Шырша ормандарының көрінісі

Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Талғар филиа-лының орналасқан жері және құрылымы

Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы бойынша 1996 жылы 22 ақпанда құрылды. Ұлттық парк Іле Алатауының солтүстік беткейіне орналасқан. Батысында Шамалған өзені мен шығысында Түрген өзендерінің аралығындағы 120 шақырым аумақты қам-тиды, ал ені 30 шақырымдай. Оңтүстігінде Қырғыз мемлекетінің шекарасымен, солтүстігінде Іле Алатауының етегі мен шектеледі. Парктің жалпы жер көлемі 202292 га [1] .

Талғар филиалы ұлттық парктің шығыс бөлігін алып жатыр. Орналасқан жері Алматы облысының Талғар ауданы аумағында.

Орман орналастыру жұмыстарының негізінде 1994-жылдан бастап Талғар орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінің ауданы белгіленіп, ол 17326 гектарды құрады.

Кесте 1.

Талғар орман шаруашылық мемлекеттік мекемесінің 1994ж. орман орналастыру бойынша аумақтары

Алматы облысы әкімінің 24. 06. 1998ж. №6-207 бұйрығының шешімімен Қаскелең, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарының жер учаскелері белгіленді. Талғар филиалының құрамына ұлттық табиғи парктің және мемлекеттік жер қорының 10612 га шамасындағы солтүстік шекарасы қайта енді. Сөйтіп Іле Алатау ұлттық табиғи паркі Талғар филиалының аумағы 27938 гектар болды.

Кесте 2.

Талғар филиалы аумағының жерлерді қайта есептегеннен кейінгі аумағының өзгеруі

Кесте 3.

Орман қоры аумағындағы айналым сандары мен олардың орташа ауданы

Талғар филиалының басты мақсаттары мен міндеттеріне-бірегей табиғи кешендерді қорғау және қалпына келтіру, сонымен қатар адамдарға табиғатта демалудың, экологиялық туризмнің әр түрлі мүмкіндіктерін ұсыну, оны ғылыми тұрғыдан негіздеу жатады.

Сурет 1. Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің

Талғар филиалының орналасқан жері

Ұлттық парк өзінің табиғи ерекшеліктерімен және әсемдігімен көзге түседі. Атап айтсақ өсімдік әлемі 1200-ден, жануарлар әлемі 1500-ден астам түрлерден тұрады. Олардың сирек кездесетін және жайылу қаупіндегі бірнеше түрлері Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген. Бізге келген туристер тау етегіндегі шөлейт даладан бастап, шыршалы ормандарды, альпі шабындықтарын мәңгі қар мен мұз басқан шыңдарды көре алады.

Сонымен қатар бақ аумағында қазақ халқының ертедегі тарихи және мәдени археологиялық ескерткіштері орналасқан. Іле Алатауы етегімен ерте замандағы тайпалар Азиядан Европаға байланыс жолын жасаған. Кейін ол Ұлы Жібек жолы болып атанды.

Бір-бірінен оқшау жатқан екі участоктан тұрады. Оның бірі - Іле Алатауының орталық бөлігінде орналасқан таулы аймақ. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан, сұлу шыршалы ормандарына қарасаң көз тоймайтын әсем тау кімді болса да қызықтырмай қоймайды.

Таудан төмен түскен сайын жылына жауатын жауын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен, теңіз деңгейіне 1000 метр биіктікте 500милиметр, ал 2400-3000 метр биіктікте 780-870 милиметр жауын-шашын болады. Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау болуы да жайқалып жасыл шабындықтың өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды. Бұл ұлттық табиғи бақта паналайтын хайуанаттардың қыстан күйлі шығуына көмектеседі. Қорық териториясы кішігірім өзекшелер арқылы бөлінетін бірнеше тау қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол саналатын негізгі өзендер - Талғар мен Есік, ал кішілері Қаскелең, Алматинка. Басын мәңгі мұздардан алатын бұл өзендердің ені 3-4 метр, су тереңдігі 0, 3-1, 0 метрдей болып, ағысы қатты келеді. Кейде тауда нөсермен жауған жаңбырдың арты селге айналатын ауыр жағдайларыда кездеседі.

Сурет 2. Іле Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің

Талғар филиалы тұқым бағы

Ұлттық табиғи бағының бір артықшылығы, мұнда мол орманды-дала, субальпі және альпі өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы Орманды дала белдеуі табиғи бағының жерінде 1300-2600 метр биіктік аралығында өтеді. Оның төменгі етегінде жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың көпшілігі жабайы өсетін жеміс ағаштар. Бұл белдеулерде орман құрайтын негізгі ағаш түрлері-алша ағашы, долана, өрік, көктерек, сирегірек тал.

Бұталардан шөп аса қарақат, итмұрын және ұшқат өседі. Алма бағы 1700 метр биіктікке дейінгі тау жоталарының етегіндегі жазық ойпаттарда көбірек кездеседі, өрік таудың күнгей беткейін ала орналасқан. Көктерек жоталардың солтүстік және шығыс беткейлерінде көбірек кездеседі. Жабайы жеміс ағаштарының жер көлемі 157 гектардай. Жеміс бақтары негізінен, оң және сол Талғар өзендерінің бойын алып жатыр.

Алатауға сән беріп тұратын қылқан жапырақты ормандар 1400-2800 метр биіктікте кездеседі. Ормандардағы негізгі ағаш түрі Тянь-Шань немесе шренк шыршасы. Бұл өте баяу өсетін, қалыптасуы үшін көп жылдарды керек ететін ағаш. Сондықтан да табиғи бақ териториясында шыршаны көбірек өсіріп, оның өсу, қалыптасу процестерін зерттеу, оны басқа тау аймақтарына жерсіндіруге жол ашады. Табиғи бақты шыршалы орманның көлемі 5, 3 мың гектардай. Тянь-Шань шыршасының тау топырығы бекіту оны эрозиядан қорғаумен бірге эстетикалық мәні зор.

Тау беткейлерінде өскен шыршалы тоғай парк типтес келеді де, олардың арасында шетен, ұшқан және қара ырғай, бұлдірген кездесіп қалады. Осы ағаштардың кепкен жемістері қыс айларында осында қыстап қалатын құстар және аңдар үшін жақсы азық болып табылады.

Шыршалы орманның жоғарғы жағын суб-альпі белдеуі алып жатыр. Бұл белдеуге тән өсімдік-биіктігі 0, 5-1, 0 метр болып өсетін арша. Тау беткейлерінде алыстан қарайып, көрініп жататын бұталы ағаш осы. Бұл маңда аздап шырша, ұшқат, қанды ағаш ұшырасады. Шөптесін өсімдіктерден қазтамақ тау қарамағы, шерменді гүлділер басым, одан әрі 3000 метр биіктіктен жоғары альпі белдеуі басталады. Оны бір сөзбен, дәу-дәу тастар мен құздардың белдеуі деп сипаттауға болады. Онда көбінесе доңыз сырт шөптері өседі.

Бұдан табиғи бағының әр белдеуінде бір-біріне ұқсайтын әр алуан өсімдіктер өсетіндігін көреміз. Алатауда дәрі-дәрмек алынатын өсімдіктердің оннан астам түрлері кездеседі. Олардың бастылары-долана, итмұрын жемістері және кәдімгі киік аты, тас шөптер.

Табиғи бағында елік, тау ешкі, арқар, марал, қоңыр аю, барыс, сусар, ақ тиін сияқты аңдардың 40 астам түрі тіршілік етеді. Осы табиғи бақ орналасқан жерде кездесетін тұяқты аңдардың бірі елік. Мұнда елік мекендеуге қолайлы ондаған мың гектарға жуық орман алқабы бар. Кейбір жылдары бір мың гектар жерде елуге дейін елік кездеседі. Елік жүзге жуық өсімдік түрімен қоректенеді. Қыс кезінде бұлар шөпті қар астынан тебіндеп жайылады. Сонымен қатар жыл мезгілдеріне байланысты таудың әр түрлі биіктігіне ауысып отырады. Сол сияқты бұл өңірде тау теке де мекендейді. Мәселен, табиғи бақ қызметкерлерінің соңғы есебі бойынша тау текенің қоры 500-дей екендігі анықталды. Тау теке мәңгі жатқан мұзға дейін көтеріліп, жартастар мен құздардың арасында тіршілік етеді. Тек қыста ғана тау етегінде болады

Ауа-райы мен климат жағдайлары . Метеостанцияның климаттық көрсеткіштері 1-кестеде келтіріледі. Олар қала сыртында теңіз деңгейінен: Медеу -1529 м, Усть-Горельник - 1926 м және жоғарғы Горельник - 2254 м орналасқан [2] .

Мекеменің аумағы күрделі биік таулы жер бедеріне орналасқан. Жалпы солтүстік еңістігі негізгі қыраттары бірнеше тау сілемдерімен ұласқан. Бұл тау сілемдері солтүстіктен төмен қарай күшті ауыспалы таулы жер бедерін құрайды.

Кесте 4.

Климаттық көрсеткіштер

Таудан төмен түскен сайын жылына жауатын жауын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен, теңіз деңгейіне 1000 метр биіктікте 500 миллиметр, ал 2400-3000 метр биіктікте 780-870 миллиметр жауын-шашын болады.

Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау болуы да шабындықтың өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды.

Тау сілемдердің еңістіктері және қыраттың басқаларында әртүрлі экспозиция мен еңістіктері бар.

Мекеме аумағының ең жоғарғы биіктігі теңіз деңгейінен 1025 м -ден 3532 м-ге дейін орналасқан.

Мекеменің аумағындағы климаттық жағдайлар бірдей емес. Жауын-шашынның мөлшері, температурасы мен ауаның ылғалдылығы, желдің бағыты мен жылдамдығы көп жағдайда жердің биіктігімен және жер бедерінің пішініне байланысты болады [2] .

Өсімдіктері мен орман қорының сипаттамасы. Орталық және шығыс Тянь-Шанның флорасы мен өсімдіктерін зерттеу тарихы өте ертеден басталған.

Орталық Тянь-Шан: Іле-Алатауы мен Хан тәңірі массивін 1856-57жылдары П. П. Семенов зерттеген. Ол өз еңбегінде Тянь-Шанның өсімдіктеріне қысқаша жазба келтірген.

А. Шренк 1840-жылы Жоңғар Алатауында Фишер мен Мейер атап кеткен. Тянь-Шань шыршасын тапты. 1864-жылы және 1867-жылы зоолог Н. А. Северцов Орталық Тянь-Шанда болып кеткен. Кейінірек Іле-Алатауында орыс ботаниктері: В. В. Самонников, Р. Ю. Роневиц, А. И. Михелсон, Р. И. Аболин, Н. В. Павлов, Б. А. Быков жұмыс істеді.

Н. А. Гвоздецкий мен В. А. Николаев өзінің «Қазақстан» (1971ж) деген кітабында, солтүстік Тянь-Шанның шығыс бөлігін алып жатқан Іле провин-циясына жатқызады [3] .

Далалы аймақ әр түрлі шөптесін өсімдіктерден құралған төменгі белдеу (900-1500м) мен бұталар және биік өсетін шөптесін шалғынды жоғарғы белдеуден (1250м-ге дейін) құралған. 1500-1700м биіктікте орманды дала аймағы орналасқан.

1700-ден 2700м-ге дейін орталық орман шалғынды-дала аймағы алып жатыр. Ол көктерек, шырша орманы өсетін төменгі белдеуден, таза шырша орманы өскен (2000-2300м) орталық белдеу мен субальпілік шалғын орналасқан жоғарғы белдеуден құралған. Таудың жоғарғы бөлігінде (2600-2800м) биік тау шалғын аймағы орналасқан.

Альпі шалғыны белдеуінен (3000-3400м) жоғары мұздықтар мен мәңгі қар алып жатыр.

Өсімдіктердің тарауы вертикалды аймақтардың орналасқанына тәуелді. Климаттың өзгеруі топырақ төсеніші мен топыраққа, ағаштардың өзгеруіне себеп болады.

Сурет 3. Шырша ормандарының көрінісі

Орман шаруашылығының барлық территориясын 3 вертикалды аймаққа бөлуге болады. Теңіз деңгейінен 1700 метрге дейінгі биіктікте I аймақ орналасқан. Негізгі жемісті ағаштардан құралған көктерек орманы алып жатыр. Ағаш түрлері: абрикос-(Armeniaca vulgaris), Сиверс жабайы алма ағашы-(MALUS Sieversu) Семенов үйенкісі-(Acer Semenovu) спирея немесе тобылғы-(Spirea hypericifolia) -спирея зверобослистная, қоңыр итмұрын-(Rosa cinna-momeal) қара жемісті ырғай-(Cotoneaster melanocarpal) -кизияьник черно-плодный, Альтман ұшқаты (Lonicera Altmanni) жимолость Альтмана қарақат-(Ribes Meyeri) -смородина Мейера, долана-боярышник кроваво-красный- (Crataegus sanguinea) .

Шөптесін өсімдіктер: қожақат-ежевика, жима тарғақ-ежа сберная, қазтамақ-герань, жалбыз-мята.

Екінші және үшінші аймақта Тянь-Шань шыршасынан құралған шырша орманы орналасқан [4] .

Медеу филиалының ормандары негізінен су қорғау және реттеу, топырақ қорғау, санитарлық-гигиеналық қызметпен тағы басқалары атқарады.

Сонымен қатар, солтүстік беткейдегі жеміс ағаштар орманының құнды жеміс шикізатын беретін екінші дәрежелері, әрі маңызды орны бар.

Мұнда сақтауға тиіс орман категорияларында:

1) табиғи ескерткіштер ;

2) жеміс ағаш орманы ;

3) орман -бақ бөлігі ретінде жасыл аймақтар ;

4) орманы аз таулы өңірдегі ормандар бар.

Ормандардың қорғаныш категорияларына байланысты бөлінуі бойынша -І топқа жатқызылады, яғни оның орманның маңызы мен табиғи-экономикалық жағдайына сәйкес болып тұр.

Жасыл аймақтар, бақ территориясындағы орман-бақ бөлігі 236 га жерді алып жатыр және туризмді ұйымдастыруда пайдаланады.

Осы қорғаныш категориясындағы орман шаруашылығын жүргізу арқылы ұзақ уақыт өсетін әсем орманның түзілуіне мүмкіндік туғызады.

Басты ағаш түрлері бойынша орманды жерлердің бөлінуі 2-кестеде көрсетілген.

Орман қорында негізгі орман түзуші ағаш түрі Шренк шыршасы (30%) мен қарағай (6%) қылқан жапырақтылардан, ал жалпақ жапырақтылардан алма аға-шы (5%) және басқа ағаш түрлері жатады.

Орманмен қамтылған жерлер 759 га-да құрайды, былайша айтқанда орман-ды қалпына келтіру шаралары арқылы 253 га, ормансыз жерлерде табиғи ор-манның табиғи өсуі 358 га және екпе ормандарды орманмен қамтылған аумаққа ауыстыру нәтижесінде көбейіп отыр.

Орман мен қамтылған жерлерде сирек орманның табиғи қалпына келуі әсерінен 177 га аумақ орман қорын көбейтті.

Орманның өсуіне жарамды ашық жерлер арқылы шабындықтардың аумағы 79 га-ға өсті, ал жайылымдар, жолдар таксация кезінде жер категория-ларын нақтылау нәтижесінде өзгереді.

Негізгі орман түзуші ағаштардың орманы жоғары бонитеттілігімен ерекшеленбейді.

Ылғалы мол жерлерде өскен кейбір жалпақ жапырақты ағаштардың өнімділігі біршама жоғары.

Басты ағаш түрлері бойынша орманды жерлердің бөлінуі 3-кестеде көрсетілген.

Орман қорында негізгі орман түзуші ағаш түрі Шренк шыршасы (30%) мен қарағай (6%) қылқан жапырақтылардан, ал жалпақ жапырақтылардан алма ағашты (5%) және басқа ағаш түрлері жатады.

Орманмен қамтылған жерлер 759 га-да құрайды, былайша айтқанда орманды қалпына келтіру шаралары арқылы 253 га, ормансыз жерлерде табиғи орманның табиғи өсуі 358 га және екпе ормандарды орманмен қамтылған аумаққа ауыстыру нәтижесінде көбейіп отыр.

Орман мен қамтылған жерлерде сирек орманның табиғи қалпына келуі әсерінен 177 га аумақ орман қорын көбейтті.

Орманның өсуіне жарамды ашық жерлер арқылы шабындықтардың ау-мағы 79 га-ға өсті, ал жайылымдар, жылдар таксация кезінде жер категория-ларын нақтылау нәтижесінде өзгерді.

Негізгі орман түзуші ағаштардың орманы жоғары бонитетілігімен ерекшеленбейді.

Ылғалы мол жерлерде өскен кейбір жалпақ жапырақты ағаштардың өнімділігі біршама жоғары.

Филиал ормандарында ІІІ және ІІ бонитет кластарына жататын алқа ағаштар басым (76%) Өнімділігі жоғары І және ІІ бонитет кластарына жататын алқа ағаштар 12, 8%құрайды, төмен бонитетті ормандар 11, 2% ден кем. Алқа ағаштардың орташа кластары осы орман өсімдік жағдайына сәйкес деп есептеуге болады.

Барлық мәліметтер жерлер негізінен толымдылығы төмен, яғни толым-дылығы 0, 3: 0, 4 алқа ағаштар 50, 8%-ды құрайды. Ал толымдылығы жоғары (0, 8-0, 0) алқа ағаштар тек қана 1, 7 %- ді ал орташа толымдылықты жалпақ жапырақты орман үшін 0, 48 ал қылқан жапырақты орман үшін 0, 46.

Ол жағдай былай түсіндіріледі негізгі орман түзуші ағаш-Тянь-Шань шыршасы нашар дамыған топырақта, қалыңдығы аз тік беткейлерде өседі. Төмен толымдылықты орманның болуына адамның әсері де зор, шөп шабу, мол жию, ағаш кесу біршама әсерін тигізеді [5] .

Сурет 4. Талғар филиалы Орта қырғауылды сайындағы шырша орманы

Сурет 5. Талғар филиалы Ойжайлау сайындағы шырша орманы

Барлық ағаш түрлері бойынша орташа таксациялық өзгерістерді талдай отырып, ерекшелік байқалады, ол орташа жастың ұлғаюы, яғни табиғи алқа ағаштардың кластан класқа өтуін байқатады.

Еккен орман жұмыстарын орманмен қамтылған жерлерге ауыстыруына байланысты, әрі таксация кезінде нақтылау барысында жалпы орманмен қамтылған жердің көбеюін көрсетеді.

Шырша мен жалпақты ағаштар, бұталар, әртүрлі шөптер өскен. Таулы - орманды - шалғынды - далалы аймақта қара шіріндіге шөл тасты топырақтар тараған. Механикалық құрамы бойынша ауыр және орташа саздауытты. Мұнда І, ІІ, III бонитетті орман өседі. Төменгі жағында жеміс - жидекті ағаштар өседі.

Теңіз деңгейінен 800 - 1200 метр абсолюттік биіктіктегі таулы және тау етегіндегі жазық аймақта кәдімгі және оңтүстік қара топырақтар тараған. Топырақ түзуші тау жыныстарына лесс пен лесс тәрізді саздауыттар жатады.

Орташа таулы жер бедері 1700 метрден 3000 метр аралығында орналасқан, мұнда 35 - 40 беткейлер мен сайлар кең тараған.

Тастардың опырылуы, қиыршық тастардың жылжуы көп кездеседі.

Аласа таулы сатылы жер бедері 1100 - 1700 метр аралығында орналасқан. Мұнда борпылдақ саздауыт топырақтар мен тастар тараған.

Тау етегіндегі жазық 1100 метрден төмен орналасқан. Күнгей Алатауда 55 - 60 - ты беткейлер көп кездеседі [6] .

Жер бедері және топырағы. Мемлекеттік ұлттық бақ териториясының жер бедері күрделі, әрі әрқилы. Солтүстікте Ақсай, Қаскелең, Қырғауылды, Қарғалы сияқты тау өзендерінен құралған су жүйесі бар. Бұлар климаттық факторларға ғана емес, өсімдіктер мен топырыққа әсерін тигізеді.

Алматы облысының, яғни жалпы Қазақстан топырақ жамылғысын 1907 жылы С. С. Нестуев пен А. И. Безсонов 1908 жылы зертттеген, 1938-43 жылдары Іле Алатауының топырағын М. А. Глазовская зерттеген, осы арқылы жалпы таудың топырақ картасын жасаған [4] .

Топырақтың әр түрлілігі бір жағынан вертикалды зоналар бойынша даму заңдылығына бағынса, екіншіден-беткейлердің экспозициясына тәуелді болады.

Жоғарғы орман-өсімдік аймағының топырағы субальпілік және альпілік таулы-шалғынды топырақ болып табылады. Бұл аймақтың жоғарғы басынан теңіз деңгейінен 3600 м биіктікте, кейде 3500 метрден бастап жартастар, тасты аймақ басталады. Қалық өскен өсімдік жамылғысы жою, кейде оңтүстік беткейде жартастар арасында топтасып немесе жеке өскен өсімдіктер кездеседі. Осылай өскен альпі өсімдіктер шіріндісінен және тас сынығынан құралған жұқа қабатты альпі топырағы пайда болған. Бұл топырақтың қалыңдыңы 10-15см ден аспайды, бірақ қарашіріндіге бай (20%) Қара түсті таулы-орманды топырықтың морфологиялық жазбасы мынаны көрсетеді: Шырша орманның типіне байланысты торфтану әр түрлі, шөп нашар өсетін орманда торфтанған қабат қалың, әрі айқын көрінеді. Гумус қабатының қалыңдығы 38 см-ден 66 см-ге дейін, 50-80 см-ден 100-110см-ге дейінгі тереңдікте қоңыр түсті темір дақтары бар қабатты әлі көруге болады.

Құрамында органикалық заттардың көп болуы, гумус қабатының қалың болуы, оның айқын байқалуына байланысты шырша орманының топырығын жеке түрге бөліп, таулы-орманды қара түсті топырақ деп атауға болады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс