Дене тәрбиесі мен спорт мамандарын дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің рөлі
Дене тәрбиесі мен спорт мамандарын дайындауда жеке тұлғаны
әлеуметтендірудің рөлі
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУ БАРЫСЫНДА ЖЕКЕ
ТҰЛҒАНЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Спортта жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Дене тәрбиесі мен спорт – жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
факторы ...
1.3 Дене тәрбиесі мен спорттың әлеуметтік-педагогикалық
қызметтері ... ...
2 ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕРІ ... ... ..
2.1 Зерттеудің
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу әдістерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.3 Зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
3 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Кәсібилік және іс-әрекеттің жеке
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Жаңа педагогикалық жүйе бойынша мамандар дайындауда жеке
тұлғаны
әлеуметтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Дене тәрбиесі мамандарын дайындауда жеке тұлғаны
әлеуметтендіру тұжырымдамасын сараптамалық тұрғыдан
негіздеу ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПРАКТИКАЛЫҚ
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтеме жасалған:
Қазақстан Республикасы Конституциясы- Астана: Елорда, 2008.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы - Астана: Елорда,
1999.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы
Жарлығы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын одан әрі іске асыру
жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4
желтоқсандағы Жарлығы
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару жүйесiн жаңғырту
жөнiндегi шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы
13 қаңтардағы Жарлығы
АНЫҚТАМАЛАР
Бейімделу – қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына организмнің
ыңғайлану барысы; жалпы табиғи, өндірістік және әлеуметтік жағдайға
организмнің ыңғайлануын білдіретін халықаралық атау.
Зерттеу әдісінің сәйкестігі – нақты мәселені зерттеу үшін әдістің
лайықтылығы.
Жасандылық – эксперименталды жағдайға сыналушылардың жауап қайтару
әрекеті.
Сараптаманың ішкі жарамдылығы – басқа бір себеп емес, тек қана
эксперименталды әсер ету ғана тиімділік әкелгендігінің дәлелі.
Сараптаманың сыртқы жарамдылығы - өзге сыналушыларға, өзге
жағдайларға сараптамада анықталған заңдылықтарды тарату мүмкіндігі.
Шашыраңқы талдау – бір немесе бірнеше себептердің шашыраңқы салыстыру
негізінде нәтиже белгісіне бір немесе бірнеше себептердің статистикалық
әсер етуін анықтау.
Сенімді ықтималдық – пайызбен немесе бірлік үлесімен көрінетін
тұжырым дұрыстығының мүмкіндігі.
Құбылмалы тәуелділік - өзгеруіне тәуелді болмайтын, айнымалы әсер
ететін құбылмалылық.
Салауатты өмір салты – бойына зиянды әдеттерді жинақтамаған және
адамның денсаулығын нығайтуға себепші болатын мінез-құлық.
Қажеттілік иерархиясы – Маслоуға сәйкес, қажеттіліктер төменгі
физиологиялықтан өзін маңызды етіп көрсету қажеттілігіне дейінгі бес
деңгейге ие.
Жүйе (парадигма) – ғылыми қауымдастық мойындаған қызмет түрлері мен
іргелі білімдер жүйесі.
Тұжырымдама – зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін, оны жүргізудің
әдістері мен тәсілдерін белгілейтін негізгі ой-пікір, мәселеге қатысты
көзқарастар жүйесі.
Параметр – нақты жағдайлардағы тұрақты шама.
Өзін-өзі көрсету - өз мүмкіндігін ашу мен оны жүзеге асыру
қажеттілігі.
Басқару теориясы – басқару жүйесінің кері байланыспен жұмыс атқаруын
анықтайтын білімдер жиынтығы.
Технология – нақты нәтижеге қол жеткізу барысын ұйымдастыру үшін
қажетті білімдердің, іскерліктер мен әрекеттердің жиынтығы.
Құндылықтарға бағыт ұстану – адам үшін ең құнды болып табылатын
стратегиялық өмірлік мақсаттарға оның көзқарастар жүйесі.
Мен тұжырымдамасы – К.Роджерс теориясы бойынша өзі туралы, өзінің
қадір-қасиеті мен кемшіліктері жөніндегі саналы ойлары мен сенімі.
Әлеуметтену – жеке адамның өзі өмір сүретін қоғамның мінез-құлық
ережелері мен нормаларын меңгеріп кетуі.
Құрылымдық бәсекелестік – сатушы мен сатып алушының базарға келіп
және одан шыққандағы еркіндік дәрежесін анықтайтын базар құрылымын талдау
есебінде түсіндіріледі.
Тауар бәсекелестігі (қызмет көрсету) – бұл сатып алушының нақты
сұранысын қанағаттандыруды қамтамасыз ететін тауар (қызмет көрсету) құны
(бағасының) саласы (бағасының емес) сипаттамасының жиынтығы.
Мекеме – басқару, мәдени-әлеуметтік және өзге де мақсаттарды орындау
үшін меншік иесінің толықтай немесе жарым-жартылай ұйымдастырып,
қаржыландыратын ұйымы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР БжҒМ ДТҰҒПО – Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Дене тәрбиесі ұлттық ғылыми-практикалық орталығы
ДДБЖК – дене дайындығының балалар-жасөспірімдер клубы
БЖСМ – балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
БЖСЖМ – балалар-жасөспірімдер спорттық-жаттығу мектебі
ОІДБЖСМ – олимпиадалық ізбасарларды даярлайтын балалар-жасөспірімдер спорт
мектебі
ОІДБЖАСЖМ - олимпиадалық ізбасарларды даярлайтын балалар-жасөспірімдердің
арнайы спорттық-жаттығу мектебі
ЖСШМ – жоғары спорт шеберлігі мектебі
БҚҚ – бұқаралық қоғамдық қозғалыс
ХОК – халықаралық олимпиадалық комитет
ХСФ – халықаралық спорт федерациялары
ҰОК – ұлттық олимпиадалық комитеттер
ҰСФ – олимпиадалық спорт түрлері бойынша ұлттық спорт федерациялары
ААҚ – ашық акционерлік қоғам
ЖҚТЖ – жүрек-қан тамырлары жүйесі
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
ҚҚС – қосымша құн салығы
ДДҰ – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЮНЕСКО – білім, ғылым мен мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымының үкіметаралық мекемесі
F – Фишердің өлшемі
f – еркіндік дәрежесі
P – мәнділік деңгейі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Денсаулығы мықты жастардың тәрбиесі
мен кәсіби дайындығы орта және жоғары кәсіби оқу орындарындағы оқытуды
жүзеге асыратын, қазіргі білім беру процесін әлеуметтендірудің маңызды
міндеттері болып табылады. Дегенмен де Қазақстан Республикасының орта және
жоғары кәсіби оқу орындарындағы дене тәрбиесінің қазіргі барысы көп
жағдайда денсаулықты нығайтуға шұғылданушылардың жеке қызығушылығын
қалыптастырмайды, үйренушілерге жеке тұрғыдан келуді жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін, тиімді педагогикалық процесті ғылыми-әдістемелік қамту
болмай отыр, мораль мен сенім жөніндегі түсінікті әрбір жеке адамда баянды
етпейді, мінез-құлықтың жеке ерекшеліктерін дамытпайды. Сабақ барысында
оқушылар мен студенттерде адамның саналы қызметінің ең маңызды жағдайлары
болып табылатын қозғалыс белсенділігіне деген ішкі себеп, ұмтылыстар
қалыптаспайды [1].
Әлеуметтік ерекше құбылыс ретіндегі дене тәрбиесі жүйесін алдағы
уақытта жетілдірудің негізінде оқу-тәрбие барысын жеделдету, адамды дамыту
мен тәрбиелеудің, үйретудің қазіргі психологиялық-педагогикалық теориялары
негізінде жеке адамды іскерлік тұрғыда дамытудың мақсат-мұраттары болуы
тиіс. Денені үнемі жетілдірудегі жігерлі белсенділік пен салауатты өмір
салтына қажеттілікті өзіне біріктіретін адамның дене тәрбиесін қалыптастыру
мәселесі өте өзекті болып отыр. Оқу орнын бітіруші кең көлемдегі және сан-
салалы, бірақ тұрақсыз еңбек нарығының талаптарына сәйкес, іргелі және
арнайы дайындық негізіндегі, кәсіби қызметке дайын болуы керек[2].
Спорттық ұстаздың еңбек қызметіндегі ізденісті істерінің жедел өсуі
жалпы білімнің, ойлаудың шығармашылық үлгісін, маманның өз білімін үздіксіз
жетілдіріп отыру қабілеттілік деңгейін бірінші орынға шығарып отыр.
Кәсібімен байланысты қызмет түрлері мен ғылымның түрліше салаларынан
алынған білімді шұғыл пайдалануға қабілетті жан-жақты білімді мамандарға
сұраныс өсуде. Осындай мамандарды қалыптастыруда жүйелі ойлауды дамыту,
адамды оның жан-жақты байланыстары мен қатынастарының бірлігінде көре білу
біліктілігі бірінші кезектегі мәнге ие[3].
Сол себепті бір жағынан, дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды
дайындаудағы әлеуметтендірудің маңызын ғылыми тұрғыдан зерттеудің айқын
қажеттілігі бар, екінші жағынан Қазақстан Республикасында осы мәселенің
жеткілікті дайындалмауы да бұл істе қол байлау болып отыр. Осы іргелі
мәселені шешу зерттеу тақырыбының өзектілігін белгілейді.
Анықталған проблемалық жағдай Дене тәрбиесі мен спорт мамандарын
дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің рөлі тақырыбының өзектілігін
байқатады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қазіргі кезде дене
тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау жүйесі.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі мен спорт
бойынша қазіргі кездегі мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендіру.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі мен
спорт бойынша мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің әдістері
мен құралдарын дайындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Зерттеудің мақсаттарына жету үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру және білім беру саласындағы қазіргі дамудың бет
алысы негізінде дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды даярлау
жүйесінің қазіргі жағдайын зерттеу жолымен мүмкін болатындығы қарастырылып
және осы негізде білім беру қызметіндегі ықпалды адамдардың жеке
ерекшеліктері жөніндегі сарапшылардың пікірі ескеріліп, болашақ маманға
қойылатын негізгі талаптарды дайындау ұйғарылып отыр.
Зерттеудің міндеттері
- жеке тұлғаны әлеуметтендіру негізінде дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындау жүйесінің қазіргі жағдайын және білім беру
саласындағы қазіргі кездегі дамудың бет алысын анықтау;
- дене шынықтырудың болашақ маманына қойылатын
кәсіби
талаптарды дайындау үшін жеке адамды әлеуметтендірудің маңызын анықтау;
- білім беру қызметіндегі ықпалды адамдардың жеке тұлғаға тән
ерекшеліктерін анықтау;
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісін дайындау мен
негіздеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін құрағандар: жүйелі тұрғыдан келу Б.А.
Резников [4], организмнің функционалдық жүйелерінің теориясы П.К. Анохин
[5], іскерлік тұрғыдан келу В.А. Сластенин [6], дене тәрбиесінің теориясы
мен әдістемесі Л.П. Матвеев [7], жеке адамға бағытталған білім беру
тұжырымдамасы Н.Ф. Талызина [8], дене тәрбиесін гуманизациялау
тұжырымдамасы В.К. Бальсевич [9], денсаулықты сақтайтын педагогикалық
технологиялар және сараптамалық зерттеу В.В. Налимовтың [10], К.Х.
Закирьяновтың, Л.И. Ореховтың [11] және осыған байланысты басқа
еңбектерінде баяндалған Л.И. Ореховтың, Е.Л. Караваеваның [12] әдістері
бойынша жүргізілді. Зерттеу материалдарын статистикалық өңдеу, жетекші
маман-метеорологтардың ұсыныстарына сәйкес, алынған мәліметтердің сенімді
ықтималдығы мен есептеп өлшеудің кемшілігін анықтаумен орындалды С.Д.
Бешелев [13].
Зерттеу әдістері. Зерттеу бағытында дене тәрбиесі мен спорт
мамандарын дайындау мәселесі жөнінде ғылыми және әдістемелік,
педагогикалық, психологиялық және тарихи еңбектерге талдау жасалынды. Оқу-
тәрбие бағдарламаларын зерттеу мен педагогикалық материалдарды саралау,
модельдеу, педагогикалық бақылау мен оқушылар, студенттер және
оқытушылармен сауалнама жүргізу әдістері, өңдеу, сараптама нәтижелерінің
ішкі және сыртқы анықтық факторларын талдау, зерттеу материалдарын
статистикалық өңдеу пайдаланылды.
Басты ой-пікірлер. Қазіргі кездегі заман талабына байланысты ең бір
өзекті мәселелердің бірі, дене тәрбиесі және спорт мамандарын дайындау
сапасын жоғарылату ықпалды педагогикалық технология мен инновациялық
қызметтің мән-мәтініндегі жаңа білім беру жүйесіндегі теориялық қағидаларға
негізделуі керек. Осыған байланысты білім беру жүйесіндегі қазіргі
көзқарастарға сәйкес болашақ маман-студенттердің ізденісті-шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруға себепші болатын жаңа бағдарламалар,
тұжырымдамалар сонымен қатар ұсыныстар мен жаңа оқу құралдарын дайындау
қажет.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегілерден тұрады:
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындауда жеке
адамды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы зерттелді; дене
тәрбиесі мен спорт жөніндегі болашақ мамандарды
әлеуметтендірудің маңызы жете бағаланбай отырғандығы белгілі
болды;
- өткен кезеңдегі оқиғалар мен құбылыстарды еске түсіруді дамытуды
қарастыратын, үйретудің ескі жүйесінен, болашаққа ұмтылған
үйренушілердің өзгелерге ықпал ететін (ізденісті) қабілеттерін
дамытудың жаңа педагогикалық жүйесіне ауысуды жүзеге асыруды
ұсынған оқу орындарындағы дене тәрбиесін жетілдіру мақсатындағы
жастар мен мамандардың пікірі анықталды;
- жоғары нәтижелерге жету үшін себептердің жоғары деңгейін
қарастыратын, кәсіби қызметтегі өзін реттеумен міндетті түрде
байланысқан кәсібилік пен шеберлік-үйретудің ықпалды
педагогикалық жүйесінің жеке тұлғаға қатысты ерекшеліктері
анықталды;
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісі дайындалды.
Дипломдық жұмыстағы зерттеулердің теориялық мәнділігі Қазақстан
Республикасында дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі қазіргі кездегі
мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы, ескі
педагогикалық жүйеден ықпалды (ізденісті) – жаңа жүйеге өтуді жүзеге
асырудың жолдары, дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды дайындауда
жеке тұлғаны әлеуметтендірудің тұжырымдамасы дайындалып, осы еңбекте
талданып, зерделенуден тұрады.
Еңбектің практикалық мәнділігі оқушы жастар дене тәрбиесінің
тиімділігін едәуір арттыруға себепші болатын, дене тәрбиесі бойынша
педагогикалық процесті ғылыми-әдістемелік қамтудың дайындалған әдістері мен
құралдарын іс жүзінде қолдану мүмкіндігінен тұрады, бұл олардың денелерінің
даму деңгейі мен функционалды жағдайының жоғарылауынан, шұғылданушылардың
дене және психикалық саулығының едәуір жақсарғандығынан білінеді. Оқу-
тәрбие процесінің тәжірибесіне зерттеу нәтижелерін енгізу актісі бар.
Ізденушінің жеке қосқан үлесі тақырыпты таңдауды қосқанда,
дайындалған ғылыми болжамдар мен тұжырымдамалар негізінде қойылған
мақсаттар мен зерттеу міндеттерін шешу үшін барлық әдістер мен құралдарды
біріктіре пайдаланудан, мәселенің өзектілігін негіздеуден, зерттеу пәні мен
нысанын анықтаудан, ғылыми болжамдардан, тұжырымдамалар мен дене тәрбиесі
және спорт бойынша мамандарды дайындау технологиясынан, әдістемені
белгілеу, теориялық тұрғыдан негіздеу, пайдаланылатын әдістер мен
құралдардың тиімділігін бағалау үшін шамаларды, белгілерді таңдау,
нәтижелерді статистикалық өңдеу, қорытындылар мен практикалық ұсыныстарды
қалыптастыруды дайындаудан тұрады.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар
- жеке адамды әлеуметтендіру мен білім беру қызметіндегі қазіргі
кездегі дамудың бет алысы негізінде дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындау жүйесінің қазіргі жағдайы;
- жеке адамды әлеуметтендіру және дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындаудағы оның маңызы туралы мәселедегі
сарапшылардың пікірі;
- білім беру қызметіндегі ізденісті, ықпалды адамдардың жеке
тұлғаға қатысты ерекшеліктері;
- дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды дайындауда жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісі.
Зерттеу нәтижелерінің сенімділігі ғылыми негізділікпен және бастапқы
теориялық қағидалардың сәйкестігімен, оның қазіргі кездегі әдістемелік
негізімен, пайдаланылған әдістердің әртүрлілігімен және қойылған
міндеттерге олардың сәйкестігімен; сараптамалық материалдың таныстығымен
және таңдаудың жеткілікті нысанымен, жеке компьютерді пайдалана стандартты
бағдарлама бойынша мәліметтерді статистикалық түзетіп, өңдеумен қамтамасыз
етілді.
Зерттеу жүргізілген мекемелер дене тәрбиесі бойынша оқу-тәрбие
процесін ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қамтудың дайындалған әдістерін тексеру
Қазақтың спорт және туризм академиясы мен жоғары спорт шеберлігі
республикалық колледжінің және Жамбыл облысы аймақтық дене тәрбиесінің
ғылыми-практикалық орталығының спорттық базасы негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі. Зерттеудің әр
сатысындағы сәйкес міндеттермен, әдістер кешенін қолданумен, әдістемелік
және теориялық көзқарастардың, тәжірибелік зерттеулер материалдарының
негізділігімен және олардың сенімділігін тексерумен дәлелденді.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУ БАРЫСЫНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Спортта жеке тұлғаны әлеуметтендірудің мәні
Әлеуметтендіру деп жеке адамның осы қоғамда ойдағыдай тіршілік етіп,
жұмыс істеуге қажетті мінез-құлық үлгісін, психологиялық тетіктерді,
әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды игеру процесін түсінеміз. Ол сондай-
ақ жеке адамдар мен ұжымдық қатынастардың күрделі жүйесіндегі жеке адам мен
әлеуметтік топтың материалдық және рухани қызметінде олардың жүзеге
асыратын, оны кейінгі ұрпаққа қалдыру мақсатындағы алдыңғы буынның
тәжірибесін игерудің, жинақтаудың және байытудың өзара сіңісетін
процестерінің сан-салалығын түсінеміз [1].
Жеке адам түрліше әлеуметтік қызметтің түрлері мен маңызын игере
отырып, бүкіл ғұмыр бойы әлеуметтенеді, осының арқасында ерте балалық
жастан бастап және өмірдің соңғы сәтіне дейін оның бойындағы табиғи
сипаттамалар қоғамдық мазмұнмен толығады.
Л.Г. Костюченко мен Ю.М. Резниктің[2] пікірлері бойынша әлеуметтену
процесінің мазмұны мен бағыты екі негізгі - даралану және үлгіге қарау
секілді дамудың бет алысымен анықталады. Үлгіге қарау, бір жағынан, жеке
адамның нақты өмірінде көрініс беретін мәдениет түрлері – құндылықтары,
оларды өзіндік-әсем ортаға айналдыру мақсаты секілді екі негізгі үрдіспен,
екінші жағынан – мәдениеттің өзіндік-идеалдық түрлерін адамның жеке-дара
мінез-құлық тәжірибесіне ауыстырумен анықталады. Даралану, өз кезегінде,
адамның жеке мінез-құлық тәжірибесін мәдениеттің өзіндік әсем түрінде
жаңғырту, сондай-ақ жеке адамның өзіндік әлемін сыртқы әлеуметтік ортаның
объективтік түріне ауыстыру секілді процесті сипаттайды.
Әлеуметтену төмендегілерге бөлінеді:
- балалық пен жастық секілді адам өмірінің кезеңдерін қамтитын
ерте немесе бастапқы кезеңге;
- адамның ер жеткен шағы мен қарттығын қамтитын, жалғасатын,
кемеліне келген немесе екінші кезеңге.
Сөйтіп, В.И. Добреньков пен А.И. Кравченко[3] осы процестегі
тәрбиенің алатын маңызды орнын атап өте отырып, оны адамның мәдениеттенуі
есебінде, яғни оны мәдениеттіліктің белгілерімен, мінез-құлықтың тұрмыстық
ережелерімен ертерек дағдыландыру, белгілі бір құндылықтар мен мақсат-
мұраттарын мойындау есебінде белгілеп берді. Әлеуметтендіру өкілі
ретінде мәдени нормаларға үйретуге жауапты адамдарды және әлеуметтік маңызы
бар мәселелерді игерген жеке адамды атап көрсетеді. Бастапқы әлеуметтену
өкілдеріне, яғни адамның ең жақындарына, осы авторлар оның туыстарын,
отбасының достарын, құрдастарын, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің
тәрбиешілерін, мұғалімдерді, жаттықтырушыларды, дәрігерлерді, жастар
топтарының жетекшілерін, ал екінші қайтара әлеуметтену өкілдеріне -
тәрбие және білім беру мекемелері, кәсіпорындар, әскердің, құқық қорғау
органдарының, конфессиялардың, БАҚ-ның басшылығы өкілдерін және адамға аз
да болса маңызды әсер ететіндердің барлығын жатқызады.
Әлеуметтендіру өкілдерімен қатар, өзгелер секілді, жоғарыдағы
авторлар әлеуметтену барысына әсер ететін және оны бағыттайтын мекемелерді,
әлеуметтендіру институттарын, ал олардың құрылымында – бастапқы (отбасын,
көшені, мектепті, өндірісті) және екінші қайтара (мемлекет, заң, атқарушы
органдары, сот билігі, БАҚ және басқалар) әлеуметтену институттарын айырып
көрсетеді.
А.Я. Артемьев [4] әлеуметтену кезеңі есебінде төмендегідей екі
тетікті: әлеуметтік бейімделуді (әлеуметтік-экономикалық жағдайларға,
атқаратын қызмет пен әлеуметтік талаптарға, түрліше әлеуметтік топтар мен
ұйымдардың тіршілік жағдайларына) және интериоризацияны (әлеуметтік
талаптар мен құндылықтардың адамның ішкі жан-дүниесіне сіңісу процесі,
құндылықтарды Меннің құрылымына ауыстыру тәсілі) атайды.
Әлеуметтік бейімделу өзгермелі әлеуметтік орта жағдайларына адамның
белсенді түрде бейімделу процесі мен нәтижесі. Адам мен қоршаған ортаның
арасында белгіленген әрбір сол сәттегі өзара әрекет етудегі қозғалыс
белсенділігін сақтауға бағытталған қоршаған ортамен оның өзара тиімдірек
әрекет етуін қамтамасыз ететін, әлеуметтік және мәдени қорларды оңтайлы
бөлудегі адамның қабілеттілігін де бейнелейді. Әлеуметтік бейімделу өзара
байланысты екі процесті өзіне біріктіреді: икемдейтін белсенділік, яғни
жаңа әлеуметтік ортаның әсерімен адамның мінез-құлқын өзгертуі және
көндіктіретін белсенділік адамның қызығушылығы мен қажеттілігіне сәйкес
қоршаған орта жағдайларының өзгеруі.
Біз бейімделу мен интериоризация, оның кезеңдерінен гөрі,
әлеуметтенудің тетіктері болып табылады деген авторлардың көзқарасын
қолдаймыз. Оған сонымен бірге, ғылыми әдебиеттерде егжей-тегжейлі
баяндалған, әлеуметтік жеделдеу мен әлеуметтік реттеу тетіктерін де жатқызу
керек[5].
Нақты әлеуметтік қауымдастықтың шегінде адамдар бір-бірімен қарым-
қатынас жасайтын топтар кіші немесе қарым-қатынас тобы деп аталады. Оларды
ұйымдастырудың жоғарырақ түрі әлеуметтік топ деп аталады – онда осы
мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін, топ ішіндегі ұйымға сәйкес келетін
және жалпы әлеуметтік маңызы бар мақсаттарға біріккен адамдардың тобы
болады. Ең дамыған әлеуметтік топ ұжым деп аталады.
Әлеуметтік топтар үлкен (сынып, партия, ұлт, мемлекет) және кішіге
бөлінеді. Күнделікті өмірде адамдар бір топқа ғана емес, бірнеше кіші
топтарға бірігетіндігі табиғи жағдай. Олардың әрқайсысының ішінде жеке
байланыстары, көзқарастарының бірлігі, ұмтылысы негізінде жекелеген
адамдармен ең жақын қарым-қатынас орнығады. Осы адамдардың тобы алғашқы топ
деп аталатынды құрайды.
Әлеуметтік топтың негізгі мақсаты - өздерінің мүддесін жүзеге асыру
мақсатында жеке адамдар арасындағы қатынасты мақсатты түрде реттеп отыру.
Сөйтіп, әлеуметтік қауымдастық бір мезгілде кіші де және үлкен де
әлеуметтік топтарға, үстірт және немқұрайлы емес байланыстардың, қарым-
қатынастың күрделі жүйесіне біріккен адамдардың кең көлемін біріктіреді.
Кіші немқұрайлы топтағы жеке адамдар арасындағы қатынас үлгісін, оның
тіршілік қарекетін топтың ресми түрдегі басшысы белгілейді, немқұрайлы емес
түрде жинақталған топта – ресми емес, адамдармен қайсыбір қатынастарда ең
беделді – жетекші анықтайды.
Шағын ортадағы адамның көптеген қаракеттері оны мойындауды, сыйлауды,
қолдауды қамтамасыз ететін, топтағы өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылысымен
түсіндіріледі. Әлеуметтік топ топ ішіндегі қатынастарды ұйымдастырады,
оларды реттеп отырады. Әсер етудің белгілі бір межесіне ие бола отырып, ол
адамдардың мінез-құлқын реттейді, олардың күшін жалпы қажеттілікті
қанағаттандыруға бағыттайды, қоғамдық өмірдің орнықтылығын қамтамасыз
етеді[6].
Әлеуметтік топ мақсаттардың ортақтығымен, топ ішіндегі мінез-құлық
нормалары мен үлгілі бейнелердің болуымен ғана емес, сондай-ақ жеке
түсінікпен де, қоғамдық санамен де сәйкес келмейтін топтық сана-сезім
арқылы сипатталады, осының арқасында өзге де топтарға жиі енетін нақты жеке
адамдар қалыптастыратын, топтық сана-сезімнің жүйеліленбегендігі мен
үйреншіктілігі жөніндегі түсінік қабылданады.
Адамның топтағы жағдайы, оның құқы мен міндеттері жеке тұлғаның
мәртебесін анықтайды, оның мінез-құлқы қоғамның мәртебесіне сәйкес
әлеуметтік рөл деп аталады. Осы арқылы адамнан белгілі бір әрекеттер
күтілетін, нақты әлеуметтік қызметті орындаудың жинақталған тәсілдерін
түсінеміз. Адамдар өз өмірінде бірнеше әлеуметтік рөлдерді (әке, депутат,
дәрігер) бір мезгілде орындайды, бірақ әрқайсысы өз іс-әрекеттерінің
тәсілдеріне белгілі бір ізденісті жеке-дара өзгерістер енгізеді. Әлеуметтік
рөлдердің болуы тиісті жағдайларда адамның іс-әрекеттерімен және бұл ретте
бұлардың таңдаған тәсілдері мен алға қойған мақсаттарын күні бұрын білу
мүмкіндігін шамалайды. Бірнеше әлеуметтіктік топтарға кіретін адамда
рөлдердің шиеленісуі жағдайындағы, қарама-қайшылық құқық бұзушылық жолымен
шешілуі мүмкін. Сонымен қатар, біздің әрқайсысымыз мінез-құлықтың үлгісін
таңдау қажеттілігімен үнемі кездесіп қалып жүрміз, ал қоғам адамның
әрқайсысынан қоршаған ортаның әсеріне қалыпты әлеуметтік жауап қайтаруды
барлық уақытта талап етеді. Мұндай талаптар әлеуметтік тосу деп аталады.
әлеуметтік топтарға жалпы мүдделері, мақсаттары біріктіретін, әлеуметтік
және моральдық құндылықтарының деңгейі шамалас адамдардың тобын жатқызу
керек.
Сонымен бірге, әлеуметтендіру әлеуметтік тұрғыда бақыланатын және
ұйымдастыруға бағыт ұстанған, кездейсоқ және ішкі себептермен пайда болған
жағдайлардың жиынтығының әсерімен жүзеге асады. Бұл жеке адамның дамуын
қамтамасыз ету үшін қажетті немесе жеткілікті экономикалық, саяси-
әлеуметтік, рухани-идеологиялық жағдайлар мен себептер[7].
Әлеуметтік топтағы адамның мінезі әлеуметтік бақылаумен – топтың
талаптарына бағынуды қамтамасыз ететін, әлеуметтік талаптар мен әсер етудің
әлеуметтік шаралар жүйесімен реттеледі. Бұлтартпауды қосқандағы, мақұлдау
мен мәжбүрлеу шараларының кең жүйесі әлеуметтік қауымдастықтың мүддесімен
байланысқан, бұлар жеке адамның іс-әрекетіне әсер ету үшін пайдаланылады.
Әлеуметтік бақылау, сол қоғамда белгіленген және әлеуметтік құндылықтардың
белгілі бір жүйесін жалпы мойындауға негізделген, әр адамның мінез-құлқына
оның өлшем үлгісіне сәйкестігіне сүйенеді[8].
Жеке тұлғаны әлеуметтендіруге әлеуметтік топтың әсер ету күші, ол
сана-сезім деңгейінде де, сондай-ақ соқыр сезіммен де жүзеге асатындығымен
түсіндіріледі. Тек сонда ғана белгілі бір жағдайлардағы кейбір әрекеттерге
адамның дайын болуы есебіндегі әлеуметтік қондырғылар қалыптасады.
Әлеуметтік әділеттілік едәуір дәрежеде сол қоғамдық жағдайларда өзін
көрсете білу мүмкіндіктерінің шамасын білдіреді. Қоғамның өмірге
бейімділігі оның жекеленген мүшелерінің әлеуметтену деңгейімен және олар
үшін жеке адамның өзіне қатысты шамасын толықтай көрсете білу мүмкіндігімен
байланысты. Бұл ретте динамикалық тепе-теңдіктің жағдайы үлкен маңызға ие,
оның көмегімен қоғамда әлеуметтік үйлесімділікке жетуге болады. Бұл ретте
жеке адам әлеуметтену барысында игеретін, моральдық, әдептілік және
құқықтық бағдарламалар, сондай-ақ осы бағдарламалардың жүзеге асуы үшін
қажетті сыртқы және ішкі бақылаулар маңызды.
Екінші жағынан, әлеуметтік әділетсіздік жеке адамның өзін көрсете
алмауына әкеп соқтырады, осының нәтижесінде жеке адамда да, сондай-ақ тұтас
топтарда да әлеуметтік шиеленіс туындайды. Әдетте оның негізінде топтық
өзімшілдік (менмендік), күншілдік, өзгелерді жау санау секілді тұтас
тұрақты қасиеттер жатыр. Еңсенің түсуі, әлеуметтік әділеттілікке сенбеу ең
тәуір деген әлеуметтік көзқарастардың әсерін де бейтараптандыруы мүмкін.
Адамның бүкіл ғұмыры қайсыбір әлеуметтік топтың аясында жүріп жатады.
Мектепте оқығанда, жұмысқа кіріскенде, демалу уақытында адам өзін
қоршағандармен өзара байланысқа түседі, адамдардың түрліше бірлестіктермен
кездесіп отырады. Осы байланыстарда екі жүйе айқын болады:
- белгілі бір қоғамдық міндеттерді сақтаушылар есебінде адамдардың
арасында туындайтын іскерлік қатынастар;
- мүдделерінің сәйкес болуы немесе сәйкес келмеуі, ұнату немесе
жаратпаушылық негізінде қалыптасатын жеке қатынастар.
Жеке адамның әлеуметтенуінің жоғары деңгейі оның өзін танытуы, ішкі
мүмкіндігін жүзеге асыруы болып табылады. Осы күрделі процесс, әдетте,
мазмұны адамның ұстанатын көзқарасының мәніне де, сондай-ақ сыртқы
жағдайларға тәуелді белгілі бір әлеуметтік-психологиялық сценарийге сәйкес
жүзеге асады.
Жеке адамды әлеуметтендірудің маңызды компоненті мінез-құлық
дағдыларын игеру болып табылады. Балалық жастың өзінде бала өзінің тілегі
мен сұранысының кедергілеріне тап болады. Қоғамдық-саяси жүйе тарапынан
жасалатын шамадан тыс қысым жеткіншектің ізденіске ұмтылуын дамытпайды,
олардың ер адамның атқаратын: жетекшілік, жауапкершілік, әлсіздерге
қамқорлық, ұжымдық міндеттерді шешу және басқалар секілді әлеуметтік
қызметті меңгеруіне кедергі келтіреді. Білім беруді теңестіру және оны
орташа көрсеткіштерге бағыттау мен пайыз қуушылық жеке тұлғаны
қалыптастыруға жағымсыз әсер етеді, ақырында адамда өзінің толыспағандығын,
кемістігін, әлеуметтік қызғанышты сезінуді қалыптастырады, бұлардан
құтылуға ұмтылу көп жағдайда маскүнемдікке, т.б. заңға қайшы әрекеттерге
ұрындырады.
Адамның заңды сыйлаушылық мінез-құлқының маңызды жағдайы
жауапкершілікті сезіну болып табылады, осы арқылы өзінің
айналасындағылардың құндылықтарын қорғау мен мойындау және оның мақсаттарын
жүзеге асыруға көмектесуді түсінеміз. Әлеуметтік жауапкершілік қоғамда
жалпы қабылданған әлеуметтік талаптарды өз мінез-құлқында ұстануға,
жүктелген міндетін орындауға, өзінің әрекеті мен қылықтарына жауап беруге
жеке адамның бейімділігін көрсетеді.
Адамның қажетті әлеуметтік ережелерді ұғынуы және оларды жеке адамның
ішкі реттеу жүйесіне енгізуі қарым-қатынас барысында және ұжымдық шешімді
қабылдау үшін дәстүрлі жағдайларда олардың өзара әрекеттерінде тиімді түрде
жүріп жатады. Әлеуметтік қағидаларды ойдағыдай ұғыну нәтижесі әдепнамалық
(этикалық) бақылау болып табылады, мұнда адамның мораль, мінез-құлық
ережелерін терең меңгергені соншалық, ол ойланбай-ақ, мұны қоғам қалай
талап етсе, солай орындайды.
Сөйтіп, әлеуметтену туралы түсінік өте кең көлемдегі ұғымдарды
меңгеруді талап етеді, ал жеке адамның тіршілік ететін бүкіл кезеңінде оның
өмір-қызметімен қабаттаса жүретін процестер мен құбылыстардың бүкіл
тізімін, әлеуметтік тұрмыстың түрліше кезеңдерінде әр түрлі мазмұнға ие
болатын, әлеуметтену процесіне батыл жатқызуға болады. Яғни, адам балалық
және жасөспірімдік жаста түрлі білім мен тәжірибені өз бойына жинақтайды,
мұның өзі осы кезеңді алғашқы әлеуметтену сатысы деп сипаттауға мүмкіндік
береді; орта жаста жеке адам аға ұрпақтың тәжірибесін меңгеріп қана қоймай,
сондай-ақ жаңаларды жарыққа шығарады, бұл оның екінші қайтара әлеуметтенуін
көрсетеді, кемелденген жаста бұрынғы және өз тұтастарының жиналған
тәжірибесін адамның жүйелеуі, сондай-ақ оны жас ұрпаққа беруі жүріп жатады
– адам өміріндегі осы кезеңді кейде әлеуметтенудің аяқталуына жатқызады.
Спорт әрбір жеке адамда мінез-құлықтың жеке белгілерін
дамыта
отырып, мораль мен сенім туралы түсінікті баянды ете, әлеуметтендіру
қызметін атқарады. Спорттың осы атқаратын қызметі, мінез-құлықты
қалыптастырып, тәрбиелеудегі оның құндылығы ерекше жоғары бағаланады.
Дегенмен де әлеуметтену үшін спорттың маңызы, спорттағы тәлімнің,
мақсаттың, қабілеттер мен қасиеттердің өзіне тән тәсілдері қандай және
неден тұрады деген сұрақтар жөнінде әлі де толық келісімнің жоқ екендігін
атап көрсеткен жөн. Осыған қарамастан әлеуметтенудің төмендегідей
жетістіктері спортқа телінеді[9].
1. Спорт әлеуметтік-нормативтік әрекетке қабілеттілік пен
дайындықты қалыптастырып, нығайтады. Спорт әлеуметтік
нормалардың, ережелер мен атқаратын қызметтің жиынтығы есебінде
қарастырылады. Бұл рөлдер көз жететіндей жақсы әрекет етудің
шектеулі алаңында мағыналы түрде және әсіресе айқын байқалады.
Мінез-құлықтағы ауытқушылық, ережелерді бұзу қатаң белгіленген
желі бойынша белгілі болады. Сөйтіп, спорт сараптамалар жасаудың
тамаша өрісі болып табылады және сонысымен де жеке адамды
әлеуметтендірудің маңызды мүмкіндігі болып саналады.
2. Спорт едәуір дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуына, маңызды
қасиеттердің орнығуына жәрдемдеседі. Мысалы, спорт әрекет етудің
өзге аясындай емес, өзінің нормаларын белгілеуге және оған жеке
өзі қатысу арқылы жетуге мүмкіндік туғызады. Спортта жеңіске
жету үшін үнемі бәсекелеске қарсы шығуға тура келеді, алайда
сонымен бір мезгілде өзінің де жеңілу мүмкіндігі бар екендігін
естен шығаруға болмайды. Сондықтан да спорт алға қойған мақсатқа
жетуге ұмтылыстың жүйелі және төзімді болуына мәжбүрлейді.
3. Спортта топтың талаптарына бейімделу, ынтымақтастық, одақтасу,
адалдық секілді мінез-құлықтың әлеуметтік тәсілдері қалыптасады,
бұлар әлеуметтенудің молаюын қамтамасыз етеді. Мысалы, спортшы,
әдетте, өзге топтармен ойындық өзара іс-қимылда әрекет жасайды.
Жарыстың барысында оның бойында қоғамдық бірлескен тіршілікке
тән жеке әріптестік қасиеттер дамиды.
4. Спорт біздің қоғамдағы немесе осы қоғамдағы белгілі бір
топтардың жеткіліксіз әлеуметтенуінің жағымсыз зардаптарын жою,
түзету мен жетістіктерін теңестіру қызметін атқарады.
Дене тәрбиесі мен спорт түрлі топтардағы, әлеуметтік топтар мен
ұлттардағы жеке адамдарды бір ұжымға біріктіретін, олардан саналы ұжым
жасайтын және жеделдетудің мүмкіндіктерін ашатын, қоғамда бар әлеуметтік
құндылықтар мен нормаларды адамдардың санасына құйып және оны шындыққа
айналдыратын әлеуметтік-кіріктіру қызметіне ие[10].
Спорттың әлеуметтік-кіріктіру қызметі түрлі ұлттардан, әр түрлі
этникалық тектерден, түрлі топтардан шыққан жеке адамда бірлік, жолдастық,
белгілі бір топқа қатыстылық және теңдік сезімін оятуға мүмкіндік
беретіндерге сүйенеді. Спорт адамдар арасындағы әлеуметтік арақашықтықты
азайта алады. Ол түрлі адамдарды топтық одаққа біріктіреді және әркімнің
ұжыммен тіл табысу мүмкіндігін арттырады. Осы арқылы өзгелерге маңызды
әлеуметтік тәжірибе ғана беріліп қоймайды, сондай-ақ мінез-құлықтың
әлеуметтік үлгісін, қоғамның байлығы жөнінде мәдени ұсыныстарды түсіну және
осы құндылықтар үлгісіне сай өзін дұрыс ұстау мүмкіндігі ашылады.
Спорт ұлттық сезімдердің сәйкестігін оятады және ұлттық қадір-
қасиеттің мадақталуына себепші болады. Осы саяси функция спорттың саяси
деңгейдегі кіріктіретін қызметінің бір саласы болып табылады. Қоғамның
мүшелері халықаралық жарыстарда өздерін командамен бірге сезінеді. Жеңіс
команданың өзіне ғана тән жетістік болғанмен де, табыс бүкіл ұлттың
жетістігі болып саналады.
Спортты саяси мақсаттар үшін пайдалану талпыныстарында ешқашан да
кемістік болған емес. 19-ғасырдың өзінде Германияда дене шынықтыру
қозғалысы, КСРО-да 20-ғасырда спорт саяси мақсаттарға қызмет етуді көздей
бастады.
Көптеген елдерде спорт кедейлердің, аз этностар мен нәсілдер
өкілдерінің әлеуметтік бейімделуін жоғарылатудың тиімді құралы болып
табылады деген орныққан көзқарас бар. Мұндай бейімделу екі бағытта жүреді.
Біріншісі - әлеуметтік беделді жоғарылату және екіншісі – материалдық
сыйақы алу арқылы. Осы әлеуметтік ұтқырлықтың (бейімделудің) ұзақтығы осы
қоғам мен спорттағы қоғамдық тұрақтылықтың ауқымына, сондай-ақ ұтқырлықтың
ауқымына немесе ол тек спорттың ішіндегі жағдай ғана ма немесе әлеуметтік,
таптық және нәсілдік шектеулерді жоюға талпыныс па, міне, осыған
тәуелді[11].
2. Дене тәрбиесі мен спорт – жеке тұлғаны әлеуметтендірудің факторы
Дене тәрбиесі бұл денсаулықты нығайту, денені дамыту, еңбек ету мен
әскери қызметке денені дайындау үшін пайдаланылатын адам мен қоғамның жалпы
мәдениетінің бір бөлігі. Дене тәрбиесі мазмұнының негізін қозғалыс қызметін
тиімді пайдалану, жас ұрпақтың және ересектердің еңбек етуге жарамдылығын
дамытуға бағытталған құралдар мен әдістерді даярлаудағы қоғам
жетістіктерінің жиынтығы құрайды. Мәдениеттің бұл түрі адамның рухани
дамуын әлеуметтендіруге көмектесетіндіктен де, жалпы адамзат үшін мәдени
мәнге ие, құндылықтарды қалыптастыратын болғандықтан да адамгершілік
бағытқа ие. Қазіргі адамның түсінуінше қоғам мен жеке адамның мәдениеті
дене мәдениетінің дамуынсыз толыққанды бола алмайды[12].
Дене тәрбиесі жеке адамды әлеуметтендірудің тетігі және қуатты
факторы болып табылады[13]. Сонымен бірге әлеуметтік ерекше құбылыс
есебінде дене шынықтырудың маңызы қоғамның дамуына қарай үнемі жоғарылауда.
Өйткені қозғалыс белсенділігінің жетіспестігі ... адам организмінің
тіршілік қарекеті мен дамудың генетикалық бағдарламасын бүкіл құрайтындарды
өрістетуге жағымсыз әсер етеді[14]. Қазіргі уақытта сырқаттанудан
сақтандыру мен денсаулықты нығайту ісінде ғана емес, сондай-ақ тиімді
психологиялық реттеу мен тәрбиелеу құралдары мен әдістері есебінде де дене
шынықтыруға үлкен маңыз беріледі. ХОК, ЮНЕСКО және ДДҰ-ның қамқорлығымен
1999 жылдың 3-5 қарашасы аралығында Берлин қаласында (Германия) өткен, дене
тәрбиесі бойынша Дүниежүзілік саммитке қатынасушылар дене тәрбиесінің
орасан зор әлеуметтік маңызын бірауыздан мойындады. Жастардың дене
белсенділігі өсіп келе жатқан жас ұрпақ арасында жағымсыз құбылыстардың
(стресс, қозғалыстың жетіспестігі, есірткіні пайдалану және т.с.с.) едәуір
қысқаруына әкеледі. Дене шынықтыру саласындағы мамандар үшін осының барлығы
дәлелденген ақиқат секілді, бір қарағанда, бұл жөнінде соншалықты маңызды
форумда еске салудың мәні жоқ секілді. Бірақ бұл тек бір қарағанда ғана.
Істің мәні мынада, республикадағы жоғары жетістіктер спортымен қатар,
жұмсартып айтқанда, дене шынықтырудың мүмкіндігін пайдалануға қатысты біз
әзір салғырттық жағдайды ұстанып, қалыс қалудамыз. Қазақстандағы дене
тәрбиесіне көзқарас шамамен жарты ғасыр бұрын Батыс елдеріндегі болған
жағдай секілді. Егер Батыс елдерінде бұқаралық спортпен халықтың 38%-ы
шұғылданса, осы уақытта республикада – 16%-дан астам тұрғындар ғана
спортпен[15] (Спорт және туризм министрлігінің мәліметтері бойынша)
айналысады (1 сурет).
Сурет 1 - Халықтың бұқаралық спортпен шұғылдануы
Бұл дерек, Қазақстан тұрғындарының бәрі бірдей организмнің
функционалды және реттейтін жүйелерін нығайту ісінде оңтайлы қозғалыс
режимінің маңыздылығын және оның баламасы жоқтығын әлі де толығынан
түсінбейтіндігін дәлелдеп отыр.
Қазақстанда соңғы 17 жылда қарқынды әлеуметтік өзгерістер жүруде,
әлеуметтік және құндылық бағыттар толықтай алмасты. Ірі ауқымды
реформаларды жүргізудің (1993-1998) басында БЖСМ-і мен спорттық секцияларды
еріксіз, көптеп жабу[16] спорттың барлық түрлерімен шұғылданушылардың
санының азаюына әкелді. ҚР Білім және ғылым министрлігінің ДТҰҒПО-ның
мәліметтері бойынша секциялар мен спорт мектептерінде сол кезеңде
балалардың 30%-дайы, ал жоғары жетістіктер спортымен 16 мен 25 жас
аралығындағылардың 0,22%-ы ғана қамтылды. Демек, өзге жас топтарында бұл
көрсеткіш едәуір төмен болды. Осы себеп бойынша жаттықтырушы-оқытушы
мамандығына кәсіби бағыт ұстанған талапкерлердің саны едәуір азайды және
дене тәрбиесі, сауықтыру мен бейімдеу дене шынықтыруы саласындағы жұмысқа
бағыт ұстанғандар көбейді. Дене тәрбиесі комитеттері, спорт қоғамдары мен
ведомстволардың жанындағы спорт мектептері мен секциялардың жабылуы
есебінен бапкерлерге қажеттілік 30%-ға дейін қысқарды. Сонымен бірге,
халыққа білім берудің барлық буындарында және сауықтыру дене шынықтыруы
жүйесінде де оқытушы кадрлардың жетіспестігі сезіледі.
Бұрынғы жылдары дене тәрбиесі ЖОО-ын бітірушілердің кәсіби бағыты көп
жағдайда дәстүрлі түрде олардың жаттықтырушылық қызметке ұмтылуы болды.
Қазіргі уақытта халықтың денсаулығын нығайтуға, аурудан сақтандыруда, еңбек
өнімділігін арттыруда, бос уақытты ұйымдастыруда, өмір мен ізденісті,
шығармашылық белсенділікті ұзартуда дене тәрбиесінің алатын орны
артуда[17]. Қазір оқушылардың дене дайындығының деңгейінің төмендеу бет
алысы айқын болып отыр. Сөйтіп, Ресей ғалымдарының зерттеулері бойынша күш,
шапшаңдық шыдамдылығы, жылдамдық, шапшаңдық-күш қасиеттерінің көрсеткіштері
қазіргі оқушыларда, бұдан 10 жыл бұрынғы олардың құрдастарына қарағанда, 5-
14%-ға төмен екендігі анықталып отыр[18].
Ал акселарация – бой, дене салмағы, кеуде клеткасының көлемінің
артқандығы байқалады.
Қазіргі жағдайда дене тәрбиесінің әлеуметтік маңыздылығын есептей
отырып, Қазақстан Республикасының 1999 жылдығы № 490-1 Дене шынықтыру және
спорт туралы Заңының 9-бабында Дене тәрбиесі оқу пәні аймағына, оқу
орнының ерекшелігіне, материалдық база жағдайы мен өзге де себептерге
қатыссыз, барлық оқу орындары орындау үшін міндетті, ал үйрету бағдарламасы
азайтылу жағына қарай өзгертілмейді деп ерекше атап көрсетілген[19].
Педагог-реформаторлар дене тәрбиесіне жеке тұлғаны жан-жақты және
үйлесімді дамыту процесінде ерекше орын беріп отыр[20], бұл ретте осы
әлеуметтік ерекше құбылыстың жалпы құрылымындағы спорттық компоненттің,
шамадан тыс ұлғайтылған (гипертрофиядан) бір жақты спорттық бейімделуінен
құтылу керек деп әділ көрсетілген[21]. Халыққа білім беру жүйесіндегі дене
тәрбиесі, бірінші кезекте, бүгінгі күні жалпы ұлттық проблема болып
отырған, оқушылардың денсаулығын нығайтуға бағытталуы тиіс. Осы авторлардың
еңбектерінде қоғамды реформалау барысында спорт педагогі рөлінің
артатындығы жөнінде атап көрсетілген. Әңгіме кәсіби қызметтің өзгермелі
жағдайларына тар шеңбердегі пайда табу үшін бейімделу туралы емес, сапалы
жаңа функцияны орындау - әлеуметтік белсенділікті арттыру жөнінде болып
отыр. Әлеуметтік белсенділік ЖОО-ын бітіргеннен кейінгі өз білімін көтеруге
қабілеттілікпен ғана өлшенбейді, сондай-ақ, бәрінен бұрын, ол субъект
есебіндегі дене шынықтыру саласындағы қызметкердің қоғамдық көзқарасына да
бағытталған. Дене тәрбиесі ЖОО-ын бітірушілердің қызмет аясы құрылымдық
өзгерістерді қажет етеді, мұны дамыған елдердің тәжірибесі мен дене
тәрбиесі мамандары көрсететін әлеуметтік қызметті кеңейтуге қоғамның аса
қажеттілігі дәлелдеп отыр. Жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып,
дене тәрбиесі адамды жан-жақты дамытуға, табиғат бергендердің бәрін толық
меңгертуге бағытталған, Дене шынықтырудың негізінде материалдық
игіліктерді қайта өзгерту, рухани жаңғыру мен рухани қызмет жатыр[22].
Сонымен бірге, дене тәрбиесі еңбек, тұрмыс, бос уақытта мәдениетті
жетілдіру секілді, бос уақытты тиімді пайдалану, зиянды әдеттерден құтылу,
оңтайлы тамақтану қажеттілігін жете түсіну секілді көкейтесті практикалық
міндеттерді шешуге көмектеседі. Ол организмнің мен жұмыс істеу
заңдылықтарын жеңіл түсінуді қамтамасыз етеді, адам денесінің дамуы
ескілерді жойып және адамның мінез-құлқында, қазіргі салтқа, қарқынға және
өмір сапасына сәйкес келетін, жаңа әдеттер мен дағдыларды қалыптастыруға
себепші болады[23]. Нәтижесінде, дене мәдениеті өмірдің қазіргі салтында
жеке адамның немесе жеке халықтың ғана емес, сондай-ақ тұтас қоғам
мәдениетінің көрсеткіші болып табылады. Қоғам дамуының тарихында,
қозғалыстың жаппай азаюы, халық денсаулығының жағдайын нашарлата,
қозғалысқа деген қажеттілікті арттырып және сонымен бірге, оларды қабылдау
мүмкіндігін шектейтін, біздің бүгінгі күндеріміз секілді дене тәрбиесі
ешқашан да адамзатқа соншалықты қажет болып көрген жоқ. Сондықтан да
осындай өте қуатты және әр уақытта үлкен нәтижелілікпен пайдаланыла
бермейтін, денсаулықтың дем берушісі есебіндегі дене шынықтыру құралдарының
әлеуетті мүмкіндіктерін айқындау бүгінгі күні ерекше маңызға ие болып отыр.
Соңғы жылдары тәндегі (денедегі) адам жөніндегі және дене тәрбиесін
дамыту мәселелері жеткілікті кең көлемде көтеріліп жүр. Яғни
И.М. Быховскаяның[24] Гуманизм немесе технократизм: спорттағы
ойлаудың екі стилі еңбегінде табиғи дене есебіндегі түсінік – тіршілік
ету, қызмет істеу және тірі организмнің даму заңдылығына бағынатын, жеке
адамның биологиялық денесі; мәдениетті дене - мәдениетті денені
қалыптастыру мен адамда тәннің қайнар көзін пайдалану нәтижесі, әлеуметтік
дене - сол адам организмінің әлеуметтік ортамен табиғи түрде өзара әрекет
етуінің нәтижесі деп айырып көрсетілген.
Ұсынылған Дене шынықтыру түсінігінің жағдайын дәлелдеуде, біз түрлі
жылдардағы зерттеушілердің еңбектеріне сүйендік. М.С. Каган[25] дене
шынықтыру шындығында мәдениет деп аталады, себебі ол адамның жеке өзіне
табиғат бергендерді оның қайта өзгертуінің нәтижесі мен тәсілі болып
табылады. Өйткені мәдениеттің осы түрі ерекше рухани және материалдық
құндылықтар мен мекеменің бірлігі есебінде мәдени орта аясында дамиды.
Сонымен бірге мәдени орта мәдениеттің өзін дамытатын элемент болып
табылады, осы жағдайда дене мәдениеті, оның қоғамдағы салт-дәстүрлері және
мекемелер бұған қатысты болып табылады.
Екінші жағынан мәдени орта ерекше рөлді – мәдениеттің әлеуметтік
функцияларын жүзеге асыру саласын орындайды. Мәдениет субъектілік-
объектілік байланыстардың бірлігінде дамитын жүйе есебінде түсіндіріледі.
Бұл ереже дене шынықтыруға да толықтай қатысты, оның көп функционалдығы да
осымен қамтамасыз етілген. Дене тәрбиесі қызметінде даярлау, меңгеру,
сақтау, қайта құру (өзгерту), тарату, қол жеткен құндылықтарды қолдану мен
алмасу жүзеге асырылады.
Академик В.И. Шинкаруктің[26] пікірі бойынша қызмет түсінігі іс-
тәжірибе, еңбек, өндіріс және т.б. түсініктерден гөрі тереңірек (2
сурет).
Сурет 2 - Дене шынықтыру (В.И. Шинкарук бойынша)
Дене шынықтыру мәдениеттің көптеген компоненттерін – қозғалыс
белсенділігін, шынығуды, тыныс алуды, тамақтануды, сылап-сипауды, табиғат
факторларын пайдалануды біріктіреді деп сендіретін, оның пікірлерімен
келісуге болар. Дене шынықтыру жөнінде тек осы мағынада айту керек. Сірә,
сонда ғана дене шынықтыру салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі және
қозғаушы күші болады.
Болашақтағы дене тәрбиесі тікелей тұрғылықты жерлері бойынша,
клубтарда және адамдардың жаппай демалатын орындарында дене шынықтыру-
спорттық сабақтарды өткізу үшін тиісті мүмкіндіктер мен тәуір жағдайларға
сөзсіз ие болады. Өмір салтына шығыстың сауықтыру жүйесі кеңінен енеді,
олар еуропалық жүйеден, денені сауықтыру ғана емес, сондай-ақ психикалық
тұрғыдан өзін-өзі реттеумен тиімді ерекшеленетін, әсер ету құралы болып
табылады. Бұдан басқа, шығыстық жүйе организмнің жеке функцияларына ғана
емес, сондай-ақ бүкіл организмге тұтастай нәзік талғаммен әсер ету
мүмкіндігін де қарастырады. Әр адам өзінің салауатты өмір салтының дербес
жүйесін жасауы керек. Сонымен бірге, жеке сауықтыру жүйесі ұйымдасқан
сабақтарға қатысуды да жоққа шығармайды, өйткені соңғылары дербес шұғылдану
үшін білімдерді, іскерліктер мен дағдыларды қабылдау мектебі болады[27].
Сөйтіп, қозғалыс қызметінің төмендеуі себепші болатын қозғалыс-
қимылдардың азаюымен қатар, гиподинамиядан да тыс құбылыс бар екендігі
айқын болып отыр, онда ұсақ әрекеттер мен ұсақ қозғалыстардың шамадан тыс
артық көлемі байқалады. Бұл жағдайлардағы дене шынықтырудың алатын орны өте
маңызды, ол: біріншіден, ептілікке арналған жаттығулардың көмегімен ұсақ
қозғалыстардың үйлесімділігінің дамуына; екіншіден – жұмыс күні
тәртібіндегі ұтымды шаралардың жәрдемімен жүйке жүйесінің демалысын
ұйымдастыруға көмектесе алады.
1.3 Дене тәрбиесі мен спорттың әлеуметтік-педагогикалық қызметтері
Қазіргі жағдайларда жеке адамды әлеуметтендіру үйренушілерде дене
шынықтырумен ұдайы жүйелі шұғылдануға саналы қажеттілікті қалыптастыруға
және оларда салауатты өмір салты әдеттерін тәрбиелеу ісінде оқу-тәрбие
барысын қайта құруды бұлтартпай талап етуде[28]. Әлеуметтік құбылыс
есебіндегі дене шынықтыру жүйесін алдағы уақытта әрі қарай жетілдіру
негізінде оқу-тәрбие барысын жеделдету, жеке және іскерлік тұрғыдан келу,
дамыту мақсат-мұраттары болуы тиіс. Денені тұрақты жетілдіру мен салауатты
өмір салтындағы іскерлік белсенділік пен қажеттілікті өзіне біріктіретін,
адамның дене тәрбиесін қалыптастыру өте көкейтесті болып отыр. Оқу орнын
бітіруші іргелі және арнайы дайындықтың негізінде кең көлемдегі және сан-
салалы еңбек нарығының талаптарына сәйкес кәсіби қызметке дайын болуы тиіс.
Қазіргі уақытта дене шынықтыру саласындағы еңбек нарығында тұрақтылық жоқ.
Еңбек нарығы кең көлемді және өзгермелі болып отыр. Кәсіби-педагогикалық
қызметтің өзгермелі жағдайында жеке тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі ЖОО-ын
бітірушілердің арасында өзекті болып отыр[29]. Осы мәселелерді шешу құралы
есебінде оны орнықты және кең көлемде дайындау қарастырылуда. Қазір білім
беру жүйесінің кез келген буынындағы педагогикалық кадрларға түбегейлі жаңа
талаптар қойылуда. Ақпарат жеткізуші ғана болған оқытушының бейнесі өткен
шақ болуы тиіс. Дене тәрбиесі ЖОО-ын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әлеуметтендірудің рөлі
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУ БАРЫСЫНДА ЖЕКЕ
ТҰЛҒАНЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Спортта жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Дене тәрбиесі мен спорт – жеке тұлғаны әлеуметтендірудің
факторы ...
1.3 Дене тәрбиесі мен спорттың әлеуметтік-педагогикалық
қызметтері ... ...
2 ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘДІСТЕРІ ... ... ..
2.1 Зерттеудің
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу әдістерін
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.3 Зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
3 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Кәсібилік және іс-әрекеттің жеке
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Жаңа педагогикалық жүйе бойынша мамандар дайындауда жеке
тұлғаны
әлеуметтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Дене тәрбиесі мамандарын дайындауда жеке тұлғаны
әлеуметтендіру тұжырымдамасын сараптамалық тұрғыдан
негіздеу ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПРАКТИКАЛЫҚ
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтеме жасалған:
Қазақстан Республикасы Конституциясы- Астана: Елорда, 2008.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы - Астана: Елорда,
1999.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы
Жарлығы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын одан әрі іске асыру
жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4
желтоқсандағы Жарлығы
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару жүйесiн жаңғырту
жөнiндегi шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы
13 қаңтардағы Жарлығы
АНЫҚТАМАЛАР
Бейімделу – қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына организмнің
ыңғайлану барысы; жалпы табиғи, өндірістік және әлеуметтік жағдайға
организмнің ыңғайлануын білдіретін халықаралық атау.
Зерттеу әдісінің сәйкестігі – нақты мәселені зерттеу үшін әдістің
лайықтылығы.
Жасандылық – эксперименталды жағдайға сыналушылардың жауап қайтару
әрекеті.
Сараптаманың ішкі жарамдылығы – басқа бір себеп емес, тек қана
эксперименталды әсер ету ғана тиімділік әкелгендігінің дәлелі.
Сараптаманың сыртқы жарамдылығы - өзге сыналушыларға, өзге
жағдайларға сараптамада анықталған заңдылықтарды тарату мүмкіндігі.
Шашыраңқы талдау – бір немесе бірнеше себептердің шашыраңқы салыстыру
негізінде нәтиже белгісіне бір немесе бірнеше себептердің статистикалық
әсер етуін анықтау.
Сенімді ықтималдық – пайызбен немесе бірлік үлесімен көрінетін
тұжырым дұрыстығының мүмкіндігі.
Құбылмалы тәуелділік - өзгеруіне тәуелді болмайтын, айнымалы әсер
ететін құбылмалылық.
Салауатты өмір салты – бойына зиянды әдеттерді жинақтамаған және
адамның денсаулығын нығайтуға себепші болатын мінез-құлық.
Қажеттілік иерархиясы – Маслоуға сәйкес, қажеттіліктер төменгі
физиологиялықтан өзін маңызды етіп көрсету қажеттілігіне дейінгі бес
деңгейге ие.
Жүйе (парадигма) – ғылыми қауымдастық мойындаған қызмет түрлері мен
іргелі білімдер жүйесі.
Тұжырымдама – зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін, оны жүргізудің
әдістері мен тәсілдерін белгілейтін негізгі ой-пікір, мәселеге қатысты
көзқарастар жүйесі.
Параметр – нақты жағдайлардағы тұрақты шама.
Өзін-өзі көрсету - өз мүмкіндігін ашу мен оны жүзеге асыру
қажеттілігі.
Басқару теориясы – басқару жүйесінің кері байланыспен жұмыс атқаруын
анықтайтын білімдер жиынтығы.
Технология – нақты нәтижеге қол жеткізу барысын ұйымдастыру үшін
қажетті білімдердің, іскерліктер мен әрекеттердің жиынтығы.
Құндылықтарға бағыт ұстану – адам үшін ең құнды болып табылатын
стратегиялық өмірлік мақсаттарға оның көзқарастар жүйесі.
Мен тұжырымдамасы – К.Роджерс теориясы бойынша өзі туралы, өзінің
қадір-қасиеті мен кемшіліктері жөніндегі саналы ойлары мен сенімі.
Әлеуметтену – жеке адамның өзі өмір сүретін қоғамның мінез-құлық
ережелері мен нормаларын меңгеріп кетуі.
Құрылымдық бәсекелестік – сатушы мен сатып алушының базарға келіп
және одан шыққандағы еркіндік дәрежесін анықтайтын базар құрылымын талдау
есебінде түсіндіріледі.
Тауар бәсекелестігі (қызмет көрсету) – бұл сатып алушының нақты
сұранысын қанағаттандыруды қамтамасыз ететін тауар (қызмет көрсету) құны
(бағасының) саласы (бағасының емес) сипаттамасының жиынтығы.
Мекеме – басқару, мәдени-әлеуметтік және өзге де мақсаттарды орындау
үшін меншік иесінің толықтай немесе жарым-жартылай ұйымдастырып,
қаржыландыратын ұйымы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР БжҒМ ДТҰҒПО – Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің
Дене тәрбиесі ұлттық ғылыми-практикалық орталығы
ДДБЖК – дене дайындығының балалар-жасөспірімдер клубы
БЖСМ – балалар-жасөспірімдер спорт мектебі
БЖСЖМ – балалар-жасөспірімдер спорттық-жаттығу мектебі
ОІДБЖСМ – олимпиадалық ізбасарларды даярлайтын балалар-жасөспірімдер спорт
мектебі
ОІДБЖАСЖМ - олимпиадалық ізбасарларды даярлайтын балалар-жасөспірімдердің
арнайы спорттық-жаттығу мектебі
ЖСШМ – жоғары спорт шеберлігі мектебі
БҚҚ – бұқаралық қоғамдық қозғалыс
ХОК – халықаралық олимпиадалық комитет
ХСФ – халықаралық спорт федерациялары
ҰОК – ұлттық олимпиадалық комитеттер
ҰСФ – олимпиадалық спорт түрлері бойынша ұлттық спорт федерациялары
ААҚ – ашық акционерлік қоғам
ЖҚТЖ – жүрек-қан тамырлары жүйесі
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
ҚҚС – қосымша құн салығы
ДДҰ – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЮНЕСКО – білім, ғылым мен мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар
Ұйымының үкіметаралық мекемесі
F – Фишердің өлшемі
f – еркіндік дәрежесі
P – мәнділік деңгейі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Денсаулығы мықты жастардың тәрбиесі
мен кәсіби дайындығы орта және жоғары кәсіби оқу орындарындағы оқытуды
жүзеге асыратын, қазіргі білім беру процесін әлеуметтендірудің маңызды
міндеттері болып табылады. Дегенмен де Қазақстан Республикасының орта және
жоғары кәсіби оқу орындарындағы дене тәрбиесінің қазіргі барысы көп
жағдайда денсаулықты нығайтуға шұғылданушылардың жеке қызығушылығын
қалыптастырмайды, үйренушілерге жеке тұрғыдан келуді жүзеге асыруға
мүмкіндік беретін, тиімді педагогикалық процесті ғылыми-әдістемелік қамту
болмай отыр, мораль мен сенім жөніндегі түсінікті әрбір жеке адамда баянды
етпейді, мінез-құлықтың жеке ерекшеліктерін дамытпайды. Сабақ барысында
оқушылар мен студенттерде адамның саналы қызметінің ең маңызды жағдайлары
болып табылатын қозғалыс белсенділігіне деген ішкі себеп, ұмтылыстар
қалыптаспайды [1].
Әлеуметтік ерекше құбылыс ретіндегі дене тәрбиесі жүйесін алдағы
уақытта жетілдірудің негізінде оқу-тәрбие барысын жеделдету, адамды дамыту
мен тәрбиелеудің, үйретудің қазіргі психологиялық-педагогикалық теориялары
негізінде жеке адамды іскерлік тұрғыда дамытудың мақсат-мұраттары болуы
тиіс. Денені үнемі жетілдірудегі жігерлі белсенділік пен салауатты өмір
салтына қажеттілікті өзіне біріктіретін адамның дене тәрбиесін қалыптастыру
мәселесі өте өзекті болып отыр. Оқу орнын бітіруші кең көлемдегі және сан-
салалы, бірақ тұрақсыз еңбек нарығының талаптарына сәйкес, іргелі және
арнайы дайындық негізіндегі, кәсіби қызметке дайын болуы керек[2].
Спорттық ұстаздың еңбек қызметіндегі ізденісті істерінің жедел өсуі
жалпы білімнің, ойлаудың шығармашылық үлгісін, маманның өз білімін үздіксіз
жетілдіріп отыру қабілеттілік деңгейін бірінші орынға шығарып отыр.
Кәсібімен байланысты қызмет түрлері мен ғылымның түрліше салаларынан
алынған білімді шұғыл пайдалануға қабілетті жан-жақты білімді мамандарға
сұраныс өсуде. Осындай мамандарды қалыптастыруда жүйелі ойлауды дамыту,
адамды оның жан-жақты байланыстары мен қатынастарының бірлігінде көре білу
біліктілігі бірінші кезектегі мәнге ие[3].
Сол себепті бір жағынан, дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды
дайындаудағы әлеуметтендірудің маңызын ғылыми тұрғыдан зерттеудің айқын
қажеттілігі бар, екінші жағынан Қазақстан Республикасында осы мәселенің
жеткілікті дайындалмауы да бұл істе қол байлау болып отыр. Осы іргелі
мәселені шешу зерттеу тақырыбының өзектілігін белгілейді.
Анықталған проблемалық жағдай Дене тәрбиесі мен спорт мамандарын
дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің рөлі тақырыбының өзектілігін
байқатады.
Зерттеу нысаны – Қазақстан Республикасында қазіргі кезде дене
тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау жүйесі.
Зерттеу пәні – Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі мен спорт
бойынша қазіргі кездегі мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендіру.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі мен
спорт бойынша мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің әдістері
мен құралдарын дайындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Зерттеудің мақсаттарына жету үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру және білім беру саласындағы қазіргі дамудың бет
алысы негізінде дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды даярлау
жүйесінің қазіргі жағдайын зерттеу жолымен мүмкін болатындығы қарастырылып
және осы негізде білім беру қызметіндегі ықпалды адамдардың жеке
ерекшеліктері жөніндегі сарапшылардың пікірі ескеріліп, болашақ маманға
қойылатын негізгі талаптарды дайындау ұйғарылып отыр.
Зерттеудің міндеттері
- жеке тұлғаны әлеуметтендіру негізінде дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындау жүйесінің қазіргі жағдайын және білім беру
саласындағы қазіргі кездегі дамудың бет алысын анықтау;
- дене шынықтырудың болашақ маманына қойылатын
кәсіби
талаптарды дайындау үшін жеке адамды әлеуметтендірудің маңызын анықтау;
- білім беру қызметіндегі ықпалды адамдардың жеке тұлғаға тән
ерекшеліктерін анықтау;
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісін дайындау мен
негіздеу.
Зерттеудің әдістемелік негізін құрағандар: жүйелі тұрғыдан келу Б.А.
Резников [4], организмнің функционалдық жүйелерінің теориясы П.К. Анохин
[5], іскерлік тұрғыдан келу В.А. Сластенин [6], дене тәрбиесінің теориясы
мен әдістемесі Л.П. Матвеев [7], жеке адамға бағытталған білім беру
тұжырымдамасы Н.Ф. Талызина [8], дене тәрбиесін гуманизациялау
тұжырымдамасы В.К. Бальсевич [9], денсаулықты сақтайтын педагогикалық
технологиялар және сараптамалық зерттеу В.В. Налимовтың [10], К.Х.
Закирьяновтың, Л.И. Ореховтың [11] және осыған байланысты басқа
еңбектерінде баяндалған Л.И. Ореховтың, Е.Л. Караваеваның [12] әдістері
бойынша жүргізілді. Зерттеу материалдарын статистикалық өңдеу, жетекші
маман-метеорологтардың ұсыныстарына сәйкес, алынған мәліметтердің сенімді
ықтималдығы мен есептеп өлшеудің кемшілігін анықтаумен орындалды С.Д.
Бешелев [13].
Зерттеу әдістері. Зерттеу бағытында дене тәрбиесі мен спорт
мамандарын дайындау мәселесі жөнінде ғылыми және әдістемелік,
педагогикалық, психологиялық және тарихи еңбектерге талдау жасалынды. Оқу-
тәрбие бағдарламаларын зерттеу мен педагогикалық материалдарды саралау,
модельдеу, педагогикалық бақылау мен оқушылар, студенттер және
оқытушылармен сауалнама жүргізу әдістері, өңдеу, сараптама нәтижелерінің
ішкі және сыртқы анықтық факторларын талдау, зерттеу материалдарын
статистикалық өңдеу пайдаланылды.
Басты ой-пікірлер. Қазіргі кездегі заман талабына байланысты ең бір
өзекті мәселелердің бірі, дене тәрбиесі және спорт мамандарын дайындау
сапасын жоғарылату ықпалды педагогикалық технология мен инновациялық
қызметтің мән-мәтініндегі жаңа білім беру жүйесіндегі теориялық қағидаларға
негізделуі керек. Осыған байланысты білім беру жүйесіндегі қазіргі
көзқарастарға сәйкес болашақ маман-студенттердің ізденісті-шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруға себепші болатын жаңа бағдарламалар,
тұжырымдамалар сонымен қатар ұсыныстар мен жаңа оқу құралдарын дайындау
қажет.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегілерден тұрады:
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындауда жеке
адамды әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы зерттелді; дене
тәрбиесі мен спорт жөніндегі болашақ мамандарды
әлеуметтендірудің маңызы жете бағаланбай отырғандығы белгілі
болды;
- өткен кезеңдегі оқиғалар мен құбылыстарды еске түсіруді дамытуды
қарастыратын, үйретудің ескі жүйесінен, болашаққа ұмтылған
үйренушілердің өзгелерге ықпал ететін (ізденісті) қабілеттерін
дамытудың жаңа педагогикалық жүйесіне ауысуды жүзеге асыруды
ұсынған оқу орындарындағы дене тәрбиесін жетілдіру мақсатындағы
жастар мен мамандардың пікірі анықталды;
- жоғары нәтижелерге жету үшін себептердің жоғары деңгейін
қарастыратын, кәсіби қызметтегі өзін реттеумен міндетті түрде
байланысқан кәсібилік пен шеберлік-үйретудің ықпалды
педагогикалық жүйесінің жеке тұлғаға қатысты ерекшеліктері
анықталды;
- дене тәрбиесі мен спорт бойынша мамандарды дайындау үшін жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісі дайындалды.
Дипломдық жұмыстағы зерттеулердің теориялық мәнділігі Қазақстан
Республикасында дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі қазіргі кездегі
мамандарды дайындауда жеке тұлғаны әлеуметтендірудің қазіргі жағдайы, ескі
педагогикалық жүйеден ықпалды (ізденісті) – жаңа жүйеге өтуді жүзеге
асырудың жолдары, дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды дайындауда
жеке тұлғаны әлеуметтендірудің тұжырымдамасы дайындалып, осы еңбекте
талданып, зерделенуден тұрады.
Еңбектің практикалық мәнділігі оқушы жастар дене тәрбиесінің
тиімділігін едәуір арттыруға себепші болатын, дене тәрбиесі бойынша
педагогикалық процесті ғылыми-әдістемелік қамтудың дайындалған әдістері мен
құралдарын іс жүзінде қолдану мүмкіндігінен тұрады, бұл олардың денелерінің
даму деңгейі мен функционалды жағдайының жоғарылауынан, шұғылданушылардың
дене және психикалық саулығының едәуір жақсарғандығынан білінеді. Оқу-
тәрбие процесінің тәжірибесіне зерттеу нәтижелерін енгізу актісі бар.
Ізденушінің жеке қосқан үлесі тақырыпты таңдауды қосқанда,
дайындалған ғылыми болжамдар мен тұжырымдамалар негізінде қойылған
мақсаттар мен зерттеу міндеттерін шешу үшін барлық әдістер мен құралдарды
біріктіре пайдаланудан, мәселенің өзектілігін негіздеуден, зерттеу пәні мен
нысанын анықтаудан, ғылыми болжамдардан, тұжырымдамалар мен дене тәрбиесі
және спорт бойынша мамандарды дайындау технологиясынан, әдістемені
белгілеу, теориялық тұрғыдан негіздеу, пайдаланылатын әдістер мен
құралдардың тиімділігін бағалау үшін шамаларды, белгілерді таңдау,
нәтижелерді статистикалық өңдеу, қорытындылар мен практикалық ұсыныстарды
қалыптастыруды дайындаудан тұрады.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар
- жеке адамды әлеуметтендіру мен білім беру қызметіндегі қазіргі
кездегі дамудың бет алысы негізінде дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындау жүйесінің қазіргі жағдайы;
- жеке адамды әлеуметтендіру және дене тәрбиесі мен спорт
жөніндегі мамандарды дайындаудағы оның маңызы туралы мәселедегі
сарапшылардың пікірі;
- білім беру қызметіндегі ізденісті, ықпалды адамдардың жеке
тұлғаға қатысты ерекшеліктері;
- дене тәрбиесі мен спорт жөніндегі мамандарды дайындауда жеке
тұлғаны әлеуметтендіру тұжырымдамасының үлгісі.
Зерттеу нәтижелерінің сенімділігі ғылыми негізділікпен және бастапқы
теориялық қағидалардың сәйкестігімен, оның қазіргі кездегі әдістемелік
негізімен, пайдаланылған әдістердің әртүрлілігімен және қойылған
міндеттерге олардың сәйкестігімен; сараптамалық материалдың таныстығымен
және таңдаудың жеткілікті нысанымен, жеке компьютерді пайдалана стандартты
бағдарлама бойынша мәліметтерді статистикалық түзетіп, өңдеумен қамтамасыз
етілді.
Зерттеу жүргізілген мекемелер дене тәрбиесі бойынша оқу-тәрбие
процесін ғылыми-әдістемелік тұрғыдан қамтудың дайындалған әдістерін тексеру
Қазақтың спорт және туризм академиясы мен жоғары спорт шеберлігі
республикалық колледжінің және Жамбыл облысы аймақтық дене тәрбиесінің
ғылыми-практикалық орталығының спорттық базасы негізінде жүзеге асырылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі. Зерттеудің әр
сатысындағы сәйкес міндеттермен, әдістер кешенін қолданумен, әдістемелік
және теориялық көзқарастардың, тәжірибелік зерттеулер материалдарының
негізділігімен және олардың сенімділігін тексерумен дәлелденді.
1 ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ МЕН СПОРТ МАМАНДАРЫН ДАЙЫНДАУ БАРЫСЫНДА ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1. Спортта жеке тұлғаны әлеуметтендірудің мәні
Әлеуметтендіру деп жеке адамның осы қоғамда ойдағыдай тіршілік етіп,
жұмыс істеуге қажетті мінез-құлық үлгісін, психологиялық тетіктерді,
әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды игеру процесін түсінеміз. Ол сондай-
ақ жеке адамдар мен ұжымдық қатынастардың күрделі жүйесіндегі жеке адам мен
әлеуметтік топтың материалдық және рухани қызметінде олардың жүзеге
асыратын, оны кейінгі ұрпаққа қалдыру мақсатындағы алдыңғы буынның
тәжірибесін игерудің, жинақтаудың және байытудың өзара сіңісетін
процестерінің сан-салалығын түсінеміз [1].
Жеке адам түрліше әлеуметтік қызметтің түрлері мен маңызын игере
отырып, бүкіл ғұмыр бойы әлеуметтенеді, осының арқасында ерте балалық
жастан бастап және өмірдің соңғы сәтіне дейін оның бойындағы табиғи
сипаттамалар қоғамдық мазмұнмен толығады.
Л.Г. Костюченко мен Ю.М. Резниктің[2] пікірлері бойынша әлеуметтену
процесінің мазмұны мен бағыты екі негізгі - даралану және үлгіге қарау
секілді дамудың бет алысымен анықталады. Үлгіге қарау, бір жағынан, жеке
адамның нақты өмірінде көрініс беретін мәдениет түрлері – құндылықтары,
оларды өзіндік-әсем ортаға айналдыру мақсаты секілді екі негізгі үрдіспен,
екінші жағынан – мәдениеттің өзіндік-идеалдық түрлерін адамның жеке-дара
мінез-құлық тәжірибесіне ауыстырумен анықталады. Даралану, өз кезегінде,
адамның жеке мінез-құлық тәжірибесін мәдениеттің өзіндік әсем түрінде
жаңғырту, сондай-ақ жеке адамның өзіндік әлемін сыртқы әлеуметтік ортаның
объективтік түріне ауыстыру секілді процесті сипаттайды.
Әлеуметтену төмендегілерге бөлінеді:
- балалық пен жастық секілді адам өмірінің кезеңдерін қамтитын
ерте немесе бастапқы кезеңге;
- адамның ер жеткен шағы мен қарттығын қамтитын, жалғасатын,
кемеліне келген немесе екінші кезеңге.
Сөйтіп, В.И. Добреньков пен А.И. Кравченко[3] осы процестегі
тәрбиенің алатын маңызды орнын атап өте отырып, оны адамның мәдениеттенуі
есебінде, яғни оны мәдениеттіліктің белгілерімен, мінез-құлықтың тұрмыстық
ережелерімен ертерек дағдыландыру, белгілі бір құндылықтар мен мақсат-
мұраттарын мойындау есебінде белгілеп берді. Әлеуметтендіру өкілі
ретінде мәдени нормаларға үйретуге жауапты адамдарды және әлеуметтік маңызы
бар мәселелерді игерген жеке адамды атап көрсетеді. Бастапқы әлеуметтену
өкілдеріне, яғни адамның ең жақындарына, осы авторлар оның туыстарын,
отбасының достарын, құрдастарын, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің
тәрбиешілерін, мұғалімдерді, жаттықтырушыларды, дәрігерлерді, жастар
топтарының жетекшілерін, ал екінші қайтара әлеуметтену өкілдеріне -
тәрбие және білім беру мекемелері, кәсіпорындар, әскердің, құқық қорғау
органдарының, конфессиялардың, БАҚ-ның басшылығы өкілдерін және адамға аз
да болса маңызды әсер ететіндердің барлығын жатқызады.
Әлеуметтендіру өкілдерімен қатар, өзгелер секілді, жоғарыдағы
авторлар әлеуметтену барысына әсер ететін және оны бағыттайтын мекемелерді,
әлеуметтендіру институттарын, ал олардың құрылымында – бастапқы (отбасын,
көшені, мектепті, өндірісті) және екінші қайтара (мемлекет, заң, атқарушы
органдары, сот билігі, БАҚ және басқалар) әлеуметтену институттарын айырып
көрсетеді.
А.Я. Артемьев [4] әлеуметтену кезеңі есебінде төмендегідей екі
тетікті: әлеуметтік бейімделуді (әлеуметтік-экономикалық жағдайларға,
атқаратын қызмет пен әлеуметтік талаптарға, түрліше әлеуметтік топтар мен
ұйымдардың тіршілік жағдайларына) және интериоризацияны (әлеуметтік
талаптар мен құндылықтардың адамның ішкі жан-дүниесіне сіңісу процесі,
құндылықтарды Меннің құрылымына ауыстыру тәсілі) атайды.
Әлеуметтік бейімделу өзгермелі әлеуметтік орта жағдайларына адамның
белсенді түрде бейімделу процесі мен нәтижесі. Адам мен қоршаған ортаның
арасында белгіленген әрбір сол сәттегі өзара әрекет етудегі қозғалыс
белсенділігін сақтауға бағытталған қоршаған ортамен оның өзара тиімдірек
әрекет етуін қамтамасыз ететін, әлеуметтік және мәдени қорларды оңтайлы
бөлудегі адамның қабілеттілігін де бейнелейді. Әлеуметтік бейімделу өзара
байланысты екі процесті өзіне біріктіреді: икемдейтін белсенділік, яғни
жаңа әлеуметтік ортаның әсерімен адамның мінез-құлқын өзгертуі және
көндіктіретін белсенділік адамның қызығушылығы мен қажеттілігіне сәйкес
қоршаған орта жағдайларының өзгеруі.
Біз бейімделу мен интериоризация, оның кезеңдерінен гөрі,
әлеуметтенудің тетіктері болып табылады деген авторлардың көзқарасын
қолдаймыз. Оған сонымен бірге, ғылыми әдебиеттерде егжей-тегжейлі
баяндалған, әлеуметтік жеделдеу мен әлеуметтік реттеу тетіктерін де жатқызу
керек[5].
Нақты әлеуметтік қауымдастықтың шегінде адамдар бір-бірімен қарым-
қатынас жасайтын топтар кіші немесе қарым-қатынас тобы деп аталады. Оларды
ұйымдастырудың жоғарырақ түрі әлеуметтік топ деп аталады – онда осы
мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін, топ ішіндегі ұйымға сәйкес келетін
және жалпы әлеуметтік маңызы бар мақсаттарға біріккен адамдардың тобы
болады. Ең дамыған әлеуметтік топ ұжым деп аталады.
Әлеуметтік топтар үлкен (сынып, партия, ұлт, мемлекет) және кішіге
бөлінеді. Күнделікті өмірде адамдар бір топқа ғана емес, бірнеше кіші
топтарға бірігетіндігі табиғи жағдай. Олардың әрқайсысының ішінде жеке
байланыстары, көзқарастарының бірлігі, ұмтылысы негізінде жекелеген
адамдармен ең жақын қарым-қатынас орнығады. Осы адамдардың тобы алғашқы топ
деп аталатынды құрайды.
Әлеуметтік топтың негізгі мақсаты - өздерінің мүддесін жүзеге асыру
мақсатында жеке адамдар арасындағы қатынасты мақсатты түрде реттеп отыру.
Сөйтіп, әлеуметтік қауымдастық бір мезгілде кіші де және үлкен де
әлеуметтік топтарға, үстірт және немқұрайлы емес байланыстардың, қарым-
қатынастың күрделі жүйесіне біріккен адамдардың кең көлемін біріктіреді.
Кіші немқұрайлы топтағы жеке адамдар арасындағы қатынас үлгісін, оның
тіршілік қарекетін топтың ресми түрдегі басшысы белгілейді, немқұрайлы емес
түрде жинақталған топта – ресми емес, адамдармен қайсыбір қатынастарда ең
беделді – жетекші анықтайды.
Шағын ортадағы адамның көптеген қаракеттері оны мойындауды, сыйлауды,
қолдауды қамтамасыз ететін, топтағы өзінің жағдайын нығайтуға ұмтылысымен
түсіндіріледі. Әлеуметтік топ топ ішіндегі қатынастарды ұйымдастырады,
оларды реттеп отырады. Әсер етудің белгілі бір межесіне ие бола отырып, ол
адамдардың мінез-құлқын реттейді, олардың күшін жалпы қажеттілікті
қанағаттандыруға бағыттайды, қоғамдық өмірдің орнықтылығын қамтамасыз
етеді[6].
Әлеуметтік топ мақсаттардың ортақтығымен, топ ішіндегі мінез-құлық
нормалары мен үлгілі бейнелердің болуымен ғана емес, сондай-ақ жеке
түсінікпен де, қоғамдық санамен де сәйкес келмейтін топтық сана-сезім
арқылы сипатталады, осының арқасында өзге де топтарға жиі енетін нақты жеке
адамдар қалыптастыратын, топтық сана-сезімнің жүйеліленбегендігі мен
үйреншіктілігі жөніндегі түсінік қабылданады.
Адамның топтағы жағдайы, оның құқы мен міндеттері жеке тұлғаның
мәртебесін анықтайды, оның мінез-құлқы қоғамның мәртебесіне сәйкес
әлеуметтік рөл деп аталады. Осы арқылы адамнан белгілі бір әрекеттер
күтілетін, нақты әлеуметтік қызметті орындаудың жинақталған тәсілдерін
түсінеміз. Адамдар өз өмірінде бірнеше әлеуметтік рөлдерді (әке, депутат,
дәрігер) бір мезгілде орындайды, бірақ әрқайсысы өз іс-әрекеттерінің
тәсілдеріне белгілі бір ізденісті жеке-дара өзгерістер енгізеді. Әлеуметтік
рөлдердің болуы тиісті жағдайларда адамның іс-әрекеттерімен және бұл ретте
бұлардың таңдаған тәсілдері мен алға қойған мақсаттарын күні бұрын білу
мүмкіндігін шамалайды. Бірнеше әлеуметтіктік топтарға кіретін адамда
рөлдердің шиеленісуі жағдайындағы, қарама-қайшылық құқық бұзушылық жолымен
шешілуі мүмкін. Сонымен қатар, біздің әрқайсысымыз мінез-құлықтың үлгісін
таңдау қажеттілігімен үнемі кездесіп қалып жүрміз, ал қоғам адамның
әрқайсысынан қоршаған ортаның әсеріне қалыпты әлеуметтік жауап қайтаруды
барлық уақытта талап етеді. Мұндай талаптар әлеуметтік тосу деп аталады.
әлеуметтік топтарға жалпы мүдделері, мақсаттары біріктіретін, әлеуметтік
және моральдық құндылықтарының деңгейі шамалас адамдардың тобын жатқызу
керек.
Сонымен бірге, әлеуметтендіру әлеуметтік тұрғыда бақыланатын және
ұйымдастыруға бағыт ұстанған, кездейсоқ және ішкі себептермен пайда болған
жағдайлардың жиынтығының әсерімен жүзеге асады. Бұл жеке адамның дамуын
қамтамасыз ету үшін қажетті немесе жеткілікті экономикалық, саяси-
әлеуметтік, рухани-идеологиялық жағдайлар мен себептер[7].
Әлеуметтік топтағы адамның мінезі әлеуметтік бақылаумен – топтың
талаптарына бағынуды қамтамасыз ететін, әлеуметтік талаптар мен әсер етудің
әлеуметтік шаралар жүйесімен реттеледі. Бұлтартпауды қосқандағы, мақұлдау
мен мәжбүрлеу шараларының кең жүйесі әлеуметтік қауымдастықтың мүддесімен
байланысқан, бұлар жеке адамның іс-әрекетіне әсер ету үшін пайдаланылады.
Әлеуметтік бақылау, сол қоғамда белгіленген және әлеуметтік құндылықтардың
белгілі бір жүйесін жалпы мойындауға негізделген, әр адамның мінез-құлқына
оның өлшем үлгісіне сәйкестігіне сүйенеді[8].
Жеке тұлғаны әлеуметтендіруге әлеуметтік топтың әсер ету күші, ол
сана-сезім деңгейінде де, сондай-ақ соқыр сезіммен де жүзеге асатындығымен
түсіндіріледі. Тек сонда ғана белгілі бір жағдайлардағы кейбір әрекеттерге
адамның дайын болуы есебіндегі әлеуметтік қондырғылар қалыптасады.
Әлеуметтік әділеттілік едәуір дәрежеде сол қоғамдық жағдайларда өзін
көрсете білу мүмкіндіктерінің шамасын білдіреді. Қоғамның өмірге
бейімділігі оның жекеленген мүшелерінің әлеуметтену деңгейімен және олар
үшін жеке адамның өзіне қатысты шамасын толықтай көрсете білу мүмкіндігімен
байланысты. Бұл ретте динамикалық тепе-теңдіктің жағдайы үлкен маңызға ие,
оның көмегімен қоғамда әлеуметтік үйлесімділікке жетуге болады. Бұл ретте
жеке адам әлеуметтену барысында игеретін, моральдық, әдептілік және
құқықтық бағдарламалар, сондай-ақ осы бағдарламалардың жүзеге асуы үшін
қажетті сыртқы және ішкі бақылаулар маңызды.
Екінші жағынан, әлеуметтік әділетсіздік жеке адамның өзін көрсете
алмауына әкеп соқтырады, осының нәтижесінде жеке адамда да, сондай-ақ тұтас
топтарда да әлеуметтік шиеленіс туындайды. Әдетте оның негізінде топтық
өзімшілдік (менмендік), күншілдік, өзгелерді жау санау секілді тұтас
тұрақты қасиеттер жатыр. Еңсенің түсуі, әлеуметтік әділеттілікке сенбеу ең
тәуір деген әлеуметтік көзқарастардың әсерін де бейтараптандыруы мүмкін.
Адамның бүкіл ғұмыры қайсыбір әлеуметтік топтың аясында жүріп жатады.
Мектепте оқығанда, жұмысқа кіріскенде, демалу уақытында адам өзін
қоршағандармен өзара байланысқа түседі, адамдардың түрліше бірлестіктермен
кездесіп отырады. Осы байланыстарда екі жүйе айқын болады:
- белгілі бір қоғамдық міндеттерді сақтаушылар есебінде адамдардың
арасында туындайтын іскерлік қатынастар;
- мүдделерінің сәйкес болуы немесе сәйкес келмеуі, ұнату немесе
жаратпаушылық негізінде қалыптасатын жеке қатынастар.
Жеке адамның әлеуметтенуінің жоғары деңгейі оның өзін танытуы, ішкі
мүмкіндігін жүзеге асыруы болып табылады. Осы күрделі процесс, әдетте,
мазмұны адамның ұстанатын көзқарасының мәніне де, сондай-ақ сыртқы
жағдайларға тәуелді белгілі бір әлеуметтік-психологиялық сценарийге сәйкес
жүзеге асады.
Жеке адамды әлеуметтендірудің маңызды компоненті мінез-құлық
дағдыларын игеру болып табылады. Балалық жастың өзінде бала өзінің тілегі
мен сұранысының кедергілеріне тап болады. Қоғамдық-саяси жүйе тарапынан
жасалатын шамадан тыс қысым жеткіншектің ізденіске ұмтылуын дамытпайды,
олардың ер адамның атқаратын: жетекшілік, жауапкершілік, әлсіздерге
қамқорлық, ұжымдық міндеттерді шешу және басқалар секілді әлеуметтік
қызметті меңгеруіне кедергі келтіреді. Білім беруді теңестіру және оны
орташа көрсеткіштерге бағыттау мен пайыз қуушылық жеке тұлғаны
қалыптастыруға жағымсыз әсер етеді, ақырында адамда өзінің толыспағандығын,
кемістігін, әлеуметтік қызғанышты сезінуді қалыптастырады, бұлардан
құтылуға ұмтылу көп жағдайда маскүнемдікке, т.б. заңға қайшы әрекеттерге
ұрындырады.
Адамның заңды сыйлаушылық мінез-құлқының маңызды жағдайы
жауапкершілікті сезіну болып табылады, осы арқылы өзінің
айналасындағылардың құндылықтарын қорғау мен мойындау және оның мақсаттарын
жүзеге асыруға көмектесуді түсінеміз. Әлеуметтік жауапкершілік қоғамда
жалпы қабылданған әлеуметтік талаптарды өз мінез-құлқында ұстануға,
жүктелген міндетін орындауға, өзінің әрекеті мен қылықтарына жауап беруге
жеке адамның бейімділігін көрсетеді.
Адамның қажетті әлеуметтік ережелерді ұғынуы және оларды жеке адамның
ішкі реттеу жүйесіне енгізуі қарым-қатынас барысында және ұжымдық шешімді
қабылдау үшін дәстүрлі жағдайларда олардың өзара әрекеттерінде тиімді түрде
жүріп жатады. Әлеуметтік қағидаларды ойдағыдай ұғыну нәтижесі әдепнамалық
(этикалық) бақылау болып табылады, мұнда адамның мораль, мінез-құлық
ережелерін терең меңгергені соншалық, ол ойланбай-ақ, мұны қоғам қалай
талап етсе, солай орындайды.
Сөйтіп, әлеуметтену туралы түсінік өте кең көлемдегі ұғымдарды
меңгеруді талап етеді, ал жеке адамның тіршілік ететін бүкіл кезеңінде оның
өмір-қызметімен қабаттаса жүретін процестер мен құбылыстардың бүкіл
тізімін, әлеуметтік тұрмыстың түрліше кезеңдерінде әр түрлі мазмұнға ие
болатын, әлеуметтену процесіне батыл жатқызуға болады. Яғни, адам балалық
және жасөспірімдік жаста түрлі білім мен тәжірибені өз бойына жинақтайды,
мұның өзі осы кезеңді алғашқы әлеуметтену сатысы деп сипаттауға мүмкіндік
береді; орта жаста жеке адам аға ұрпақтың тәжірибесін меңгеріп қана қоймай,
сондай-ақ жаңаларды жарыққа шығарады, бұл оның екінші қайтара әлеуметтенуін
көрсетеді, кемелденген жаста бұрынғы және өз тұтастарының жиналған
тәжірибесін адамның жүйелеуі, сондай-ақ оны жас ұрпаққа беруі жүріп жатады
– адам өміріндегі осы кезеңді кейде әлеуметтенудің аяқталуына жатқызады.
Спорт әрбір жеке адамда мінез-құлықтың жеке белгілерін
дамыта
отырып, мораль мен сенім туралы түсінікті баянды ете, әлеуметтендіру
қызметін атқарады. Спорттың осы атқаратын қызметі, мінез-құлықты
қалыптастырып, тәрбиелеудегі оның құндылығы ерекше жоғары бағаланады.
Дегенмен де әлеуметтену үшін спорттың маңызы, спорттағы тәлімнің,
мақсаттың, қабілеттер мен қасиеттердің өзіне тән тәсілдері қандай және
неден тұрады деген сұрақтар жөнінде әлі де толық келісімнің жоқ екендігін
атап көрсеткен жөн. Осыған қарамастан әлеуметтенудің төмендегідей
жетістіктері спортқа телінеді[9].
1. Спорт әлеуметтік-нормативтік әрекетке қабілеттілік пен
дайындықты қалыптастырып, нығайтады. Спорт әлеуметтік
нормалардың, ережелер мен атқаратын қызметтің жиынтығы есебінде
қарастырылады. Бұл рөлдер көз жететіндей жақсы әрекет етудің
шектеулі алаңында мағыналы түрде және әсіресе айқын байқалады.
Мінез-құлықтағы ауытқушылық, ережелерді бұзу қатаң белгіленген
желі бойынша белгілі болады. Сөйтіп, спорт сараптамалар жасаудың
тамаша өрісі болып табылады және сонысымен де жеке адамды
әлеуметтендірудің маңызды мүмкіндігі болып саналады.
2. Спорт едәуір дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуына, маңызды
қасиеттердің орнығуына жәрдемдеседі. Мысалы, спорт әрекет етудің
өзге аясындай емес, өзінің нормаларын белгілеуге және оған жеке
өзі қатысу арқылы жетуге мүмкіндік туғызады. Спортта жеңіске
жету үшін үнемі бәсекелеске қарсы шығуға тура келеді, алайда
сонымен бір мезгілде өзінің де жеңілу мүмкіндігі бар екендігін
естен шығаруға болмайды. Сондықтан да спорт алға қойған мақсатқа
жетуге ұмтылыстың жүйелі және төзімді болуына мәжбүрлейді.
3. Спортта топтың талаптарына бейімделу, ынтымақтастық, одақтасу,
адалдық секілді мінез-құлықтың әлеуметтік тәсілдері қалыптасады,
бұлар әлеуметтенудің молаюын қамтамасыз етеді. Мысалы, спортшы,
әдетте, өзге топтармен ойындық өзара іс-қимылда әрекет жасайды.
Жарыстың барысында оның бойында қоғамдық бірлескен тіршілікке
тән жеке әріптестік қасиеттер дамиды.
4. Спорт біздің қоғамдағы немесе осы қоғамдағы белгілі бір
топтардың жеткіліксіз әлеуметтенуінің жағымсыз зардаптарын жою,
түзету мен жетістіктерін теңестіру қызметін атқарады.
Дене тәрбиесі мен спорт түрлі топтардағы, әлеуметтік топтар мен
ұлттардағы жеке адамдарды бір ұжымға біріктіретін, олардан саналы ұжым
жасайтын және жеделдетудің мүмкіндіктерін ашатын, қоғамда бар әлеуметтік
құндылықтар мен нормаларды адамдардың санасына құйып және оны шындыққа
айналдыратын әлеуметтік-кіріктіру қызметіне ие[10].
Спорттың әлеуметтік-кіріктіру қызметі түрлі ұлттардан, әр түрлі
этникалық тектерден, түрлі топтардан шыққан жеке адамда бірлік, жолдастық,
белгілі бір топқа қатыстылық және теңдік сезімін оятуға мүмкіндік
беретіндерге сүйенеді. Спорт адамдар арасындағы әлеуметтік арақашықтықты
азайта алады. Ол түрлі адамдарды топтық одаққа біріктіреді және әркімнің
ұжыммен тіл табысу мүмкіндігін арттырады. Осы арқылы өзгелерге маңызды
әлеуметтік тәжірибе ғана беріліп қоймайды, сондай-ақ мінез-құлықтың
әлеуметтік үлгісін, қоғамның байлығы жөнінде мәдени ұсыныстарды түсіну және
осы құндылықтар үлгісіне сай өзін дұрыс ұстау мүмкіндігі ашылады.
Спорт ұлттық сезімдердің сәйкестігін оятады және ұлттық қадір-
қасиеттің мадақталуына себепші болады. Осы саяси функция спорттың саяси
деңгейдегі кіріктіретін қызметінің бір саласы болып табылады. Қоғамның
мүшелері халықаралық жарыстарда өздерін командамен бірге сезінеді. Жеңіс
команданың өзіне ғана тән жетістік болғанмен де, табыс бүкіл ұлттың
жетістігі болып саналады.
Спортты саяси мақсаттар үшін пайдалану талпыныстарында ешқашан да
кемістік болған емес. 19-ғасырдың өзінде Германияда дене шынықтыру
қозғалысы, КСРО-да 20-ғасырда спорт саяси мақсаттарға қызмет етуді көздей
бастады.
Көптеген елдерде спорт кедейлердің, аз этностар мен нәсілдер
өкілдерінің әлеуметтік бейімделуін жоғарылатудың тиімді құралы болып
табылады деген орныққан көзқарас бар. Мұндай бейімделу екі бағытта жүреді.
Біріншісі - әлеуметтік беделді жоғарылату және екіншісі – материалдық
сыйақы алу арқылы. Осы әлеуметтік ұтқырлықтың (бейімделудің) ұзақтығы осы
қоғам мен спорттағы қоғамдық тұрақтылықтың ауқымына, сондай-ақ ұтқырлықтың
ауқымына немесе ол тек спорттың ішіндегі жағдай ғана ма немесе әлеуметтік,
таптық және нәсілдік шектеулерді жоюға талпыныс па, міне, осыған
тәуелді[11].
2. Дене тәрбиесі мен спорт – жеке тұлғаны әлеуметтендірудің факторы
Дене тәрбиесі бұл денсаулықты нығайту, денені дамыту, еңбек ету мен
әскери қызметке денені дайындау үшін пайдаланылатын адам мен қоғамның жалпы
мәдениетінің бір бөлігі. Дене тәрбиесі мазмұнының негізін қозғалыс қызметін
тиімді пайдалану, жас ұрпақтың және ересектердің еңбек етуге жарамдылығын
дамытуға бағытталған құралдар мен әдістерді даярлаудағы қоғам
жетістіктерінің жиынтығы құрайды. Мәдениеттің бұл түрі адамның рухани
дамуын әлеуметтендіруге көмектесетіндіктен де, жалпы адамзат үшін мәдени
мәнге ие, құндылықтарды қалыптастыратын болғандықтан да адамгершілік
бағытқа ие. Қазіргі адамның түсінуінше қоғам мен жеке адамның мәдениеті
дене мәдениетінің дамуынсыз толыққанды бола алмайды[12].
Дене тәрбиесі жеке адамды әлеуметтендірудің тетігі және қуатты
факторы болып табылады[13]. Сонымен бірге әлеуметтік ерекше құбылыс
есебінде дене шынықтырудың маңызы қоғамның дамуына қарай үнемі жоғарылауда.
Өйткені қозғалыс белсенділігінің жетіспестігі ... адам организмінің
тіршілік қарекеті мен дамудың генетикалық бағдарламасын бүкіл құрайтындарды
өрістетуге жағымсыз әсер етеді[14]. Қазіргі уақытта сырқаттанудан
сақтандыру мен денсаулықты нығайту ісінде ғана емес, сондай-ақ тиімді
психологиялық реттеу мен тәрбиелеу құралдары мен әдістері есебінде де дене
шынықтыруға үлкен маңыз беріледі. ХОК, ЮНЕСКО және ДДҰ-ның қамқорлығымен
1999 жылдың 3-5 қарашасы аралығында Берлин қаласында (Германия) өткен, дене
тәрбиесі бойынша Дүниежүзілік саммитке қатынасушылар дене тәрбиесінің
орасан зор әлеуметтік маңызын бірауыздан мойындады. Жастардың дене
белсенділігі өсіп келе жатқан жас ұрпақ арасында жағымсыз құбылыстардың
(стресс, қозғалыстың жетіспестігі, есірткіні пайдалану және т.с.с.) едәуір
қысқаруына әкеледі. Дене шынықтыру саласындағы мамандар үшін осының барлығы
дәлелденген ақиқат секілді, бір қарағанда, бұл жөнінде соншалықты маңызды
форумда еске салудың мәні жоқ секілді. Бірақ бұл тек бір қарағанда ғана.
Істің мәні мынада, республикадағы жоғары жетістіктер спортымен қатар,
жұмсартып айтқанда, дене шынықтырудың мүмкіндігін пайдалануға қатысты біз
әзір салғырттық жағдайды ұстанып, қалыс қалудамыз. Қазақстандағы дене
тәрбиесіне көзқарас шамамен жарты ғасыр бұрын Батыс елдеріндегі болған
жағдай секілді. Егер Батыс елдерінде бұқаралық спортпен халықтың 38%-ы
шұғылданса, осы уақытта республикада – 16%-дан астам тұрғындар ғана
спортпен[15] (Спорт және туризм министрлігінің мәліметтері бойынша)
айналысады (1 сурет).
Сурет 1 - Халықтың бұқаралық спортпен шұғылдануы
Бұл дерек, Қазақстан тұрғындарының бәрі бірдей организмнің
функционалды және реттейтін жүйелерін нығайту ісінде оңтайлы қозғалыс
режимінің маңыздылығын және оның баламасы жоқтығын әлі де толығынан
түсінбейтіндігін дәлелдеп отыр.
Қазақстанда соңғы 17 жылда қарқынды әлеуметтік өзгерістер жүруде,
әлеуметтік және құндылық бағыттар толықтай алмасты. Ірі ауқымды
реформаларды жүргізудің (1993-1998) басында БЖСМ-і мен спорттық секцияларды
еріксіз, көптеп жабу[16] спорттың барлық түрлерімен шұғылданушылардың
санының азаюына әкелді. ҚР Білім және ғылым министрлігінің ДТҰҒПО-ның
мәліметтері бойынша секциялар мен спорт мектептерінде сол кезеңде
балалардың 30%-дайы, ал жоғары жетістіктер спортымен 16 мен 25 жас
аралығындағылардың 0,22%-ы ғана қамтылды. Демек, өзге жас топтарында бұл
көрсеткіш едәуір төмен болды. Осы себеп бойынша жаттықтырушы-оқытушы
мамандығына кәсіби бағыт ұстанған талапкерлердің саны едәуір азайды және
дене тәрбиесі, сауықтыру мен бейімдеу дене шынықтыруы саласындағы жұмысқа
бағыт ұстанғандар көбейді. Дене тәрбиесі комитеттері, спорт қоғамдары мен
ведомстволардың жанындағы спорт мектептері мен секциялардың жабылуы
есебінен бапкерлерге қажеттілік 30%-ға дейін қысқарды. Сонымен бірге,
халыққа білім берудің барлық буындарында және сауықтыру дене шынықтыруы
жүйесінде де оқытушы кадрлардың жетіспестігі сезіледі.
Бұрынғы жылдары дене тәрбиесі ЖОО-ын бітірушілердің кәсіби бағыты көп
жағдайда дәстүрлі түрде олардың жаттықтырушылық қызметке ұмтылуы болды.
Қазіргі уақытта халықтың денсаулығын нығайтуға, аурудан сақтандыруда, еңбек
өнімділігін арттыруда, бос уақытты ұйымдастыруда, өмір мен ізденісті,
шығармашылық белсенділікті ұзартуда дене тәрбиесінің алатын орны
артуда[17]. Қазір оқушылардың дене дайындығының деңгейінің төмендеу бет
алысы айқын болып отыр. Сөйтіп, Ресей ғалымдарының зерттеулері бойынша күш,
шапшаңдық шыдамдылығы, жылдамдық, шапшаңдық-күш қасиеттерінің көрсеткіштері
қазіргі оқушыларда, бұдан 10 жыл бұрынғы олардың құрдастарына қарағанда, 5-
14%-ға төмен екендігі анықталып отыр[18].
Ал акселарация – бой, дене салмағы, кеуде клеткасының көлемінің
артқандығы байқалады.
Қазіргі жағдайда дене тәрбиесінің әлеуметтік маңыздылығын есептей
отырып, Қазақстан Республикасының 1999 жылдығы № 490-1 Дене шынықтыру және
спорт туралы Заңының 9-бабында Дене тәрбиесі оқу пәні аймағына, оқу
орнының ерекшелігіне, материалдық база жағдайы мен өзге де себептерге
қатыссыз, барлық оқу орындары орындау үшін міндетті, ал үйрету бағдарламасы
азайтылу жағына қарай өзгертілмейді деп ерекше атап көрсетілген[19].
Педагог-реформаторлар дене тәрбиесіне жеке тұлғаны жан-жақты және
үйлесімді дамыту процесінде ерекше орын беріп отыр[20], бұл ретте осы
әлеуметтік ерекше құбылыстың жалпы құрылымындағы спорттық компоненттің,
шамадан тыс ұлғайтылған (гипертрофиядан) бір жақты спорттық бейімделуінен
құтылу керек деп әділ көрсетілген[21]. Халыққа білім беру жүйесіндегі дене
тәрбиесі, бірінші кезекте, бүгінгі күні жалпы ұлттық проблема болып
отырған, оқушылардың денсаулығын нығайтуға бағытталуы тиіс. Осы авторлардың
еңбектерінде қоғамды реформалау барысында спорт педагогі рөлінің
артатындығы жөнінде атап көрсетілген. Әңгіме кәсіби қызметтің өзгермелі
жағдайларына тар шеңбердегі пайда табу үшін бейімделу туралы емес, сапалы
жаңа функцияны орындау - әлеуметтік белсенділікті арттыру жөнінде болып
отыр. Әлеуметтік белсенділік ЖОО-ын бітіргеннен кейінгі өз білімін көтеруге
қабілеттілікпен ғана өлшенбейді, сондай-ақ, бәрінен бұрын, ол субъект
есебіндегі дене шынықтыру саласындағы қызметкердің қоғамдық көзқарасына да
бағытталған. Дене тәрбиесі ЖОО-ын бітірушілердің қызмет аясы құрылымдық
өзгерістерді қажет етеді, мұны дамыған елдердің тәжірибесі мен дене
тәрбиесі мамандары көрсететін әлеуметтік қызметті кеңейтуге қоғамның аса
қажеттілігі дәлелдеп отыр. Жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып,
дене тәрбиесі адамды жан-жақты дамытуға, табиғат бергендердің бәрін толық
меңгертуге бағытталған, Дене шынықтырудың негізінде материалдық
игіліктерді қайта өзгерту, рухани жаңғыру мен рухани қызмет жатыр[22].
Сонымен бірге, дене тәрбиесі еңбек, тұрмыс, бос уақытта мәдениетті
жетілдіру секілді, бос уақытты тиімді пайдалану, зиянды әдеттерден құтылу,
оңтайлы тамақтану қажеттілігін жете түсіну секілді көкейтесті практикалық
міндеттерді шешуге көмектеседі. Ол организмнің мен жұмыс істеу
заңдылықтарын жеңіл түсінуді қамтамасыз етеді, адам денесінің дамуы
ескілерді жойып және адамның мінез-құлқында, қазіргі салтқа, қарқынға және
өмір сапасына сәйкес келетін, жаңа әдеттер мен дағдыларды қалыптастыруға
себепші болады[23]. Нәтижесінде, дене мәдениеті өмірдің қазіргі салтында
жеке адамның немесе жеке халықтың ғана емес, сондай-ақ тұтас қоғам
мәдениетінің көрсеткіші болып табылады. Қоғам дамуының тарихында,
қозғалыстың жаппай азаюы, халық денсаулығының жағдайын нашарлата,
қозғалысқа деген қажеттілікті арттырып және сонымен бірге, оларды қабылдау
мүмкіндігін шектейтін, біздің бүгінгі күндеріміз секілді дене тәрбиесі
ешқашан да адамзатқа соншалықты қажет болып көрген жоқ. Сондықтан да
осындай өте қуатты және әр уақытта үлкен нәтижелілікпен пайдаланыла
бермейтін, денсаулықтың дем берушісі есебіндегі дене шынықтыру құралдарының
әлеуетті мүмкіндіктерін айқындау бүгінгі күні ерекше маңызға ие болып отыр.
Соңғы жылдары тәндегі (денедегі) адам жөніндегі және дене тәрбиесін
дамыту мәселелері жеткілікті кең көлемде көтеріліп жүр. Яғни
И.М. Быховскаяның[24] Гуманизм немесе технократизм: спорттағы
ойлаудың екі стилі еңбегінде табиғи дене есебіндегі түсінік – тіршілік
ету, қызмет істеу және тірі организмнің даму заңдылығына бағынатын, жеке
адамның биологиялық денесі; мәдениетті дене - мәдениетті денені
қалыптастыру мен адамда тәннің қайнар көзін пайдалану нәтижесі, әлеуметтік
дене - сол адам организмінің әлеуметтік ортамен табиғи түрде өзара әрекет
етуінің нәтижесі деп айырып көрсетілген.
Ұсынылған Дене шынықтыру түсінігінің жағдайын дәлелдеуде, біз түрлі
жылдардағы зерттеушілердің еңбектеріне сүйендік. М.С. Каган[25] дене
шынықтыру шындығында мәдениет деп аталады, себебі ол адамның жеке өзіне
табиғат бергендерді оның қайта өзгертуінің нәтижесі мен тәсілі болып
табылады. Өйткені мәдениеттің осы түрі ерекше рухани және материалдық
құндылықтар мен мекеменің бірлігі есебінде мәдени орта аясында дамиды.
Сонымен бірге мәдени орта мәдениеттің өзін дамытатын элемент болып
табылады, осы жағдайда дене мәдениеті, оның қоғамдағы салт-дәстүрлері және
мекемелер бұған қатысты болып табылады.
Екінші жағынан мәдени орта ерекше рөлді – мәдениеттің әлеуметтік
функцияларын жүзеге асыру саласын орындайды. Мәдениет субъектілік-
объектілік байланыстардың бірлігінде дамитын жүйе есебінде түсіндіріледі.
Бұл ереже дене шынықтыруға да толықтай қатысты, оның көп функционалдығы да
осымен қамтамасыз етілген. Дене тәрбиесі қызметінде даярлау, меңгеру,
сақтау, қайта құру (өзгерту), тарату, қол жеткен құндылықтарды қолдану мен
алмасу жүзеге асырылады.
Академик В.И. Шинкаруктің[26] пікірі бойынша қызмет түсінігі іс-
тәжірибе, еңбек, өндіріс және т.б. түсініктерден гөрі тереңірек (2
сурет).
Сурет 2 - Дене шынықтыру (В.И. Шинкарук бойынша)
Дене шынықтыру мәдениеттің көптеген компоненттерін – қозғалыс
белсенділігін, шынығуды, тыныс алуды, тамақтануды, сылап-сипауды, табиғат
факторларын пайдалануды біріктіреді деп сендіретін, оның пікірлерімен
келісуге болар. Дене шынықтыру жөнінде тек осы мағынада айту керек. Сірә,
сонда ғана дене шынықтыру салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі және
қозғаушы күші болады.
Болашақтағы дене тәрбиесі тікелей тұрғылықты жерлері бойынша,
клубтарда және адамдардың жаппай демалатын орындарында дене шынықтыру-
спорттық сабақтарды өткізу үшін тиісті мүмкіндіктер мен тәуір жағдайларға
сөзсіз ие болады. Өмір салтына шығыстың сауықтыру жүйесі кеңінен енеді,
олар еуропалық жүйеден, денені сауықтыру ғана емес, сондай-ақ психикалық
тұрғыдан өзін-өзі реттеумен тиімді ерекшеленетін, әсер ету құралы болып
табылады. Бұдан басқа, шығыстық жүйе организмнің жеке функцияларына ғана
емес, сондай-ақ бүкіл организмге тұтастай нәзік талғаммен әсер ету
мүмкіндігін де қарастырады. Әр адам өзінің салауатты өмір салтының дербес
жүйесін жасауы керек. Сонымен бірге, жеке сауықтыру жүйесі ұйымдасқан
сабақтарға қатысуды да жоққа шығармайды, өйткені соңғылары дербес шұғылдану
үшін білімдерді, іскерліктер мен дағдыларды қабылдау мектебі болады[27].
Сөйтіп, қозғалыс қызметінің төмендеуі себепші болатын қозғалыс-
қимылдардың азаюымен қатар, гиподинамиядан да тыс құбылыс бар екендігі
айқын болып отыр, онда ұсақ әрекеттер мен ұсақ қозғалыстардың шамадан тыс
артық көлемі байқалады. Бұл жағдайлардағы дене шынықтырудың алатын орны өте
маңызды, ол: біріншіден, ептілікке арналған жаттығулардың көмегімен ұсақ
қозғалыстардың үйлесімділігінің дамуына; екіншіден – жұмыс күні
тәртібіндегі ұтымды шаралардың жәрдемімен жүйке жүйесінің демалысын
ұйымдастыруға көмектесе алады.
1.3 Дене тәрбиесі мен спорттың әлеуметтік-педагогикалық қызметтері
Қазіргі жағдайларда жеке адамды әлеуметтендіру үйренушілерде дене
шынықтырумен ұдайы жүйелі шұғылдануға саналы қажеттілікті қалыптастыруға
және оларда салауатты өмір салты әдеттерін тәрбиелеу ісінде оқу-тәрбие
барысын қайта құруды бұлтартпай талап етуде[28]. Әлеуметтік құбылыс
есебіндегі дене шынықтыру жүйесін алдағы уақытта әрі қарай жетілдіру
негізінде оқу-тәрбие барысын жеделдету, жеке және іскерлік тұрғыдан келу,
дамыту мақсат-мұраттары болуы тиіс. Денені тұрақты жетілдіру мен салауатты
өмір салтындағы іскерлік белсенділік пен қажеттілікті өзіне біріктіретін,
адамның дене тәрбиесін қалыптастыру өте көкейтесті болып отыр. Оқу орнын
бітіруші іргелі және арнайы дайындықтың негізінде кең көлемдегі және сан-
салалы еңбек нарығының талаптарына сәйкес кәсіби қызметке дайын болуы тиіс.
Қазіргі уақытта дене шынықтыру саласындағы еңбек нарығында тұрақтылық жоқ.
Еңбек нарығы кең көлемді және өзгермелі болып отыр. Кәсіби-педагогикалық
қызметтің өзгермелі жағдайында жеке тұлғаны әлеуметтендіру мәселесі ЖОО-ын
бітірушілердің арасында өзекті болып отыр[29]. Осы мәселелерді шешу құралы
есебінде оны орнықты және кең көлемде дайындау қарастырылуда. Қазір білім
беру жүйесінің кез келген буынындағы педагогикалық кадрларға түбегейлі жаңа
талаптар қойылуда. Ақпарат жеткізуші ғана болған оқытушының бейнесі өткен
шақ болуы тиіс. Дене тәрбиесі ЖОО-ын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz