Қарақұрттың шағу себептері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Әдебиеттерге шолу
І. Қарақұрт биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Систематикалық түрлері және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ.Қарақұртты зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Қарақұрт уының құрамы мен қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Қарақұрттың шағу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Қарақұрттың адамдарды шағу жиілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2. Қарақұрттың шағу мерзімі мен уақыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Қарақұрт уының адам ағзасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.1. Қарақұрт
2.3.2. Балалар мен жүкті әйелдерге қарақұрт уының әсері ... ... ... ... ...
ІІІ. Қарақұрттан сақтану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Емделу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Сақтану және оларды қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Өрмекшітәрізділердің қазіргі кезде ғылымға белгілі 60 мыңға жуық түрлері бар. Олардың дене тұрқы 0,1 мм-ден 17 см-ге жетеді. Өрмекшілердің сыртқы пішіні де әр түрлі. Оларға: өрмекшілер, кенелер, құршаяндар, пішеншілер т.б. жатады.
Өрмекшітәрізділердің Uloborus және Hyptiotes туысынан басқа барлық өрмекшілерде улы бездері болады. Улы бездері арқылы өрмекшілер жауынан қорғанып, қоректенеді. Көптеген өрмекшілердің уы адам мен сүтқоректілерге әсер етпейді, бірақ насекомдарға әсері жоғары. Өрмекшілердің уы және одан қорғану шаралары туралы Аристотель, Ксенофонт, Сократ, Цельзус, Диокриттің жазбаларында мәліметтер келтірілген. Улы өрмекшілердің таралу аумағы қазіргі таңда Оңтүстік Америка мен Австралияны қамтиды.
Біздің елімізде кездесетін барлық өрмекшілердің ішінде қарақұрт пен бүйі ғана адам мен жануарлар үшін қауіпті. Қарақұрт Қазақстанның далалы, шөлді аймақтарында мекендейді, халық арасында оны қара жесір деп атап кеткен. [5]
Қарақұрттың сопақша пішінді құрсағының үстіне 3 қатар болып 13 ақшыл дақтары біртіндеп қызыл түске айналады. Аталығының құрсағындағы дақтар қызыл, айналасы ақ сызықпен көмкерілген. Аталығы аналығынан едәуір кіші болады. Аналығы 9 рет түлегеннен кейін құрсағындағы дақтар жоғалып, қызғылт-сары түсті жіңішке сызықшалар қалады. Қарақұрттың аналығы ұрықтанғаннан кейін өз аталығын жеп қояды. Адам және жануарлар үшін ең қатерлісі-аналық өрмекші. Қарақұрт тышқанның індерінде, ескірген арықтар мен жусанның түбінде тығылып жатады.[12]
Ең алғаш қарақұртты американдық ғалым Кастон қарақұрттың 3 түріне толық сипаттама беріп, L. Mactans туысына жатқызған. Қазіргі таңда қарақұртты жіктеу сол күйде қалған. Табиғатта қарақұрттың 3 түрі болады: оңтүстік америкада кең таралған оңтүстік америкалық қарақұрт (L. mactans), солтүстік қарақұрт (L. variolus) және батыстық қарақұрт (L. hesperus). Оңтүстік америкалық қарақұрт АҚШ-ң оңтүстік-шығыс бөліктерінде, яғни Флоридадан Нью-Йоркке дейінгі аралықты қамтиды. Батыста Техаста, Аризонада, Оклахома штаттарында аздап таралған.
Қарақұрттың аналығы маусым, шілде айларында қызғыл-сары түсті, алмұрт пішінді, мөлшері 7-15 мм пілләнің ішіне 50-ден 600-ге дейін жұмыртқа салады. Қарақұрттың бір жұмыртқасының салмағы 0,8-0,9 мг. Қарақұрт шаққан адамның аяқтары жансызданып, кеудесі қысылып, ауа жетпейді, көзі қызарып, тершеңдік басады, адам өзін қоярға жер таппай дөңбекшиді. [21]
Қарақұрт шаққан жерде 1-2 мм шамасындағы екі тесік қалады. Ол жер ісімейді, отқа күйгендей күлдіреп қалады. У денеге таарлып кетсе, бұлшық еттер қатты тартылып ауырады, адамның тыным алуы ауырлайды, қан қысымы көтеріліп, қатты терлей бастайды. Бас ауырып, дене қимылы әлсірейді. Қарақұрттың уы

Әдебиетерге шолу

Қарақұрт жайлы алғашқы дерек КСРО кезінде ХІХ ғасырдың аяғында жинала бастады. Гмелин мен Паллас Каспий маңы мен Волганың маңындағы аймақтарда мекен ететін улы өрмекші - қарақұртқа қысқаша сипаттама берген. Сонымен қатар осы жылдары қарақұрт Подолия, Одесса, Волга өзенінің төменгі ағысындағы аймақтарда, Сареп, Қырымда кездесетіндігі анықталды.
Азия өлкесінде қарақұрт туралы алғашқы деректер Федченмен байланысты. Ол қарақұрттың Түркістан мен Жетісу өлкесінде кездесетіндігін анықтаған. Финш қарақұрттың Түркістан мен Балқашта кездесетіндігін, ал Влангали оның Зайсанда мекен ететіндігін айтқан. Қарақұрт шаққан адамдағы болатын ауру симптомдары және оны емдеу жолдары ең алғаш И.Н.Шатиловпен тікелей байланысты (1866 ж). Қарақұрт шаққан адамның өлімі жайлы деректі 1897 жылы В.П.Засимович алғаш жеткізген. [6]
Қарақұртты елімізде зерттеп, ол туралы көптеген еңбектер жазған К.Н.Россикова және П.И.Мариковский. Олар жекелей улы өрмекшінің биологиясын, тіршілік ету ареалы мен өмір сүру ерекшелігін, токсикологиясын зерттей келе көптеген монографиялар жазған. И.П.Мариковский бүйі мен қарақұртты қатар зерттей отырып, оның уының адам организміне әсерін өзін шақтыру арқылы сипаттап толық жазған. 1899 жылы Түркістан аймағына арнайы экспедиция қарақұртты зерттеуге шығады. Қарақұрттың биологиясын зерттей келе олар оған қарсы күрес шараларын қарастырады. Бұл экспедицияның нәтижелері К.Н.Россинкованың монографиясында толық жазылған.[9]
1903-1907 жылдар аралығында орыстың әйгілі оқымыстылары А.Щербина мен С.В.Констансов әлемде алғаш болып қарақұрттың уына қарсы сарысу жасады. Осы сарысу жасалынғаннан кейін қарақұртты зерттеу біршама уақытқа тоқтап қалды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарына қарай қарақұрттың уының интоксикациясын сипаттап Коровников 1926 жылы кітап жазды. 1926 жылы шыққан А.А.Финкель өз кітабында қарақұрт уын қайтару жолдары мен емделу шаралары, қарақұрттан сақтану жолдарын жазған. М.З.Лукьянчиков және Е.М.Компаниец қарақұрт уын алкогольмен емдеу жолдарын еңбектерінде жазған. [3]
ХХ ғасырдың аяғына қарай М.И.Максианович қарақұрттың уының иммунобиологиялық қасиетін зерттейді. А.А.Финкель, И.И.Мошковский, А.М.Охотина, Е.М.Компаниец қарақұрттың уының адам ағзасына әсерін түсіндірген.
Қарақұртты зерттеуде ғылымға көп еңбек сіңірген П.И.Мариковский. Қазақстанның шөлді далалы аймақтарына арнайы экспедицияларға шығып, оның тіршілік әрекетін зерттей келе 10-нан астам еңбектер жазды. Соның ең алғашқысы 1947 жылы шыққан Ядовитый паук каракурт. Осы еңбегінде қарақұрттың сыртқы пішіні мен морфологиясын, оның түлеу мерзімі мен көбеюіндегі ерекшеліктерді, тіршілік әрекеттерін толық сипаттап жазған.
Мариковский Ядовитые паукообразные каракурт, тарантул, скорпион еңбегінде қарақұрт пен басқа да өрмекшітәрізділердің тіршілік әрекеті мен олардың уының адам организміне әсерін жеке зерттей келе, әрқайсының ерекшеліктерін атап көрсеткен. П.И.Мариковскийдің деректерінде қарақұрттың сан-қилы мінез-құлқын, қаншалықты пайда-зиянын және одан сақтану жолдарын жан-жақты толық зерттеген.
Г.П.Мирзоян мен А.А.Антонян удың мидың бөліктеріне әсерін, нерв жүйесіне әсерін зерттеді. [18]
1944 жылы А. И. Кузнецов қарақұрттың уының жүйке жүйесінің жұмысын тежеп, жұлынның қызметінің бәсеңдеп, адамда дел-салдылықтың тууын вегетативтік жүйке жүйесінің бұзылуымен сипаттаған.
С.Н.Орлов жүйке жүйесіндегі өзгерістерді медиаторлардың қорының таусылуына байланысты деп деректер айтқан. Онда жүйке жүйесінің ұштары синапстар бір-бірімен жанаспай ми мен жұлын арасындағы байланыс үзіледі. Сол кезде жүйке және бұлшықет жүйесінде тітіркенулер пайда болып, олар орталық жүйке жүйесіне бағынбайды. Бұлшықет және де басқа органдарға ешқандай сигнал келмей, адам есінен танып қалады.
Қарақұрттың уынан адамда болатын ауру симптомдарын Кольво және оның шәкірттері қандағы өзгерістерге байланысты деп түсіндірді. Қанда рениннің мөлшерінің шамадан тыс артуының есебінен ағза өзгеріске ұшырайды деп дерек келтірді. Веноздық қысымның жоғарлауы, гипермия және инъекциялық өзгерістер болып, қанда перифериялық өзгерістер болады деп түсіндірді. [22]
И. И. Мошковский и А. И. Охотина 1945 жылы қарақұрт уы адамға гуморальдық жолмен жолмен әсер етеді, ең бірінші адреналиннің қандағы мөлшерден тыс бөлінуі және жүректің шамадан тыс қатты соғуы, жүрек, қан-тамыр жүйесінің бұзылуымен сипаттаған.
1956 жылы Волард удың құрамын анықтап, зақымданған ұлпадан гистомин, серотонин, кининнің бөлініп шыққанын байқаған. Волард қарақұрт уын Lox. Laeta деп атап, патоморфологиялық талдау жасаған. Ол қарақұрт шаққан соң адамның бүйрегі мен бауырының дегенерациясын, қан - тамыр жүйесінің кеңеюін, қан құйылуын сипаттап жазған.
П. И. Мариковский 1956 жылы мидың қан тамырларының кеңеюін, мидың қабығының қабынуын, мидағы пайда болатын көпіршіктер және қанның жүйесіз ағуын, ішекте артық газдың пайда болып, қалдық заттардың жиналуымен сипаттаған. [9] Көптеген әдебиеттерде қарақұрт көбінесе түнгі уақытта шағады деген пікірлер бар (Засимович, 1897ж; Марциновский 1984ж; Павловский 1995ж). Көрнекті ғалым П.И.Мариковскийдің мағлұматы бойынша қарақұрттың шағу мерзімі 80 пайызға жуығы түнде болған. Себебі, қарақұрттың түнде миграция жасап, адамдардың төсегіне абайсызда кіріп, шағуы негізделген. Қарақұртты Қазақстанда қазіргі таңда зерттеуші ғалым А.А.Громов зертеу жүргізген. Оның келтірген мәліметтері бойынша қарақұрт 174 адамды шаққан, оның 107 яғни, 61,4% адамдарды қарақұрт түнде шаққан. С.Н.Орлов жүйке жүйесіндегі өзгерістерді медиаторлардың қорының таусылуына байланысты деп деректер айтқан. Онда жүйке жүйесінің ұштары синапстар бір-бірімен жанаспай ми мен жұлын арасындағы байланыс үзіледі. Сол кезде жүйке және бұлшықет жүйесінде тітіркенулер пайда болып, олар орталық жүйке жүйесіне бағынбайды. Бұлшықет және де басқа органдарға ешқандай сигнал келмей, адам есінен танып қалады.
Қарақұрттың уынан адамда болатын ауру симптомдарын Кольво және оның шәкірттері қандағы өзгерістерге байланысты деп түсіндірді. Қанда рениннің мөлшерінің шамадан тыс артуының есебінен ағза өзгеріске ұшырайды деп дерек келтірді. Веноздық қысымның жоғарлауы, гипермия және инъекциялық өзгерістер болып, қанда перифериялық өзгерістер болады деп түсіндірді. [15]
И. И. Мошковский и А. И. Охотина 1945 жылы қарақұрт уы адамға гуморальдық жолмен жолмен әсер етеді, ең бірінші адреналиннің қандағы мөлшерден тыс бөлінуі және жүректің шамадан тыс қатты соғуы, жүрек, қан-тамыр жүйесінің бұзылуымен сипаттаған.
Қарақұрттың көзге әрең ілінетін бір тамшы уы, санаулы минут ішінде төрт есекті өлтіруге күші жетеді. Қарақұрттың шағуы жайлы деректер ерте кезден-ақ белгілі. Көптеген әдебиеттерге көз салатын болсақ онда қарақұрттың қара жұмысшыларды шағу себептері жиірек. Себебі, қарақұрт егістік жерлерде, кең жайылымдарда тіршілік етеді. Шатиловтың 1996 жылғы мәлімдемесі бойынша егістік жерде шағу себептері жиірек. Ал А.Ф.Коровников және автсралиялық ғалымдар қарақұрттың тұрғын үйде шағуы туралы деректер келтірсе, А.В.Гизжицкий шайхана мен дәретханада қарақұрттың шағуын мысалмен келтірген.
П.И.Мариковскийдің деректері бойынша қарақұрттың өте қауіпті және шағуға белсенді екі кезең аралығында сипатталады: маусым айының ортасы мен шілде айының ортасы. Бірақ Мариковский қарақұрттың шағу қаупі оның мерзіміне байланысты емес, оның географиялық ортасы мен экологиясына байланысты деп түсіндірген. [25]
Ұрғашы қарақұрт жүрген кезінде екі өрмек талшығын соңынан сүйретіп отырады. Талшығына әр түрлі заттар жабысса, оны тар жерлерден өтіп, сыпырып тастайды. Бұның өзіндік себебі бар. П.И.Мариковский бақылауы бойынша, бұл жіптер еркек өрмекшілердің оларды тез табуына көмектесетін өзіндік ізбелгі. Міне осы жіптің көмегімен еркек қарақұрт оны бірден тауып шағыласады. Бірақ та шағылысу аяқталысымен ұрғашы қарақұрт еркегін бірден өлтіріп жеп қояды. Осылайша қалыптасқан инстинкт бойынша шілде айында жер бетінде тек қана ұрғашы қарақұрттар қалады. Міне, сондықтан да елде қарақұртты қара жесір деп атап кеткен.

Е.А.Волянская Одесса өлкесінде қарақұрттың таралуын және оның биологиясын зерттеген ғалым. Ол қарақұрттың Одесса өңіріндегі шағу қаупі тек қана маусым айында ғана болады деп түсіндірген.
Қарақұрттың 1970 жылға дейін тек қана бір түрі бар деп қарастырылған. Американдық ғалым Кастон қарақұрттың 3 түріне толық сипаттама беріп, L. Mactans туысына жатқызған. Қазіргі таңда қарақұртты жіктеу сол күйде қалған. Табиғатта қарақұрттың 3 түрі болады: оңтүстік америкада кең таралған оңтүстік америкалық қарақұрт (L. mactans), солтүстік қарақұрт (L. variolus) және батыстық қарақұрт (L. hesperus). Оңтүстік америкалық қарақұрт АҚШ-ң оңтүстік-шығыс бөліктерінде, яғни Флоридадан Нью-Йоркке дейінгі аралықты қамтиды. Батыста Техаста, Аризонада, Оклахома штаттарында аздап таралған. Оңтүстік америкалық қарақұртты қазіргі таңда австралияда қызыл қарақұрт деп атайды. Себебі оның сыртқы хитинді жабынында ересек формаларында қызыл дақтар көптеп пайда болады да, қара түсі мүлдем көрінбей қалады. Автралияның барлық аймағында таралған, 3 түрдің ішіндегі ең улысы осы қызыл қарақұрт болып есептеледі. Оңтүстік америкалық қарақұрт қарақұрттардың ішіндегі ең белсендісі және ашулысы болып табылады. Оның уы басқа түрлеріне қарағанда күштірек. Адамды шаққанда жедел көмек көрсетпесе өлімге душар етеді.[8]
Қарақұрттың адамның жасына сай шағу жиілігін әдебиеттерге шолу жасағанда байқалмады. Тек қана Россинкованың мәлімдемесі бойынша Қызылорда облысындағы қарақұрт шаққан адамның 10 пайызға жуығы балалар болған.
Көптеген әдебиеттерде қарақұрт көбінесе түнгі уақытта шағады деген пікірлер бар (Засимович, 1897ж; Марциновский 1984ж; Павловский 1995ж). Көрнекті ғалым П.И.Мариковскийдің мағлұматы бойынша қарақұрттың шағу мерзімі 80 пайызға жуығы түнде болған. Себебі, қарақұрттың түнде миграция жасап, адамдардың төсегіне абайсызда кіріп, шағуы негізделген. Қарақұртты Қазақстанда зерттеуші ғалым А.А.Громов зертеу жүргізген. Оның келтірген мәліметтері бойынша қарақұрт 174 адамды шаққан, оның 107 яғни, 61,4% адамдарды қарақұрт түнде шаққан. [6]
Қарақұрт жайлы жазылған әдебиеттерге шолу жасасақ, онда қарақұрттың адамдарды әр түрлі жерлерден шаққандығын байқаймыз: мойын, арқа, бел, аяқ, бет т.б. Біз зерттеген мәліметтер бойынша шаққан 190 адамның 29,9 % дененің жоғарғы бөлігін, 38,4% дененің төменгі бөлігін шаққан. Адамның оң иығы мен сол жақ иығын бірдей шаққаны байқалған. Иықты шаққан соң адамның қолы да жарамсыз болып табылады. Барлық шағылған жердің ішінде басқа 6,8 % үлесіне тиді, барлығы да оң жақ бетке тіркелген. Қарақұрт шаққан адамдардың ішінде 21,2% шағу жері әр түрлі болған. Оның ішінде ең көбі иық пен жамбасқа тиесілі, себебі түнгі ұйқы уақытында адамдардың көрінетін жері және да ашық қалатын жері осы дене бөліктері.
Қарақұрт шаққаннан уақыттан 20-40 минут өткеннен кейін дене қызуы көтеріліп, адам денесі біресі суықтап, біресе ыстықтайды, қалтырайды; кеуде қуысында ауырсынулар пайда болып, іш ауырып, бүкіл денені ыстық басқандай болады. Адамда бірден әлсіздік сезіліп, өз еркімен қозғала алмай қалады. Дем алуы қиындай түседі. Қан тамыр соғысы жиілеп, жүрек жұмысы біресе күшейіп, біресе азаяды. Алдымен қан қысымы жоғарылайды. Зәрдің тоқтауы байқалады. Кейбір ауырған адамдарда жұтыну қиындай түсіп, сілекейі ауызынан шығып кетеді. Кейін, 4-5 сағат өткен соң адамның жүрегі айнып құсады, іштегі қалдық заттар сыртқа шығарылмай, жиналғаннан іште түйінделген аурулар пайда болады. Тіл ылғалданып, үстінде ақ қаңылтақ дақтар пайда болады. Адамда эмоциялық ауытқу пайда болып, өлімге деген қорқыныш, үрей пайда болады. [7]

І. Қарақұрт биологиясы
1.1. Құрылысы

Өрмекшітәрізділер (Аrachnida) - омыртқасыздардың бір класы. Бұлардың қазба қалдығы жоқ. Силурдан белгілі, ал карбонда өрмекшітәрізділердің осы кезде тіршілік ететін отрядының өкілдері табылған. Дене тұрқы 0,1 мм-ден 17 см-ге дейін жетеді. Жер шарында кең тараған, 10-нан астам отряды, 60 мыңға жуық түрі бар. Жиі кездесетін отрядының бірі - өрмекшілер (Аrаnеі). 27 мыңдай түрі бар. Қазақстанда 19 тұқымдасы, 400-ден астам түрі кездеседі.
Қазақстанның далалы, шөлді аймақтарында мекендейтін, атынан - ақ адам сескенетін улы өрмекші-қарақұрт Lathrodectus tredecim- guttatus тұқымдасына жатады. Денесі шағын: ұрғашысының тұрқы 10 - 20 мм, еркегі 4 - 7 мм, түсі қара, құрсағында қызыл дақтары бар. Қарақұрттың сопақша пішінді құрсағының үстіне 3 қатар болып орналасқан 13 ақшыл дақтары біртіндеп қызыл түске айналады. Аталығының құрсағындағы дақтар қызыл, айналасы ақ сызықпен көмкерілген. Аталығы аналығынан едәуір кіші болады. Аналығы 9 рет түлегеннен кейін құрсағындағы дақтар жоғалып, қызғылт-сары түсті жіңішке сызықшалар қалады.
Ұрғашы қарақұрттың денесі қара барқыт өңдес, құрсағының ұш жағы бір ақшыл түсті ноқатпен және бір не екі қызғылт жолақпен көмкерілген. Кей кездерде бұл нүктелерде қызғылт жолақтың болмауы да мүмкін. Мұндайда ол бірыңғай қара түсті болып көрінеді. Ұрғашы өрмекші деенсі 1,5-2 см. Құрсағы шар тәрізді дөңгеленіп келеді де, артқы жағында өрмек тоқитын аппараты білініп тұрады. [9]
Қарақұрттың еркектері дене тұрқы жағынан ұрғашыларынан көп өзгешеліктері бар. Денесі небәрі 1 сантиметрдей. Жинақы және сопақтау келген құрсағы оны ұрғашы қарақұрттан мүлде өзгеше етіп көрсетеді. Оның қозғалысы да жылдам. Дене түстерінде де өзгешеліктер болады. Үстіңгі жағынан қарағанда ақшылдау тартқан жауырындағы қан қызыл ноқаттары бір қарағанда оны көзтартарлықтай әдемі етіп көрсетеді. Маңғыстаудың шөлді және далалы аймақтарында кездеседі.
Қарақұрттардың денесі кутикула қабатымен қапталған, құрылысы өте күрделі. Ол үш қабаттан тұрады: астыңғысы - өте жұқа аморфты базальды мембрана, оның үстінде бір қатар эпителиальды клеткалардан құралған гиподерма - тері қабаты және гиподерма клеткалардың бөлінуінен (өлген клеткалардан) пайда болған - нағыз кутикула қабаты. Кутикула гиподерманың туындысы. Оның өзі үш қабатқа бөлінген: гиподермамен жанасып жататын - эндокутикула. Содан кейін экзокутикула және эпикутикула. Эпикутикула ең жоғарғы қабат, липидтерге, балауызға өте бай, ішкі денедегі ылғалды сыртқа шығармай, жануарды кеуіп кетуден сақтайды. Экзокутикула мен эндокутикула қабаты суларға, минералды тұздарға, органикалық заттарға және түс беретін ферменттерге бай, сондай - ақ олардың құрамында хитин заты көп. Қарақұрттардың сыртқы қабатын хитинді кутикула деп атайды. Хитин - өспейтін, созылмайтын, ешбір қышқылдарда, майларда, спирттерде, сілтілерде және органикалық ерітінділерде ерімейтін өте берік зат. Хитин - (французша chitine, chiton - грекше - тері, қабық) деген терминді, насекомдардың қатты кутикула қабығын зерттеп, 1823 жылы француз ғалымы Л.Одье ұсынды. Хитин - полисахаридтер тобындағы табиғи қосынды, ұзын полимер бір - бірімен β-1,4 гликозоидты байланыстармен жалғасқан, N-ацетилглюкозаминдерден тұрады. [17]
Хитин кутикуланың яғни сыртқы қаңқаның негізгі қосындысы, дененің қаттылығын қамтамасыз етіп, қорғаныш және тірек қызметін атқарады. Хитинді тек хитиназа, лизоцим ферменттері ғана N-ацетилглюкозаминдерге дейін ыдыратады. Олар кейбір бактерияларда, топырақ амебаларының ас қорыту ферменттерінің арасында, кейбір ұлуларда және буынаяқтыларда түлеу кезінде табылды.
Хитиннің осындай қасиеттеріне байланысты қарақұрттардың денесінің өсуі түлеу арқылы жүреді. Түлеу кезінде арнайы ішкі секреция эндокриндік бездері, яғни проторакальды бездері экдизон деген затты бөліп, сол экдизон хитинді ерітеді де, кутикула жарылып жануар ескі жабындысын тастап түлеп шығады да, денесі бірнеше сағат ішінде жылдам өсіп, кутикуласы қатайып. Осы қалпында келесі түлегенше өмір сүре береді. Хитинді кутикула бөлшектеніп дененің әрбір сегменттерінде қабыршақ немесе тақта ретінде орналасады, сол тақталардың барлығын склерит деп атайды. Олар орналасуына қарай дорза немесе үстіңгі тергит деп аталатын тақталарды құрайды, вентра немесе төменгі стернит деп аталатын және екі бүйіріндегі - плейриттақталарын құрайды. Барлық склериттер бір-бірімен жұқа жарғақшалар арқылы бірігеді. Склериттер дененің сыртына қарай бағытталған көптеген қылтан тәрізді өсінділерді, ал ішке қарай қатпарларды түзейді. Қатпарларға бұлшықеттері және кейбір ішкі мүшелері бекінеді. Сөйтіп, қарақұрттардың хитинді кутикуласы дене жабыны, сыртқы қаңқасы болып, ішкі ылғалды сыртқа шығармай, денені әр түрлі механикалық, химиялық әсерлерден қорғайды, әрі тірек қызметін атқарады.
Қарақұрттың бас пен кеуде сегменттері бір-бірімен тұтасып баскеуде бөлімін құрайды, сонда жануардың денесі баскеуде және құрсақ бөлімінен тұрады. Басы акроннан және төрт сегменттен тұрады. Акронда сезім мүшелері және бірнеше қарапайым құрылысты көзшелері орналасқан, антеннасы жоқ. Акронға денесінің төрт сегменті қосылып бас бөлімін құрайды. Бас бөлімінің осылайша қалыптасуын цефализация деп атайды. Қарақұрттың басына қосылған сегменттерінің буындалған аяқтары қорегін ұстау, майдалау, шайнау қызметтернін атқаруға бейімделіп ауыз мүшелеріне немесе ауыз аппаратына айналған, олар жұп үстіңгі жақ мандибула және астыңғы жақ - максилла І-ші мен максилла ІІ-ші. Максилла ІІ-ні астыңғы ерін деп атайды. [20]
Қарақұрттың аяқтары жіңішке, әрі әлсіз, яғни жер бетінде жүруге бейімделмеген. 4 жұп аяғы болады. Аяқтарының бірде бірінде бұлшықет болмайды. Себебі, өрмекші бір орыннан екінші орынға қозғалу кезінде өзіндегі сұйықтық қысымның (гидравликалық) механизмі көмегін пайдаланады. Қозғалған кезінде қарақұрттың аяқтарындағы қысым бірде артып, бірде кеміп, үнемі ауысып отырады. Ол сұйықтық - қан. Оның есесіне өрмек торында жақсы қозғалады. Өрмекшілерге тән тор тоқып, кокон жасайды. Аяқтары әр түрлі қызмет атқарса, екінші және үшінші жұп аяқтары өрмек-торларға жабысып жүру қызметін атқарады, ал ең күшті жетілген артқы жұп аяғымен өрмек тоқиды, кокон жасайды, жемтігін ұстайды.
Өрмекшітәрізділердің арғы тегінің тері-бұлшықет қапшығы барынша жіктеліп, бөлініп, шоғырланған бұлшықеттерге айналған. Олар көлденең жолақты, жиырылып босаңсуы арқылы мүшелерді қозғалысқа келтіреді, ұштарымен хитинді кутикуланың ішкі өсінділеріне тіркелген. Қарақұрттың дене қуысы аралас немесе миксоцель. Ұрықтың даму кезінде бұларда екінші реттік қуыс, яғни целлом пайда болады да, кейін целломның арнайы перитонеальды эпителий қабаты әр жерден еріп, екінші реттік қуыстың сұйық заты бірінші реттік қуыстың қалдық сұйығымен араласады да, миксоцель қуысына айналады, оның қызметі - тірек, тасымалдау, қоректік қор жинау. [6]
Қарақұрттың ас қорыту жүйесі - эктодермальды алдыңғы, энтодермальды ортаңғы және эктодермальды артқы ішектен құралған. Алдыңғы және артқы ішектері қысқа, ортаңғысы ұзын. Алдыңғы ішегі әдетте кеңейген, кутикуламен астарланған және күшті бұлшықеттермен қапталған, сұйық асты соруға бейімделген (насостың қызметін атқаратын) жұтқыншақ пен қарыннан тұрады. Алдыңғы ішекке шырыш бөлетін жұп сілекей бездері ашылады. Осы бездердің және бауырдың ферменттерінің белокты ыдырату қабілеттері жоғары. Қарақұрт өзінің өлтірген жемтігінің денесіне осы бездердің сөлін жібереіп, қоректі ішектен тыс қорытады да, кейін қорытылған сұйықтандырылған қоректі сорып алады. Осылайша, қорытылған қорек жұтқыншақ пен қарын арқылы ортаңғы ішекке түседі. Ортаңғы ішектің құрсақтағы бөлігіне бауырдың өзектері ашылады, ол ас қорытатын ферменттерді бөледі және қоректі сіңіруге көмектеседі, сонымен қатар бауыр клеткаларының ішінде ас қорыту прцестері жүреді. Ортаңғы ішектің тұйықталып аяқталатын тармақтары, өздерінің сілекей шығару әрекетімен қатар ішектің сорғыш беттерін кеңейтіп, асты сіңіруне көмектеседі. Артқы ішегі аналь тесігімен сыртқа ашылады.
Қарақұрттар қоректі көп қажет етпейтін жәндіктер. Ыңғайға келген жәндіктермен қоректене береді. Сонымен бірге олар аштыққа да шыдай береді. Мысалы, лаборатория жағдайында олар 3 ай бойы қорексіз және сусыз тіршілік еткені тіркелген.
Торға түскен жәндіктерді (шыбын, маса, көбелек т.б.) өрмектегі хабаршы жіптің тербелісінен сезген өрмекші жәндікке жақындап, оны өрмек жібімен шырмап қояды. Біраз уақыт өткен соң өрмек жіптен босатып, үстіңгі жағымен жәндіктің денесіне уын жібереді. Қарақұрттың улы бездері басында орналасқан. Улы бездерінің өзегі аузының үстіңгі жағына ашылып, улы сұйықтық ас қорыту сөлімен араласып, шыбынның денесіне құйылады. Удың әсерінен жәндіктің денесі ыдырап, алдын ала қорытылған қоректі өрмекші сорып қоректенеді. Жәндіктің тек хитинді қатты қабықтары ғана қорытылмай қалады. Қарақұрт ондай қалдықтарды өрмек торынан түсіріп тастайды. Егер өрмек торына түкті ара сияқты аса үлкен жәндік түссе, қарақұрт аш болса да жіптерді үзіп, жәндікті босатып жібереді. Өрмек тордың үзілген жерлерін өрмекші қайтадын жалғап, бұрынғы қалпына келтіреді. Сонымен, қарақұртқа қажетті қорек заты алғашында өзінің қарнында қорытылмай, ағзадан тыс жерде қорытылады.
Зәр шығару жүйесіне Мальпиги түтікшелері және коксальды бездері жатады. Мальпиги түтікшелері энтодермальды ортаңғы ішектен пайда болып, ортаңғы мен артқы ішектің шекарасында орналасып, бір жағы тұйықталып екінші жағымен ас қорыту жолына ашылады. Олар жалпақ эпителий қабатымен астарланған, клеткаларында және түтікше қуысында көптеген гуанин дәндері болады. Гуанин қарақұрттың зәр шығаруының негізгі өнімі, сыртқа сұйық түрінде емес, құрғақ кристалл түрінде шығарылады. Бұл құрлықта тіршілік етуіне байланысты ішкі ылғалды үнемдеуге бағытталған. Мальпиги түтікшелері тек ересек түрлерінде ғана болады. [14]
Коксальды бездер мезодерма клеткаларынан пайда болады, олар өрмекшілердің ұрығында және жас кезінде жетіліп, ересек түрлерінде біршама жоғалады. Коксальды бездер баскеуденің 2-ші сегментінде орналасқан, түрі жұп қапшық тәрізді. Эпителилі қапшықтан ілмек тәрізді бұрандалған түтікше шығады да, ол зәрлі қуыққа айналып, зәр шығару тесігімен аяқталады. Олар 3-ші немесе 5-ші жұп аяқтарының түбінде сыртқа ашылады. Эпителийлі қапшық целомодуктаның кірпікшелі воронкасына сәйкес болып келеді.
Қарақұрттың тыныс алу мүшелерінің екеуі де, яғни жапырақты өкпе қапшығы мен трахеялар) кездеседі. Олар - құрсақ бөлімінде орналасқан жұп өкпе қапшығы және сыртқа екі стигмамен ашылатын жұп трахея шоғыры. Қарақұрттардың өкпесі және трахеясы бір-біріне байланыссыз пайда болған. Өкпе қапшығы күмәнсіз ертеде пайда болған мүше. Өкпенің эволюция барысында қалыптасуы, түрі өзгерген құрсақ желбезек аяқтарымен байланысты деп есептеледі, ал олар өрмекшітәрізділердің суда тіршілік еткен арғы тегінде болған және олар семсерқұйрықтылардың желбезекті құрсақ аяқтарына ұқсас. Әрбір осындай аяқ дененің ішіне қарай бата орналасқан. Аяқтарының бүйір жағы денеге жабысып, өседі. Өкпе қабырғаның алдыңғы бөлігі - аяқтың негізінен, ал өкпе жапырақшалары арғы тегінің құрсақ аяқтарының пайда болған деп болжамдайды. [25]
Қарақұрттың кеңірдектері өкпе қапшығынан тәуелсіз пайда болған. Олар эктодермальды, дененің сыртқы хитинді кутикуланың ішке қарай жымырылып кеткен өсіндісі болып табылады. Трахея түтікшелері хитинді кутикуламен астарланған.
Қан айналу жүйесі ашық. Өрмекшінің жүрегінің құрылысы біршама қарапайым. Жүрегі қысқарған, алдыңғы құрсақ бөлімінде ішектің үстінде орналасқан және оның 3-4 жұп остиялары (саңылаулары) болады. Жүректің тек алдыңғы жағынан қолқа тамырлары шығады. Жүректің әрбір камерасының бүйірінен жұп артериялар тарайды да, олардың соңғы тармақтары үзіліп, гемолимфа лакуна, синус жүйесіне құйылады. Синустардан лакуналардан жиналған гемолимфа жүрек маңы (перикардия) қуысына, одан кейін остиялары арқылы жүрекке құйылады. Құрақұрттың гемолимфасының құрамында тыныс алу пигменті - гемоцианин болады.
Нерв жүйесінің құрылысы буылтық құрттардыкыне ұқсаса, бірақ құрсақ нерв тізбегіндегі ганглиялары бірігіп шоғырланып орналасуға бағытталған. [7]
Миы екі бөлімді: алдыңғы - протоцеребрум (көздерін нервтендіретін) және тритоцеребрум. Мидың аралық бөлімі барлық хелицералыларда жойылған, себебі оларда антенналары жоқ. Қарақұрттарда бүкіл нерв тізбегіндегі ганглиялары баскеуде ганглиясына бірігіп кеткен. Нерв жүйесі бұларда өңештің айналасында тұтас түйінді сақина жасайды.
Сезім мүшелері жақсы жетілген және әр түрлі. Қарақұрттардың педипальпаларындағы ретімен орналасқан түктері механикалық әсерлерді қабылдайды. Ауа тербелістерін сезетін арнайы түтіктер - трибактериялар педипальпаларында, аяқтарында және дененің жоғарғы жағында, ал химиялық өзгерістерді сезетін және иіс сезу қызметін атқаратын лира тәрізді мүшелері кутикулада шағын саңылаулар түрінде орналасқан. Олардың түбіндегі жарғақшалардан нерв тплшықтары торлап жатады.
Көздері қарапайым, баскеуденің дорзальды жағында әдетте 8 көздері 2 доға түрінде орналасқан, алдыңғы доғаның ортаңғы көздері басқаларына қарағанда ірілеу келеді. Өрмекші бір-бірін 20-30 см қашықтықтан көре алады.
Қарақұрттардың улы және усыз бездері гиподерма клеткаларынан пайда болған. Улы бездері хелицералардың түп жағында орналасып, сыртқа хелицера тырнағының ұшында ашылады. Қарақұрттың улы бездері ерекше орын алады. Олардың құрған торына түскен жәндік қанша тулағанымен у бойына дарысымен көп ұзамай сірейіп қалады. Сондықтан улы без табиғаттың бұл өрмекшіге берген сыйы болып табылады. Әйтпесе ірі сона-аралар тордың жіңішке жіптерін оп-оңай үзіп кетер еді... Өрмекшілердің жер бетінде көп таралуының бір себебі осы улы бездерінің әсері болуы ғажап емес. [6]
Қарақұрттың торы - салмақты көтеретін жіп-жіңішке жіптерден және осы жіптердің үстінен жүргізілген спираль тәріздес жабысқақ, ұстап алатын жіпшелерден және тордың жіптерін бір-біріне біріктіретін байланыс жіптерінен құралады. Бір тор құрау үшін, қарақұрттың денесінде тігін фабрикасы сияқты жұмыс атқаратын тарақтардың, химиялық элементтерді өңдейтін лабараторияның және басқа да көптеген өндіруші ағзаның болуы қажетті.Барлық өрмекшінің денесінде, өте күшті қорыту секрециясын өндіретін мүшелер, ең сезімтал тербелістерді сезетін сезім мүшелері, у инъекциясын жасайтын мықты қысқыштар бар. Өрмекшілер, торларындағы тербелістерге қарсы өте сезгіш болып келеді. Қарақұрттың артқы екі аяғының міндеті - өндіріліп шығарылған жіпшелерді өру. Бұл аяқтарында жіпшелерді өруге қажетті ерекше тарақтары болады. Өрілетін жердің үсті жүздеген өру түтіктерімен жабылған. Осы түтіктердің көмегімен қарнындағы жібек бездерінен бөлінген сұйық жібек, дененің сыртына шығарылады да, жіпшелер күйінде өріледі. Қарақұрт торларын ауламақшы болған жәндігінің көлеміне қарай өреді. Өрмекшілер өздері үшін өте қадірлі болған торларын әдетте таса жерлерде құрады. Мұның себебі - жануарлар немесе табиғат құбылысы тарапынан тордың бұзылуының алдын алу Өрмек бездері құрсақтың төменгі жағында орналасып, сыртқа өрмек сүйелдерінің төбесінде ашылады. Өрмек бездерінің пішіні алмұрт тәрізді болады. Олардан бөлінген сұйық зат ауада тез қатады да, өрмек жібіне айналады. Бұларды қарақұрт тор құру, ұстап алған жемтігін сорып тастау, жұмыртқа пілләсін орау үшін қолданады. [8] Өрмек жібі желім тәрізді жабысқақ, созылмалы, жылтырап тұрады. Жабыспайтын құрғақ өрмек жібі де болады. Өрмек жібі жабысатын және жабыспайтын құрғақ жіптер болып бөлінеді. Қарақұрттың құрсақ бөлімінің ұшындағы өрмек сүйеледерінде 3 жұп ұзынша жабысқақ жіп құмыра пішінді 2 жұп өрмек безінен бөлінеді. Безден жіңішке хитинді түтікшемен сыртқа бөлінетін сұйықтықтың құрамында нәруыздар көп болғандықтан ауада тез қатаяды. Өрмек жібі өте мықты, ол тез арада үзілмейді. Бір жұп безден - мықты жуандау жіп, екінші жұптан - жабысқақ жіп, ал үшінші жұп безден нәзік жібекке ұқсас жіп бөлінеді. Қарақұрт өзі тоқыған өрмек торда еркін қозғалады, оның жабысқақ жіпке жабыспай жүруіне аяқтарының ұштарындағы тырнақшалары көмектеседі. Оған қоса қарақұрттың аяқтары да тор жіптерін иіретін өте епті құрал қызметін атқарады. Өрмек жібі қарақұрттың өмірінде негізгі рөл атқарады. Шынында өрмекшіні торсыз көзге елестету мүмкін емес. Оның бар өмірі өрмекпен біте қайнасқан. Өрмек оған үй де, қорегін ұстайтын қақпан да, жауынан қорғанатын құрал да бола алады. Осында тіршілігінің жалғасы - ұрпағын да дүниеге келтіріп, тәрбиелейді. Мысалы, олар осы өрмек талшықтарынан ерекше қуыс қалта тәрізді үйшік немесе піллә тоқиды. Піллә - оның баспанасы бола тұра, сонымен қоса жұмыртқасын кеуіп кетпеуден, түрлі механикалық соққыдан, жауларынан, тіптен ауру тарататын бактерия мен саңырауқұлақтардан сақтап, қорғап тұрады. Ғалымдар өрмек талшықтарының құрамында түрлі ауруларға қарсы антобиотиктер барын анықтаған. Демек, өрмек тор - қарақұртты сыртқы ортамен байланыстыратын бірден-бір тіршілік көзі. [19] Ғалымдардың анықтауы бойынша өрмекшілердің өрмек безінен шығаратын өрмек жіпшелері аз ғана теріс электрлі зарядталған болады. Өрмекшінің өрмегі бүкіл тіршілікке қажет. Табиғатта жас өрмекшілер өрмек жіптерін жоспарлай отырып үлкен ара қашықтықтарды тастай отырып таралады. Ұшып жүрген ауадағы қарақұрттар бір-бірімен ешқашанда соқтығыспайды және олардың жіптері жерге қонған кезде де байланыспайды. Өрмек-ау жіптері бірнеше типте құрылады: радиалдық, каркастық, көмекші спиральды, аулағыш. Өрмек жіптерінің байланыспайтын себебі де осыдан, себебі ол тек тегіс радиал желілер бойымен жүгіріп отырады және ешқашан концентрлі желілер бойымен жүрмейді. Ал каркас жіпшелері спидрон деген ұзын молекула 2 нәруыздан тұрады. Бұл молекула гидрофильді және гидрофобты бөлімшелерден тұрады. Олардың теріс электр заряды - теріс, құрамында басқа амин қышқылдар оң заряд болғанда. Бұл зарядтар арқасында жеке жіпшелердегі суда еритін нәруыздар өрмекшінің ерімейтін тізбектерінде жиналады: теріс зарядтар оң зарядпен айқасады. Ал артық қалған зарядтар өзінің қосындысын табады. Осылай, өрмек ауда кернеу пайда болады.[25] Қарақұрттың аяқтарының соңғы бунағында тарақ тәрізді тырнақтары мен жиегі тіс тәрізді иректелген қылтандары болады. Өрмекші өрмек торын аяғымен тоқиды. Ол алдымен өрмек жіпті айналасын қоршаған заттарға (шөпке, ағаш бұтағына) орап бекітеді, содан соң жабыспайтын жіптерден көпбұрышты қоршау жасайды. Сол қоршаудың ортасын жабыспайтын жіптермен сәуле тәрізді етіп торлайды. Бұдан кейін сәуле тәрізді жіптерді жабысқақ жіптермен дөңгелектеп айналдыра орайды. Торға түскен жәндіктер осы жіптерге жабысып, қанша тыпырласа да құтыла алмайды. Табиғаттың тылсым сырына ерекше көңіл бөліп, оны бақылай жүріп орынды тұжырым жасай білген қазақ халқы өрмекшіге қыл-қуат деп айтқан. Тордың бір шетінен үйшік жасап, жасырынып жатқан қарақұрт тордағы олжаны сезіп, дереу әрекет жасауға кіріседі. Торға түскен жәндікті өрмекші хабаршы жіп арқылы сезеді.[6] Қарақұрттың өрмек ауды жасауы үшін ең бастысы жел болмауы керек. Алдымен артқы жағында орналасқан өрмек талшығын шығаратын станогын іске қосады. Одан кейін аздап өрмек талшығының бірнеше тармақталған ұштары бар торын жібереді. Олар өте жіңішке болғандықтан уф еткен желдің өзіне тербеліп тұрады. Сөйтіп, сәті түссе сол тармақ жіптің біреуінің ұшы екінші өсімдіктің бұтағына ілінеді. Енді тез қимылдамаса әлсіз бекімеген жібін жел үзіп кетуі мүмкін. Сондықтан ол өте шебер қозғалып жіптің екінші ұшына барып жақсылап бекінеді де сол ізімен жүріп жолдың орта шеніне барып тоқтайды. Енді қарақұрт алғашқы ұзын жіпті тісімен тістеп екіге бөліп, екі ұшын екі аяғына іліп алады да оны құрсағындағы жібін онымен жалғап негізгі алғышқы жіпті алады. Одан кейін жіптің ортасына келіп, тағы да жаңа жіп жалғап, оны жерге қарай түсіріп бекітеді. Осы жерден ол оң жаққа екі адым аттайды да, жіпті тартыңқырайды. Негізгі үш ұзын тармақты жіп пен қалған тор көздер осыларға бекітіліп жалғанады. Осы алғашқы жүргізген негізгі жіп-талшықтар өте мықты болып келеді. Одан кейін өрмекші біраз демалып алады да өрмек ауды аяқтауға кіріседі. Негізгі жіптің дәл ортасында барған соң енді оларға көлденең жіптерден радиус жасай отырып, алдымен өзіне күзет орнын жасады. Ендігі негізгі операция - тор жіпшелерді желім сықылды бірақ кеппейтін арнайы затпен майлау басталады. [4] Қарақұрт жіп ортасынан бастап тормен шеңбер жасап шығарады. Осы уақыт ішінде ол қосымша жіптер тартып үлгерді. Бұл жіптерді өзі ары-бері жүріп пайдаланғандықтан желімдемеді де, ал күзет орнына дейін келіп, енді қайтадан шеңбер бойындағы радиуыстарды тегіс желімдеп шықты. Спирль тәрізді қосымша жіптерді желімдеуінің себебі ол жолмен өзі жүретіндіктен жабысып қалмауын ойластырса керек. Қарақұрт одан соң тордың орта тұсында аяғын кәдімгі тазалағандай қимыл жасайды. Ол оның аяғын өзі жаққан желімге жабыспайтын қасиеті бар маймен майлауы. Осылай, өрмекшілер өзі құрған торға өзі түспейді. Жыныс жүйесі - қарақұрт дара жыныстыларға жатады. Жыныс безі құрсағында орналасқан және жұп болады. Көбінесе оң және сол гонадалары қосылған. Өрмекшінің аталық және аналық бездері әдетте жұп болады, кейде аналықтарында ұрық бездері соңғы жағында бүтін гонадаға біріккен. Гоналардан әрқашан жұп жыныс тармақтары шығады да, олар құрсақтың алдыңғы жағында қосылып жыныс тесігі арқылы сыртқа ашылады. Қарақұрттың жыныс тесігі құрсақтың бірінші сегментінде ашылады. Аталықтарында әр түрлі қосымша бездері, аналықтарында ұрық қабылдағышы дамиды. [6] Жаздың ыстық күндерінде ұрғашы қарақұрт жұмыртқа салып, ұрпақ өрбіту қамына кіріседі. Күзге қарай өздерінің ұрпақ қалдыру міндетін орындаған еркек және ұрғашы қарақұрттар өледі, табиғатта олардың домаланған Пілләлары ғана қалады. Піллә күні бұрын топырақ қуыстарына, бұталардың түбіне немесе кішігірім жәндіктердің індеріне орналастырылады. Пілләда 100-ден 700-ге дейін жұмыртқа болады. Ал әрбір ұрғашы қарақұрт өзінің тіршілігі бойынша 1ден 12-дейін Піллә жасап қалдыратын көрінеді. Осы орайда бір ғана ұрғашы өомекші 1000-ға жуық ұқсаған қарақұрт өрбітсе, онда жер бетіне қарақұрт қаптап кетер еді. Бірақ та олардың өсу барысы соғұрлым қиын, әрі қаупті болғандықтан, біразы ғана тірі қалып отырады. Бұл табиғат заңдылығы.[8] Пілләлардан қарақұрт балалары тек келесі көктемде ғана шығады. Пілләны тесіп шыққан балалары алғашында бәрі бір жерде топталып отырады. Сәуір айында топырақ қуыстарында немесе бұта түбінде қарақұрттың осындай балаларының топ-тобын оңай табуға болады. Және оларды жерде домалап жатқан домалақ пілләлар арқылы оңай табуға болады. Олардың әрқайсысы ұзынды-қысқалы тор құрады да, оған түскен насекомдарды жабыла жеп отырады. Осылайша олар бір-бірінен алыстамай тіршілік етіп, ақыры бәрі жан-жаққа тарай бастайды. Қарақұрт балаларының таралуы үшін әрбір кішкене өрмекші сол жердегі биік өсімдікке шығып алады да, өздерінің нәп-нәзік өрмегін пайдалана, биік бұтақтан төмен қарай салбырайды. Осы кезде олардың жеп-жеңіл денелерін лүп еткен желдің өзі көтеріп әкетеді. Осындай әдіспен олар мыңдаған метр жерге дейін жан-жаққа таралып отырады. Мұның олар үшін әрине, пайдалы да, пайдасыз да жағы бар. Біразы қолайсыз ортаға түсіп тіршілігін жойып жатса, енді біразы суға түсіпп немесе насекомдарға жем болып қалады. Қалғандары тор құруға бірден кіріседі. Және торларын топырақ қуыстарына немесе шөп түбіне орналастырып, бетін әр түрлі заттармен бүркемелеп қояды. Бұл торлар олардың әрі үйшігі, әрі жемтігін ұстайтын құралы ретінде пайдаланылады. Қарақұрт баласының торына көбінесе құмырсқа түседі. Кездейсоқ түскен құмырсқаны ол дереу өрмек талшықтарымен орай бастайды. Әбден орап болған соң оны аяғынан өте шеберлікпен шағып алып, бірден өлтіреді де, бас, кеуде және құрсақ бөлімдерін жеке-жеке жеп тастай береді. Осылайша күннен күнге есейе түскен қарақұрт 4 рет түлеп үлгереді. Әр түлеген сайын оның торының құрылысы ұлғая түсіп, түсі де өзгеріп отырады. Бұдан соң 5-6 күн өткен соң 5-ші рет түлеген өрмекшілердің буыны бекіп, толық жетіледі. Осы кезде олардың жыныстық айырмашылықтарын да айыруға болады. Сол сияқты мінез-құлығындағы өзгешеліктер біліне бастайды. Олар енді бұрынғыдан гөрі агрессивті бола түсіп, торға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.