Елтірілік қой - елтірісі үшін қозысы сатылатын қой тұқымы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы оңтүстік қазақстан мемлекеттік университеті
Агроөнеркәсіптік институты
Ветериналық медицина және зоотехния кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Елтірі бағытындағы қойларды құйрық пішіні бойынша сұрыптау
нәтижелері
Аннотация
Бет Кесте Сурет Әдебиет
Елтірі, мал жұбын таңдау, құйрық, төл, жыныс, бұйра, конституция,
тұқымқуалаушылық, адаптация, аллель, геном, ген, гормозиготты,
гетерозиготты, іріктеу, жұптау, будандастыру, сұрыптау, интерьер,
экстерьер.
Бұл дипломдық жұмыста Елтірі бағытындағы қойларды құйрық пішіні
бойынша сұрыптау нәтижелері қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты - елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні бойынша
жұптау арқылы олардың елтірі- ет- май өнімділігін жетілдіру селекциясының
тиімділігін анықтау.
Мал шаруашылығы, оның ішінде қой шаруашылығы, Қазақстанда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы. Еліміздің ет ресурсында оның алатын
орны және үлесі зор. Сонымен бірге жеңіл өнеркәсіп үшін аса бағалы
шикізат: жүн, қой терісі, қаракөл елтірісі де осы саладан алынады.
Көптеген зерттеулер арқылы қаракөл қой тұқымы генотипінің өте күрделі
екендігі анықталған. Демек, қаракөл тұқымының генотипінің күрделі болуының
өзіндік артықшылығы бар. Мысалы, олардың икемділігі, түрлі қиын жағдайларға
бейімделгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, өнімділігін арттыру үшін
шағылыстыруға ыңғайлылығы қаракөл елтірісінің түрлерін шығаруға мүмкіндік
береді.
Қаракөл шаруашылығын интенсивтендірудің тиімділігін арттыратын бірден
бір жол - қаракөл қойларын етті- майлы бағыттағы малдармен шағылыстырып,
қос өнім беретін қой тұқымын шығару.
Бұл дипломдық жұмыста Қой тұқымын құйрықтарының түрі бойынша әр түрлі
жұптау әдістерінің тиімділігін салыстырмалы зерттеу нәтижесінің жиынтығы
арқылы анықтау жұмыстары жүргізілді. Олардың ата- енесін әр түрлі жұптауға
байланысты елтірі белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығы, өсіп-
жетілуінің және еттілігінің ерекшелігі және селекцияланатын белгілердің
өзгергіштігі анықталды.
Елтірі бағыттағы қойлар тобын тиімді жұптау әдістері анықталып, өнімі
елтірі- етті- майлы жаңа құйрықты қой тұқымының өнімділігін арттыруға және
тұқымдық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған асылдандыру шараларының
нақты селекциялық міндеттері айқындалды.
Мазмұны
бет
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
2 Зерттеудің зерзаты және әдістемесі
2.1 Шаруашылықтың табиғи климаты және жайылым- азық қоры жағдайы
2.2 Зерттеу әдістемесі
3 зерттеу нәтижелері
3.1 Елтірі жүн талшығы бояуының негізгі белгілерінің тұқым қуалауы
3.2 Сұр түсті қозылар реңін айқындайтын белгілер
3.3 Елтірі типтері және олардың сапалық көрсеткіштері
3.4 Құйрық пішінің тұқым қуалауы
3.5 Елтірінің тауарлық сипаттамасы
3.6 Қозылардың өсіп- жетілуі
3.7 Ет- май өнімділігі
3.8 Қойдың құйрық пішініне байланысты жүн өнімділігі
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5 Экология (қоршаған ортаны қорғау)
6 Экономика
7 Бизнес- жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Құйрық – қойдың құйрық және жол бөліміндегі жинақталатын май.
Төл – төл, жыныстық жағынан жетілмеген жас ұрпақ.
Мал жұбын таңдау – шағылыстыратын еркек және ұрғашы малдың жұбын таңдап
алу.
Жыныс – дарақтың еркектік не ұрғашылық белгісі.
Адаптация- бейімделу, үйрену, дағдылану.
Елтірілік қой – елтірісі үшін қозысы сатылатын қой тұқымы.
Бұйра – қаракөл қозысы елтірісіндегі жүн түрінің қалпы.
Конституция – бұл жануарлардың биологиялық ерекшеклігі өміршеңдігінің
интегралды көрсеткіші.
Тұқымқуалаушылық –жануарлардың кейінгі ұрпақтарына ататектік
қасиеттерінің берілуі.
Аллель – альтернативті екі геннің (немесе бірнеше) бір формасы. Зиготаға
аллельдің бірі шешесінен, екіншісі әкесінен түседі.
Геном – клетканың генетикалық құрамы.
Ген – тұқымқуалайтын ақпараттық бірлік.
Гормон- ішкі секреция бездерінен шығып, тікелей қанға және лимфаға
қосылған зат.
Будандастыру- тұқымдары бөлек-бөлек малды шағылыстыру арқылы
жүргізіледі.
Сұрыптау- тіршілік ортасы мен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы
бейімделген, адамға қажетті өнімі жағынан құнды малды іріктеп, таңдап алу.
Интерьер- малдың дене бітімі мен өнімділік бағытына байланысты ішкі
физиологиялық, анатомиялық- гистологиялық және биохимиялық қасиеттерінің
жиынтығын атайды.
белгілер мен қысқартылған сөздер
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартылған сөздер берілген:
1. кг – килограмм
2. мм - миллиметр
3. r – корреляция
4. mr – корреляция анықтылығы
5. M( - орташа арифметикалық көрсеткіш
6. m( - орташа арифметикалық көрсеткіш қатесі
7. г – грамм
8. см – сантиметр
9. % - пайыз
10. мкм – микрометр
11. км – километр
12. ж – жыл
13. а – ай
14. м – мың
15. № - нөмір
16. тг – теңге
17. ұр – ұрғашы
18. ер - еркек
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Президентіміз Н.Назарбаевтың жолдауы бойынша
экономиканы әртараптандыру және шикізаттық емес секторды дамыту үшін
аграрлық саясат саласында Үкімет оның салаларының өнімділігі мен кірісін
өсіру, отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту есебінен
агроөнеркәсіп кешенін тұрлаулы дамыту бағдарламасын іске асыруы керек.
Мал шаруашылығы, оның ішінде қой шаруашылығы, Қазақстанда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы. Еліміздің ет ресурсында оның алатын
орны және үлесі зор. Сонымен бірге жеңіл өнеркәсіп үшін аса бағалы
шикізат: жүн, қой терісі, қаракөл елтірісі де осы саладан алынады.
Мал шаруашылығының бірден бір негізгі саласы- қой шаруашылығы. 2030
жылға дейінгі Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының негізгі бағдарламасында осы салалардың өркендеуіне ерекше көңіл
бөлінген.
Мұндағы алға қойған басты мәселе- халық тұтынатын заттарды өндіретін
жеңіл өнеркәсіп салаларына қажетті шикізаттармен қамтамасыз етіп, сапасын
жақсарта отырып және олардан алынатын өнімді көбейту көзделген.
Сондықтан бүгінгі таңға дейін тұтынушылар талабын қанағаттандыратын қой
шаруашылығы саласында жүргізіліп жатқан асылдандыру жұмыстары өндірілетін
өнім түрінің сапасын жақсартуға және өндірілетін өнім түрлерін көбейтуге
бағытталған.
Сонымен қатар, қой шаруашылығындағы маңызды саласының бірі- қаракөл
шаруашылығы болып табылады. Қаракөл қойынан негізгі өндірілетін өнімдердің
бірі - қаракөл елтірісі.
Дегенмен де селекцияны мал өнімінің бір түріне бағыттап, қалыпты болатын
зауыттық елтірі типтер шығару жеткіліксіз, яғни, жоғары сапалы ет, әрі
елтірі беретін, тез өсіп- жетілетін қой тобын шығару қазіргі заман талабына
сай тиімді. Сондықтан туылған кезінде және одан кейінгі кезеңдерде өсіп-
жетілу дәрежесі жоғары жаңа қой тобын шығару- ғылыми теориялық ізденістерге
міндеттейді.
Қазіргі кезде нарықтық экономика жағдайында селекцияны мал өнімдерінің
бір түріне бағыттау тиімсіз. Себебі, өсіріліп жатқан қаракөл қой тұқымының
бір бағыттағы өнімділік қасиеттері халық шаруашылығының бүгінгі таңдағы
қажетін өтей алмай отыр. Бұл қаракөл қойының биологиялық мүмкіндіктерін
селекцияда толық пайдалау өз деңгейінде еместігін байқатады.
Көптеген зерттеулер арқылы қаракөл қой тұқымы генотипінің өте күрделі
екендігі анықталған. Демек, қаракөл тұқымының генотипінің күрделі болуының
өзіндік артықшылығы бар. Мысалы, олардың икемділігі, түрлі қиын жағдайларға
бейімделгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, өнімділігін арттыру үшін
шағылыстыруға ыңғайлылығы қаракөл елтірісінің түрлерін шығаруға мүмкіндік
береді.
Қаракөл шаруашылығын интенсивтендірудің тиімділігін арттыратын бірден
бір жол - қаракөл қойларын етті- майлы бағыттағы малдармен шағылыстырып,
қос өнім беретін қой тұқымын шығару.
Зерттеудің мақсаты - елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні бойынша
жұптау арқылы олардың елтірі- ет-май өнімділігін жетілдіру селекциясының
тиімділігін анықтау.
Зерттеудің міндеттері – бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- елтірі бағытындағы қойлардың ата- енелерінің құйрықтарының түрі
бойынша әртүрлі жұптағанда, шаруашылыққа құнды белгілердің тұқым
қуалаушылығын зерттеу;
- қос өнім беретін малдардың ұнамды типін анықтау;
- елтірілі- етті- майлы бағыттағы жаңа құйрықты қой тұқымын шығару
селекциясы тәсілін жетілдіру.
Зерттеудің жаңалығы. Қой тұқымын құйрықтарының түрі бойынша әр түрлі
жұптау әдістерінің тиімділігін салыстырмалы зерттеу нәтижесінің жиынтығы
арқылы анықтау жұмыстары жүргізілді.
Елтірі бағыттағы қойлар тобын тиімді жұптау әдістері анықталып, өнімі
елтірі- етті- майлы жаңа құйрықты қой тұқымының өнімділігін арттыруға және
тұқымдық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған асылдандыру шараларының
нақты селекциялық міндеттері айқындалды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні
бойынша сұрыптау нәтижесінде олардың елтірі- ет- май өнімділігін артыратын
сұрыптаудың тиімді тәсілі анықталды және ол экономикалық тұрғыдан
негізделді.
Құйрық пішіні бойынша қошқар мен саулықтарды тиімді жұптау нәтижесінде
елтірі бағыттағы қойлардан өндірілетін елтірі және ет- май өнімінің
экономикалық тиімділігі жергілікті қаракөл қойларына қарағанда
жоғарылатылды.
Дипломдық жұмыста қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
- құйрық пішіні бойынша әр түрлі жұптау әдістеріне байланысты елтірі
белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығы;
- өсу қарқыны;
- елтірі және ет өнімділігі;
- жүргізілген зерттеудің шаруашылыққа тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі және жарық көруі.
Жұмыстың көлемі мен жүйесі. Дипломдық жұмыс 81 бетке компьютерлік
мәтінмен терілген, 9 кестемен көмкерілген. Ол кіріспеден, әдебиетке
шолудан, зерттеудің зерзаты және әдістемесі, зерттеу нәтижелері, тіршілік
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, экология (қоршаған ортаны қорғау),
экономика, бизнес- жоспар бөлімдерінен, қорытындыдан, пайдаланылған 75
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Әдебиетке шолу
Қаракөл қойы өнімділігі жағынан дүниедегі ерекше қой тұқымына жатады.
Орта Азияның ыстық, шөл және шөлейт аймағында қаракөл қой тұқымы шығарылып,
осы климаттың жағдайларына жақсы бейімделген. Осындай ерекше қасиеттеріне
байланысты қаракөл қойы дүние жүзінің құрғақ, ыстық климатты елдерінде кең
тараған. Қаракөл қойында басқа мал түрлері көбейіп, өнім бере алмайтын шөл-
шөлейт аймақтарда: ет, май, жүн, қой терісі және қаракөл елтірісін
өндіреді.
Кез келген ауыл шаруашылығы малдары жеке популяция болып саналады да,
оған кіретін малдар бір-біріне ұқсас болып, әсіресе тұқымға тұрақты
берілетін белгілерімен, биологиялық және морфологиялық қасиеттерімен
ерекшеленеді.
Бірақ, тұқымға кіретін жеке даралардың гетерозиготалық деңгейі бойынша
олардың фенотиптік белгілерінің және негізгі өнімділік бағытының әр түрлі
болуы мүмкін. Алайда белгілердің әр түрлі болуы көбейтуге қолданылған
әдіске және жетілдіруіне байланысты.
Елтірі бағытындағы қой тұқымына негізінен қаракөл қойы жатады. Оның
елтірілік өнімінің сапасын басқа қой тұқымдарымен будандастыру арқылы
көтеру мүмкін емес. Осыған байланысты оны өсірудің басты тәсілі- таза өсіру
болып табылады. Бірақ көп жылдық тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, қаракөл
қойы әр түрлі будандастыруға қатысады. Оның ішінде ерекше бөліп атап өтуге
болатыны:
- сіңіре будандастыру, негізінен өнімі төмен қылшықты жайдары қойларын
қаракөлге айналдырғанда қолданған. Бұл жағдайда жергілікті мал- тұқымы
жақсартылушы, ал оны жақсартқыш тұқым ретінде қаракөл қойы пайдаланған;
- қан араластыра (кіріспе) будандастыру, елтірі бағытындағы соколь мен
решитель қой тұқымдарының елтірілік өнімін жақсарту үшін қолданса, ал
қаракөл қойының табиғи төлдегіштігін арттыру үшін оларды аскания қойларымен
будандастырған;
- қаракөл қошқарлары қарақөлше өндіру үшін биязы және жартылай биязы
қойлармен будандастырылды, сонымен бірге көк қаракөл қойларының
өміршеңдігін көтеру үшін арқармен гибридтерді (түраралық немесе шалғай
будандастыру).
Жоғарыда атап өткен әртүрлі будандастыру туралы М.Ф.Иванов, Л.К.Гребень
1, М.Ф.Иванов 2, И.Л.Перегон 3, И.Л.Перегон, Р.А.Глубочанская 4,
П.Н.Кулешов 5, Н.С.Гигинейшвили 6,7, Н.С.Гигинейшвили, Э.Н.Чариев 8,
В.И.Стояновская 9, И.В.Синцын 10, К.Е.Елемесов 11, В.Ерамиаш 12,
П.Иванов, С.Костов 13, Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов 14, А.М.Омбаев,
Р.Е.Асылбеков 15, Н.Н.Алибаев 16, Т.Қансеитов 17 өздерінің ғылыми
еңбектерінде жазды.
Бұл қолданылған будандастыру түрлері қаракөл қой тұқымын жаңа
экологиялық аймақтарға таралуына, төлдегіш қасиеті жоғары мал тобын
шығаруға, Украина мен Молдавиядағы елтірі беретін қойлардың өнімін
жақсартуға, биязы жүнді қойлардан қаракөлше және оған жақын мех былғары
өндіруге мүмкіндік берді.
Әсіресе неміс ғалымдары Намибияда қаракөл қошқарларын жергілікті қылшық
жүнді қойлармен шағылыстырып жаңадан қабырға және жал бұйралы елтірі
бағытындағы қой тұқымын шығарды. Бұл малдар Оңтүстік- батыс Африканың ыстық
құрғақ шөл жағдайына жақсы бейімделгенін Х.Шефер 18, Л.Мостерт 19,
Х.Э.Маттер 20, Дж.А.Нел 21 өз еңбектерінде атап өтті.
Әр түрлі тұқымға жататын малдарды будастыру мәселесі және оның мал
өнімділігіне әсері жайында отандық және шетел әдебиетінде кең қамтылып
жазылған будандастырудың биологиялық мәні екі тұқымға жататын малды
шағылыстырып будан ұрпақ алу. Алынған будан ата-енесіне қарағанда өсу
энергиясы жоғары (гетерозис құбылыс), өнімділік, жаңа экологиялық жағдайға
бейімделгіштілік, шыдымдылық қасиеттері бойынша асып түседі. Сонымен бірге
пайдалы өнім беретін жаңа қой тұқымын шығаруға таптырмайтын негізгі құнды
генетикалық материал.
Ч.Дарвин 22 будандастырудың биологиялық мәнін түсіндіре келіп, оны-
табиғаттың ұлы заңына теңеді. Ол туыстығы алыс малдарды шағылыстыру қажет
және пайдалы, ал туыстығы өте жақын қойларды ұзақ мерзімге ұрпақ қуалай
өсіру зиян екенін айтты.
Осыған байланысты дүние жүзінің мал шаруашылығындағы мол тәжірибесіне
және дарвинизмнің теориялық негіздеріне сүйеніп академик М.Н.Иванов 23
будандастыруды ауыл шаруашылық малдарының өнімін көтеретін тәсіл ретінде
кең қолдану керектігін уағыздады.
Өте ерте заманда будандастыруды жүйесіз жүргізген, ал оны белгілі бір
мал тұқымдарын будастыру арқылы өнімін жақсарту үшін мақсатты селекциялық
тәсіл ретінде орта ғасырларда қолдана бастады. Бұл тәсіл ірі қара малдың,
шошқаның, қойдың және ешкінің жоғарғы өнімді тұқымдарын шығаруға, сонымен
бірге аралас будан мал алуға мүмкіндік берді.
Будандастыруды қой шаруашылығында қолданудың өз ерекшеліктері бар.
Себебі қой тұқымын будастыру алдын ала межелеген өнім сапасымен жобаланады.
Бірақ ғылымда қай малды жұптағанда ойдағыдай нәтиже алуға болатынын болжау
тәсілі әлі жетілдірілмеген.
Олай болатын себебі будастырудың нәтижелі болуы қолданатын қошқарлардың
тұқымдық тұрақтылығы оған аналықты үйлесімді жұптау сәттілігінде.
В.Г.Шуваев 24 көпжылдық тәжірибесін қорытындылай келе жүннің физикалық
қасиеттері (ұзындығы, қалыңдығы, мықтылығы) бойынша будандардың көпшілік
бөлігі аралық көрсеткіш дәрежесінде тұқым қуалайтындығын, кейде аналық
тұқым жағына ойысатындығын жазды.
Д.Ф.Бойко 25 анықтауы бойынша будандарды өсіру кезінде іріктеу мен
жұптауды өз ішінде жүргізбесе, онда олардың ұрпақтан ұрпаққа өнімдік сапасы
төмендеп кетеді.
Будандастырудың нәтижесінде алынған жаңа түзілім, Б.Н.Васиннің 26
айтуы бойынша, бірінші ұрпақтан бастап күшейтілген іріктеу қолданса, ол
жаңа түзілім жақсы бекіп кетеді.
Б.Н.Васин 27 қаракөл қой тұқымына тек қара түс ғана тән деп санайды.
Терідегі әр түрлі түстің пайда болуын автор үш себеппен түсіндіреді.
Біріншіден, қара түс тұқым түзіле бастағанша сақталады. Осы кезеңде
оларды әр түрлі қой тұқымымен будандастыру жүргізіліп, нәтижесінде олар әр
түрлі болып қалды. Екіншіден, түсті қойлар қаракөл қойына жайдары қойлармен
шағылыстыру кезінде, яғни жақында енген. Бұл тұжырымын автор, мал тобында
түсті қой саны көбейген сайын қара елтірінің сапасы нашарлайтындығымен
дәлелдейді.
Үшіншіден, қаракөл қойында түрлі- түстің пайда болуын, шығуын алынған
ұрпақтардың арасында кездейсоқ мутацияның пайда болуымен, шығуымен
байланыстырады.
М.Ф.Иванов 28, В.М.Юдин 29, Н.С.Гигинейшвили 30 және
Е.В.Одинцовалардың 31 пікірі бойынша сұр түс қаракөл қойына тән және бұл
түс осы белгі бойынша іріктеу мен жұптау нәтижесінде шыққан дейді.
Р.И.Григорьянц 32, Э.М.Эрман, К.Е.Лемаев 33, В.С.Жилякова 34 сұр
қаракөл қойының пайда болуы қаракөл қой тұқымының түзілу кезеңі тұсында
шыққан деп сендіреді. Бұл тұжырымның дұрыстылығын дәлелдеу үшін авторлар
арабтың белгілі саяхатшысы және тарихшысы Ибн- Хауклдың Шығыстың
географиясы деген еңбегінде мынадай үзінді келтіреді: ... дүниенің барлық
елінде Түркістандағыдай қошқарлар жоқ ....
Е.В.Одинцова 35, Б.Н.Васин 36, Ш.М.Ризаев 37, А.Еспембетов 38
сұр қошқарлармен қара саулықтарды гетерогенді жұптаған кезде, алынған қара
қозылардың елтірі сапасының көрсеткіштері нашарлайды деп хабарлайды.
Сонымен бірге В.М.Юдин, М.И.Котов және т.б. 39, М.И.Котов 40,
В.С.Жилякова 41,42, А.С.Ахметшиев 43 қара саулықты сұр түсті
қошқарлармен шағылыстырғанда қара қаракөлдің сапасы төмендемейді, керісінше
оның жалтырлығы, жібектілігі және басқа тауарлық қасиеттері жақсарады деп
атап көрсетті.
М.Ф.Иванов 44, П.Н.Кулешов 45, Ф.Хатт 46, А.С.Серебровский 47,
О.А.Иванованың 48 пікірлері бойынша жүн талшығының түсі сапалық белгіге
жататындығын және ұрпаққа тұқым қуалауы генетикалық ажырауға сәйкес келеді.
Қаракөл қойы түсінің генетикасы бойынша Б.Н.Васин 49,50,51 үлкен
зерттеу жұмыстарын жүргізді. Көп жылдық тәжірибенің негізінде ол елтірідегі
түстің ажырауы Мендельдің моногибридті тұқым қуалау заңдылығына сай
келетіндігін айтты.
Көптеген ғалымдар сұр түсті қоймен жұмыс жүргізген кезде түстің тұқым
қуалау нәтижесі әр түрлі болатындығын айтады.
В.М.Юдин мен М.И.Котов 52, М.И.Котов 53 сұр қошқарларды қара
саулықтармен гетерогенді жұптағанда үшінші генерациясында (Ғ1, Ғ2, Ғ3) 30-
35% сұр және 65- 70% қара қозы туады десе, О.П.Фищенко, И.Н.Дьячков,
М.А.Риш 54, В.Н.Погодин, Р.Н.Поломошнов, Ж.Исатаев 55 осындай
будандастыру 50% сұр және осынша қара қозы алуға мүмкіндік беретіндігін
айтады.
В.С.Жилякова 56, К.Е.Лемаев 57, К.Мұхамедов 58 хабарлағанындай,
сұр қошқарларды қара аулыққа жұптағанда келесі ұрпақтарында (Ғ1, Ғ2 және
басқа) түсі әкесіне ұқсас қозылар шығымы артады.
Қаракөл қойы тұқымының өзгешеліктерін айқындайтын- олардың тұқым
ішіндегі типтердің әр түрлілігі және олар түсі, реңі, елтірісі мен
конституциялық типтері бойынша ерекшеленеді. Сонымен бірге барлық қойлар
сияқты таралу аймағы бойынша экологиялық типтерге, оның ішінде зауыттық
типтерге бөлінеді.
Қаракөл қойының ең негізгі болу критериясы түсі. Себебі оның шаруашылық
үшін маңызы үлкен және ол көптеген селекциялық белгілермен коррелятивті
байланысты, ал оның генотипі өсіруге сай келетін жағдайдың белгілі бір
зоотехникалық сұрыптау жүйесін қажет етеді.
Қаракөл қойы түстерінің ішіндегі сурхандария сұр қой типтері ауқымды
орын алады. Қойдың бұл типі Ю.А.Гагарин атындағы асыл тұқымды қой зауытында
Н.С.Гигнейшвили 59 ғылыми басшылығымен шығарылған.
Қазіргі кезде осы қой типтері Өзбекстан республикасы Сурхандария
облысынан Ю.А.Гагарин атындағы және Жызақ облысының Фариш шаруашылықтарында
өсіріледі. Сонымен бірге бұл қойлар Қазақстан Республикасы Қызылорда
облысының Тартоғай шаруашылығында өсіріледі 60.
Сурхандария сұр қойының ең қажетті реңдері мыналар 61:
- қола (бронзовая)- талшық жүнінің негізі қара қоңыр, ұшы қола түсті;
- платина- талшық жүннің негізі кофе түсті немесе қара, ал ұшы ашық крем
өңді;
- антрацит- талшықтың негізі қара, ұшы ақ түсті;
-янтарь- талшықтың негізі қоңыр, ұшы янтарь өңді.
В.М.Юдин, М.И.Котов 52, 8б, Н.С.Гигинейшвили 62,63, В.С.Жилякова
64, Р.И.Григорьянц 32, 8б, М.И.Котов 65, Н.С.Гигинейшвили, М.И.Котов
66 шығарған методикалары бойынша сұр малдарды реңдеріне байланысты
біртекті жұптау, алғашқы кезде осындай қойлардың тез жинақталуына, сосын
олардың тұқымдық және өнімдік сапасының жақсаруына, ал түптеп келгенде
шоғырланған зауыттық отардың шығуына қолғабыс етеді. Сонымен бірге, бұл
авторлар қажетсіз түстерді жою үшін сұр қошқарларды басқа түсті саулықтарға
әртекті жұптауды ұсынады.
Реңнің қанықтылық дәрежесі негізінен бұйраның пішіні мен типіне, сонымен
бірге елтірідегі талшық жүннің негізіндегі қара түсті ақшыл ұшына өту
контрастылығына байланысты.
М.И.Котов 67 және В.С.Жильякованың 68,69 тұжырымдары бойынша, сұр
терілердің ішінде жартылай шеңберлі бұйра гүлді елтірі өте әдемі және
сапалы. У.Сагдуллаевтың 70 мәліметі бойынша түстің аз қанықтылығы кавказ
елтірілік типке, орта- жакеттік, ал жоғары қанықтылық- жазық бұйралы
типтерге тәне.
Н.С.Гигинейшвили 71,72, Н.Р.Хидиров 73, В.Н.Погодин, Р.Н.Поломошнов
және Ж.Исатаев 55, 8б жазық және қабырға бұйралы елтірі типтегі сұр
малдардың реңінің қанықтылығының артықшылығының себебін олардың түсінің
анықтылығында және контрастылығының анықтылығында, себебі бұл типтегі
бұйралардың ашық конфигурация сақтауында деп түсіндіреді. Ал жакеттік
типтегі қозыларда негізінен толық жартылай бұйралы болып, бұйра талшықтары
өсе келе иіліп, ұшы бұйраның ішіне біртіндеп еніп, талшықтың түссіз ұшы
көрінбей қалады да, түстің қанықтылығы нашарлайды деп тұжырымдайды.
Бұл ерекшелік бұхар типтегі сұр қойларға тән.
Е.Байбековтің 74 зерттеуі бойынша сұр түсті қозы реңінің қанықтылығын
қазіргі қолданылып жүрген визуальды тәсілдің тиімділігі төмен екендігі
жөнінде мағлұмат береді. Сұр түсті еркек қозылар реңінің қанықтылығын
визуалды тәсілмен жоғары бағаланған. Сұр түсті қозылардан алынған жүн
талшығының түссізденуін қайта микроскоп арқылы зерттеген кезде, жоғары
қанықтылығын көрсететін параметрі бар талшықтар тек қана 2,9% қозыларда, ал
97,1% қозының көрсеткіші төмен болған. Сондықтан автор, сұр түстің
қанықтылығын талшықтың түссіз және қара бөліктерінің қатынастарымен ғана
анықтап қоймай, сонымен бірге осы белгілердің бұйрада қалай орналасуын
есепке алу керек деп тұжырымдайды.
Қаракөл қозыларына ен салған кезде талшықтың ұзындығына жіті көңіл
бөледі, себебі ол ұзарған сайын бұйра ұлғаяды және ол бұл өз есесіне
қаракөлдің сапасын төмендетеді. Талшықтың осындай ұнамсыз қасиетін
И.А.Аверьянов 75, И.Н.Дьячков, М.Закиров, К.Каримов және басқалар өз
жұмыстарында атап өтті.
Сұр түсті қой селекциясында талшықтың жалпы ұзындығымен қатар, оның
ағарған бөлігін есептейді.
В.С.Жилякованың 34, 8б мәліметі бойынша талшықтың ағару дәрежесі оның
(талшықтың) жалпы ұзындығына қатынасымен анықталады дей келе, мынадай
дәрежеге Бөледі: 110 және 210- аз; 310 және 410- орташа; 510- үлкен.
Мұның ішінде ең қажеттісі орта және үлкен ағару дәрежесі. Бірақ, әр рең мен
сұр түс елтірілік типке өзіне тән талшықтың ағарған ұшының ұзындығы
анықталған.
Р.И.Григорьянц 32, 8б талшықтың ағару дәрежесін үшке бөлуді ұсынады:
ең жоғары ағару-12, орта -13 және төмен -14.
Қаракөл қозы елтірісіндегі бұйраында үш түрлі сурет ипті кездеседі –
жакеттік елтірі типке параллельді- концентративті сурет, қабырға және жал
елтірілі типке – параллельді- тік және бағытсыз –қалың шелді жакет және
кавказ типтеріне тән.
Қаракөлдің көлемі (ауданы), салмағы және терінің қалыңдығының өзгеруіне
әр түрлі факторлар әсер ететіндігін зерттеулермен анықталған.
И.Я.Аверьянов, Р.И.Григорьянц 32, 8б; 79, М.Д.Закиров, А.К.Лебедев
және басқа авторлар көлем мен қаракөл елтірісінің салмағы полимерлі
факторлармен жинақталады дейді. Қозының денесі, оның туған кезіндегі
салмағы енесінің буаз кезіндегі азықтану жағдайымен анықталады, сонмен
бірге жатырдағы қозының санымен байланысты деп есептейді.
Қазіргі кезеңде терінің көлемі мен ауданы ең негізгі экономикалық
көсеткіштер қатарына кірді. Буаз аналықтарды жақсы азықтандырған кезде қозы
ірі болып туылады, әрі үлкен көлемді, салмақты тері алынады. Ал, малды
жеткіліксіз азықтандыру төлдің дамуын тежеп және терінің сапасыз болуына
әсерін тигізеді.
В.М.Юдин айтқандай, егіз қозының терісінің ауданы жалқы қозы терісінің
88,0- 90,0% ауданын, үшемдердің- 75,0-79,5%, төртемдердің- 62,0- 78,9%
қамтамасыз етеді.
Э.К.Крымская анықтағандай, қаракөл қойын елтірілік белгілерімен
жүргізетін селекцияны конституциялық типімен ауыстыруға болмайды. Соған
қарамай, автор атағандай, тек қана қозы кезінде берілген бағамен шектеліп
қалмай, оның өскен кезінде конституциясын анықтау керек.
В.И.Стояновская, У.Б.Сагдуллаев 70, 9б, Э.Х.Юлдашев, Е.К.Лемаев 86,
В.С.Жилякова 34, 8б сұр қойлардың қара түсті малға қарағанда біршама
конституциясының әлсіздігін айқындады. Олар осыған байланысты сұр қойды
өсірген кезде қолайлы азықтандыру қажет деп тапты.
Ф.Ш.Шарафутдинов, И.С:Бадалбаев деректері бойынша әр түрлі елтірі
типтегі қозылар туылған кезде тірі салмағы бірдей болмайтындығын анықтады.
Ол қабырға және жал, жакет типтегі қозылармен салыстырғанда төмен, ал
кавказ типтегілер басқа елтірі типпен салыстырғанда жоғары.
В.М.Юдин, М.И.Котов 52, 8б хабарлауынша, саулық қойлардың төлі бірінші
тумаға қарағанда туған кезде салмақты болып, одан кейінде тез өседі.
Б.Таганов қара және қоңыр түсті саулықтарды қола реңді қошқарлармен
шағылыстырғанда мынаны анықтады: бірінші ұрпағында 3,2 пайыз сұр қозы, ал
екінші ұрпағында 32,5% алған. Қоңыр саулықпен қола реңді қошқардан, бірінші
ұрпағында 25,6% және екінші ұрпағында 48,5% сұр төл береді. Ол сонымен
бірге сұр қошқарлардан алынған қара қаракөл терілерінің сапасы
нашарлайтынын атады.
Ж.Каримов жоғары генерациялы сұр түс бойынша гетерозиготалы қара
саулықтарды күміс реңді қошқарлармен шағылыстырғанда сұр қозыларды 50
пайыздан көп беретінін атады.
Қаракөл қой тұқымында жүргізілетін селекциялық асылдандыру жұмысында
елтірілік тип 1961 жылдан бастап малды негізгі іріктеуші және жұптаушы
белгі ретінде танылған. Онда елтірілік типтің классификациялық негізі
ретінде бұйра пішіні, типі, суреті және жаңа туылған қозыдағы талшықтың
сапасы алынған.
Қаракөл қойының елтірілік типі бойынша бөліну қажеттілігін В.М.Юдин,
И.Н.Дьячков, И.Н.Дьячков, М.Д.Закиров, Р.Т.Письменная атап, қозыларды төрт
елтірілік типке классификациялау жүйесін жасады:
Жартылай шеңберлі бұйралы жакет, қабырға, жал және өсік жүнді кавказ
типтері.
Қаракөл қойының мұндай классификациялау- әр топта асылдандыру және
өнімнің сапасын арттыру жұмысын жүргізуге мүмкіндік берді.
И.Н.Дьячков, В.Н.Погодин, С.Сухарьков, К.Е.Елемесов, М.А.Ширинский және
К.Е.Елемесов және басқа авторлардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей әр
елтірілік типтегі қойлар өз ұрпағында тұқым қуалауы жоғары.
И.Н.Дьячков елтірілік типпен жұптаудың көп жылдық мәліметтердің
негізінде мынандай тұжырымға келді:
- бірыңғай типтер бойынша жұптаған кезде ата-тегіне тартқан қозылар
көбейеді;
- елтірілік типі бойынша әр текті жұптағанда, шағылыстыруға қатысқан
малдардың елтірілік типіне байланысты алынған нәтиже әртүрлі болады.
Шаруашылықтардың белгілі бір елтірілік типке мамандануына байланысты, әр
шаруашылықтың бағытына қарай асыл тұқымды қошқарларды анықтау және қолдану
үлкен міндет ретінде қойылған.
К.Е.Елемесов Қазақстандағы қаракөл шаруашылығында, оның ішінде
қаракөл қойының 6 аймақтық (экологиялық) типтерін бөліп көрсетті. Бұл
аймақтық типтердің тұрқының айырмашылықтары бар.
Қаракөл малдарын елтірілік типтері бойынша бірыңғай жұптағанда, барлық
кезде селекцияланатын елтірілік типтегі қозылар алына бермейді.
Мысалы, И.Н.Дьячков, И.Н.Дьячков, А.М.Лысов, И.Н.Дьячков,
Р.Т.Письменная, С.М.Будагов, С.И.Сухарьков, В.Н.Погодин мәліметтері
бойынша жакет типтегі саулықтарды осындай қошқарларға жұптағанда 65,4%
жакет типтегі қозылар, ал қабырға х қабырға жұптау нұсқада 34,5 пайыздан
39,5 пайыз аралығында алынған. Жакет типтегі қошқарды қабырға типтегі
саулыққа әртекті жұптағанда жартылай шеңберлі бұйра қозылар үлесі 45,8%, ал
қабырға бұйралы қозылар 23,1% болды. Сонымен бірге қабырға типті қошқарды
жакет типті саулыққа реципрокты жұптағанда жартылай шеңберлі төл 54,0%
болса, қабырға бұйралы 32,0% болды.
Осындай мәліметтер И.Н.Дьячков, Н.С.Бадалбаев, С.М.Будагов,
Т.Б.Чехиринадзе, И.Я.Аверьянов және басқа ғалымдардың зерттеу нәтижелерінен
де алынған.
М.А.Кошевой мен О.М.Хасановтың мәліметі бойынша малды елтірілік типі
бойынша әркелкі жұптағанда, бірыңғай жұптаумен салыстырғанда жакетті
қозылар көп алынған.
Мысалы, малды жакет х жакет жұптау нұсқасында жартылай шеңберлі
бұйралы төл 38,3% болса, ал жакет х қабырға - 59,8% және қабырға х
қабырға - 60,0% жакет типтегі қозы алынған.
Ф.Ш.Шарафутдинов және Р.Валиевтің дерегінде, біртекті жұптағанда (жакет
х жакет) 63,6% жартылай шеңберлі төл және 20,5% қозы қабырға және жал типті
болды. Ал ата-енесі қабырға бұйралы ұрпақтың 47,9% осындай типті, 34,7%
қозы жакет типті болды. Әртекті (жакет х қабырға) жұптағанда өз ұрпағына
50,7% қабырға бұйралы қозылар берді.
В.С.Жильякова сұр түсті қойларды елтірілік типімен бірыңғай жұптаған
(жакет х жакет) зерттеуінде 51,4% жакет типті қозы және 22,2% қабырға типті
алды, ал (қабырға х қабырға) жұптау нұсқалар 21,5% жартылай шеңберлі типті
қозы, 48,3% қабырға типті төл алынған.
Бұл зерттеулерден алынған төлдің сапасының ала- құла болуы тәжірибе
жүргізілген отардың генетикалық белгілері біркелкі еместігімен
түсіндіріледі.
Осыған байланысты барлық отардағы қойлар елтірілік типі бойынша
гетерозиготалы болады десек қателеспейміз. Себебі қаракөл қойларының
елтірілік типі бойынша гетерозиготалық дәрежесінің әркелкі болуын шамамен
қошқарлардың генотипінің әрқилы болуымен байланыстыруға болады.
Қайтадан шығарылған тұқым ішіндегі қойлар типін Н.С.Гигинейшвилидің
ұсынысы бойынша оларды біртекті жұптау жолымен өсіреді. Бірақ, олардың
аздығына және халық- шаруашылығына үлкен маңыздылығына байланысты осы
қойдың таралу аймағын кеңейтуді малдың басқа түстілерімен будандастыру
жолымен жүргізеді.
Мұндай жұмыстар Өзбекстанның Қызылқұм, Фариш және Қазақстан
Республикасының 6 совхозында жүргізілген.
Барлық бұл жұмыстардың негізі акад. В.М.Юдиннің 39, 8б сұр түсті
қаракөл қойларын шығару әдістемесі түпнұсқа болған.
Бұл ғалымның әдістемесіне сәйкес сіңіре будандастыруға қолданылған сұр
түсті қошқарлар аналық түс- қараны ығыстырады.
Осыған байланысты, қаракөл қой тұқымы негізінен таза бірыңғай өсіру
керекте, бірақ та әрбір тип малдың түсіне, реңіне, елтірілік типіне қарау
керек.
Бірақ, сонымен қатар әр типтегі қойларды бөлек өсіру үшін тип аралық
кросс қолданады. Бұл шараның өткізілу мақсаты- биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты (көк және гулигаз), сонымен бірге мал басы аз селекциялық типтер
мен түстерді бөлек өсірудің жағымсыз әсерін жою. Сондықтан әртекті немесе
сіңіре будандастыру нұсқаларын қолданады.
Кейде қаракөл қойының биологиялық ерекшеліктері селекционерлерді
реципрокты шағылыстыруды қолдануға мәжбүр етеді.
Қаракөл шаруашылығында реципрокты шағылыстырудың классикалық нұсқасы
Б.Н.Васиннің ұсынған көк және қара түсті қойларды тұйық тәсілмен өсіру. Бұл
тәсілдің мәні көк саулықтарды қара қошқарлармен шағылыстырып, ал қара
саулықтарды көк қошқарлармен.
Бұл жұптау нұсқаларынан көк және қара қозылар бірдей алынады және
алынған көк қозылардың ішінде көк түс бойынша гомозиготалы (летальды)
даралар түспейді.
В.И.Стояновская, Н.С.Гигинейшвили, Р.Х.Тяпаев, Л.В.Васильева мен
Р.К.Баймұратова және басқалар көк қойлар қара түсті елтірінің сапасын
төмендетеді деген пікірдің дұрыс еместігін Б.Н.Васиннің әдістемесі бойынша
көк түсті қаракөл қойларын өсіргенде, олардан алынған көк қозылардың
экстерьерлік, конституциялық және елтірілік сапасы бойынша қара түсті
қозылар көк қозылардан қалыспайтындығын анықтады.Демек, көк қозылар
биологиялық ерекшеліктері бойынша қара қозылардан, ал қара қозылар
елтірілік сапасы бойынша деңгейлес деген тұжырымға келеді. Мысал ретінде
Талас, Сырдария және Темір асыл тұқымды зауыттарда бірінші сорт қара
және көк түсті қаракөлдің шығымы 90 пайыздан асады.
Қазіргі кезде дүниежүзілік қаракөл шаруашылығында өндірілетін түсті
терінің ассортиментін көбейту жоспарланып отыр, мұның мәнісі түсті
терілердің вариациясының соңғы кезде көбеюіне байланысты болды. Бұл
селекционерлерге қаракөлдің әр түсіне, реңіне селекцияны күшейтіп, оның
өндірісін көтеруді қажет етеді.
Осы мәселенің шешімін табу үшін Н.С.Гигинейшвили 71, 9б мен Х.И.Укбаев
сурхандария және бухара типті сұр қойларын реципрокты шағылыстырды. Бұл
кезде сурхандария сұр саулықтарын бухара сұр қошқарларымен шағылыстырғанда
2,8% сұр және 93,4% қара, ал реципрокты будандастырғанда 5,3% және 93,5%
қозы алды.
Авторлар алынған нәтижелерді сараптай келе мынадай тұжырымға келді,
сурхандария сұр және бухара сұр типтерін шағылыстырғанда сұр түс
аннигиляция жағдайға келеді, сондықтан оларды бірге өсіруге болмайды.
Сонымен бірге авторлар сурхандария сұр қойларының шығу тегі қаракөл қой
тұқымы ішіндегі басқа типтерге қарағанда өзгеше екендігін атап көрсетті.
Бұдан ертеректе М.А.Ширинский Бетпақдала тәжірибе станциясында
бұйраның ені әркелкі қара түсті қаракөл қойын реципрокты шағылыстырды. Ол
майда, орта және ірі бұйралы малдарды реципрокты шағылыстырғанда, оның
ұрпағында анасына тартқан қозылар біршама көп болатындығын дәлелдейді. Оның
мәліметі бойынша майда бұйралы саулықты ірі бұйралы қошқармен
шағылыстырғанда майда бұйралы қозылар 10,2%, ал реципрокты жұптау
нұсқаларынан 5,5% алынды. Осындай нәтиже майда бұйралы саулықтарды ірі
бұйралы қошқарлармен жұптағанда, орта бұйралы саулықтарды ірі бұйралы
қошқармен және оларды реципрокты шағылыстырғанда алынды.
Бұл айтылғандардан мынандай тұжырым жасауға болады: қаракөл қой
тұқымында реципрокты шағылыстыру негізгі өсіру тәсіліне жатпайды (көк қой
өсіруден басқасы) және ол зерттеу немесе байқау ретінде қарастырылады.
Демек, ғалымдар аналық және аталық организмінің алынған төлдің өнімдік
ерекшеліктеріне әсер ету үлесін зерттеу мақсаты ретінде қолданды. Дегенмен
де, көптеген авторлардың алған нәтижелерінің үлкен теориялық және
практикалық маңызы бар және олардың тұжырымы қазіргі кезде отардың нәсілдік
және өнімдік сапасын жетілдіруде кең қолданылады.
Сонымен бірге, реципрокты тәсілмен алынған қозылардың арасындағы
өзгешелік аналық организмдегі цитогенетикалық тұқым қуалау мен жыныспен
бірлескен гендердің әсерінен болатындығын еске алған жоқ.
Қаракөл қой тобының өнімділігін жетілдіруде қолданылатын қошқардың
тұқымдық сапасына тұрақты көңіл аударылады. Бұл жөнінде классик ғалымдар
М.Ф.Иванов, П.Н.Кулешов әрдайым ескере отырып көптеген зерттеумен оның
дұрыстығын дәлелдеді.
Көптеген авторлар нәсілі бойынша сыналған қошқарларды қолдану,
өндірілген қаракөлдің ассортиментін жақсартады, әрі қажетті реңмен және
елтірілік типтермен малдарды өсіруде тиімді дейді.
В.М.Юдин, И.Н.Дьячков, М.Н.Кошевой, Т.Өмірзақов, Т.Жолшыбеков,
Т.Өмірзақов және басқалар осы жөнінде зерттеулер жүргізіп, олар әр түсті
және реңді қаракөл қойының тұқымдық сапасын тексерді.
Бұл жөнінде Б.Шәмшіұлы, Д.Жұмабаев, М.Дюсеғалиев, У.К.Бисенов,
Х.И.Укбаев, Д.Жумабаев мынандай тұжырымға келді, малды линиялап өсіру
қаракөл елтірісіндегі қаламгүл бұйралардың үлес салмағын көбейтеді және
селекциялық асылдандыру жұмыстары нашар жүргізілетін шаруашылықтарда
өндірілген қаракөлдің сапасы төмен болатындығын атады.
Бұхар сұр қаракөлін тауарлық сапасын жақсарту үшін С.И.Сухарьков тек
ғана 13 сұрлығы бар еркек қозыларды қалдыруды ұсынады.
Мал мамандары және ғалымдар көптеген жылдар бойы мал өніміне деген
сұраныстарды қанағаттандыру үшін мал тұқымын тиімді үйлестіру арқылы
өнімділігі жоғары будан малдар алу жолдарына бағытталған көптеген ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
Көптеген ғалымдардың айтуынша, ұрпақ бір көрсеткішпен бұрынғы тұқымынан
асып түссе, басқасымен аралық тұқым қуалау байқалады.
Сонымен қатар бірінші ұрпақтың будандарының бір бөлігі аралық тұқым
қуалау көрсетіп аналық нәсіл жағына ауады. Белгінің полмерлі тұқым
қуалағанда гендердің әсері жиналып, оның дамуын күшейтеді. Оның екі типі
болады: мультативті (еселенетін) және аддитивті (жинақталатын).
Гендердің аддитивті әсері кезінде шаруашылыққа пайдалы белгілер аралық
тұқым қуалау типімен беріледі, ал мультативтіде- ата-аналардың бір жағына
біршама ауады.
Будандастыру- мал өнімділігін арттыруда және жаңа тұқым шығаруда адам
баласынынң ежелден қолданып келе жатқан мал өсіру әдістемелерінің бір
тәсілі.
Алғашқы рет будандастырудың тиімділігін, биологиялық маңыздылығын
анықтаған эволюциялық теорияның негізін қалаушы Ч.Дарвин.
Көптеген байқаудың және арнайы жүргізілген тәжірибелердің нәтижесіне
сүйене отырып, ол мынандай қорытындыға келген, яғни малды будандастыру
тіршілік жағдайға бейімделу дәрежесі жоғары, әрі төзімді жаңа мал тұқымын
алуға жағдай жасайды деген.
Бұл жөнінде Н.П.Чирвинский, П.Н.Кулешов, Е.А.Богданов, М.Ф.Иванов өз
зерттеулерінде ауыл шаруашылығы малдарын өсіруге будандастыру тәсілін және
нәсілдік қасиеті бар мал тұқымын алуда негізгі фактор ретінде өте жоғары
бағаланған.
Тұқым аралық будандастыру- мал шаруашылығы практикасында жиі
қолданылатын будандастырудың бір түрі. Көптеген ауыл шаруашылығы малдарының
тұқымы аралық будандастыру тәсілі арқылы алынған.
Тұқым аралық будандастырудың мақсаты негізгі қой тұқымының кейбір
қасиеттерін сақтай отырып, жоғары өнімді, төзімді және жергілікті ортаға
бейімделу дәрежесі жоғары мал тұқымын шығару деп түсіндіреді. Мысалы
Л.И.Кашкаров үй жануарлары экологиясының мынандай үш принципін анықтаған:
1) түр, туыс, тұқымдас- өздері шыққан орта жағдайының өнімі болып табылады
және сол ортаға бейімделген болады; 2) алайда сол орта олар үшін аса
қолайлы деген сөз емес, жер бетінде олар үшін одан да қолайлы орын табылуы
мүмкін. Сонда оларды апаратын болса, олар бұрынғыдан да жақсы өсуі ықтимал,
түрлердің тіршілік ету ортасының жағдайында әр уақытта барынша бейімделе
бермейтіндігін ұмытуға болмайды; 3) адам араласуы арқылы организмді де,
оның тіршілік ететін ортасын да өзгерте алады. Осындай ғылыми тұжырымдарды
Д.А.Кисловский , А.И.Лопырин және П.Н.Кулешов еңбектерінен кездестіруге
болады.
И.И.Шмальгаузеннің пікірінше, сәтті будандастыру ұнамды белгілерді
үйлестіріп іріктеуге мүмкіндік береді және әртүрлі генетикалық материалдар
алуға жағдай жасайды.
И.М.Лернер және Х.П.Дональд тұқым аралық будандастыру негізінен
гетерозис алуға, таза қанды мал тұқымының кейбір кемшіліктерін жоюға және
қолданып жүрген гендік қорға жаңа генетикалық өзгерістер енгізуге жағдай
туғызады дейді.
Н.П.Кулешовтың айтуынша, бірінші будан ұрпақтардың нәсілдік қасиеттері
тұрақсыз және қалыпты белгісі бар жаңа типтегі мал алуға мүмкіндік бермейді
деп айтқан. Сондықтан жаңа типті малдарды қалыптастыру үшін сіңіре
будандастыруды келесі ұрпақтан бастау керек дейді.
Мысалы, М.Э.Ермековтың мәліметтері бойынша, қазақы қойды жүнді-етті
меринос қошқарлармен сіңіре будандастырғанда, бірінші ұрпақтың ішінде
біркелкі биязы жүнді қойлардың саны 35-40%, екінші ұрпаққа 73,0%, үшінші
ұрпаққа 79,0% және төртінші ұрпақта 90,0 пайызға дейін барған. Үшінші
ұрпақтан бастап буданның жүні меринос жүніне жақындайды, ал IV-V ұрпақта
алынған қойдың жүні сапасы жағынан мерионостан ешбір айырмашылығы болмайды.
Демек, будандастырудың нәтижесі тек жақсартушы тұқымға ғана емес,
жергілікті жақсартылушы тұқымның ерекшеліктеріне, сапасына да байланысты
болатындығын білдіреді.
Осы жөнінде М.Ф.Иванов будандастыруды қолданғанда, мына төмендегі
негізгі шарттарды басшылыққа алып, сақтау керек деп көрсетті:
- жаңа тұқымның қандай болатындығы туралы нақтылы түсініктің болуы шарт,
яғни жаңа тұқымның ұнамды типі алдын- ала белгілі болуы керек;
- будандастырылатын мал тұқымдарын таңдау;
- будандастырудың ұтымды схемасын белгілеу;
- мүмкіндігінше тәжірибеде көп малды пайдалану;
- туыстас малды өзара шағылыстыруды, әсіресе жұмыстың бастапқы кезеңінде
ретті пайдалану;
- қажетті малға сәйкес белгілердің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай жасау.
М.Ф.Ивановтың тәсілін кең көлемде пайдалана отырып, елімізде көптеген
жаңа мал тұқымдары шығарылды.
Мысалы, В.А.Бальмонт және басқалар, И.Петров, Б.Д.Толубаев, А.Н.Нартбаев
қазақтың құйрықты қойын прекос тұқымының қошқарларымен будандастыру арқылы
қазақтың жаңа биязы жүнді қой тұқымын шығарды.
Осы ғалымдардың ішінен академик В.А.Бальмонттың қазақтың биязы жүнді
қойын шығару тәсілін ерекше атап өткен жөн сияқты. Себебі, В.А.Бальмонт
қазақтың биязы жүнді қойын жай зауыттық будандастыру арқылы шығарғанмен,
оның жаңа тұқымның ұнамды типін алудағы будандастыру жүйесінің
М.Ф.Ивановтың схемасының өзіндік ерекшелігі бар болатын.
В.А.Бальмонттың схемасы бойынша алынған ұнамды типте жақсартушы тұқымның
(прекостың) 58 қаны, ал жергілікті тұқымның (қазақы қойдың) 38 қаны бар,
яғни ұнамды типте жергілікті тұқымның қаны біршама басым. Себебі,
В.А.Бальмонттың алдына қойған мақсаты- қысы-жазы жайылым отын пайдаланатын,
жергілікті жағдайға жақсы бейімделген, жаңа биязы жүнді қой тұқымын шығару
болғандықтан, ол қазақы қойдың қанын молырақ сақтауға тырысты.
Т.С.Садықұлов күрделі будандастыру арқылы етті- жүнді дегерес құйрықты
қойын шығарды.
Осы тәсіл арқылы К.Канапин, Е.Есентаев, А.Ахатов қылшық жүнді сарыарқа
құйрықты қой тұқымын шығарды.
Профессор Х.И.Укбаевтың басшылығымен 1974- 1998 жылдар аралығында
қазақтың құйрықты және еділбай қойларын қаракөл тұқымының сұрхандария және
қарақалпақ типті қошқарлармен күрделі будандастыру нәтижесінде өнімі елтірі-
етті- майлы атырау құйрықты қой тұқымы шығарылды.
Құйрықты және қаракөл қой тұқымдарынының биологиялық ерекшеліктерінің
бірі- олардың құйрықтарына май жинау қасиеттері.
Бұл қой тұқымдарының осындай ерекшеліктерін қазіргі зоотехникалық
ғылымда, олардың өсіп жатқан ортаға бейімделу нәтижесінде жеткен және
сыртқы тіршілік ортасының қолайсыз жағдайына төзімділік көрсету үшін
энергетикалық қор жинауы деп есептейді.
Қой шаруашылығында қой тұқымдарын зоотехникалық немесе өнімділігі
бойынша жіктеу, олардың құйрық көлемі мен пішінін негізге ала отырып жүзеге
асырады.
Қой өсірушінің анықтамалығы кітабында құйрықтың (май құйрықтың) көлемі
мен пішіні тек май құйрықты және құйрықты қой тұқымдары үшін ерекше маңызы
бар дей келе, оны былайша белгілеуді ұсынады:
Бх- көлемі үлкен май құйрықты;
Мх- көлемі шағын май құйрықты;
Х- сына пішіндес сүйір құйрық.
Құйрықты тұқымның қойларында:
КПБ- үлкен де жинақы құйрық;
КС- салбыраңқы құйрық;
КМ- ықшам құйрық.
Қаракөл тұқымды қойлардың май құйрық көлемі орташа, пішіні салбыраңқы,
әрі құйрық ұшы S- әріптес имек болып келеді.
М.Ф.Иванов құйрықты қой тұқымына май құйрықтың олардың уақытша қолайсыз
орта факторларына (суықтық, қуаңшылық) төтеп беруіне ерекше әсер ететін,
организмге қажетті биологиялық белгі ретінде қарай келіп, бұл қой тұқымына
шөл және шөлейт аймақта бейімделгіштігі бойынша басқа қой тұқымы тең келе
алмайды деп өз еңбегінде айрықша атап өткен.
Ғалымның бұл ғылыми тұжырымдарын Л.И.Кашкаров және М.А.Ермеков те
қолданған.
И.А.Чижиктің айтуынша қой тұқымын зоологиялық белгілері бойынша
жіктеудің ғылыми мәні зор. Себебі, осы арқылы әр тұқымға жататын қойлардың
бір- бірінен биологиялық ұқсастығын немесе айырмашылығын анықтауға
мүмкіндік туады дейді.
Л.Адамец былай деп жазады: ... маған қаракөл қойынан мынандай жағдайды
анықтауға мүмкіндік туды, яғни олардан туылған қозылардың өздеріне тән
елтірілік белгілерімен қатар, олардың құйрығының S- әріптес имектігі жете
зерттелмеген доминантты белгі ретінде көрінді, себебі, бұл белгі келесі
ұрпаққа қарамай бірінші ұрпақтан бастап кездеседі.
М.Ф.Иванов қаракөл мен құйрықты қойларды шағылыстырғанда ... бірінші
ұрпақ құйрық пішіні бойынша өте жоғары өзгергіштігімен ерекшеленетіндігін,
әрі бірінші будан ұрпақтарда ата- енесіне тән емес жаңа құйрық пішіні жиі
кездесетіндігін анықтаған.
В.И.Стояновская, М.Ф.Иванов, А.Ходжаев қара түсті қаракөл мен ақ түсті
құйрықты қойларды шағылыстыру нәтижесінде алынған ұрпақтардың құйрық
пішінін зерттей келе, 4,2% құйрықты, 53,8% қысқа құйрықты қаракөл, 42,0%
қаракөл қозылар болатындығын анықтау арқылы ... бірінші ұрпақта негізінен
қаракөл құйрықты пішінді қозылар туылады деп тұжырымдайды.
Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов құйрықты мен сұр түсті қаракөл қошқарларын
шағылыстырудан алынған бірінші және екінші аралас ұрпақтарда 5 түрлі құйрық
пішіні кездесетіндігін айтады:
- құйрықты қой тұқымына тән жинақы май құйрық;
- құйрық ұшы жоқ салбыраңқы құйрық;
- ұшы жоғары қараған жіңішке, әрі келте салбыраңқы май құйрық;
- ұшы жартылай S- әріптес жартылай имек, ұзындығы орташа әрі жіңішке
салбыраңқы май құйрық;
- қаракөл қой тұқымына тән толық S- әріптес салбыраңқы май құйық.
Автор зерттеу нәтижесіне сүйене отырып мынандай тұжырым айтады: ...
бірінші будан ұрпақтардың құйрық пішіні аралық деңгейде тұқым қуаласа, ал
таза қандылығы жоғарылаған сайын қаракөл тұқымына жақындайды.
Көпке дейін қаракөл қойын селекция жасағанда оның ет өнімділігіне көңіл
аудармады. Бірақ, қазіргі кезде қаракөл қойының бұл өніміне үлкен мән
берілуде.
Әркелкі сурхандария мен қарақалпақ сұр қошқарларын жайдары саулықтармен
шағылыстырғанда алынған буданның еті сапалы болды. Бұл туралы Х.И.Укбаев,
П.А.Салыкбаев жазды.
Қазақстанда қаракөл қойының таралу ареалын кеңейту үшін жайдары қойды
қаракөлмен будандастыру кең қолданылды.
Өсу мен даму өте тығыз байланысты. Сондықтан, әртүсті қаракөл қозылардың
туылған кезінен үлкейгенге дейінгі өсуі мен дамуын зерттеу арқылы қойдың
биологиялық мықтылығы мен сол ортаға бейімделу мүмкіндігін білуге болады.
Өсуі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы оңтүстік қазақстан мемлекеттік университеті
Агроөнеркәсіптік институты
Ветериналық медицина және зоотехния кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Елтірі бағытындағы қойларды құйрық пішіні бойынша сұрыптау
нәтижелері
Аннотация
Бет Кесте Сурет Әдебиет
Елтірі, мал жұбын таңдау, құйрық, төл, жыныс, бұйра, конституция,
тұқымқуалаушылық, адаптация, аллель, геном, ген, гормозиготты,
гетерозиготты, іріктеу, жұптау, будандастыру, сұрыптау, интерьер,
экстерьер.
Бұл дипломдық жұмыста Елтірі бағытындағы қойларды құйрық пішіні
бойынша сұрыптау нәтижелері қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты - елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні бойынша
жұптау арқылы олардың елтірі- ет- май өнімділігін жетілдіру селекциясының
тиімділігін анықтау.
Мал шаруашылығы, оның ішінде қой шаруашылығы, Қазақстанда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы. Еліміздің ет ресурсында оның алатын
орны және үлесі зор. Сонымен бірге жеңіл өнеркәсіп үшін аса бағалы
шикізат: жүн, қой терісі, қаракөл елтірісі де осы саладан алынады.
Көптеген зерттеулер арқылы қаракөл қой тұқымы генотипінің өте күрделі
екендігі анықталған. Демек, қаракөл тұқымының генотипінің күрделі болуының
өзіндік артықшылығы бар. Мысалы, олардың икемділігі, түрлі қиын жағдайларға
бейімделгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, өнімділігін арттыру үшін
шағылыстыруға ыңғайлылығы қаракөл елтірісінің түрлерін шығаруға мүмкіндік
береді.
Қаракөл шаруашылығын интенсивтендірудің тиімділігін арттыратын бірден
бір жол - қаракөл қойларын етті- майлы бағыттағы малдармен шағылыстырып,
қос өнім беретін қой тұқымын шығару.
Бұл дипломдық жұмыста Қой тұқымын құйрықтарының түрі бойынша әр түрлі
жұптау әдістерінің тиімділігін салыстырмалы зерттеу нәтижесінің жиынтығы
арқылы анықтау жұмыстары жүргізілді. Олардың ата- енесін әр түрлі жұптауға
байланысты елтірі белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығы, өсіп-
жетілуінің және еттілігінің ерекшелігі және селекцияланатын белгілердің
өзгергіштігі анықталды.
Елтірі бағыттағы қойлар тобын тиімді жұптау әдістері анықталып, өнімі
елтірі- етті- майлы жаңа құйрықты қой тұқымының өнімділігін арттыруға және
тұқымдық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған асылдандыру шараларының
нақты селекциялық міндеттері айқындалды.
Мазмұны
бет
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Кіріспе
1 Әдебиеттерге шолу
2 Зерттеудің зерзаты және әдістемесі
2.1 Шаруашылықтың табиғи климаты және жайылым- азық қоры жағдайы
2.2 Зерттеу әдістемесі
3 зерттеу нәтижелері
3.1 Елтірі жүн талшығы бояуының негізгі белгілерінің тұқым қуалауы
3.2 Сұр түсті қозылар реңін айқындайтын белгілер
3.3 Елтірі типтері және олардың сапалық көрсеткіштері
3.4 Құйрық пішінің тұқым қуалауы
3.5 Елтірінің тауарлық сипаттамасы
3.6 Қозылардың өсіп- жетілуі
3.7 Ет- май өнімділігі
3.8 Қойдың құйрық пішініне байланысты жүн өнімділігі
4 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5 Экология (қоршаған ортаны қорғау)
6 Экономика
7 Бизнес- жоспар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Құйрық – қойдың құйрық және жол бөліміндегі жинақталатын май.
Төл – төл, жыныстық жағынан жетілмеген жас ұрпақ.
Мал жұбын таңдау – шағылыстыратын еркек және ұрғашы малдың жұбын таңдап
алу.
Жыныс – дарақтың еркектік не ұрғашылық белгісі.
Адаптация- бейімделу, үйрену, дағдылану.
Елтірілік қой – елтірісі үшін қозысы сатылатын қой тұқымы.
Бұйра – қаракөл қозысы елтірісіндегі жүн түрінің қалпы.
Конституция – бұл жануарлардың биологиялық ерекшеклігі өміршеңдігінің
интегралды көрсеткіші.
Тұқымқуалаушылық –жануарлардың кейінгі ұрпақтарына ататектік
қасиеттерінің берілуі.
Аллель – альтернативті екі геннің (немесе бірнеше) бір формасы. Зиготаға
аллельдің бірі шешесінен, екіншісі әкесінен түседі.
Геном – клетканың генетикалық құрамы.
Ген – тұқымқуалайтын ақпараттық бірлік.
Гормон- ішкі секреция бездерінен шығып, тікелей қанға және лимфаға
қосылған зат.
Будандастыру- тұқымдары бөлек-бөлек малды шағылыстыру арқылы
жүргізіледі.
Сұрыптау- тіршілік ортасы мен өндіріс технологиясы жағдайына жақсы
бейімделген, адамға қажетті өнімі жағынан құнды малды іріктеп, таңдап алу.
Интерьер- малдың дене бітімі мен өнімділік бағытына байланысты ішкі
физиологиялық, анатомиялық- гистологиялық және биохимиялық қасиеттерінің
жиынтығын атайды.
белгілер мен қысқартылған сөздер
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілер мен қысқартылған сөздер берілген:
1. кг – килограмм
2. мм - миллиметр
3. r – корреляция
4. mr – корреляция анықтылығы
5. M( - орташа арифметикалық көрсеткіш
6. m( - орташа арифметикалық көрсеткіш қатесі
7. г – грамм
8. см – сантиметр
9. % - пайыз
10. мкм – микрометр
11. км – километр
12. ж – жыл
13. а – ай
14. м – мың
15. № - нөмір
16. тг – теңге
17. ұр – ұрғашы
18. ер - еркек
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Президентіміз Н.Назарбаевтың жолдауы бойынша
экономиканы әртараптандыру және шикізаттық емес секторды дамыту үшін
аграрлық саясат саласында Үкімет оның салаларының өнімділігі мен кірісін
өсіру, отандық өнімнің ұлттық бәсекелестік артықшылықтарын дамыту есебінен
агроөнеркәсіп кешенін тұрлаулы дамыту бағдарламасын іске асыруы керек.
Мал шаруашылығы, оның ішінде қой шаруашылығы, Қазақстанда ауыл
шаруашылығы өндірісінің жетекші саласы. Еліміздің ет ресурсында оның алатын
орны және үлесі зор. Сонымен бірге жеңіл өнеркәсіп үшін аса бағалы
шикізат: жүн, қой терісі, қаракөл елтірісі де осы саладан алынады.
Мал шаруашылығының бірден бір негізгі саласы- қой шаруашылығы. 2030
жылға дейінгі Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының негізгі бағдарламасында осы салалардың өркендеуіне ерекше көңіл
бөлінген.
Мұндағы алға қойған басты мәселе- халық тұтынатын заттарды өндіретін
жеңіл өнеркәсіп салаларына қажетті шикізаттармен қамтамасыз етіп, сапасын
жақсарта отырып және олардан алынатын өнімді көбейту көзделген.
Сондықтан бүгінгі таңға дейін тұтынушылар талабын қанағаттандыратын қой
шаруашылығы саласында жүргізіліп жатқан асылдандыру жұмыстары өндірілетін
өнім түрінің сапасын жақсартуға және өндірілетін өнім түрлерін көбейтуге
бағытталған.
Сонымен қатар, қой шаруашылығындағы маңызды саласының бірі- қаракөл
шаруашылығы болып табылады. Қаракөл қойынан негізгі өндірілетін өнімдердің
бірі - қаракөл елтірісі.
Дегенмен де селекцияны мал өнімінің бір түріне бағыттап, қалыпты болатын
зауыттық елтірі типтер шығару жеткіліксіз, яғни, жоғары сапалы ет, әрі
елтірі беретін, тез өсіп- жетілетін қой тобын шығару қазіргі заман талабына
сай тиімді. Сондықтан туылған кезінде және одан кейінгі кезеңдерде өсіп-
жетілу дәрежесі жоғары жаңа қой тобын шығару- ғылыми теориялық ізденістерге
міндеттейді.
Қазіргі кезде нарықтық экономика жағдайында селекцияны мал өнімдерінің
бір түріне бағыттау тиімсіз. Себебі, өсіріліп жатқан қаракөл қой тұқымының
бір бағыттағы өнімділік қасиеттері халық шаруашылығының бүгінгі таңдағы
қажетін өтей алмай отыр. Бұл қаракөл қойының биологиялық мүмкіндіктерін
селекцияда толық пайдалау өз деңгейінде еместігін байқатады.
Көптеген зерттеулер арқылы қаракөл қой тұқымы генотипінің өте күрделі
екендігі анықталған. Демек, қаракөл тұқымының генотипінің күрделі болуының
өзіндік артықшылығы бар. Мысалы, олардың икемділігі, түрлі қиын жағдайларға
бейімделгіштігі, тіршілікке қабілеттілігі, өнімділігін арттыру үшін
шағылыстыруға ыңғайлылығы қаракөл елтірісінің түрлерін шығаруға мүмкіндік
береді.
Қаракөл шаруашылығын интенсивтендірудің тиімділігін арттыратын бірден
бір жол - қаракөл қойларын етті- майлы бағыттағы малдармен шағылыстырып,
қос өнім беретін қой тұқымын шығару.
Зерттеудің мақсаты - елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні бойынша
жұптау арқылы олардың елтірі- ет-май өнімділігін жетілдіру селекциясының
тиімділігін анықтау.
Зерттеудің міндеттері – бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- елтірі бағытындағы қойлардың ата- енелерінің құйрықтарының түрі
бойынша әртүрлі жұптағанда, шаруашылыққа құнды белгілердің тұқым
қуалаушылығын зерттеу;
- қос өнім беретін малдардың ұнамды типін анықтау;
- елтірілі- етті- майлы бағыттағы жаңа құйрықты қой тұқымын шығару
селекциясы тәсілін жетілдіру.
Зерттеудің жаңалығы. Қой тұқымын құйрықтарының түрі бойынша әр түрлі
жұптау әдістерінің тиімділігін салыстырмалы зерттеу нәтижесінің жиынтығы
арқылы анықтау жұмыстары жүргізілді.
Елтірі бағыттағы қойлар тобын тиімді жұптау әдістері анықталып, өнімі
елтірі- етті- майлы жаңа құйрықты қой тұқымының өнімділігін арттыруға және
тұқымдық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған асылдандыру шараларының
нақты селекциялық міндеттері айқындалды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Елтірі бағыттағы қойларды құйрық пішіні
бойынша сұрыптау нәтижесінде олардың елтірі- ет- май өнімділігін артыратын
сұрыптаудың тиімді тәсілі анықталды және ол экономикалық тұрғыдан
негізделді.
Құйрық пішіні бойынша қошқар мен саулықтарды тиімді жұптау нәтижесінде
елтірі бағыттағы қойлардан өндірілетін елтірі және ет- май өнімінің
экономикалық тиімділігі жергілікті қаракөл қойларына қарағанда
жоғарылатылды.
Дипломдық жұмыста қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
- құйрық пішіні бойынша әр түрлі жұптау әдістеріне байланысты елтірі
белгілерінің тұқым қуалаушылық заңдылығы;
- өсу қарқыны;
- елтірі және ет өнімділігі;
- жүргізілген зерттеудің шаруашылыққа тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі және жарық көруі.
Жұмыстың көлемі мен жүйесі. Дипломдық жұмыс 81 бетке компьютерлік
мәтінмен терілген, 9 кестемен көмкерілген. Ол кіріспеден, әдебиетке
шолудан, зерттеудің зерзаты және әдістемесі, зерттеу нәтижелері, тіршілік
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау, экология (қоршаған ортаны қорғау),
экономика, бизнес- жоспар бөлімдерінен, қорытындыдан, пайдаланылған 75
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Әдебиетке шолу
Қаракөл қойы өнімділігі жағынан дүниедегі ерекше қой тұқымына жатады.
Орта Азияның ыстық, шөл және шөлейт аймағында қаракөл қой тұқымы шығарылып,
осы климаттың жағдайларына жақсы бейімделген. Осындай ерекше қасиеттеріне
байланысты қаракөл қойы дүние жүзінің құрғақ, ыстық климатты елдерінде кең
тараған. Қаракөл қойында басқа мал түрлері көбейіп, өнім бере алмайтын шөл-
шөлейт аймақтарда: ет, май, жүн, қой терісі және қаракөл елтірісін
өндіреді.
Кез келген ауыл шаруашылығы малдары жеке популяция болып саналады да,
оған кіретін малдар бір-біріне ұқсас болып, әсіресе тұқымға тұрақты
берілетін белгілерімен, биологиялық және морфологиялық қасиеттерімен
ерекшеленеді.
Бірақ, тұқымға кіретін жеке даралардың гетерозиготалық деңгейі бойынша
олардың фенотиптік белгілерінің және негізгі өнімділік бағытының әр түрлі
болуы мүмкін. Алайда белгілердің әр түрлі болуы көбейтуге қолданылған
әдіске және жетілдіруіне байланысты.
Елтірі бағытындағы қой тұқымына негізінен қаракөл қойы жатады. Оның
елтірілік өнімінің сапасын басқа қой тұқымдарымен будандастыру арқылы
көтеру мүмкін емес. Осыған байланысты оны өсірудің басты тәсілі- таза өсіру
болып табылады. Бірақ көп жылдық тәжірибе нәтижелері көрсеткендей, қаракөл
қойы әр түрлі будандастыруға қатысады. Оның ішінде ерекше бөліп атап өтуге
болатыны:
- сіңіре будандастыру, негізінен өнімі төмен қылшықты жайдары қойларын
қаракөлге айналдырғанда қолданған. Бұл жағдайда жергілікті мал- тұқымы
жақсартылушы, ал оны жақсартқыш тұқым ретінде қаракөл қойы пайдаланған;
- қан араластыра (кіріспе) будандастыру, елтірі бағытындағы соколь мен
решитель қой тұқымдарының елтірілік өнімін жақсарту үшін қолданса, ал
қаракөл қойының табиғи төлдегіштігін арттыру үшін оларды аскания қойларымен
будандастырған;
- қаракөл қошқарлары қарақөлше өндіру үшін биязы және жартылай биязы
қойлармен будандастырылды, сонымен бірге көк қаракөл қойларының
өміршеңдігін көтеру үшін арқармен гибридтерді (түраралық немесе шалғай
будандастыру).
Жоғарыда атап өткен әртүрлі будандастыру туралы М.Ф.Иванов, Л.К.Гребень
1, М.Ф.Иванов 2, И.Л.Перегон 3, И.Л.Перегон, Р.А.Глубочанская 4,
П.Н.Кулешов 5, Н.С.Гигинейшвили 6,7, Н.С.Гигинейшвили, Э.Н.Чариев 8,
В.И.Стояновская 9, И.В.Синцын 10, К.Е.Елемесов 11, В.Ерамиаш 12,
П.Иванов, С.Костов 13, Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов 14, А.М.Омбаев,
Р.Е.Асылбеков 15, Н.Н.Алибаев 16, Т.Қансеитов 17 өздерінің ғылыми
еңбектерінде жазды.
Бұл қолданылған будандастыру түрлері қаракөл қой тұқымын жаңа
экологиялық аймақтарға таралуына, төлдегіш қасиеті жоғары мал тобын
шығаруға, Украина мен Молдавиядағы елтірі беретін қойлардың өнімін
жақсартуға, биязы жүнді қойлардан қаракөлше және оған жақын мех былғары
өндіруге мүмкіндік берді.
Әсіресе неміс ғалымдары Намибияда қаракөл қошқарларын жергілікті қылшық
жүнді қойлармен шағылыстырып жаңадан қабырға және жал бұйралы елтірі
бағытындағы қой тұқымын шығарды. Бұл малдар Оңтүстік- батыс Африканың ыстық
құрғақ шөл жағдайына жақсы бейімделгенін Х.Шефер 18, Л.Мостерт 19,
Х.Э.Маттер 20, Дж.А.Нел 21 өз еңбектерінде атап өтті.
Әр түрлі тұқымға жататын малдарды будастыру мәселесі және оның мал
өнімділігіне әсері жайында отандық және шетел әдебиетінде кең қамтылып
жазылған будандастырудың биологиялық мәні екі тұқымға жататын малды
шағылыстырып будан ұрпақ алу. Алынған будан ата-енесіне қарағанда өсу
энергиясы жоғары (гетерозис құбылыс), өнімділік, жаңа экологиялық жағдайға
бейімделгіштілік, шыдымдылық қасиеттері бойынша асып түседі. Сонымен бірге
пайдалы өнім беретін жаңа қой тұқымын шығаруға таптырмайтын негізгі құнды
генетикалық материал.
Ч.Дарвин 22 будандастырудың биологиялық мәнін түсіндіре келіп, оны-
табиғаттың ұлы заңына теңеді. Ол туыстығы алыс малдарды шағылыстыру қажет
және пайдалы, ал туыстығы өте жақын қойларды ұзақ мерзімге ұрпақ қуалай
өсіру зиян екенін айтты.
Осыған байланысты дүние жүзінің мал шаруашылығындағы мол тәжірибесіне
және дарвинизмнің теориялық негіздеріне сүйеніп академик М.Н.Иванов 23
будандастыруды ауыл шаруашылық малдарының өнімін көтеретін тәсіл ретінде
кең қолдану керектігін уағыздады.
Өте ерте заманда будандастыруды жүйесіз жүргізген, ал оны белгілі бір
мал тұқымдарын будастыру арқылы өнімін жақсарту үшін мақсатты селекциялық
тәсіл ретінде орта ғасырларда қолдана бастады. Бұл тәсіл ірі қара малдың,
шошқаның, қойдың және ешкінің жоғарғы өнімді тұқымдарын шығаруға, сонымен
бірге аралас будан мал алуға мүмкіндік берді.
Будандастыруды қой шаруашылығында қолданудың өз ерекшеліктері бар.
Себебі қой тұқымын будастыру алдын ала межелеген өнім сапасымен жобаланады.
Бірақ ғылымда қай малды жұптағанда ойдағыдай нәтиже алуға болатынын болжау
тәсілі әлі жетілдірілмеген.
Олай болатын себебі будастырудың нәтижелі болуы қолданатын қошқарлардың
тұқымдық тұрақтылығы оған аналықты үйлесімді жұптау сәттілігінде.
В.Г.Шуваев 24 көпжылдық тәжірибесін қорытындылай келе жүннің физикалық
қасиеттері (ұзындығы, қалыңдығы, мықтылығы) бойынша будандардың көпшілік
бөлігі аралық көрсеткіш дәрежесінде тұқым қуалайтындығын, кейде аналық
тұқым жағына ойысатындығын жазды.
Д.Ф.Бойко 25 анықтауы бойынша будандарды өсіру кезінде іріктеу мен
жұптауды өз ішінде жүргізбесе, онда олардың ұрпақтан ұрпаққа өнімдік сапасы
төмендеп кетеді.
Будандастырудың нәтижесінде алынған жаңа түзілім, Б.Н.Васиннің 26
айтуы бойынша, бірінші ұрпақтан бастап күшейтілген іріктеу қолданса, ол
жаңа түзілім жақсы бекіп кетеді.
Б.Н.Васин 27 қаракөл қой тұқымына тек қара түс ғана тән деп санайды.
Терідегі әр түрлі түстің пайда болуын автор үш себеппен түсіндіреді.
Біріншіден, қара түс тұқым түзіле бастағанша сақталады. Осы кезеңде
оларды әр түрлі қой тұқымымен будандастыру жүргізіліп, нәтижесінде олар әр
түрлі болып қалды. Екіншіден, түсті қойлар қаракөл қойына жайдары қойлармен
шағылыстыру кезінде, яғни жақында енген. Бұл тұжырымын автор, мал тобында
түсті қой саны көбейген сайын қара елтірінің сапасы нашарлайтындығымен
дәлелдейді.
Үшіншіден, қаракөл қойында түрлі- түстің пайда болуын, шығуын алынған
ұрпақтардың арасында кездейсоқ мутацияның пайда болуымен, шығуымен
байланыстырады.
М.Ф.Иванов 28, В.М.Юдин 29, Н.С.Гигинейшвили 30 және
Е.В.Одинцовалардың 31 пікірі бойынша сұр түс қаракөл қойына тән және бұл
түс осы белгі бойынша іріктеу мен жұптау нәтижесінде шыққан дейді.
Р.И.Григорьянц 32, Э.М.Эрман, К.Е.Лемаев 33, В.С.Жилякова 34 сұр
қаракөл қойының пайда болуы қаракөл қой тұқымының түзілу кезеңі тұсында
шыққан деп сендіреді. Бұл тұжырымның дұрыстылығын дәлелдеу үшін авторлар
арабтың белгілі саяхатшысы және тарихшысы Ибн- Хауклдың Шығыстың
географиясы деген еңбегінде мынадай үзінді келтіреді: ... дүниенің барлық
елінде Түркістандағыдай қошқарлар жоқ ....
Е.В.Одинцова 35, Б.Н.Васин 36, Ш.М.Ризаев 37, А.Еспембетов 38
сұр қошқарлармен қара саулықтарды гетерогенді жұптаған кезде, алынған қара
қозылардың елтірі сапасының көрсеткіштері нашарлайды деп хабарлайды.
Сонымен бірге В.М.Юдин, М.И.Котов және т.б. 39, М.И.Котов 40,
В.С.Жилякова 41,42, А.С.Ахметшиев 43 қара саулықты сұр түсті
қошқарлармен шағылыстырғанда қара қаракөлдің сапасы төмендемейді, керісінше
оның жалтырлығы, жібектілігі және басқа тауарлық қасиеттері жақсарады деп
атап көрсетті.
М.Ф.Иванов 44, П.Н.Кулешов 45, Ф.Хатт 46, А.С.Серебровский 47,
О.А.Иванованың 48 пікірлері бойынша жүн талшығының түсі сапалық белгіге
жататындығын және ұрпаққа тұқым қуалауы генетикалық ажырауға сәйкес келеді.
Қаракөл қойы түсінің генетикасы бойынша Б.Н.Васин 49,50,51 үлкен
зерттеу жұмыстарын жүргізді. Көп жылдық тәжірибенің негізінде ол елтірідегі
түстің ажырауы Мендельдің моногибридті тұқым қуалау заңдылығына сай
келетіндігін айтты.
Көптеген ғалымдар сұр түсті қоймен жұмыс жүргізген кезде түстің тұқым
қуалау нәтижесі әр түрлі болатындығын айтады.
В.М.Юдин мен М.И.Котов 52, М.И.Котов 53 сұр қошқарларды қара
саулықтармен гетерогенді жұптағанда үшінші генерациясында (Ғ1, Ғ2, Ғ3) 30-
35% сұр және 65- 70% қара қозы туады десе, О.П.Фищенко, И.Н.Дьячков,
М.А.Риш 54, В.Н.Погодин, Р.Н.Поломошнов, Ж.Исатаев 55 осындай
будандастыру 50% сұр және осынша қара қозы алуға мүмкіндік беретіндігін
айтады.
В.С.Жилякова 56, К.Е.Лемаев 57, К.Мұхамедов 58 хабарлағанындай,
сұр қошқарларды қара аулыққа жұптағанда келесі ұрпақтарында (Ғ1, Ғ2 және
басқа) түсі әкесіне ұқсас қозылар шығымы артады.
Қаракөл қойы тұқымының өзгешеліктерін айқындайтын- олардың тұқым
ішіндегі типтердің әр түрлілігі және олар түсі, реңі, елтірісі мен
конституциялық типтері бойынша ерекшеленеді. Сонымен бірге барлық қойлар
сияқты таралу аймағы бойынша экологиялық типтерге, оның ішінде зауыттық
типтерге бөлінеді.
Қаракөл қойының ең негізгі болу критериясы түсі. Себебі оның шаруашылық
үшін маңызы үлкен және ол көптеген селекциялық белгілермен коррелятивті
байланысты, ал оның генотипі өсіруге сай келетін жағдайдың белгілі бір
зоотехникалық сұрыптау жүйесін қажет етеді.
Қаракөл қойы түстерінің ішіндегі сурхандария сұр қой типтері ауқымды
орын алады. Қойдың бұл типі Ю.А.Гагарин атындағы асыл тұқымды қой зауытында
Н.С.Гигнейшвили 59 ғылыми басшылығымен шығарылған.
Қазіргі кезде осы қой типтері Өзбекстан республикасы Сурхандария
облысынан Ю.А.Гагарин атындағы және Жызақ облысының Фариш шаруашылықтарында
өсіріледі. Сонымен бірге бұл қойлар Қазақстан Республикасы Қызылорда
облысының Тартоғай шаруашылығында өсіріледі 60.
Сурхандария сұр қойының ең қажетті реңдері мыналар 61:
- қола (бронзовая)- талшық жүнінің негізі қара қоңыр, ұшы қола түсті;
- платина- талшық жүннің негізі кофе түсті немесе қара, ал ұшы ашық крем
өңді;
- антрацит- талшықтың негізі қара, ұшы ақ түсті;
-янтарь- талшықтың негізі қоңыр, ұшы янтарь өңді.
В.М.Юдин, М.И.Котов 52, 8б, Н.С.Гигинейшвили 62,63, В.С.Жилякова
64, Р.И.Григорьянц 32, 8б, М.И.Котов 65, Н.С.Гигинейшвили, М.И.Котов
66 шығарған методикалары бойынша сұр малдарды реңдеріне байланысты
біртекті жұптау, алғашқы кезде осындай қойлардың тез жинақталуына, сосын
олардың тұқымдық және өнімдік сапасының жақсаруына, ал түптеп келгенде
шоғырланған зауыттық отардың шығуына қолғабыс етеді. Сонымен бірге, бұл
авторлар қажетсіз түстерді жою үшін сұр қошқарларды басқа түсті саулықтарға
әртекті жұптауды ұсынады.
Реңнің қанықтылық дәрежесі негізінен бұйраның пішіні мен типіне, сонымен
бірге елтірідегі талшық жүннің негізіндегі қара түсті ақшыл ұшына өту
контрастылығына байланысты.
М.И.Котов 67 және В.С.Жильякованың 68,69 тұжырымдары бойынша, сұр
терілердің ішінде жартылай шеңберлі бұйра гүлді елтірі өте әдемі және
сапалы. У.Сагдуллаевтың 70 мәліметі бойынша түстің аз қанықтылығы кавказ
елтірілік типке, орта- жакеттік, ал жоғары қанықтылық- жазық бұйралы
типтерге тәне.
Н.С.Гигинейшвили 71,72, Н.Р.Хидиров 73, В.Н.Погодин, Р.Н.Поломошнов
және Ж.Исатаев 55, 8б жазық және қабырға бұйралы елтірі типтегі сұр
малдардың реңінің қанықтылығының артықшылығының себебін олардың түсінің
анықтылығында және контрастылығының анықтылығында, себебі бұл типтегі
бұйралардың ашық конфигурация сақтауында деп түсіндіреді. Ал жакеттік
типтегі қозыларда негізінен толық жартылай бұйралы болып, бұйра талшықтары
өсе келе иіліп, ұшы бұйраның ішіне біртіндеп еніп, талшықтың түссіз ұшы
көрінбей қалады да, түстің қанықтылығы нашарлайды деп тұжырымдайды.
Бұл ерекшелік бұхар типтегі сұр қойларға тән.
Е.Байбековтің 74 зерттеуі бойынша сұр түсті қозы реңінің қанықтылығын
қазіргі қолданылып жүрген визуальды тәсілдің тиімділігі төмен екендігі
жөнінде мағлұмат береді. Сұр түсті еркек қозылар реңінің қанықтылығын
визуалды тәсілмен жоғары бағаланған. Сұр түсті қозылардан алынған жүн
талшығының түссізденуін қайта микроскоп арқылы зерттеген кезде, жоғары
қанықтылығын көрсететін параметрі бар талшықтар тек қана 2,9% қозыларда, ал
97,1% қозының көрсеткіші төмен болған. Сондықтан автор, сұр түстің
қанықтылығын талшықтың түссіз және қара бөліктерінің қатынастарымен ғана
анықтап қоймай, сонымен бірге осы белгілердің бұйрада қалай орналасуын
есепке алу керек деп тұжырымдайды.
Қаракөл қозыларына ен салған кезде талшықтың ұзындығына жіті көңіл
бөледі, себебі ол ұзарған сайын бұйра ұлғаяды және ол бұл өз есесіне
қаракөлдің сапасын төмендетеді. Талшықтың осындай ұнамсыз қасиетін
И.А.Аверьянов 75, И.Н.Дьячков, М.Закиров, К.Каримов және басқалар өз
жұмыстарында атап өтті.
Сұр түсті қой селекциясында талшықтың жалпы ұзындығымен қатар, оның
ағарған бөлігін есептейді.
В.С.Жилякованың 34, 8б мәліметі бойынша талшықтың ағару дәрежесі оның
(талшықтың) жалпы ұзындығына қатынасымен анықталады дей келе, мынадай
дәрежеге Бөледі: 110 және 210- аз; 310 және 410- орташа; 510- үлкен.
Мұның ішінде ең қажеттісі орта және үлкен ағару дәрежесі. Бірақ, әр рең мен
сұр түс елтірілік типке өзіне тән талшықтың ағарған ұшының ұзындығы
анықталған.
Р.И.Григорьянц 32, 8б талшықтың ағару дәрежесін үшке бөлуді ұсынады:
ең жоғары ағару-12, орта -13 және төмен -14.
Қаракөл қозы елтірісіндегі бұйраында үш түрлі сурет ипті кездеседі –
жакеттік елтірі типке параллельді- концентративті сурет, қабырға және жал
елтірілі типке – параллельді- тік және бағытсыз –қалың шелді жакет және
кавказ типтеріне тән.
Қаракөлдің көлемі (ауданы), салмағы және терінің қалыңдығының өзгеруіне
әр түрлі факторлар әсер ететіндігін зерттеулермен анықталған.
И.Я.Аверьянов, Р.И.Григорьянц 32, 8б; 79, М.Д.Закиров, А.К.Лебедев
және басқа авторлар көлем мен қаракөл елтірісінің салмағы полимерлі
факторлармен жинақталады дейді. Қозының денесі, оның туған кезіндегі
салмағы енесінің буаз кезіндегі азықтану жағдайымен анықталады, сонмен
бірге жатырдағы қозының санымен байланысты деп есептейді.
Қазіргі кезеңде терінің көлемі мен ауданы ең негізгі экономикалық
көсеткіштер қатарына кірді. Буаз аналықтарды жақсы азықтандырған кезде қозы
ірі болып туылады, әрі үлкен көлемді, салмақты тері алынады. Ал, малды
жеткіліксіз азықтандыру төлдің дамуын тежеп және терінің сапасыз болуына
әсерін тигізеді.
В.М.Юдин айтқандай, егіз қозының терісінің ауданы жалқы қозы терісінің
88,0- 90,0% ауданын, үшемдердің- 75,0-79,5%, төртемдердің- 62,0- 78,9%
қамтамасыз етеді.
Э.К.Крымская анықтағандай, қаракөл қойын елтірілік белгілерімен
жүргізетін селекцияны конституциялық типімен ауыстыруға болмайды. Соған
қарамай, автор атағандай, тек қана қозы кезінде берілген бағамен шектеліп
қалмай, оның өскен кезінде конституциясын анықтау керек.
В.И.Стояновская, У.Б.Сагдуллаев 70, 9б, Э.Х.Юлдашев, Е.К.Лемаев 86,
В.С.Жилякова 34, 8б сұр қойлардың қара түсті малға қарағанда біршама
конституциясының әлсіздігін айқындады. Олар осыған байланысты сұр қойды
өсірген кезде қолайлы азықтандыру қажет деп тапты.
Ф.Ш.Шарафутдинов, И.С:Бадалбаев деректері бойынша әр түрлі елтірі
типтегі қозылар туылған кезде тірі салмағы бірдей болмайтындығын анықтады.
Ол қабырға және жал, жакет типтегі қозылармен салыстырғанда төмен, ал
кавказ типтегілер басқа елтірі типпен салыстырғанда жоғары.
В.М.Юдин, М.И.Котов 52, 8б хабарлауынша, саулық қойлардың төлі бірінші
тумаға қарағанда туған кезде салмақты болып, одан кейінде тез өседі.
Б.Таганов қара және қоңыр түсті саулықтарды қола реңді қошқарлармен
шағылыстырғанда мынаны анықтады: бірінші ұрпағында 3,2 пайыз сұр қозы, ал
екінші ұрпағында 32,5% алған. Қоңыр саулықпен қола реңді қошқардан, бірінші
ұрпағында 25,6% және екінші ұрпағында 48,5% сұр төл береді. Ол сонымен
бірге сұр қошқарлардан алынған қара қаракөл терілерінің сапасы
нашарлайтынын атады.
Ж.Каримов жоғары генерациялы сұр түс бойынша гетерозиготалы қара
саулықтарды күміс реңді қошқарлармен шағылыстырғанда сұр қозыларды 50
пайыздан көп беретінін атады.
Қаракөл қой тұқымында жүргізілетін селекциялық асылдандыру жұмысында
елтірілік тип 1961 жылдан бастап малды негізгі іріктеуші және жұптаушы
белгі ретінде танылған. Онда елтірілік типтің классификациялық негізі
ретінде бұйра пішіні, типі, суреті және жаңа туылған қозыдағы талшықтың
сапасы алынған.
Қаракөл қойының елтірілік типі бойынша бөліну қажеттілігін В.М.Юдин,
И.Н.Дьячков, И.Н.Дьячков, М.Д.Закиров, Р.Т.Письменная атап, қозыларды төрт
елтірілік типке классификациялау жүйесін жасады:
Жартылай шеңберлі бұйралы жакет, қабырға, жал және өсік жүнді кавказ
типтері.
Қаракөл қойының мұндай классификациялау- әр топта асылдандыру және
өнімнің сапасын арттыру жұмысын жүргізуге мүмкіндік берді.
И.Н.Дьячков, В.Н.Погодин, С.Сухарьков, К.Е.Елемесов, М.А.Ширинский және
К.Е.Елемесов және басқа авторлардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей әр
елтірілік типтегі қойлар өз ұрпағында тұқым қуалауы жоғары.
И.Н.Дьячков елтірілік типпен жұптаудың көп жылдық мәліметтердің
негізінде мынандай тұжырымға келді:
- бірыңғай типтер бойынша жұптаған кезде ата-тегіне тартқан қозылар
көбейеді;
- елтірілік типі бойынша әр текті жұптағанда, шағылыстыруға қатысқан
малдардың елтірілік типіне байланысты алынған нәтиже әртүрлі болады.
Шаруашылықтардың белгілі бір елтірілік типке мамандануына байланысты, әр
шаруашылықтың бағытына қарай асыл тұқымды қошқарларды анықтау және қолдану
үлкен міндет ретінде қойылған.
К.Е.Елемесов Қазақстандағы қаракөл шаруашылығында, оның ішінде
қаракөл қойының 6 аймақтық (экологиялық) типтерін бөліп көрсетті. Бұл
аймақтық типтердің тұрқының айырмашылықтары бар.
Қаракөл малдарын елтірілік типтері бойынша бірыңғай жұптағанда, барлық
кезде селекцияланатын елтірілік типтегі қозылар алына бермейді.
Мысалы, И.Н.Дьячков, И.Н.Дьячков, А.М.Лысов, И.Н.Дьячков,
Р.Т.Письменная, С.М.Будагов, С.И.Сухарьков, В.Н.Погодин мәліметтері
бойынша жакет типтегі саулықтарды осындай қошқарларға жұптағанда 65,4%
жакет типтегі қозылар, ал қабырға х қабырға жұптау нұсқада 34,5 пайыздан
39,5 пайыз аралығында алынған. Жакет типтегі қошқарды қабырға типтегі
саулыққа әртекті жұптағанда жартылай шеңберлі бұйра қозылар үлесі 45,8%, ал
қабырға бұйралы қозылар 23,1% болды. Сонымен бірге қабырға типті қошқарды
жакет типті саулыққа реципрокты жұптағанда жартылай шеңберлі төл 54,0%
болса, қабырға бұйралы 32,0% болды.
Осындай мәліметтер И.Н.Дьячков, Н.С.Бадалбаев, С.М.Будагов,
Т.Б.Чехиринадзе, И.Я.Аверьянов және басқа ғалымдардың зерттеу нәтижелерінен
де алынған.
М.А.Кошевой мен О.М.Хасановтың мәліметі бойынша малды елтірілік типі
бойынша әркелкі жұптағанда, бірыңғай жұптаумен салыстырғанда жакетті
қозылар көп алынған.
Мысалы, малды жакет х жакет жұптау нұсқасында жартылай шеңберлі
бұйралы төл 38,3% болса, ал жакет х қабырға - 59,8% және қабырға х
қабырға - 60,0% жакет типтегі қозы алынған.
Ф.Ш.Шарафутдинов және Р.Валиевтің дерегінде, біртекті жұптағанда (жакет
х жакет) 63,6% жартылай шеңберлі төл және 20,5% қозы қабырға және жал типті
болды. Ал ата-енесі қабырға бұйралы ұрпақтың 47,9% осындай типті, 34,7%
қозы жакет типті болды. Әртекті (жакет х қабырға) жұптағанда өз ұрпағына
50,7% қабырға бұйралы қозылар берді.
В.С.Жильякова сұр түсті қойларды елтірілік типімен бірыңғай жұптаған
(жакет х жакет) зерттеуінде 51,4% жакет типті қозы және 22,2% қабырға типті
алды, ал (қабырға х қабырға) жұптау нұсқалар 21,5% жартылай шеңберлі типті
қозы, 48,3% қабырға типті төл алынған.
Бұл зерттеулерден алынған төлдің сапасының ала- құла болуы тәжірибе
жүргізілген отардың генетикалық белгілері біркелкі еместігімен
түсіндіріледі.
Осыған байланысты барлық отардағы қойлар елтірілік типі бойынша
гетерозиготалы болады десек қателеспейміз. Себебі қаракөл қойларының
елтірілік типі бойынша гетерозиготалық дәрежесінің әркелкі болуын шамамен
қошқарлардың генотипінің әрқилы болуымен байланыстыруға болады.
Қайтадан шығарылған тұқым ішіндегі қойлар типін Н.С.Гигинейшвилидің
ұсынысы бойынша оларды біртекті жұптау жолымен өсіреді. Бірақ, олардың
аздығына және халық- шаруашылығына үлкен маңыздылығына байланысты осы
қойдың таралу аймағын кеңейтуді малдың басқа түстілерімен будандастыру
жолымен жүргізеді.
Мұндай жұмыстар Өзбекстанның Қызылқұм, Фариш және Қазақстан
Республикасының 6 совхозында жүргізілген.
Барлық бұл жұмыстардың негізі акад. В.М.Юдиннің 39, 8б сұр түсті
қаракөл қойларын шығару әдістемесі түпнұсқа болған.
Бұл ғалымның әдістемесіне сәйкес сіңіре будандастыруға қолданылған сұр
түсті қошқарлар аналық түс- қараны ығыстырады.
Осыған байланысты, қаракөл қой тұқымы негізінен таза бірыңғай өсіру
керекте, бірақ та әрбір тип малдың түсіне, реңіне, елтірілік типіне қарау
керек.
Бірақ, сонымен қатар әр типтегі қойларды бөлек өсіру үшін тип аралық
кросс қолданады. Бұл шараның өткізілу мақсаты- биологиялық ерекшеліктеріне
байланысты (көк және гулигаз), сонымен бірге мал басы аз селекциялық типтер
мен түстерді бөлек өсірудің жағымсыз әсерін жою. Сондықтан әртекті немесе
сіңіре будандастыру нұсқаларын қолданады.
Кейде қаракөл қойының биологиялық ерекшеліктері селекционерлерді
реципрокты шағылыстыруды қолдануға мәжбүр етеді.
Қаракөл шаруашылығында реципрокты шағылыстырудың классикалық нұсқасы
Б.Н.Васиннің ұсынған көк және қара түсті қойларды тұйық тәсілмен өсіру. Бұл
тәсілдің мәні көк саулықтарды қара қошқарлармен шағылыстырып, ал қара
саулықтарды көк қошқарлармен.
Бұл жұптау нұсқаларынан көк және қара қозылар бірдей алынады және
алынған көк қозылардың ішінде көк түс бойынша гомозиготалы (летальды)
даралар түспейді.
В.И.Стояновская, Н.С.Гигинейшвили, Р.Х.Тяпаев, Л.В.Васильева мен
Р.К.Баймұратова және басқалар көк қойлар қара түсті елтірінің сапасын
төмендетеді деген пікірдің дұрыс еместігін Б.Н.Васиннің әдістемесі бойынша
көк түсті қаракөл қойларын өсіргенде, олардан алынған көк қозылардың
экстерьерлік, конституциялық және елтірілік сапасы бойынша қара түсті
қозылар көк қозылардан қалыспайтындығын анықтады.Демек, көк қозылар
биологиялық ерекшеліктері бойынша қара қозылардан, ал қара қозылар
елтірілік сапасы бойынша деңгейлес деген тұжырымға келеді. Мысал ретінде
Талас, Сырдария және Темір асыл тұқымды зауыттарда бірінші сорт қара
және көк түсті қаракөлдің шығымы 90 пайыздан асады.
Қазіргі кезде дүниежүзілік қаракөл шаруашылығында өндірілетін түсті
терінің ассортиментін көбейту жоспарланып отыр, мұның мәнісі түсті
терілердің вариациясының соңғы кезде көбеюіне байланысты болды. Бұл
селекционерлерге қаракөлдің әр түсіне, реңіне селекцияны күшейтіп, оның
өндірісін көтеруді қажет етеді.
Осы мәселенің шешімін табу үшін Н.С.Гигинейшвили 71, 9б мен Х.И.Укбаев
сурхандария және бухара типті сұр қойларын реципрокты шағылыстырды. Бұл
кезде сурхандария сұр саулықтарын бухара сұр қошқарларымен шағылыстырғанда
2,8% сұр және 93,4% қара, ал реципрокты будандастырғанда 5,3% және 93,5%
қозы алды.
Авторлар алынған нәтижелерді сараптай келе мынадай тұжырымға келді,
сурхандария сұр және бухара сұр типтерін шағылыстырғанда сұр түс
аннигиляция жағдайға келеді, сондықтан оларды бірге өсіруге болмайды.
Сонымен бірге авторлар сурхандария сұр қойларының шығу тегі қаракөл қой
тұқымы ішіндегі басқа типтерге қарағанда өзгеше екендігін атап көрсетті.
Бұдан ертеректе М.А.Ширинский Бетпақдала тәжірибе станциясында
бұйраның ені әркелкі қара түсті қаракөл қойын реципрокты шағылыстырды. Ол
майда, орта және ірі бұйралы малдарды реципрокты шағылыстырғанда, оның
ұрпағында анасына тартқан қозылар біршама көп болатындығын дәлелдейді. Оның
мәліметі бойынша майда бұйралы саулықты ірі бұйралы қошқармен
шағылыстырғанда майда бұйралы қозылар 10,2%, ал реципрокты жұптау
нұсқаларынан 5,5% алынды. Осындай нәтиже майда бұйралы саулықтарды ірі
бұйралы қошқарлармен жұптағанда, орта бұйралы саулықтарды ірі бұйралы
қошқармен және оларды реципрокты шағылыстырғанда алынды.
Бұл айтылғандардан мынандай тұжырым жасауға болады: қаракөл қой
тұқымында реципрокты шағылыстыру негізгі өсіру тәсіліне жатпайды (көк қой
өсіруден басқасы) және ол зерттеу немесе байқау ретінде қарастырылады.
Демек, ғалымдар аналық және аталық организмінің алынған төлдің өнімдік
ерекшеліктеріне әсер ету үлесін зерттеу мақсаты ретінде қолданды. Дегенмен
де, көптеген авторлардың алған нәтижелерінің үлкен теориялық және
практикалық маңызы бар және олардың тұжырымы қазіргі кезде отардың нәсілдік
және өнімдік сапасын жетілдіруде кең қолданылады.
Сонымен бірге, реципрокты тәсілмен алынған қозылардың арасындағы
өзгешелік аналық организмдегі цитогенетикалық тұқым қуалау мен жыныспен
бірлескен гендердің әсерінен болатындығын еске алған жоқ.
Қаракөл қой тобының өнімділігін жетілдіруде қолданылатын қошқардың
тұқымдық сапасына тұрақты көңіл аударылады. Бұл жөнінде классик ғалымдар
М.Ф.Иванов, П.Н.Кулешов әрдайым ескере отырып көптеген зерттеумен оның
дұрыстығын дәлелдеді.
Көптеген авторлар нәсілі бойынша сыналған қошқарларды қолдану,
өндірілген қаракөлдің ассортиментін жақсартады, әрі қажетті реңмен және
елтірілік типтермен малдарды өсіруде тиімді дейді.
В.М.Юдин, И.Н.Дьячков, М.Н.Кошевой, Т.Өмірзақов, Т.Жолшыбеков,
Т.Өмірзақов және басқалар осы жөнінде зерттеулер жүргізіп, олар әр түсті
және реңді қаракөл қойының тұқымдық сапасын тексерді.
Бұл жөнінде Б.Шәмшіұлы, Д.Жұмабаев, М.Дюсеғалиев, У.К.Бисенов,
Х.И.Укбаев, Д.Жумабаев мынандай тұжырымға келді, малды линиялап өсіру
қаракөл елтірісіндегі қаламгүл бұйралардың үлес салмағын көбейтеді және
селекциялық асылдандыру жұмыстары нашар жүргізілетін шаруашылықтарда
өндірілген қаракөлдің сапасы төмен болатындығын атады.
Бұхар сұр қаракөлін тауарлық сапасын жақсарту үшін С.И.Сухарьков тек
ғана 13 сұрлығы бар еркек қозыларды қалдыруды ұсынады.
Мал мамандары және ғалымдар көптеген жылдар бойы мал өніміне деген
сұраныстарды қанағаттандыру үшін мал тұқымын тиімді үйлестіру арқылы
өнімділігі жоғары будан малдар алу жолдарына бағытталған көптеген ғылыми-
зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді.
Көптеген ғалымдардың айтуынша, ұрпақ бір көрсеткішпен бұрынғы тұқымынан
асып түссе, басқасымен аралық тұқым қуалау байқалады.
Сонымен қатар бірінші ұрпақтың будандарының бір бөлігі аралық тұқым
қуалау көрсетіп аналық нәсіл жағына ауады. Белгінің полмерлі тұқым
қуалағанда гендердің әсері жиналып, оның дамуын күшейтеді. Оның екі типі
болады: мультативті (еселенетін) және аддитивті (жинақталатын).
Гендердің аддитивті әсері кезінде шаруашылыққа пайдалы белгілер аралық
тұқым қуалау типімен беріледі, ал мультативтіде- ата-аналардың бір жағына
біршама ауады.
Будандастыру- мал өнімділігін арттыруда және жаңа тұқым шығаруда адам
баласынынң ежелден қолданып келе жатқан мал өсіру әдістемелерінің бір
тәсілі.
Алғашқы рет будандастырудың тиімділігін, биологиялық маңыздылығын
анықтаған эволюциялық теорияның негізін қалаушы Ч.Дарвин.
Көптеген байқаудың және арнайы жүргізілген тәжірибелердің нәтижесіне
сүйене отырып, ол мынандай қорытындыға келген, яғни малды будандастыру
тіршілік жағдайға бейімделу дәрежесі жоғары, әрі төзімді жаңа мал тұқымын
алуға жағдай жасайды деген.
Бұл жөнінде Н.П.Чирвинский, П.Н.Кулешов, Е.А.Богданов, М.Ф.Иванов өз
зерттеулерінде ауыл шаруашылығы малдарын өсіруге будандастыру тәсілін және
нәсілдік қасиеті бар мал тұқымын алуда негізгі фактор ретінде өте жоғары
бағаланған.
Тұқым аралық будандастыру- мал шаруашылығы практикасында жиі
қолданылатын будандастырудың бір түрі. Көптеген ауыл шаруашылығы малдарының
тұқымы аралық будандастыру тәсілі арқылы алынған.
Тұқым аралық будандастырудың мақсаты негізгі қой тұқымының кейбір
қасиеттерін сақтай отырып, жоғары өнімді, төзімді және жергілікті ортаға
бейімделу дәрежесі жоғары мал тұқымын шығару деп түсіндіреді. Мысалы
Л.И.Кашкаров үй жануарлары экологиясының мынандай үш принципін анықтаған:
1) түр, туыс, тұқымдас- өздері шыққан орта жағдайының өнімі болып табылады
және сол ортаға бейімделген болады; 2) алайда сол орта олар үшін аса
қолайлы деген сөз емес, жер бетінде олар үшін одан да қолайлы орын табылуы
мүмкін. Сонда оларды апаратын болса, олар бұрынғыдан да жақсы өсуі ықтимал,
түрлердің тіршілік ету ортасының жағдайында әр уақытта барынша бейімделе
бермейтіндігін ұмытуға болмайды; 3) адам араласуы арқылы организмді де,
оның тіршілік ететін ортасын да өзгерте алады. Осындай ғылыми тұжырымдарды
Д.А.Кисловский , А.И.Лопырин және П.Н.Кулешов еңбектерінен кездестіруге
болады.
И.И.Шмальгаузеннің пікірінше, сәтті будандастыру ұнамды белгілерді
үйлестіріп іріктеуге мүмкіндік береді және әртүрлі генетикалық материалдар
алуға жағдай жасайды.
И.М.Лернер және Х.П.Дональд тұқым аралық будандастыру негізінен
гетерозис алуға, таза қанды мал тұқымының кейбір кемшіліктерін жоюға және
қолданып жүрген гендік қорға жаңа генетикалық өзгерістер енгізуге жағдай
туғызады дейді.
Н.П.Кулешовтың айтуынша, бірінші будан ұрпақтардың нәсілдік қасиеттері
тұрақсыз және қалыпты белгісі бар жаңа типтегі мал алуға мүмкіндік бермейді
деп айтқан. Сондықтан жаңа типті малдарды қалыптастыру үшін сіңіре
будандастыруды келесі ұрпақтан бастау керек дейді.
Мысалы, М.Э.Ермековтың мәліметтері бойынша, қазақы қойды жүнді-етті
меринос қошқарлармен сіңіре будандастырғанда, бірінші ұрпақтың ішінде
біркелкі биязы жүнді қойлардың саны 35-40%, екінші ұрпаққа 73,0%, үшінші
ұрпаққа 79,0% және төртінші ұрпақта 90,0 пайызға дейін барған. Үшінші
ұрпақтан бастап буданның жүні меринос жүніне жақындайды, ал IV-V ұрпақта
алынған қойдың жүні сапасы жағынан мерионостан ешбір айырмашылығы болмайды.
Демек, будандастырудың нәтижесі тек жақсартушы тұқымға ғана емес,
жергілікті жақсартылушы тұқымның ерекшеліктеріне, сапасына да байланысты
болатындығын білдіреді.
Осы жөнінде М.Ф.Иванов будандастыруды қолданғанда, мына төмендегі
негізгі шарттарды басшылыққа алып, сақтау керек деп көрсетті:
- жаңа тұқымның қандай болатындығы туралы нақтылы түсініктің болуы шарт,
яғни жаңа тұқымның ұнамды типі алдын- ала белгілі болуы керек;
- будандастырылатын мал тұқымдарын таңдау;
- будандастырудың ұтымды схемасын белгілеу;
- мүмкіндігінше тәжірибеде көп малды пайдалану;
- туыстас малды өзара шағылыстыруды, әсіресе жұмыстың бастапқы кезеңінде
ретті пайдалану;
- қажетті малға сәйкес белгілердің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай жасау.
М.Ф.Ивановтың тәсілін кең көлемде пайдалана отырып, елімізде көптеген
жаңа мал тұқымдары шығарылды.
Мысалы, В.А.Бальмонт және басқалар, И.Петров, Б.Д.Толубаев, А.Н.Нартбаев
қазақтың құйрықты қойын прекос тұқымының қошқарларымен будандастыру арқылы
қазақтың жаңа биязы жүнді қой тұқымын шығарды.
Осы ғалымдардың ішінен академик В.А.Бальмонттың қазақтың биязы жүнді
қойын шығару тәсілін ерекше атап өткен жөн сияқты. Себебі, В.А.Бальмонт
қазақтың биязы жүнді қойын жай зауыттық будандастыру арқылы шығарғанмен,
оның жаңа тұқымның ұнамды типін алудағы будандастыру жүйесінің
М.Ф.Ивановтың схемасының өзіндік ерекшелігі бар болатын.
В.А.Бальмонттың схемасы бойынша алынған ұнамды типте жақсартушы тұқымның
(прекостың) 58 қаны, ал жергілікті тұқымның (қазақы қойдың) 38 қаны бар,
яғни ұнамды типте жергілікті тұқымның қаны біршама басым. Себебі,
В.А.Бальмонттың алдына қойған мақсаты- қысы-жазы жайылым отын пайдаланатын,
жергілікті жағдайға жақсы бейімделген, жаңа биязы жүнді қой тұқымын шығару
болғандықтан, ол қазақы қойдың қанын молырақ сақтауға тырысты.
Т.С.Садықұлов күрделі будандастыру арқылы етті- жүнді дегерес құйрықты
қойын шығарды.
Осы тәсіл арқылы К.Канапин, Е.Есентаев, А.Ахатов қылшық жүнді сарыарқа
құйрықты қой тұқымын шығарды.
Профессор Х.И.Укбаевтың басшылығымен 1974- 1998 жылдар аралығында
қазақтың құйрықты және еділбай қойларын қаракөл тұқымының сұрхандария және
қарақалпақ типті қошқарлармен күрделі будандастыру нәтижесінде өнімі елтірі-
етті- майлы атырау құйрықты қой тұқымы шығарылды.
Құйрықты және қаракөл қой тұқымдарынының биологиялық ерекшеліктерінің
бірі- олардың құйрықтарына май жинау қасиеттері.
Бұл қой тұқымдарының осындай ерекшеліктерін қазіргі зоотехникалық
ғылымда, олардың өсіп жатқан ортаға бейімделу нәтижесінде жеткен және
сыртқы тіршілік ортасының қолайсыз жағдайына төзімділік көрсету үшін
энергетикалық қор жинауы деп есептейді.
Қой шаруашылығында қой тұқымдарын зоотехникалық немесе өнімділігі
бойынша жіктеу, олардың құйрық көлемі мен пішінін негізге ала отырып жүзеге
асырады.
Қой өсірушінің анықтамалығы кітабында құйрықтың (май құйрықтың) көлемі
мен пішіні тек май құйрықты және құйрықты қой тұқымдары үшін ерекше маңызы
бар дей келе, оны былайша белгілеуді ұсынады:
Бх- көлемі үлкен май құйрықты;
Мх- көлемі шағын май құйрықты;
Х- сына пішіндес сүйір құйрық.
Құйрықты тұқымның қойларында:
КПБ- үлкен де жинақы құйрық;
КС- салбыраңқы құйрық;
КМ- ықшам құйрық.
Қаракөл тұқымды қойлардың май құйрық көлемі орташа, пішіні салбыраңқы,
әрі құйрық ұшы S- әріптес имек болып келеді.
М.Ф.Иванов құйрықты қой тұқымына май құйрықтың олардың уақытша қолайсыз
орта факторларына (суықтық, қуаңшылық) төтеп беруіне ерекше әсер ететін,
организмге қажетті биологиялық белгі ретінде қарай келіп, бұл қой тұқымына
шөл және шөлейт аймақта бейімделгіштігі бойынша басқа қой тұқымы тең келе
алмайды деп өз еңбегінде айрықша атап өткен.
Ғалымның бұл ғылыми тұжырымдарын Л.И.Кашкаров және М.А.Ермеков те
қолданған.
И.А.Чижиктің айтуынша қой тұқымын зоологиялық белгілері бойынша
жіктеудің ғылыми мәні зор. Себебі, осы арқылы әр тұқымға жататын қойлардың
бір- бірінен биологиялық ұқсастығын немесе айырмашылығын анықтауға
мүмкіндік туады дейді.
Л.Адамец былай деп жазады: ... маған қаракөл қойынан мынандай жағдайды
анықтауға мүмкіндік туды, яғни олардан туылған қозылардың өздеріне тән
елтірілік белгілерімен қатар, олардың құйрығының S- әріптес имектігі жете
зерттелмеген доминантты белгі ретінде көрінді, себебі, бұл белгі келесі
ұрпаққа қарамай бірінші ұрпақтан бастап кездеседі.
М.Ф.Иванов қаракөл мен құйрықты қойларды шағылыстырғанда ... бірінші
ұрпақ құйрық пішіні бойынша өте жоғары өзгергіштігімен ерекшеленетіндігін,
әрі бірінші будан ұрпақтарда ата- енесіне тән емес жаңа құйрық пішіні жиі
кездесетіндігін анықтаған.
В.И.Стояновская, М.Ф.Иванов, А.Ходжаев қара түсті қаракөл мен ақ түсті
құйрықты қойларды шағылыстыру нәтижесінде алынған ұрпақтардың құйрық
пішінін зерттей келе, 4,2% құйрықты, 53,8% қысқа құйрықты қаракөл, 42,0%
қаракөл қозылар болатындығын анықтау арқылы ... бірінші ұрпақта негізінен
қаракөл құйрықты пішінді қозылар туылады деп тұжырымдайды.
Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов құйрықты мен сұр түсті қаракөл қошқарларын
шағылыстырудан алынған бірінші және екінші аралас ұрпақтарда 5 түрлі құйрық
пішіні кездесетіндігін айтады:
- құйрықты қой тұқымына тән жинақы май құйрық;
- құйрық ұшы жоқ салбыраңқы құйрық;
- ұшы жоғары қараған жіңішке, әрі келте салбыраңқы май құйрық;
- ұшы жартылай S- әріптес жартылай имек, ұзындығы орташа әрі жіңішке
салбыраңқы май құйрық;
- қаракөл қой тұқымына тән толық S- әріптес салбыраңқы май құйық.
Автор зерттеу нәтижесіне сүйене отырып мынандай тұжырым айтады: ...
бірінші будан ұрпақтардың құйрық пішіні аралық деңгейде тұқым қуаласа, ал
таза қандылығы жоғарылаған сайын қаракөл тұқымына жақындайды.
Көпке дейін қаракөл қойын селекция жасағанда оның ет өнімділігіне көңіл
аудармады. Бірақ, қазіргі кезде қаракөл қойының бұл өніміне үлкен мән
берілуде.
Әркелкі сурхандария мен қарақалпақ сұр қошқарларын жайдары саулықтармен
шағылыстырғанда алынған буданның еті сапалы болды. Бұл туралы Х.И.Укбаев,
П.А.Салыкбаев жазды.
Қазақстанда қаракөл қойының таралу ареалын кеңейту үшін жайдары қойды
қаракөлмен будандастыру кең қолданылды.
Өсу мен даму өте тығыз байланысты. Сондықтан, әртүсті қаракөл қозылардың
туылған кезінен үлкейгенге дейінгі өсуі мен дамуын зерттеу арқылы қойдың
биологиялық мықтылығы мен сол ортаға бейімделу мүмкіндігін білуге болады.
Өсуі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz