанда аяқтардың ұзару есебінен осылай болады.
Мысалы дифференциацияланған талдау қыз балаларда барлық дерлік
өсім аяқтардың ұзаруы есебінен жүзеге асырылатындығын, ал ұл балаларда
оның ұзына бойғы өсудің барлық құрамдас бөліктері арасында
бөлінетіндігін көрсетіп отыр. Ұл балалардың бойының қарқынды темпі 13-
14 жаста жүреді, бұл кезде бой жылына 7-9см өседі. Ал қыздарда бойдың
қарқынды өсуі 11-12 жаста жүріп, жылына орташа алғанда 7см құрайды.
Орта мектеп жасындағы балалардың ең айқын ерекшелігі жыныстық жетілудің
басталуын сипаттайтын физиолгиялық процестердің кешені болып табылады.
Жыныстық жетілу кезеңінде бозбалаларда аяқ-қолдары ұзынырақ бола
бастайды, қыз балаларға қарағанда, дене тұрқы қысқарақ, жамбастары
тарырақ бола бастайды. Дененің салмағы жылына 3-6кг қосып отырады. Ұл
балалардың ең қарқынды өсу темпі 13-14 жаста жүреді. Бұл жастарда
бұлшық ет жүйесі де жылдам қарқынмен дамиды. 13 жастан бастап,
негізінен бұлшық ет талшықтарының жуандығының артуы есебінен, бұлшық
еттердің жалпы салмағының артуында күрт секіріс байқалады. Бұлшық ет
салмағы ұл балаларда 13-14 жаста, ал қыз балаларда 11-12 жаста әсіресе
қарқынды арта түседі. А.Н.Барановтың мәліметтері бойынша, қыз балалар
мен ұл балалардың жыныстық жетілу мерзімдерінде айтарлықтай
айырмашылықтар байқалады. Қыздардағы жыныстық жетілу процесі әдетте
ұлдарға қарағанда 1-2 жыл ертерек басталады.
Жасөспірім кезең организмнің функционалдық мүмкіндіктерінің арта
түсуімен сипатталады. Тыныс жүйесінің дамуының ең жоғары қарқыны
байқалады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы көрсеткіші арта түседі, ұлдарда
1970 мл-ден 2600мл дейін, қыздарда 1900-ден 2500мл дейін, жасөспірімдер
ересектерге қарағанда тынысты ұстап қалуға азырақ қабілетті келеді.
Ересек мектеп оқушыларында (9-11 сыныптар) өсу мен даму процесі
жалғасып жатады, бұл оның жекелеген органдар мен жүйелердегі
салыстырмалы түрде байыпты және брқалыпты өрбуімен көрініс табады. Бұл
жас жыныстық жетілудің аяқталуымен сипатталады. Бойдың өсуі және
дененің енге қарай артуы, сонымен қатар салмақ қосу баяулай түседі.
Мысалы, Р.И.Айзманның, R.L.Mirwald-тың мәліметтері бойынша, бозбалалар
қыз балалардан бой жағынан асып түседі. Жасөспірімдер қыздардан 10-12
см биік, ал олардың салмағының өсімі қыздарға қарағанда 5-8кг көбірек.
Жасөспрімдердің кеуде бөлігі қыздарға қарағанда қысқарақ, ал аяқтары
мен қолдары ұзынырақ келеді. 17-18 жаста ұл балалар өздерінің қыз
құрдастарынан кеуде клеткасының шеңбері және қол буынының қысу күші
бойынша артып түседі.
Ұлдардан ерекшелігі, қыздарда иық белдігі дамуында артта қалады,
бірақ жамбас белдігі қарқынды дамиды. Жүрек, өкпе, өкпенің өмірлік
сыйымдылығы, тыныс бұлшық еттерінің күші ұлдарға қарағанда азырақ
дамыған. Олардағы қан айналымы және тыныс алу аппараттарының
функционалдық мүмкіндіктері ұлдарға қарағанда анағұрлым төменірек: пульс
6-8 соққымин-на сирегірек, өкпенің өмірлік сыйымдылығы шамамен 100 см3
азырақ. Сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу әдістемелері мәселелерін
дұрыс шешу, тәсілдерді таңдап алу, денеге күш салуды нормалау мектеп
жасындағы балалардың дамуының белгілі бір кезеңдері үшін тән болып
келетін жас және жеке тұлға физиологиялық ерекшеліктерін қатаң есепке
алған, ескерген жағдайда мүмкін болады.
Дене белсенділігінің дәрежесіне тәуелсіз, барлық балалар дамудың
аталған сатыларынан өтеді. Бұл ретте жоғарыда аталып кеткен авторлар
дене жаттығуларымен қарқынды шұғылданулардың жас спортшылардың
қимылдарының биомеханикалық жүйелерінің және морфологиялық
сипттамаларының даму ырғағының уақыттық кескіндемесінің бұрмалануына
алып келетіндігін атап көрсетеді. Бұл ретте моторика мен дене
қалыптасуының зерттеліп отырған параметрлерінің дамуындағы жеделдеулер
мен баяулаулардың реттілігі өзгеріссіз қалады. Балалар мен
жасөспірімдердің дене қасиеттерінің дамуын зерттеуге арналған бірқатар
жұмыстарда мөлшерлік, сандық сипаттамалар келтіріліп, спортпен
шұғылданатын мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуының жоғарырақ
көрсеткіштеріне ие болып келетіндігі атап көрсетіледі.
Осылайша, жүргізілген әдебиетті талдау ісі, тек қана денсаулықты
бағалауға ғана емес, денеге күш салудың гигиеналық нормативтерін жасап
шығаруға, дене қасиеттерін тәрбиелеудің түрлері мен әдістерін
жетілдіруге де мүмкіндік беретіндіктен, мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуының деңгейіне динамикалық бақылау жасау мониторингі
проблемасының ерекше маңызға ие болып отырғандығын көрсетеді.
Осылайша, жүргізілген мектеп жасындағы балалардың дене
қасиеттерінің дамуы бойынша шығарылған әдебиетті талдау мыналарды
көрсетіп берді:
1. Тек қана денсаулықты бағалауға ғана емес, денеге күш салудың
гигиеналық нормативтерін жасап шығаруға, дене қасиеттерін тәрбиелеудің
түрлері мен әдістерін жетілдіруге де мүмкіндік беретіндіктен, мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуының деңгейіне динамикалық бақылау
жасау мониторингі проблемасының ерекше маңызға ие болып отыр.
2. Орта (жасөспірім) мектеп жасы 12 жастан 15 жасқа дейінгі
балаларды қамтиды (5-8 сыныптар). Бұл жас аралығы дененің қарқынды
өсуімен және өлшемдерінің артуымен сипатталады. Дене ұзындығының жылдық
өсімі 4-7см дейін жетеді, негізінен алғанда аяқтардың ұзару есебінен
осылай болады.
3. Жыныстық жетілу кезеңінде бозбалаларда аяқ-қолдары ұзынырақ
бола бастайды, қыз балаларға қарағанда, дене тұрқы қысқарақ, жамбастары
тарырақ бола бастайды. Дененің салмағы жылына 3-6кг қосып отырады. Ұл
балалардың ең қарқынды өсу темпі 13-14 жаста жүреді. Бұл жастарда бұлшық
ет жүйесі де жылдам қарқынмен дамиды. 13 жастан бастап, негізінен бұлшық
ет талшықтарының жуандығының артуы есебінен, бұлшық еттердің жалпы
салмағының артуында күрт секіріс байқалады. Бұлшық ет салмағы ұл
балаларда 13-14 жаста, ал қыз балаларда 11-12 жаста әсіресе қарқынды
арта түседі.
4. Жасөспірім кезең организмнің функционалдық мүмкіндіктерінің
арта түсуімен сипатталады. Тыныс жүйесінің дамуының ең жоғары қарқыны
байқалады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы көрсеткіші арта түседі, ұлдарда
1970мл-ден 2600мл дейін, қыздарда 1900-ден 2500мл дейін, жасөспірімдер
ересектерге қарағанда тынысты ұстап қалуға азырақ қабілетті келеді.
5. Ересек мектеп оқушыларында (9-11 сыныптар) өсу мен даму процесі
жалғасып жатады, бұл оның жекелеген органдар мен жүйелердегі
салыстырмалы түрде байыпты және брқалыпты өрбуімен көрініс табады. Бұл
жас жыныстық жетілудің аяқталуымен сипатталады. Бойдың өсуі және дененің
енге қарай артуы, сонымен қатар салмақ қосу баяулай түседі.
6. Сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу әдістемелері мәселелерін
дұрыс шешу, тәсілдерді таңдап алу, денеге күш салуды нормалау мектеп
жасындағы балалардың дамуының белгілі бір кезеңдері үшін тән болып
келетін жас және жеке тұлға физиологиялық ерекшеліктерін қатаң есепке
алған, ескерген жағдайда мүмкін болады.
2. Жасөспірім балалардың дене сапаларының даярлығы.
Өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлық деңгейі
елдегі бүкіл дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесінің қызмет етуінің
тиімділігінің, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
қолданылып отырған бағдарламаларының нәтижелілігінің көрінісі болып
табылады. Оқушылардың дене қасиеттерінің даму динамикасын үнемі
бақылауды, мониторингті ұйымдастыру, осы қызметтің мазмұнын
оптималдандыру маңызды мемлекеттік міндет болып табылатындығы айдан анық
болып отыр.
Соңғы жылдардағы бірқатар жарияланымдарда көптеген мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даярлық деңгейінің өте төмен деңгейде
тұрғандығы көрсетілген. А.А.Сахиуллиннің, Ф.Г.Беймуратовтың және қос
авторлардың мәліметтері бойынша, соңғы кездері өсіп келе жатқан буынның
дене қасиеттерінің дамуы мен денсаулық жағдайының деңгейі айтарлықтай
төмендеп келе жатыр. Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейін зерттеулер орташа алғанда мектеп оқушыларының 40%-ға дейінінің
дене қасиеттерінің даярлығының төмен деңгейіне ие екендігін көрсетіп
берді.
Бірқатар авторлардың пікірінше, дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейінің төмендеп кету себептерінің бірі балалардың мектепте оқи
бастаған кезеңінде әсіресе көрініс табатын, қимыл белсенділігінің
(гипокинезия) күрт төмендеуі, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша
сабақтардың аз болуы ғана емес, материалдық-техникалық базаның
қанағаттанғысыз жағдайы және, ерекше маңызды болып отырғаны,
мектептердегі дене қасиеттерін тәрбиелеудің басқарылмай отырғандығы
болып табылады.
Бірқатар шетелдік зерттеушілер де өз елдеріндегі балалар мен
жасөспірімдердің дене қасиеттерінің даярлығының нашарлап кеткендігін
атап көрсетеді. Мысалы, R.E.Madam американдық балалардың дене
қасиеттерінің даярлығы қауіпті төмен деңгейде тұрғандығын жазады.
Адамның дене қасиеттерінің даярлығының денсаулық жағдайына елеулі әсерін
тигізетіндігі белгілі. Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің
даярлығының төмен деңгейі олардың еңбек қызметінің режиміне және,
әсіресе, әскери қызмет жағдайларына бейімделуін нашарлатып жібереді.
В.П.Новиковтың, Т.В.Цветкованың, Т.Ю.Логвинаның мәліметтері бойынша,
соңғы 20 жылда, балалардың дене қасиеттерінің даярлығында байқалатын
оңды тенденциялардың аясында (дененің жалпы өлшемдерінің артуы), олардың
қимыл даярлығы шамалы ғана жақсаруға ие, ал бірқатар көрсеткіштер
бойынша (жылдамдық, жылдамдық-күш мүмкіндіктері) айтарлықтай төмендеп
отыр.
Н.В.Решетников пен қос авторлардың анықтамасы бойынша, қызметтің
белгілі бір түріне дене қасиеттерінің даярлығының нәтижесі ретінде, дене
қасиеттерінің даярлығы аталған қызмет үшін жетекші қасиеттің
(төзімділіктің, күштің, ептіліктің, икемділіктің, жылдамдықтың) даму
деңгейі және оларды меңгеру дәрежесі (жоғары, орташа, төмен) бойынша
сипатталады.
С.В.Хрущев және С.П.Винокурованың пікірінше, біздің елдің әртүрлі
аймақтарында тұрып жатқан мектеп оқушыларында дене қасиеттерінің
даярлығының деңгейі бірдей емес. Осы айырмашлықтарды анықтайтын
факторлар кешенінде аймақтың климаттық-географиялық, әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктері, сонымен қатар тамақтану сипаты, дене
жаттығуларымен күнделікті айналысып отыру ең көп роль ойнайды. Мысалы,
олар қыс мезгілінде көшеде тәулік уақытының 15%-дан аспайтын бөлігін
өткізетіндіктен, суық климат жағдайларында тұрып жатқан балалардың дене
қасиеттерінің даярлығының көрсеткіштері нашарлай түседі.
Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығының көрсеткіштері
олардың дене қасиеттерінің дамуы көрсеткіштерімен тығыз байланысты болып
келеді. Бұл ретте мамандар, әдетте қалыпты дамыған балалар дене
қасиеттерінің даярлығының жақсы көрсеткіштеріне ие болып келеді деп
санайды (В.В.Бойко, Б.Н.Минаев және қоо, Л.П.Матвеев, В.П.Губа) және
оның негізінде кешенді түрде дамитын дене қасиеттерін дамыту жатқандығын
атап көрсетеді – бір қасиет дамыған кезде екіншісі де дамиды. Осы
әсердің дәрежесі даярлық дәрежесіне байланысты болып келеді.
Алайда дене қасиеттерінің даярлығының іргетасы бастауыш мектепте
қаланады. Ең кішкентай мектеп оқушыларының қимыл әрекетінің сапалық
ерекшеліктеріне: ептілікке, жылдамдыққа, күшке, төзімділікке,
икемділікке, сонымен қатар жылдамдық-күш қасиеттеріне ие еекндігі мәлім.
Мектеп қабырғасында өткізген жылдарда жекелеген дене қасиеттерінің кейде
баяулауы, кейде қарқынды дамуы байқалады. Бұл, ең алдымен, баланың,
жасөспірімнің, бозбаланың және қыз баланың организмінің жүйелері мен
функцияларында болып жататын заңды өзгерістерге негізделген. Өзімізге
белгілі болып отырғанындай, организмнің әртүрлі функцияларының дамуы
барысында дене қасиеттерінің өсімі қарқынды түрде жүріп отыратын
сындарлы (сенситивті) кезеңдер бар болып келеді. Осы сөзбен дене
қасиеттерінің, қимыл дағдылары мен ептіліктерінің жиынтығы түсінілетін
жалпы алғандағы қимыл функциясы үшін бұл кезең 7-12 жас аралығында тұр.
Жекелеген мектеп оқушыларының оқу нормативтерін тапсыруға
жеткіліксіз дене қасиеттерінің даярлығы, сондай-ақ сыныптастар көрсетіп
отырған нәтижелердегі айтарлықтай айырмашылық олардың дербес
ерекшеліктеріне байланысты болып келетіндігі анықталған. Мысалы,
сабақтар кезінде әдетте бойы аласа балалардың координациясы күрделірек
қимылдарды жақсырақ орындайтындығын, ал бойы биіктер – жылдамдық
қимылдарын жақсырақ орындайтындығын ескеріп отыру керек. Бұлшық еттері
жақсы дамыған мектеп оқушылары бірдей дене қасиеттерінің даярлығы
кезінде күш компоненті басым келетін жаттығуларды жақсырақ орындауға
қабілетті, бұлшық еттерінің салмағы орташа дамыған мектеп оқушылары,
әдетте, күш сипатындағы жаттығуларды және төзімділікке бағытталған
жаттығуларды, әсіресе жүру мен жүгіруде жоғары нәтижелер көрсетпейді.
Олардың жас бойынша дамуын ескере отырып, дене қасиеттерін:
ептілікті, жылдамдықты, күшті, төзімділікті және икемділікті
тәрбиелеудің ерекшеліктері туралы В.Н.Попов пен қос авторлардың,
В.А.Нестеровтың, Р.А.Абзаловтың жұмыстарында хабарланады. Ептілікті
дамыту үшін ең қолайлы жағдайлар кіші мектеп жасында (7-10 жас)
жасалады, 10-12 жаста осы қабілеттің өсімі тұрақтанады, 14-15 жаста
біршама нашарлайды, ал 16-18 жаста осы көрсеткіштер ересек адамдардың
көрсеткіштеріне дейін жетеді.
Жылдамдық қасиетін көрсетуге кішкентай мектеп оқушылары шамалы
ғана қабілетті. Жүгірудің орташа жылдамдығы тек 10-11 жасқа қарай арта
түседі. А.Г.Хрипкованың, А.Г.Покацкийдің, S.Juliano-Burnsetal-дың
мәліметтері бойынша, ортаңғы мектеп жасында жылдамдық қасиетінің табиғи
даму қарқыны айтарлықтай үдей түсетіндіктен, жүгіру жылдамдығы 13 жасқа
дейін арта береді. Бұл құбылыс 12 жасқа қарай әсіресе қыз балаларда
ерекше көрінеді, ал 13-14 жасқа қарай бұл көрсеткіш құрбылас ұлдарға
қарағанда төменірек болады. 14-15 жасқа қарай жылдамдықтың өсім қарқыны
төмендейді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың, әсіресе оқытудың алғашқы екі
жылындағы балалардың күш мүмкіндіктері шамалы келеді. Балаларды дененің
статикалық қалыптары, ұзаққа созылатын бұлшық етке күш салу қиын
жағдайға қалдырады. В.П.Новиков және қос авторлар, А.П.Матвеев пен қос
авторлар, Н.Р.Дорохов, В.С.Балмашев атап көрсеткеніндей, күштің белсенді
дамуы үшін ең морфологиялық қолайлы алғышарттар 9-10 жасқа және 14-17
жасқа қарай жасалады. Алайда 9-10 жасар қыз балаларда осы қасиеттердің
көрініс табуына қабілеттері ұл балаларға қарағанда азырақ.
Орта мектеп жасында күштің арта түсуінде елеулі ілгерілеулер
байқалады, бұлшық еттердің өсуімен бір мезгілде бұлшық еттердің орташа
статикалық күш салуға біртіндеп бейімделуі байқалады. Жыныстық жетілу
кезеңінен бастап, бұлшық ет күшінің өсе түсу динамикасы қыздарда ұл
балалардағыға қарағанда артта қала бастайды. 13-14 жасар жасөспірімдерде
денені жазатын бұлшық еттердің, жамбас пен табан жазатын бұлшық еттердің
күші ең айтарлықтай өзгеріс табады.
В.С.Фарфельдің мәліметтері бойынша, 13-15 жаста балаларда қимыл
талдағыштың қалыптасуы аяқталады. Осыған орай, шамамен алғанда 15 жаста,
бұған дененің көлденең өлшемдерінің өсуі де ықпалын тигізетіндіктен,
күшті мақсатты бағыттай отырып дамыту мүмкіндігі пайда болады.
Ж.К.Холодов пен қос авторлардың пікірінше, кіші мектеп жасындағы
балалардағы төзімділік біртіндеп арта түседі, бірақ ол әлі де болса
салыстырмалы түрде жоғары емес, қыз балаларда – ұлдарға қарағанда
төменірек деңгейде. Жасөспірімдердегі жеткіліксіз төзімділік олардың
организмінің функционалдық мүмкіндіктерінің салыстырмалы түрдегі төмен
деңгейімен түсіндіріледі. Мысалы, 13-14 жасар ұлдарда жасқа қарай
төзімділіктің салыстырмалы төмендеуі байқалады. Ересек мектеп жасында
қыздар дәл осылай төзімділіктің көрініс табуынан артта қалып отырады.
Зерттеу нәтижелері мектеп жасындағы балаларда бұлшық еттердің,
байланыстардың және буын қалталарының созылғыштығы айтарлықтай
өзгеретіндігін растап отыр. Демек, икемділік организмнің өсуіне қарай
бірқалыпсыз өзгереді деген сөз. Жазылған кездегі омыртқа бағанының
қозғалғыштығы ұлдарда 7 жастан 14 жасқа дейін, қыздарда 7 жастан 12
жасқа дейін арта түседі. 9-13 жас аралығында буындардағы қозғалғыштық
ересек жастағы мектеп оқушыларындағыға қарағанда 2 есеге жуық тиімдірек
дамиды. Алайда қыздарда буындардағы қозғалғыштық ұлдарға қарағанда
көбірек келеді және олардан шамамен 20-30%-ға артта қалады. 11-13 жасар
қыздарда және 13-15 жасар ұлдарда иілгіштік максималды шамаларға дейін
жетеді. Оның дамуының шыңырау шегі 15 жасқа келеді, одан кейін
тұрақтанады және әрі қарай төмендейді, өйткені сіңір ұлпаларының
сүйектенуіне қарай мүшеленудегі қозғалғыштық азаяды. 13-16 жасқа қарай
буындардың қалыптасуы аяқталады және олар жыл өткен сайын созылуға әсер
етуге азырақ беріле бастайды, байланыс бұлшық еттерінің созылғыштығы
азаяды. 16-18 жас кезеңінде иілгіштіктің көзге көрінерліктей төмендеуі
байқалады.
Жылдамдық-күш қасиеттерінің қсу қарқынында да жаспен және жыныспен
байланысты болып келетін айтарлықтай айырмашылықтар болады. Организмнің
биологиялық пісіп-жетілуі аталған қабілеттердің 10-11 жасал ұлдарда, ал
қыздарда 9-10 жаста қарқынды дамуына себепші болады. Сонымен бірге
жекелеген бұлшық еттер топтары топтарының даму қарқындары бірқалыпсыз
және әрқашан да бірыңғай бола бермейді. Алдымен денені жазатын бұлшық
еттер топтары ең қарқынды дамиды, одан кейін – жамбас пен табанды
жазғыш, одан әрі иықты, денені бүккіш және ақыр соңында – иық маңы мен
балтырды бүккіш және жазғыш бұлшық еттер топтары дамиды. Практика
көрсетіп отырғанындай, негізгі дене қасиеттерінің жеткіліксіз дамуына
орай, көптеген мектеп оқушылары негізгі қимылдарда: жүгіруде, секіруде,
лақтыруда жоғары нәтижелерге қол жеткізе алмайды.
12-18 жас аралығы адамның қимыл белсенділігіне барлық дерлік дене
және үйлестіру қабілеттерін қалау үшін ең қолайлы кезең болып табылады.
Егер бұл орын алмаса, болашақтағы дене потенциалының физикалық және
физиологиялық негізін қалыптастыруға арналған уақытты жіберіп алдық деп
есептеуімізге болады. Осы бағыттағы барлық одан арғы қадамдар қисынға
үйлеспейтін, адам моторикасының негізгі даму заңдарына қарама-қайшы
келетін, даму үйлесімін бұзатын болып шығады. Барлық ұсыныстардың
орташа балаға есептелгендігін, ал оларды жеке бастың ерекшеліктеріне
түзету жасай отырып қолдану керектігіне көңіл аудару қажет. Алайда
әдебиетте мектеп оқушыларының Шығыс Сібір жағдайларындағы дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығын кешенді зерттеу
бойынша іс жүзінде жұмыстар жоқ десе де болғандай, ал келтірілген
мәліметтер мынаны айтуымызға мүмкіндік береді – қимыл белсенділігінің
табысы тек олардың дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығына толыққанды бақылау болған кезде ғана қамтамасыз етіле алады.
Осылайша, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерінің даярлығы
бойынша келтірілген әдебиетті талдау:
1. Өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлық деңгейі
елдегі бүкіл дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесінің қызмет етуінің
тиімділігінің, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
қолданылып отырған бағдарламаларының нәтижелілігінің көрінісі болып
табылады. Оқушылардың дене қасиеттерінің даму динамикасын үнемі
бақылауды, мониторингті ұйымдастыру, осы қызметтің мазмұнын
оптималдандыру маңызды мемлекеттік міндет болып табылатындығын.
2. Бірқатар авторлардың пікірінше, дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейінің төмендеп кету себептерінің бірі балалардың мектепте оқи
бастаған кезеңінде әсіресе көрініс табатын, қимыл белсенділігінің
(гипокинезия) күрт төмендеуі, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша
сабақтардың аз болуы ғана емес, материалдық-техникалық базаның
қанағаттанғысыз жағдайы және, ерекше маңызды болып отырғаны,
мектептердегі дене қасиеттерін тәрбиелеудің басқарылмай отырғандығы
болып табылатындығын көрсетіп берді.
3. Спортпен шұғылдануда жоғары сынып оқушыларының дене
сапаларының дамуы мен жаттыққандық даярлығының деңгейіне
әсері.
Көпжылдық бақылаулар барлық кезеңдерде – балалық, жасөспірімдік
және бозбалалық шақта дене шынықтыру мен спорттың өсіп келе жатқан
организмнің қалыптасуы мен дамуына орасан зор әсер ететіндігін, сонымен
қатар денсаулықты сауықтыру мен дене қасиеттерін жетілдіру міндеттерін
бірыңғай кешенде шешетіндігін көрнекі түрде растап, куәландырып отыр.
Алайда мектеп оқушыларының дене қасиеттерін тәрбиелеудің міндетті
түрі – типтік оқу бағдараламалары бойынша жүргізілетін дене шынықтыру
сабақтары, Б.Ф.Курдюковтың, А.И.Бурхановтың, В.А.Протасовтың,
Л.С.Дворкиннің, В.К.Бальсевич, О.Ф.Жуковтың, О.В.Лимаренконың
мәліметтеріне сәйкес, оқушылардың қимыл белсенділігінің тапшылығын өтеп
отырған жоқ. Осының нәтижесі – балалар мен жасөспірімдердің үйлесімді
дамуының төмен деңгейі және ауруға шалдығуының жоғары пайызы. Орта
мектеп жағдайындағы ең қолайлы, жарамды қимыл режимі еркін қимылдар
режимі болып табылады.
2 ЗЕРТТЕУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу әдістері
Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды: ғылыми-
әдістемелік әдебиетті талдау; педагогикалық бақылаулар; педагогикалық
эксперимент; дене қасиеттерінің дамуын бағалау әдістері
(антропометриялық және функционалдық); дене қасиеттерінің даярлығын
тестілеу әдістері кірді.
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
Мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
теориясы мен әдістемесі, жас физиологиясы, педагогика салалары мен
білімнің басқа салаларындағы ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және
жалпыландыру алға қойылған мәселенің нақтылы жағдайы туралы айтарлықтай
толық түсінік беруге, ҚР-да өмір сүріп жатқан мектеп жасындағы
балалармдың дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейі туралы мәселенің қазіргі жағдайын анықтауға мүмкіндік берді.
Оқу сабақтары кезінде спорттың алуан түрлерімен, оның ішінде жеңіл
атлетикамен айналысудың мектеп оқушыларының дене саулығының деңгейіне
әсері жөніндегі әдебиет зерттелді, бұл жұмыс гипотезасын тұжырымдауға
және негіздеуге, мақсат қоюға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Абабакрі Аблай Бақтығалиұлы
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы
Алматы, 2016
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақтың спорт және туризм академиясы
Олимпиадалық спорт факультеті
Жеңіл атлетика кафедрасы
Қорғауға жіберілген
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., ҚазСТА доцентІ
___________ Х.Қ. Унтаев
________________20 ж.
Жоғары сынып оқушыларының дене сапаларының дамуы тақырыбына жазылған
дипломдық жұмыс
5В010800 - Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Жеңіл атлетика мамандануы
Орындады: 5 курс ОСФ-1 тобының студенті А.Б.
Абабакрі
Ғылыми жетекшісі:
п. ғ. к., ҚазСТА доценті
Х.Қ. Унтаев
Алматы
2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... .. 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН
ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 12
1.1 Жасөспірім балалардың дене сапаларын 12
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Жасөспірім балалардың дене сапаларының даярлығы 21
1.3 ... ... ... ... ... ...
Спортпен шұғылдануда жоғары сынып оқушыларының дене сапаларының
дамуы мен жаттыққандық даярлығының деңгейіне 28
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... 29
2.1 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
3 ЖЕҢІЛ АТЛЕТИКАМЕН ҚОСЫМША САБАҚТАРДЫҢ КЕШЕНДІ МОНИТОРИНГ
НЕГІЗІНДЕ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН
ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ ДАЯРЛЫҒЫНА ӘСЕР ЕТУІ ... ... ... ... ... ..
35
3.1 Мектеп оқушыларының дене қасиеттері мен дене даярлығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2 Оқушылардың функционалды сынама көрсеткіштерінің
өзгерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..50
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... .. 66
ПРАКТИКАЛЫҚ 70
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Берілген дипломдық жұмыста келесі стандартқа сілтемелер қолданылады:
1. ГОСТ 7.1 – 2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
Жалпы талаптар мен диплом жұмысының ережелеріне қойылатын талаптар.
2. ГОСТ 7.32 – 2001. Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Безендірілу
құрылымы мен ережелері.
3. Қазақстан Республикасының 2 желтоқсан 1999 жылғы № 490-I. Дене
шынықтыру және спорт туралы заңы.
4. Қазақстан Республикасының 2011-2015 жылдарға арналған дене
шынықтыру мен спортты дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарлама. – Астана,
2011.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан республикасы
ЖДД - жалпы дене дайындығы
АДД - арнайы дене дайындығы
ЖОО – Жоғары оқу орындары
АФД – арнайы физикалық дайындық
ОМП – Оттегіні максимальды пайдалану
ОМБ – Оттегінің максимальды борыштылығы
Дене мәдениеті - белгiлi бiр адамды тіршілікке, нақты бір іс-
әрекетке дайындау қажеттілігімен байланысты оның денсаулығын нығайту және
дене қабілеттерін жан-жақты дамыту үшін арнайы жасалған материалдық және
рухани құндылықтар жиынтығы.
Базалық дене шынықтыру – шұғылданушыларды жеткілікті қозғалыс
тәжірибесімен және қай саланың болмасын қызметтік, табиғи немесе тиімді
өміршең іс-әрекетімен жабдықтаушы.
Мектептегі дене шынықтыру - бұл ең алдымен, жалпы білім беретін
мектептер мен басқа да оқу-тәрбие орындарында оқу пәні болып табылатын
базалық дене шынықтырудың бастапқы түрі.
Дене дайындығы – таңдаған спорт түрінің әдістемелік
ерекшеліктерінің талаптарына сәйкес іске асырылатын мамандандырылған
үдеріс.
Дене шынықтыру жүйесі – адамның дене және моральдық-психологиялық
күйін оңтайландырудың идеялық-саяси, ғылыми-әдістемелік және ұйымдастыру
негіздерінің бірлестігі.
Дене жаттығулары – дене шынықтыру заңдылықтарына сәйкес қолданылатын
қозғалыс амалдары.
Дене жаттығуларының техникасы – қимыл міндеттерін шешудің тиімді
амалы.
Үйрету - ең алдымен тәрбиенің білімдік элементтерін меңгеруге
бағытталған педагогикалық үдеріс.
Әдіс – оқу-тәрбие үдерісінің маңызды міндеттерін іске асыруға
бағытталған педагогикалық әсер етудің ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы мен
мақсаттылығын қамтамасыз ететiн жол, амал.
Әдістемелік амал - педагогикалық үдерістің жекелеген мәселелеріне
таңдамалы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелеген
жағдайы.
Күш – адамның сыртқы кедергілерге қарсы тұра алу немесе бұлшық ет
ширығуы есебінен оған қарсылық көрсету қабілеттерінің жиынтығы.
Шапшаңдық – берілген жағдайға қысқа уақыт аралығында қимыл
әрекеттерін орындауға мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жиынтығы.
Төзімділік (жалпы) - көбiнесе тірек – қимыл аппаратының қызметі
барысында қалыпты қарқындылықтағы қозғалыс жұмыстарын орындайтын адам
қабілеттерінің жиынтығы.
Оқыту мазмұны – педагог пен білім алушының білім бағдарламасын беру
және меңгеру бойынша іс-әрекеті.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Өсіп келе жатқан буынның дене
сапаларын дамыту мәселесі бүгінгі күні әділетті түрде басым әлеуметтік
педагогикалық міндеттердің бірі ретінде қарастырылып отыр.
Ұлт денсаулығының нашарлап кетуі туралы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2009 жылғы 29 желтоқсандағы Халықтың дене денсаулығының,
балалардың, жасөспірімдердің, жастардың дене қасиеттерінің дамуының
күйіне мониторинг жүргізудің жүйесі туралы Қаулысы, Қазақстан
Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің, Қазақстан Республикасының
Дене мәдениеті, спорт және туризм жөніндегі мемлекеттік агенттігінің,
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің әлеуметтік-
гигиеналық мониторинг саласындағы ақпараттық өзара әрекеттесуі сөз
етілген болатын.
Мектеп оқушыларының денсаулығын нығайту жөніндегі жұмыстарды
ұйымдастырудың болашағы бар бағыттарының бірі болып олардың дене
қасиеттерінің дамуын және дене қасиеттерінің дамуының кешенді
мониторингі болып табылады. Қазақстанда қазіргі таңда белсенді түрде
жасалып жатқан мониторинг жүйесі мектеп оқушыларының дене қасиеттерін
талдауды, бағалауды және болжауды жүргізуге мүмкіндік беріп қана
қоймай, өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлығының
көрсеткіштерін жақсартуға және денсаулықтарын нығайтуға бағыталған
түзету бағдарламаларын жасап шығаруға да мүмкіндік беріп [1].
Оқушылардың, әсіресе қолайсыз климаттық-географиялық жағдайлар
оқушылардың ағзасына қолайсыз әсерін тигізіп отырған жағдайларда
денсаулығын нығайту үшін ерекше рольді оқу процесінің талаптарына сай
келетін және мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даму задылықтарына
сай келетін алуан түрлі ұтымды қозғалыс режимдерін қолдану ойнайды.
Мектеп оқушыларының дене сапаларын тәрбиелеу жөніндегі оқу процесін
ұйымдастыру және жүргізу ерекше маңызға ие бола бастады.
Қазақстанның шығыс бөлігінде, [2] мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының нашарлауына
деген айқын тенденция дені сау өсіп келе жатқан буынды тәрбиелеу
міндеті мен қолайсыз климаттық-географиялық жағдайларында тұрып жатқан
мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің тәрбиеленуін бағдарламалық және
әдістемелік қамтамасыз етудің жеткіліксіз жасап шығарылуы, сонымен
оқушылардың денсаулық жағдайын түзету жөніндегі адекватты педагогикалық
шаралармен оперативті шаралар қолдану үшін мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы бойынша
мониторингтік мәліметтердің жоқтығы арасындағы қарама-қайшылықты
констатациялауға мүмкіндік береді.
Осының барлығы да жиынтығында дипломдық жұмыстың 15-17 жасар
мектеп оқушыларының жеңіл атлетикамен шұғылдануы арқылы дене
қасиеттерін дамыту және жаттыққандықтың даму ерекшеліктері тақырыбын
таңдап алуға негіз болып шықты.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептегі 15-17жастағы
оқушыларының дене қасиеттерін тәрбиелеу процесі.
Зерттеу аясы, тақырыбы: 15-17 жасар мектеп оқушыларының жеңіл
атлетикамен шұғылдануы арқылы дене қасиеттерін дамытудың және
жаттыққандықтың даму ерекшеліктерінің ұйымдық-педагогикалық жағдайлары,
шарттары.
Жұмыстың мақсаты: 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуын зерттеу, жеңіл атлетика сабақтары арқылы мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығын қалыптастыру мен дене
сапаларының дамуын нығайтудың ұйымдық-педагогикалық шарттарының
тиімділігін теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік-
эксперименталды жолмен тексеріп шығу.
Зерттеу гипотезасы: жалпы білім беретін мектептегі 15-17 жасар
мектеп оқушыларының дене сапаларын дамыту және дене қасиеттерінің
даярлығын қалыптастыру дене қасиеттерін тәрбиелеу процесіне осылардың
жүзеге асырылуы мектепте оықту барысында мектеп оқушыларының денсаулық
жағдайын нығайтуға және ұстап тұруға мүмкіндік беретін келесідей
ұйымдық-педагогикалық шарттар мен жағдайларды енгізгенде тиімді болады:
- оқу жылының басында және аяғында оқушылардың дене қасиеттерін
дамыту мен дене қасиетерінің даярлық күйінің кешенді мониторингін жүргізу;
- мониторинг нәтижелерін ескере отырып, жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарды ұйымдастыру;
- жасын, жынысын және олардың дене қасиеттерінің даярлық
деңгейін есерудің негізінде жеңіл атлетикамен қосымша сабақтар
ұйымдастырған кезде оқушыларға дифференциацияланған қарауды жүзеге
асыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми әдебиетті талдап шығу;
2. 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене сапаларының дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының мониторингін жүргізу және мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығының жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін анықтау.
3. Кешенді мониторинг нәтижелерін ескеру нәтижесінде оқушылар
үшін жеңіл атлетикамен қосымша сабақтардың оқушылардың дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығына тиімділігін
тәжірибелік-эксперименттік жұмыста тексеріп шығу.
4. Жасын, жынысын және олардың дене қасиеттерінің даярлық
деңгейін есерудің негізінде жеңіл атлетикамен қосымша сабақтар
ұйымдастырған кезде оқушыларды жекешелендіріп қарауды жүзеге асыру.
Зерттеудің әдіснамалық негізін дене сапаларын тәрбиелеу мен
спорт теориясы мен әдістемесі [3], балалардың, жасөспірімдер мен
жастардың дене саулығының мониторингі, антропология, спорттық медицина
саласындағы ғалымдардың еңбектері және әртүрлі маманданедырылған
спортшылардың дене қасиеттерінің даярлығы саласындағы ғылыми зерттеулер
құрады.
Алға қойылған мақсаттарды шешу үшін зерттеудің келесі әдістері
қолданылды: ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және жалпыландыру;
педагогикалық эксперимент; педагогикалық бақылаулар; дене қасиеттерін
дамытудың антропометриялық (бой, салмақ, кеуде клеткасының шеңбері)
және функционалдық (қол буынының күші, жүрек соғуының жиілігі, өкпенің
өмірлік сыйымдылығы, тыныс сынамалары) оқушылардың дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының мониторингі; дене
қасиеттерінің даярлығын (күш, күштік, жылдамдық статикалық, жылдамдық-
күш, жалпы төзімділік, жылдамдық, ептілік, белсенді икемділік)
педагогикалық тестілеу және математикалық статистика әдістері.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы:
- алғаш рет жүргізілген кешенді мониторинг негізінде Есік
қаласының 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының ерекшеліктері анықталған;
- мектепте оқыту барысында Есік қаласының оқушыларының дене
қасиеттерінің даярлығын коррекциялау үшін жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарды бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету ғылыми негізделді;
- жеңіл атлетикамен қосымша сабақтардың тиімділігі дәлелденген,
бұл тиімділік мектеп оқушыларының оқу жылындағы дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы деңгейінің динамикалық артуынан
көрініс тапты.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтар арқылы 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы жөніндегі жасап шығарылған ғылыми
ережелердің дене қасиеттерін тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесінің
толықтырылуы болып табылатындығынан тұрады; мектептегі оқушылардың дене
қасиеттерін тәрбиелеу шеңберінде бөліп көрсетілген, мектеп оқушыларының
дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының ұйымдық
педагогикалық жағдайлары, шарттары дене қасиеттерін тәрбиелеу теориясы
мен әдістемесін жаңа дәлелдермен және факторлармен толықтырып отыр және
мектепте дене қасиеттерін тәрбиелеудің әдістемелік аспекттерін одан әрі
жасап шығаруға ықпалын тигізетін болады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы мынадан тұрады: Есік
қаласының 15-17 жасар мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының динамикасы мен күйі анықталған; жеңіл
атлетикамен қосымша сабақтарды бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету
жасап шығарылған; 15-17 жасар мектеп оқушылары үшін дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының аймақтық нормалары жасап
шығарылған.
Қорғауға ұсынылып отырған негізгі ережелер:
1. Өзіне дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығын бақылауды (бой, салмақ, кеуде клеткасының шеңбері, қол
буынының динамометриясы, жүрек соғуының жиілігі, өкпенің өмірлік
сыйымдылығы, Штанге, Генче тыныс сынамаларын жүргізу), дене қасиеттерін
бағалауды (күш, күштік, жылдамдық-күш, төзімділік, икемділік, ептілік
және т.б.) қосатын кешенді мониторинг оқушылардың дене қасиеттерінің
дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының қажетті шарты болып табылады.
Кешенді мониторинг мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығыныцң жалпы заңдывлықтары мен ерекшеліктерін
жүйелі түрде анықтауға және осының негізінде мектеп оқушыларынцың дене
қасиеттерінің күйіндегі анықталған ауытқуларды түзету үшін дене
қасиеттерін даярлаудың аймақтық тиімді түрлерін, әдістерін және
тәсілдерін жасап шығаруға мүмкіндік береді.
2. Спорттық даярлықпен қосымша айналысу 15-17 жасар мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығының тиімді шарты болып табылады. Жеңіл атлетикамен қосымша
сабақтарда шұғылдану спорттың басқа түрлерімен (волейбол, баскетбол)
қосымша сабақтарға қарағанда, оқушылардың дене қасиеттерін тиімдірек
қалыптастырады.
3. Кешенді мониторинг пен оқушыларға дифференциалды қарау
нәтижелерінің негізінде жасап шығарылған, дене қасиеттерін тәрбиелеу
процесін бағдарламалық-әдістемелік қамтамасыз ету мектеп оқушыларының
дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығына бағытталған,
сауықтырушы, білім беруші және тәрбиелеуші міндеттерді шешетін жеңіл
атлетика бағытындағы жаттығулар кешенін қосады:
І тоқсан – аэробтық режимдегі жаттығулар (баяу жүгіру - 400м;
әкелетін үйретуші жүгіру жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет-
максималды жылдамдықтан 70%; қозғалмалы ойындар); 2 – тоқсан –
анаэробты режимде (баяу жүгіру - 1000м дейін; арнайы жүгіру
жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет – максималды жылдамдықтан 75%, жеңіл
атлетика элементтері бар қозғалмалы ойындар); 3 тоқсан - жылдамдық-күш
бағытындағы жаттығулар (даярлық, үйрететін секіру жаттығулары; лақтыру
үшін үйрету жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет - 80%; баяу жүгіру –
1500м дейін); 4 тоқсан – аралас режимдегі жаттығулар (жүгіру - 1500м;
даярлық жаттығулары, жеңіл атлетика элементтері бар спорттық және
қозғалмалы ойындар); жазғы кезең – ұстап тұрушы режим (кросс даярлығы;
арнайы жеңіл атлетика жаттығулары; жеделдету 60м х 3 рет – максималды
жылдамдықтан 85%; кедергілер жолағы; эстафеталар).
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ МЕН ЖАТТЫҚҚАНДЫҚ
ДАЯРЛЫҒЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Жасөспірім балалардың дене сапаларын дамыту
Қазіргі таңда біздің елімізде халықтың әртүрлі топтарының
денсаулығының нашарлауына деген тұрақты тенденция байқалып отыр, адам
ағзасыныңң функционалдық мүмкіндіктерінің төмендеуі байқалуда.
Соңғы онжылдықтардағы балалар мен оқып жүрген жастардың
денсаулық жағдайын, дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығы параметрлерін ретроспективалық талдау осы бір өсіп келе жатқан
организм үшін өмірлік маңызды құрамдас бөліктердің рас бұзылуын
көрсетіп отыр. Біздің елімізде жүргізілген сан көптеген зерттеулер:
- оқушылардың денсаулығы мен дене қасиеттерінің күйінің теріс
динамикасын;
- Қазақстан Республикасы бойынша 12% құрайтын, арнайы
медициналық топқа жатқызылған және дене шынықтыру сабақтарынан
толығымен босатылған мектеп оқушыларының үлкен саны. Бұл дегеніміз
Қазақстан Республикасының орташа алғанда әрбір 8-ші оқушысының
денсаулығы нашар, сонымен қатар салауатты өмір салтын дұрыс ұйымдастыру
жөніндегі кәсіптік көмек пен дағдыларын алмайды дегенді білдіреді;
- мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуы мен дене
қасиеттерінің даярлығы жас буынның өсіп келе жатқан организмінің
қалыптасуы осыған байланысты болып келетін негізгі қимыл
қасиеттері мен функционалдық жүйелер дамуының дисгармониясымен
сипатталады;
- мектеп жасындағы балалардың денсаулығына және дене
қасиеттерінің дамуына тұрақты, динамикалық мониторинг жүйесі жоқ.
Осыған байланысты, дене қасиеттерін тәрбиелеу процесі басқаруға,
бақылау мен талдауға қиыншылықпен берілуде.
Атап кетілген проблемалар Есік қаласының өсіп келе жатқан
халқында ерекше айқын білінеді. Халықтың осы бір контингентінде дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығы Ресейдің Еуропалық
бөлігінің тұрғындарына тән стандарттардан айтарлықтай артта қалуда.
Мысалы, Есік қаласында тұрып жатқан, дене қасиеттерінің дамуы төмен
деңгейде тұрған, негізгі медициналық топ оқушыларының саны 40%-ға дейін
және одан да көп құрайды. Бұл, сірә, тұрудың экономикалық, экологиялық,
әлеуметтік жағдайларымен, сонымен қатар дене қасиеттерінің дамуы мен
дене қасиеттерінің даярлығының деңгейін бағалаудың аймақтық
стандарттарының және осы аймақтта тұрып жатқан мектеп оқушыларының
денсаулық жағдайын бағалау критерийлерінің жоқтығымен байланысты болса
керек. Біздің елімізде мектеп жасындағы балалардың денсаулығын
ұйымдастыру жөніндегі жүйесі жеткіліксіз зерттелген. Осы мәселемен
әртүрлі ұйымдар: ҚР Мемлекеттік спорт комитеті, ҚР Білім және ғылым
министрлігі, ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі;
бұлар балалардың дене денсаулығына бақылау жасаудың стандарттық
бағдарламалары болмай отырған кезде, біріне бірі оқшаулана әрекет
жасауда.
Онымен қоймай, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша – нормалар мен
стандарттарды орындау бойынша емес, оқу жылы ішіндегі мектеп
оқушыларының денсаулық жағдайын және дене қасиеттерін бағалаудың
қорытынды нәтижелері бойынша білімдер мен ептіліктердің анық
дербестелген критерийлері жоқ болып отыр.
Ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау өсіп келе жатқан буынның
дене қасиеттерін тәрбиелеу принциптерінің, онтогенездің барлық
кезеңдерінде осы мерзімдерден кешеуілдеп те қалмай, басып та озбай,
адам организмінің дамуының морфологиялық, биомеханикалық, физиологиялық
және басқа да заңдылықтарына негізделуге тиіс екендігін куәландырып
отыр. Дене қасиеттерін тәрбиелеу барысында негізгі қасиеттер мен
дағдыларды нормаландыру жаппай сауықтырушы-дене қасиеттерін тәрбиелеу
кезінде жүзеге асырыла алмайтын, дербес амал кезінде ғана табысты болуы
мүмкін.
Барлық өмірлік маңызы бар жүйелердің қарқынды, бірақ адекватты
қызметін талап ететін, дене қасиеттерін тәрбиелеудің прогрессивті
тәсілдері мен әдістерін ғылыми-негйдей қолдана отырып қолдану шартымен
типтік амал ең ұтымды және перспективалы болып табылады. Алайда, мұндай
критерийлер қазірде жоқ болып отыр, ал қолда бар педагогикалық тәсілдер
балалардың жакс-жыныс, соматикалық және психикалық ерекшеліктерін
ескермейді.
Мұның себептері тек бала организмінің онтогенездің әртүрлі
сатыларындағы резервтік мүмкіндіктерін білмеуде ғана емес,
қазіргі педагогика ғылымының жетістіктерін қолдануды ниет
етпеуде де жатыр.
Организмнің дербес дамуы баладағы тіптен қолайлы генетикалық
белгілердің өзінде де, егер дер кезінде оларды стимулдау қолданылмаса
жүзеге аспай қалуы мүмкін генетикалық бағдарламаның дамуына ықпал
ететін cыртқы орта мен әлеуметтік факторлардың ұйымдастырушы
бастамаларымен жүріп отырады. Жаңа қимыл дағдыларын игеру жылдамдығы
тек мұғалімнің шеберлігі мен баланың ыждаҺаттылығына ғана емес, оның
морфологиясының қаншалықты толған, жетілген екендігіне байланысты болып
келеді.
12-18 жасар кезең дене қасиеттерінің, координациялық
қабілеттердің қауырт дамуымен сипатталады және спорттың алуан
түрлерімен шұғылдану үшін өте қолайлы болып табылады. Осы уақытта
организмдегі нейроэндокринді қайта құрылулар спорттық әрекетті
биологиялық процестердің дамуын жақсарта да, нашарлата да алатын
қосымша қоздырғыш ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Мәселелердің осы кешені тек қана барлық мүдделі жақтардың –
федералдық және аймақтық биліктен бастап, жеке алынған педагог пен
жаттықтырушыны қоса отырып, білім беретін мекемелерге, қоғамдық
ұйымдарға дейін бірлескен күш-жігерімен ғана шешіле алады.
Бүгінгі кездегі қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі халық
денсаулығының нашарлап кетуі және, тиісінше, мектеп жасындағы
балалардың дене қасиеттерінің даму мәселесі болып табылады. ҚР мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даму деградациясы және денсаулығы
мәселелері мамандардың негізделген және айтарлықтай алаңдауын туғызуда.
Есік қаласы мектеп оқушыларының денсаулығы мен дене
қасиеттерінің даму деңгейі де төмен деңгейде тұр, бұл отбасының және
мемлекеттік билік органдарының оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеуге
олардың денсаулығын нығайту жөніндегі профилактикалық жұмыстың негізі
ретінде көп көңіл бөлуін қажет етеді.
Мектеп жасы 6-дан бастап 18 жасқа дейінгі балаларды,
жасөспірімдер мен бозбалаларды қосады (кіші, ортаңғы және ересек жас).
Осы кезеңде дене бітімі мен тұрғықын типі қалыптасады, денсаулық
нығаяды, жан-жақты физикалық дамудың іргетасы қаланады. Мектеп
оқушыларының денсаулығының маңызы бар критерийлерінің бірі болып
олаодың дене қасиеттерінің дамуы табылады. Дененің бойы мен салмағын
осылар бойынша белгілі бір шамада өмір сүру жағдайларының, аймақтардың
климаттық географиялық орналасуының, экологиялық және әлеуметтік-
экономикалық факторлардың оңды да, теріс те әсері туралы, сонымен қатар
тамақтану деңгейі мен сипаты туралы пікір айтуға болатын ең маңызды
медико-әлеуметтік көрсеткіштер деп есептейді.
Бірқатар авторлардың пікірінше, адамның дкдд деп олардың өзара
байланысындағы және сыртқы ортаның қоршаған жағдайларынан
тәуелділіктегі морфологиялық және функционалдық белгілердің,
қасиеттердің жиынтығы түсініледі. Қоршаған сыртқы жағдайлар гендік
факторлармен қатар шешуші роль ойнап, дене қасиеттерінің дамуы процесін
оң немесе теріс жаққа қарай өзгертіп отырады. Дене қасиеттерінің дамуы
– организмнің пішіндері мен функцияларының өзгеру процесі, сонымен
қатар оны тіркеу (бой, салмақ және т.с.) нәтижесі. Ол стихиялы жолмен
(баланың дене қасиеттерінің табиғи дамуы) және дене қасиеттерін
тәрбиелеу немесе жаттықтыру барысында арнайы іріктеп алынған дене
жаттығуларының әсерімен мақсатты түрде өрбуі мүмкін.
Көптеген авторлардың жұмыстарында дене қасиеттерінің дамуының
табиғи процесінің қалыпты өрбуін ынталандыру қажеттігі атап
көрсетіледі, бұл ретте бірінші кезектегі маңыз дене қасиеттерін
тәрбиелеу құралдарына бөлініп отыр. Дене қасиеттерінің дамуының
көрсеткіштеріне арта түскен қимыл-қозғалыс режимі тиімдірек әсерін
тигізеді, ал сол кезде жаттықтыру әсерін қамтамасыз етпейтін
жеткіліксіз денеге күш салу балалардың дамуын тежеп отырады.
Сабақтардың мазмұны көзге көрінетін жаттықтырушы әсерін
тигізетін және организмнің функционалдық мүмкіндіктерін арттыруға
бағытталған жүйе болуға тиіс. Денеге күш салудың адекватты үлкен шамасы
кезіндегі қимыл белсенділігінің оптималды көлемі дене қасиеттерінің
дамуының айтарлықтай жақсаруына, өсіп келе жатқан организм ағзаларының
елеулі жетілдірілуіне алып келеді.
Балалар мен жасөспірімдердің дене қасиеттерінің дамуы
айтарлықтай дәрежеде қоршаған ортаның алуан түрлі жағдайларының
әсерімен өзгеріп отыратындығына қарамастан, ол, солай бола тұрса да,
адам дамуының қандай да бір жас кезеңіне тән болып келетін жастық морфо-
функционалдық заңдылықтарына бағынышты болып келеді.
Мысалы, кішкентай мектеп жасы 6-11 жастағы (1-4 сыныптар)
балаларды қамтиды, бұл кезең жекелеген өлшемдік белгілердің өсуінің
әртүрлі қарқындылығы кезінде тірек-қимыл аппаратының салыстырмалы түрді
бірқалыпты дамуымен сипатталады. Осы кезеңде дененің ұзындығы салмаққа
қарағанда көбірек шамада арта түседі. 7 жасар мектеп оқушыларында
дененің ұзындыққа қарай қауырт өсуі байқалады. Н.А.Ананьева мен қос
авторлардың, С.И.Изаак пен қос авторлардың, H.V. Meredith-дің
бақылаулары кіші мектеп жасында ұлдар мен қыздардың арасында нақтылы
айырмашылықтардың жоқ екендігін констатациялауға мүмкіндік берді. 10
жастан бастап қыз балаларда жыныстық жетілу, пубертативті созылу кезеңі
басталады, егер ұл балалар 10 жастан 11 жасқа дейін дененің ұзындығына
5,0см қосса, олардың бір сыныпта оқитын қыз балалары – 6,0см-ден көп
қосады екен .
Балалар шамадан тыс дөңгелектігін жоғалтады, олардың қаңқасы мен
бұлшық еттері табиғи дамып отырады, сүйектену процесі күшейе түседі,
кеуде клеткасы мен омыртқаның қалыптасуы мен сүйектенуі басталады. Кіші
мектеп жасы, осы жастағы балалардың буындары өте қозғалмалы, ал
байланыстыру аппараты созылмалы болып келетіндіктен, барлық негізгі
буындардағы қозғалғыштықты мақсатты бағыттай отырып өсіру үшін ең
қолайлы кезең болып табылады.
А.П. Матвеев пен қос авторлар кіші мектеп оқушыларының
функционалдық мүмкіндіктерінің көптеген көрсеткіштер бойынша
ересектердің мүмкіндіктерінен төменірек екендігін, алайда жекелеген
органдар мен құрылымдардың прогрессиялы дамуы олардың жылдам дамуына
мақсатты түрде әсер тигізуге және, осылайша, жалпы алғандағы
организмнің функционалдық мүмкіндіктерін арттыра түсуге мүмкіндік
беретіндігін атап көрсетеді. Мысалы, өкпенің өмірлік сыйымдылығы 7
жастағы 1200мм-ден 10 жаста 2000мл дейін арта түседі. Төмендеген
артериялық қысым аясындағы жоғары жқж жүрек-қан тамыры жүйесінің
қызметінде қосымша күш түсулерді тудырады. Систолалық артериялық қысым
орташа алғанда 95-110мм сынап бағанасын, ал дистолалық қысым – оның 23
бөлігін құрайды. Жас өсе келе соққы көлемінің шамасы арта түседі, ал
жүрек қысқаруларының жиілігі төмендейді, бұл жүректің резервтік
мүмкіндіктерінің артуын көрсетеді. Қол буынының динамомтериясы 7
жастағы 6,2кг-нан 10 жаста 12,8кг дейін арта түседі екен.
И.М.Воронцовтың мәліметтері бойынша, орта (жасөспірім) мектеп
жасы 12 жастан 15 жасқа дейінгі балаларды қамтиды (5-8 сыныптар). Бұл
жас аралығы дененің қарқынды өсуімен және өлшемдерінің артуымен
сипатталады. Дене ұзындығының жылдық өсімі 4-7см дейін жетеді,
негізінен алғанда аяқтардың ұзару есебінен осылай болады.
Мысалы дифференциацияланған талдау қыз балаларда барлық дерлік
өсім аяқтардың ұзаруы есебінен жүзеге асырылатындығын, ал ұл балаларда
оның ұзына бойғы өсудің барлық құрамдас бөліктері арасында
бөлінетіндігін көрсетіп отыр. Ұл балалардың бойының қарқынды темпі 13-
14 жаста жүреді, бұл кезде бой жылына 7-9см өседі. Ал қыздарда бойдың
қарқынды өсуі 11-12 жаста жүріп, жылына орташа алғанда 7см құрайды.
Орта мектеп жасындағы балалардың ең айқын ерекшелігі жыныстық жетілудің
басталуын сипаттайтын физиолгиялық процестердің кешені болып табылады.
Жыныстық жетілу кезеңінде бозбалаларда аяқ-қолдары ұзынырақ бола
бастайды, қыз балаларға қарағанда, дене тұрқы қысқарақ, жамбастары
тарырақ бола бастайды. Дененің салмағы жылына 3-6кг қосып отырады. Ұл
балалардың ең қарқынды өсу темпі 13-14 жаста жүреді. Бұл жастарда
бұлшық ет жүйесі де жылдам қарқынмен дамиды. 13 жастан бастап,
негізінен бұлшық ет талшықтарының жуандығының артуы есебінен, бұлшық
еттердің жалпы салмағының артуында күрт секіріс байқалады. Бұлшық ет
салмағы ұл балаларда 13-14 жаста, ал қыз балаларда 11-12 жаста әсіресе
қарқынды арта түседі. А.Н.Барановтың мәліметтері бойынша, қыз балалар
мен ұл балалардың жыныстық жетілу мерзімдерінде айтарлықтай
айырмашылықтар байқалады. Қыздардағы жыныстық жетілу процесі әдетте
ұлдарға қарағанда 1-2 жыл ертерек басталады.
Жасөспірім кезең организмнің функционалдық мүмкіндіктерінің арта
түсуімен сипатталады. Тыныс жүйесінің дамуының ең жоғары қарқыны
байқалады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы көрсеткіші арта түседі, ұлдарда
1970 мл-ден 2600мл дейін, қыздарда 1900-ден 2500мл дейін, жасөспірімдер
ересектерге қарағанда тынысты ұстап қалуға азырақ қабілетті келеді.
Ересек мектеп оқушыларында (9-11 сыныптар) өсу мен даму процесі
жалғасып жатады, бұл оның жекелеген органдар мен жүйелердегі
салыстырмалы түрде байыпты және брқалыпты өрбуімен көрініс табады. Бұл
жас жыныстық жетілудің аяқталуымен сипатталады. Бойдың өсуі және
дененің енге қарай артуы, сонымен қатар салмақ қосу баяулай түседі.
Мысалы, Р.И.Айзманның, R.L.Mirwald-тың мәліметтері бойынша, бозбалалар
қыз балалардан бой жағынан асып түседі. Жасөспірімдер қыздардан 10-12
см биік, ал олардың салмағының өсімі қыздарға қарағанда 5-8кг көбірек.
Жасөспрімдердің кеуде бөлігі қыздарға қарағанда қысқарақ, ал аяқтары
мен қолдары ұзынырақ келеді. 17-18 жаста ұл балалар өздерінің қыз
құрдастарынан кеуде клеткасының шеңбері және қол буынының қысу күші
бойынша артып түседі.
Ұлдардан ерекшелігі, қыздарда иық белдігі дамуында артта қалады,
бірақ жамбас белдігі қарқынды дамиды. Жүрек, өкпе, өкпенің өмірлік
сыйымдылығы, тыныс бұлшық еттерінің күші ұлдарға қарағанда азырақ
дамыған. Олардағы қан айналымы және тыныс алу аппараттарының
функционалдық мүмкіндіктері ұлдарға қарағанда анағұрлым төменірек: пульс
6-8 соққымин-на сирегірек, өкпенің өмірлік сыйымдылығы шамамен 100 см3
азырақ. Сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу әдістемелері мәселелерін
дұрыс шешу, тәсілдерді таңдап алу, денеге күш салуды нормалау мектеп
жасындағы балалардың дамуының белгілі бір кезеңдері үшін тән болып
келетін жас және жеке тұлға физиологиялық ерекшеліктерін қатаң есепке
алған, ескерген жағдайда мүмкін болады.
Дене белсенділігінің дәрежесіне тәуелсіз, барлық балалар дамудың
аталған сатыларынан өтеді. Бұл ретте жоғарыда аталып кеткен авторлар
дене жаттығуларымен қарқынды шұғылданулардың жас спортшылардың
қимылдарының биомеханикалық жүйелерінің және морфологиялық
сипттамаларының даму ырғағының уақыттық кескіндемесінің бұрмалануына
алып келетіндігін атап көрсетеді. Бұл ретте моторика мен дене
қалыптасуының зерттеліп отырған параметрлерінің дамуындағы жеделдеулер
мен баяулаулардың реттілігі өзгеріссіз қалады. Балалар мен
жасөспірімдердің дене қасиеттерінің дамуын зерттеуге арналған бірқатар
жұмыстарда мөлшерлік, сандық сипаттамалар келтіріліп, спортпен
шұғылданатын мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің дамуының жоғарырақ
көрсеткіштеріне ие болып келетіндігі атап көрсетіледі.
Осылайша, жүргізілген әдебиетті талдау ісі, тек қана денсаулықты
бағалауға ғана емес, денеге күш салудың гигиеналық нормативтерін жасап
шығаруға, дене қасиеттерін тәрбиелеудің түрлері мен әдістерін
жетілдіруге де мүмкіндік беретіндіктен, мектеп оқушыларының дене
қасиеттерінің дамуының деңгейіне динамикалық бақылау жасау мониторингі
проблемасының ерекше маңызға ие болып отырғандығын көрсетеді.
Осылайша, жүргізілген мектеп жасындағы балалардың дене
қасиеттерінің дамуы бойынша шығарылған әдебиетті талдау мыналарды
көрсетіп берді:
1. Тек қана денсаулықты бағалауға ғана емес, денеге күш салудың
гигиеналық нормативтерін жасап шығаруға, дене қасиеттерін тәрбиелеудің
түрлері мен әдістерін жетілдіруге де мүмкіндік беретіндіктен, мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің дамуының деңгейіне динамикалық бақылау
жасау мониторингі проблемасының ерекше маңызға ие болып отыр.
2. Орта (жасөспірім) мектеп жасы 12 жастан 15 жасқа дейінгі
балаларды қамтиды (5-8 сыныптар). Бұл жас аралығы дененің қарқынды
өсуімен және өлшемдерінің артуымен сипатталады. Дене ұзындығының жылдық
өсімі 4-7см дейін жетеді, негізінен алғанда аяқтардың ұзару есебінен
осылай болады.
3. Жыныстық жетілу кезеңінде бозбалаларда аяқ-қолдары ұзынырақ
бола бастайды, қыз балаларға қарағанда, дене тұрқы қысқарақ, жамбастары
тарырақ бола бастайды. Дененің салмағы жылына 3-6кг қосып отырады. Ұл
балалардың ең қарқынды өсу темпі 13-14 жаста жүреді. Бұл жастарда бұлшық
ет жүйесі де жылдам қарқынмен дамиды. 13 жастан бастап, негізінен бұлшық
ет талшықтарының жуандығының артуы есебінен, бұлшық еттердің жалпы
салмағының артуында күрт секіріс байқалады. Бұлшық ет салмағы ұл
балаларда 13-14 жаста, ал қыз балаларда 11-12 жаста әсіресе қарқынды
арта түседі.
4. Жасөспірім кезең организмнің функционалдық мүмкіндіктерінің
арта түсуімен сипатталады. Тыныс жүйесінің дамуының ең жоғары қарқыны
байқалады, өкпенің өмірлік сыйымдылығы көрсеткіші арта түседі, ұлдарда
1970мл-ден 2600мл дейін, қыздарда 1900-ден 2500мл дейін, жасөспірімдер
ересектерге қарағанда тынысты ұстап қалуға азырақ қабілетті келеді.
5. Ересек мектеп оқушыларында (9-11 сыныптар) өсу мен даму процесі
жалғасып жатады, бұл оның жекелеген органдар мен жүйелердегі
салыстырмалы түрде байыпты және брқалыпты өрбуімен көрініс табады. Бұл
жас жыныстық жетілудің аяқталуымен сипатталады. Бойдың өсуі және дененің
енге қарай артуы, сонымен қатар салмақ қосу баяулай түседі.
6. Сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізу әдістемелері мәселелерін
дұрыс шешу, тәсілдерді таңдап алу, денеге күш салуды нормалау мектеп
жасындағы балалардың дамуының белгілі бір кезеңдері үшін тән болып
келетін жас және жеке тұлға физиологиялық ерекшеліктерін қатаң есепке
алған, ескерген жағдайда мүмкін болады.
2. Жасөспірім балалардың дене сапаларының даярлығы.
Өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлық деңгейі
елдегі бүкіл дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесінің қызмет етуінің
тиімділігінің, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
қолданылып отырған бағдарламаларының нәтижелілігінің көрінісі болып
табылады. Оқушылардың дене қасиеттерінің даму динамикасын үнемі
бақылауды, мониторингті ұйымдастыру, осы қызметтің мазмұнын
оптималдандыру маңызды мемлекеттік міндет болып табылатындығы айдан анық
болып отыр.
Соңғы жылдардағы бірқатар жарияланымдарда көптеген мектеп
оқушыларының дене қасиеттерінің даярлық деңгейінің өте төмен деңгейде
тұрғандығы көрсетілген. А.А.Сахиуллиннің, Ф.Г.Беймуратовтың және қос
авторлардың мәліметтері бойынша, соңғы кездері өсіп келе жатқан буынның
дене қасиеттерінің дамуы мен денсаулық жағдайының деңгейі айтарлықтай
төмендеп келе жатыр. Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейін зерттеулер орташа алғанда мектеп оқушыларының 40%-ға дейінінің
дене қасиеттерінің даярлығының төмен деңгейіне ие екендігін көрсетіп
берді.
Бірқатар авторлардың пікірінше, дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейінің төмендеп кету себептерінің бірі балалардың мектепте оқи
бастаған кезеңінде әсіресе көрініс табатын, қимыл белсенділігінің
(гипокинезия) күрт төмендеуі, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша
сабақтардың аз болуы ғана емес, материалдық-техникалық базаның
қанағаттанғысыз жағдайы және, ерекше маңызды болып отырғаны,
мектептердегі дене қасиеттерін тәрбиелеудің басқарылмай отырғандығы
болып табылады.
Бірқатар шетелдік зерттеушілер де өз елдеріндегі балалар мен
жасөспірімдердің дене қасиеттерінің даярлығының нашарлап кеткендігін
атап көрсетеді. Мысалы, R.E.Madam американдық балалардың дене
қасиеттерінің даярлығы қауіпті төмен деңгейде тұрғандығын жазады.
Адамның дене қасиеттерінің даярлығының денсаулық жағдайына елеулі әсерін
тигізетіндігі белгілі. Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің
даярлығының төмен деңгейі олардың еңбек қызметінің режиміне және,
әсіресе, әскери қызмет жағдайларына бейімделуін нашарлатып жібереді.
В.П.Новиковтың, Т.В.Цветкованың, Т.Ю.Логвинаның мәліметтері бойынша,
соңғы 20 жылда, балалардың дене қасиеттерінің даярлығында байқалатын
оңды тенденциялардың аясында (дененің жалпы өлшемдерінің артуы), олардың
қимыл даярлығы шамалы ғана жақсаруға ие, ал бірқатар көрсеткіштер
бойынша (жылдамдық, жылдамдық-күш мүмкіндіктері) айтарлықтай төмендеп
отыр.
Н.В.Решетников пен қос авторлардың анықтамасы бойынша, қызметтің
белгілі бір түріне дене қасиеттерінің даярлығының нәтижесі ретінде, дене
қасиеттерінің даярлығы аталған қызмет үшін жетекші қасиеттің
(төзімділіктің, күштің, ептіліктің, икемділіктің, жылдамдықтың) даму
деңгейі және оларды меңгеру дәрежесі (жоғары, орташа, төмен) бойынша
сипатталады.
С.В.Хрущев және С.П.Винокурованың пікірінше, біздің елдің әртүрлі
аймақтарында тұрып жатқан мектеп оқушыларында дене қасиеттерінің
даярлығының деңгейі бірдей емес. Осы айырмашлықтарды анықтайтын
факторлар кешенінде аймақтың климаттық-географиялық, әлеуметтік-
экономикалық ерекшеліктері, сонымен қатар тамақтану сипаты, дене
жаттығуларымен күнделікті айналысып отыру ең көп роль ойнайды. Мысалы,
олар қыс мезгілінде көшеде тәулік уақытының 15%-дан аспайтын бөлігін
өткізетіндіктен, суық климат жағдайларында тұрып жатқан балалардың дене
қасиеттерінің даярлығының көрсеткіштері нашарлай түседі.
Мектеп оқушыларының дене қасиеттерінің даярлығының көрсеткіштері
олардың дене қасиеттерінің дамуы көрсеткіштерімен тығыз байланысты болып
келеді. Бұл ретте мамандар, әдетте қалыпты дамыған балалар дене
қасиеттерінің даярлығының жақсы көрсеткіштеріне ие болып келеді деп
санайды (В.В.Бойко, Б.Н.Минаев және қоо, Л.П.Матвеев, В.П.Губа) және
оның негізінде кешенді түрде дамитын дене қасиеттерін дамыту жатқандығын
атап көрсетеді – бір қасиет дамыған кезде екіншісі де дамиды. Осы
әсердің дәрежесі даярлық дәрежесіне байланысты болып келеді.
Алайда дене қасиеттерінің даярлығының іргетасы бастауыш мектепте
қаланады. Ең кішкентай мектеп оқушыларының қимыл әрекетінің сапалық
ерекшеліктеріне: ептілікке, жылдамдыққа, күшке, төзімділікке,
икемділікке, сонымен қатар жылдамдық-күш қасиеттеріне ие еекндігі мәлім.
Мектеп қабырғасында өткізген жылдарда жекелеген дене қасиеттерінің кейде
баяулауы, кейде қарқынды дамуы байқалады. Бұл, ең алдымен, баланың,
жасөспірімнің, бозбаланың және қыз баланың организмінің жүйелері мен
функцияларында болып жататын заңды өзгерістерге негізделген. Өзімізге
белгілі болып отырғанындай, организмнің әртүрлі функцияларының дамуы
барысында дене қасиеттерінің өсімі қарқынды түрде жүріп отыратын
сындарлы (сенситивті) кезеңдер бар болып келеді. Осы сөзбен дене
қасиеттерінің, қимыл дағдылары мен ептіліктерінің жиынтығы түсінілетін
жалпы алғандағы қимыл функциясы үшін бұл кезең 7-12 жас аралығында тұр.
Жекелеген мектеп оқушыларының оқу нормативтерін тапсыруға
жеткіліксіз дене қасиеттерінің даярлығы, сондай-ақ сыныптастар көрсетіп
отырған нәтижелердегі айтарлықтай айырмашылық олардың дербес
ерекшеліктеріне байланысты болып келетіндігі анықталған. Мысалы,
сабақтар кезінде әдетте бойы аласа балалардың координациясы күрделірек
қимылдарды жақсырақ орындайтындығын, ал бойы биіктер – жылдамдық
қимылдарын жақсырақ орындайтындығын ескеріп отыру керек. Бұлшық еттері
жақсы дамыған мектеп оқушылары бірдей дене қасиеттерінің даярлығы
кезінде күш компоненті басым келетін жаттығуларды жақсырақ орындауға
қабілетті, бұлшық еттерінің салмағы орташа дамыған мектеп оқушылары,
әдетте, күш сипатындағы жаттығуларды және төзімділікке бағытталған
жаттығуларды, әсіресе жүру мен жүгіруде жоғары нәтижелер көрсетпейді.
Олардың жас бойынша дамуын ескере отырып, дене қасиеттерін:
ептілікті, жылдамдықты, күшті, төзімділікті және икемділікті
тәрбиелеудің ерекшеліктері туралы В.Н.Попов пен қос авторлардың,
В.А.Нестеровтың, Р.А.Абзаловтың жұмыстарында хабарланады. Ептілікті
дамыту үшін ең қолайлы жағдайлар кіші мектеп жасында (7-10 жас)
жасалады, 10-12 жаста осы қабілеттің өсімі тұрақтанады, 14-15 жаста
біршама нашарлайды, ал 16-18 жаста осы көрсеткіштер ересек адамдардың
көрсеткіштеріне дейін жетеді.
Жылдамдық қасиетін көрсетуге кішкентай мектеп оқушылары шамалы
ғана қабілетті. Жүгірудің орташа жылдамдығы тек 10-11 жасқа қарай арта
түседі. А.Г.Хрипкованың, А.Г.Покацкийдің, S.Juliano-Burnsetal-дың
мәліметтері бойынша, ортаңғы мектеп жасында жылдамдық қасиетінің табиғи
даму қарқыны айтарлықтай үдей түсетіндіктен, жүгіру жылдамдығы 13 жасқа
дейін арта береді. Бұл құбылыс 12 жасқа қарай әсіресе қыз балаларда
ерекше көрінеді, ал 13-14 жасқа қарай бұл көрсеткіш құрбылас ұлдарға
қарағанда төменірек болады. 14-15 жасқа қарай жылдамдықтың өсім қарқыны
төмендейді.
Кіші мектеп жасындағы балалардың, әсіресе оқытудың алғашқы екі
жылындағы балалардың күш мүмкіндіктері шамалы келеді. Балаларды дененің
статикалық қалыптары, ұзаққа созылатын бұлшық етке күш салу қиын
жағдайға қалдырады. В.П.Новиков және қос авторлар, А.П.Матвеев пен қос
авторлар, Н.Р.Дорохов, В.С.Балмашев атап көрсеткеніндей, күштің белсенді
дамуы үшін ең морфологиялық қолайлы алғышарттар 9-10 жасқа және 14-17
жасқа қарай жасалады. Алайда 9-10 жасар қыз балаларда осы қасиеттердің
көрініс табуына қабілеттері ұл балаларға қарағанда азырақ.
Орта мектеп жасында күштің арта түсуінде елеулі ілгерілеулер
байқалады, бұлшық еттердің өсуімен бір мезгілде бұлшық еттердің орташа
статикалық күш салуға біртіндеп бейімделуі байқалады. Жыныстық жетілу
кезеңінен бастап, бұлшық ет күшінің өсе түсу динамикасы қыздарда ұл
балалардағыға қарағанда артта қала бастайды. 13-14 жасар жасөспірімдерде
денені жазатын бұлшық еттердің, жамбас пен табан жазатын бұлшық еттердің
күші ең айтарлықтай өзгеріс табады.
В.С.Фарфельдің мәліметтері бойынша, 13-15 жаста балаларда қимыл
талдағыштың қалыптасуы аяқталады. Осыған орай, шамамен алғанда 15 жаста,
бұған дененің көлденең өлшемдерінің өсуі де ықпалын тигізетіндіктен,
күшті мақсатты бағыттай отырып дамыту мүмкіндігі пайда болады.
Ж.К.Холодов пен қос авторлардың пікірінше, кіші мектеп жасындағы
балалардағы төзімділік біртіндеп арта түседі, бірақ ол әлі де болса
салыстырмалы түрде жоғары емес, қыз балаларда – ұлдарға қарағанда
төменірек деңгейде. Жасөспірімдердегі жеткіліксіз төзімділік олардың
организмінің функционалдық мүмкіндіктерінің салыстырмалы түрдегі төмен
деңгейімен түсіндіріледі. Мысалы, 13-14 жасар ұлдарда жасқа қарай
төзімділіктің салыстырмалы төмендеуі байқалады. Ересек мектеп жасында
қыздар дәл осылай төзімділіктің көрініс табуынан артта қалып отырады.
Зерттеу нәтижелері мектеп жасындағы балаларда бұлшық еттердің,
байланыстардың және буын қалталарының созылғыштығы айтарлықтай
өзгеретіндігін растап отыр. Демек, икемділік организмнің өсуіне қарай
бірқалыпсыз өзгереді деген сөз. Жазылған кездегі омыртқа бағанының
қозғалғыштығы ұлдарда 7 жастан 14 жасқа дейін, қыздарда 7 жастан 12
жасқа дейін арта түседі. 9-13 жас аралығында буындардағы қозғалғыштық
ересек жастағы мектеп оқушыларындағыға қарағанда 2 есеге жуық тиімдірек
дамиды. Алайда қыздарда буындардағы қозғалғыштық ұлдарға қарағанда
көбірек келеді және олардан шамамен 20-30%-ға артта қалады. 11-13 жасар
қыздарда және 13-15 жасар ұлдарда иілгіштік максималды шамаларға дейін
жетеді. Оның дамуының шыңырау шегі 15 жасқа келеді, одан кейін
тұрақтанады және әрі қарай төмендейді, өйткені сіңір ұлпаларының
сүйектенуіне қарай мүшеленудегі қозғалғыштық азаяды. 13-16 жасқа қарай
буындардың қалыптасуы аяқталады және олар жыл өткен сайын созылуға әсер
етуге азырақ беріле бастайды, байланыс бұлшық еттерінің созылғыштығы
азаяды. 16-18 жас кезеңінде иілгіштіктің көзге көрінерліктей төмендеуі
байқалады.
Жылдамдық-күш қасиеттерінің қсу қарқынында да жаспен және жыныспен
байланысты болып келетін айтарлықтай айырмашылықтар болады. Организмнің
биологиялық пісіп-жетілуі аталған қабілеттердің 10-11 жасал ұлдарда, ал
қыздарда 9-10 жаста қарқынды дамуына себепші болады. Сонымен бірге
жекелеген бұлшық еттер топтары топтарының даму қарқындары бірқалыпсыз
және әрқашан да бірыңғай бола бермейді. Алдымен денені жазатын бұлшық
еттер топтары ең қарқынды дамиды, одан кейін – жамбас пен табанды
жазғыш, одан әрі иықты, денені бүккіш және ақыр соңында – иық маңы мен
балтырды бүккіш және жазғыш бұлшық еттер топтары дамиды. Практика
көрсетіп отырғанындай, негізгі дене қасиеттерінің жеткіліксіз дамуына
орай, көптеген мектеп оқушылары негізгі қимылдарда: жүгіруде, секіруде,
лақтыруда жоғары нәтижелерге қол жеткізе алмайды.
12-18 жас аралығы адамның қимыл белсенділігіне барлық дерлік дене
және үйлестіру қабілеттерін қалау үшін ең қолайлы кезең болып табылады.
Егер бұл орын алмаса, болашақтағы дене потенциалының физикалық және
физиологиялық негізін қалыптастыруға арналған уақытты жіберіп алдық деп
есептеуімізге болады. Осы бағыттағы барлық одан арғы қадамдар қисынға
үйлеспейтін, адам моторикасының негізгі даму заңдарына қарама-қайшы
келетін, даму үйлесімін бұзатын болып шығады. Барлық ұсыныстардың
орташа балаға есептелгендігін, ал оларды жеке бастың ерекшеліктеріне
түзету жасай отырып қолдану керектігіне көңіл аудару қажет. Алайда
әдебиетте мектеп оқушыларының Шығыс Сібір жағдайларындағы дене
қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығын кешенді зерттеу
бойынша іс жүзінде жұмыстар жоқ десе де болғандай, ал келтірілген
мәліметтер мынаны айтуымызға мүмкіндік береді – қимыл белсенділігінің
табысы тек олардың дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің
даярлығына толыққанды бақылау болған кезде ғана қамтамасыз етіле алады.
Осылайша, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерінің даярлығы
бойынша келтірілген әдебиетті талдау:
1. Өсіп келе жатқан жас буынның дене қасиеттерінің даярлық деңгейі
елдегі бүкіл дене қасиеттерін тәрбиелеу жүйесінің қызмет етуінің
тиімділігінің, мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
қолданылып отырған бағдарламаларының нәтижелілігінің көрінісі болып
табылады. Оқушылардың дене қасиеттерінің даму динамикасын үнемі
бақылауды, мониторингті ұйымдастыру, осы қызметтің мазмұнын
оптималдандыру маңызды мемлекеттік міндет болып табылатындығын.
2. Бірқатар авторлардың пікірінше, дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейінің төмендеп кету себептерінің бірі балалардың мектепте оқи
бастаған кезеңінде әсіресе көрініс табатын, қимыл белсенділігінің
(гипокинезия) күрт төмендеуі, дене қасиеттерін тәрбиелеу бойынша
сабақтардың аз болуы ғана емес, материалдық-техникалық базаның
қанағаттанғысыз жағдайы және, ерекше маңызды болып отырғаны,
мектептердегі дене қасиеттерін тәрбиелеудің басқарылмай отырғандығы
болып табылатындығын көрсетіп берді.
3. Спортпен шұғылдануда жоғары сынып оқушыларының дене
сапаларының дамуы мен жаттыққандық даярлығының деңгейіне
әсері.
Көпжылдық бақылаулар барлық кезеңдерде – балалық, жасөспірімдік
және бозбалалық шақта дене шынықтыру мен спорттың өсіп келе жатқан
организмнің қалыптасуы мен дамуына орасан зор әсер ететіндігін, сонымен
қатар денсаулықты сауықтыру мен дене қасиеттерін жетілдіру міндеттерін
бірыңғай кешенде шешетіндігін көрнекі түрде растап, куәландырып отыр.
Алайда мектеп оқушыларының дене қасиеттерін тәрбиелеудің міндетті
түрі – типтік оқу бағдараламалары бойынша жүргізілетін дене шынықтыру
сабақтары, Б.Ф.Курдюковтың, А.И.Бурхановтың, В.А.Протасовтың,
Л.С.Дворкиннің, В.К.Бальсевич, О.Ф.Жуковтың, О.В.Лимаренконың
мәліметтеріне сәйкес, оқушылардың қимыл белсенділігінің тапшылығын өтеп
отырған жоқ. Осының нәтижесі – балалар мен жасөспірімдердің үйлесімді
дамуының төмен деңгейі және ауруға шалдығуының жоғары пайызы. Орта
мектеп жағдайындағы ең қолайлы, жарамды қимыл режимі еркін қимылдар
режимі болып табылады.
2 ЗЕРТТЕУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу әдістері
Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды: ғылыми-
әдістемелік әдебиетті талдау; педагогикалық бақылаулар; педагогикалық
эксперимент; дене қасиеттерінің дамуын бағалау әдістері
(антропометриялық және функционалдық); дене қасиеттерінің даярлығын
тестілеу әдістері кірді.
2.2 Зерттеудің ұйымдастырылуы
Мектеп жасындағы балалардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің
теориясы мен әдістемесі, жас физиологиясы, педагогика салалары мен
білімнің басқа салаларындағы ғылыми-әдістемелік әдебиетті талдау және
жалпыландыру алға қойылған мәселенің нақтылы жағдайы туралы айтарлықтай
толық түсінік беруге, ҚР-да өмір сүріп жатқан мектеп жасындағы
балалармдың дене қасиеттерінің дамуы мен дене қасиеттерінің даярлығының
деңгейі туралы мәселенің қазіргі жағдайын анықтауға мүмкіндік берді.
Оқу сабақтары кезінде спорттың алуан түрлерімен, оның ішінде жеңіл
атлетикамен айналысудың мектеп оқушыларының дене саулығының деңгейіне
әсері жөніндегі әдебиет зерттелді, бұл жұмыс гипотезасын тұжырымдауға
және негіздеуге, мақсат қоюға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz