Тұқымдық балықтарды дайындау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Алимбетова Айдана Сансызбековна
Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Алимбетова Айдана Сансызбековна
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi: __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Альпейсов Ш.А.
Сарапшы: __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Алимбетова Айдана Сансызбековна
Жұмыс тақырыбы: Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ №_____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
2. Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
3. Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
4. Ақ амур балығына биологиялық - морфологиялық талдау нәтижелері
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Александров С.Н. Прудовое рыбоводство. Изд-во АСТ. - М., 2005. 235-237 с.
2. Концепция развития рыбного хозяйства Российской Федерации на период до 2020 года 2 сентября 2003 года N 1265-р
Привезенцев Ю.А., Власов В.А. Рыбоводство. Изд-во мир. - М., 2004. 453-455 с.
3. Сабодаш В.М. Разведение рыбы. Изд-во АСТ. - М., 2004. 140 - 142 с.
4. Козлов В.И., Абрамович Л.С. Справочник рыбовода. Изд-во: Росагро-промиздат, 1991. 10 -11c.
5. Мартышев Ф.Г. Прудовое рыбоводство. Изд-во Высшая школа. - М., 1973. 14-16 с.
6. Альпейсов Ш.А., Федоров Е.В., Койшыбаева С.К., Бадрызлова Н.С. Перспективы развития прудового рыбоводства в Казахстане. КазНАУ Исследования и результаты. - А., 2015. 63-65 с.
7. Концепция развития рыбного хозяйства Республики Казахстан на 2007-2015 годы.Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 октября 2006 года N 963
8. О. М. Кан, Г. Б. Кегенова, H. C. Сапаргалиева. Озерно-товарное рыбоводство в Казахстане. Вестник КазНУ, серия экологическая, Т.33, № 1(2012). 45-47 с.
9. И.М. Сматов. Особенности правового положения рыболовства. Вестник КазНУ, серия юридическая, № 1, 2010. 113-114 с.
10. Мастер-план развития товарного рыбоводства в Республике Казахстан в 2011 - 2025 гг. - Астана, 2011. 191 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Альпейсов Ш.А.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Альпейсов Ш.А.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Альпейсов Ш.А.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Альпейсов Ш.А.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Алимбетова А.С.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Ақ амур балығына биологиялық - морфологиялық талдау нәтижелері
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Альпейсов Ш.А.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Алимбетова А.С.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
7
анықтамаЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1
Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы ... ... ... ... ... ... ..
12
1.2
Арал теңізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.3
Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
22
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
2.1
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері мен әдістемелігі.
34
3
Өзіндіқ зерттеулер нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
3.1
Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
37
3.2
Ақ амур балығына биологиялық-морфологиялық талдау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.3
Арал теңізіне шабақтарды жіберу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік құжаттарға сілтемелер берілген.
Гост 7.54 - 88 - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми - техникалық құжаттардағы мәліметтердің сипаты жөніндегі сандық мәндерінің көрсеткіші. Жалпы талаптар;
Гост 7.9 - 95 (ИСО 214 - 76) - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Реферат және аннотация. Жалпы талаптар;
СТ РК ИСО 9001-2009 - Системы менеджмента качества требования;
СТ РК ИСО 14001-2006 - Системы экологического менеджмента;
СТ РК OHSAS 18001-2008 - Системы менеджмента профессиональной безопасности и здоровья;
ГОСТ 7.32 - 2001 Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления;
Гост 8.417 - 2002 - өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Өлшемінің шамасы;
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса;
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар;
ГОСТ 17.1.1.01.-77 - Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері;
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері;
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері;
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1368-55 - Лабораторные исследования;
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 24896-81 - Рыба живая. Технические условия.
анықтамаЛАР
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Балықтың жасы - араб санымен берілетін балық өмірінің толық жасы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Табиғи өндіріп-өсіру - су биоқорының санын дәстүрлі жолмен көбейтуді қалыптастыру процессі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Интродукция - жергілікті табиғи кешенге қандай да бір түрді болмасын адамның көмегімен сәтті жерсіндіру;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Ғылыми-зерттеу үшін аулау - жануарлар әлемінің жағдайын бағалау үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында балық қорын және су жануарларын аулау;
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Уылдырық шашушы орын - жыныс өнімдерін шашатын нақты орын (уылдырық шашуға);
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) бір бөлігі;
Балық үйірі - белгілі бір балықшаруашылықтық суқоймада немесе сол аймақта балықтың бір түрінің жиынтығы;
Толысу - балықтар популяциясының, яғни кіші жастағы топтардың өсуі нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - ауланымда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - ауланымда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофилдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
қысқартулармен белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
СЭС - су электр станциясы
Уылд. - уылдырық
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
БШК - Балық Шаруашылығы Комитеті
ҚӨЖС - Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
Мин - минимальді
Макс - максимальді
АШМ - Ауыл шаруашылық министрлігі
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жыл (биыл)
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судағы сутек иондарының көрсеткіші
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
Кіріспе
Арал-Сырдария су алабының соңғы жарты ғасырда зор экологиялық апатқа ұшырағаны белгілі. Үлкен Арал теңізінің қайырылмас құрдымға кеткені халқымыз үшін орны толмас өкініш. 1992 ж. Үлкен теңізде ең соңғы экологиялық зерттеу Ресей ғалымдарының қатысуымен жүргізілді. Сол жылы теңіз суының тұздылығы орта есеппен 33,8 %(%-промиля, немесе гдм3) болған. Демек 1950- 1960 ж. мөлшерінен (10,08 %) үш еседен артық жоғарылаған болатын. 1996 ж. зерттеулеріміз бойынша теңіз суының тұздылығы 42,1-84,3 % шамасында кей жерлерде 85,8% жетті. Кейінгі жылдардағы деректер бойынша су тұздылығы 100% дейін көтерілген. Демек Үлкен Арал айтарлықтай тіршілік қалмаған өлі теңізге айналды.
Кіші Арал теңізінің қалпына келтіру шаралары 1992- жылдан басталды. Жергілікті ұйымдардың күшімен екі дүркін екі теңіз аралығына уақытша бөгет салынды. Бірақ олар су деңгейі көтерілген мезгілде жарылып, жиналған су Үлкен теңізге ағып кетіп жатты.
Соңғы жылдары Кіші теңіз және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасы іске асырылуда. Көкарал бөгеті салынып теңіз суы 42 метрлік деңгейге көтерілді. Бұл деңгейде теңіздің жалпы аумағы 330 мың гектарды құрайды. Келешекте Кіші Арал теңізін қалпына келтіру жобасының екінші сатысында су деңгейі бұданда жоғары көтеріліп теңіз суын Арал қаласы маңына жеткізу шаралары көзделіп отыр. Сырдария өзені атырауында орналасқан үлкен көл жүйелері соңғы жылдары мөлшерлі деңгейіне дейін суға толтырылып, өздерінің табиғи аумағына келтірілді. Бұл маңдағы бес көлдер жүйесінің жалпы аумағы 85,8 мың гектар, оның ішіндегі ең ірілері Қамыстыбас көлдері 51,4 мың гектар, Ақсай-Қуаңдария көлдері 25,0 мың гектар, Ақшатау көлдер жүйесі- 20,5 мың гектар.
Әрине бұның барлығы қуанарлық іс, өйткені бұл айдындардың қалпына келтірілуі балық шаруашылығын және экономиканың басқа да салаларын өркендетуге үлкен ықпал жасамақ. Халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге және осы маңайдың экологиялық жағдайын жақсартуға бұл шаралардың мәнісі үлкен.
Іске асырылып жатқан Кіші Аралды және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасына енгізілген біздің мекеме мамандарының болжамы бойынша келешекте жылына Кіші Арал теңізінің 3,0 мың тонна, көлдер жүйесінен 4,2 мың тонна балық аулауға мүмкіндік туады.
Қазіргі кезде Кіші Арал суының біртіңдеп тұщуына байланысты өзенде мекендейтін балықтар- сазан, табан, көксерке, жайын т.б. теңізге кең тарала бастады. Оларға қоректік теңіз организмдері де көбейіп келеді. Көлдер жүйесінде де су едәуір тұшып балықтың өсуіне, көбейуіне жағымды гидрохимиялық жағдайлар бар. Бұл қолайлы өзгерістер теңізде және көлдерде балық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамытуға жол ашады.
Сырдария өзені Қазақстан территориясында да едәуір ластанады. Табиғат қорғау мекемелерінің ресми деректері бойынша, Сырдарияның салалары Келес, Арыс және Бадамның суының ластану индексі 3,2-4,3, яғни 4-5 ластанған және лас кластарына жатады.
Өзен суының осындай жоғарғы деңгейде ластануы оны қабылдайтын Шардара бөгені, Арал теңізі және көптеген көлдер жүйесінің су сапасын өте төмендетіп отыр. Пестицидтер, ауыр металдар және басқа да улы заттар аталған су айдындарының экологиялық жүйесінде кең тарап, жинақталуда. Оларда мекендейтін балықтар және өсімдіктер денесінде пестицидтер мен металдардың тұну мөлшері жоғарғы көрсеткіштерге жетуде. Айдындар экожүйесінде соңғы жылдары ДДТ метаболидтері мен мырыш хром элементтерінің жоғарғы мөлшерде жинақталуы байқалды.
Айта кететін бір жайт, салынған Көкарал бөгеті Кіші Арал теңізі балық қорына тигізіп отырған кейбір жағымсыз әсерлері де бар. Бұл бөгет 2005 жылы іске қосылып Кіші теңізге Сырдария суы қарқынды жинала бастады. 2006 жылдың көктемінде теңіз суы 42 м деңгейге көтерілді. Жобаға сәйкес одан артық су бөгеттің су ағытатын қондырғылары арқылы Үлкен Арал теңізіне қарай ағызылды. Өкінішке орай сол сумен Кіші Аралдан өте көп балық және оның шабақтары кетіп екі теңіз арасында жаппай қырылды.
Бұның себебі бөгеттің жобада көзделген балық қорғау қондырғысымен жабдықталмағындығы. Демек бұл бөгет құрылысы кезінде жобадан аутқудың нәтижесі. Жасалған жобада Көкарал бөгетінде бұл қондырғының керектігі дәлелденіп, құрылыс құрамындағы объектілер қатарына енгізілген. Аталған жобада балық шаруашылығын қалпына келтіру және өркендету мәселесі үлкен маңызды орын алған. Үйткені жобада көрсетілгендей, бұл гидротехникалық құрылыстың экономикалық және шаруашылық тиімділігі балық шаруашылығын дамытумен тікелей байланысты. Айтылған және де басқа жағдайларды еске ала отырып, балық шаруашылығы ғылыми өндірістік орталығы мамандары мынадай шараларды жүзеге асыруды ұсынады.
Кіші Арал теңізін және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасының екінші сатысын жүзеге асыру;
Кіші Арал деңгейінен артық Көкарал бөгеті арқылы босататын суды Үлкен теңіздің Тұщыбас шығанағы жіберіп, оны тұщытып, балық өсіруге пайдалану;
Көкарал бөгеті арқылы ағытқан сумен кететін балықтар мөлшерін тежеу үшін ол суды күз немесе қыс мезгілінде ағыту қажет;
Көкарал бөгетін балық қорғау қондырғысымен жабдықтау құрылысын тездетіп жүзеге асыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты тұқы тұқымдасының бір өкілі ақ амур балығының тоған шаруашылығы жағдайында өсіп-дамуын, биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін зеріттеу. Айтылған мақсаттарға сай орындалатын міндеттер төмендегі жұмыстардан тұрады:
- Ақ амур балығының тоған жағдайында өсіп-өнуін бақылау;
- Ақ амур балығына биологиялық талдау жүргізу;
- Ақ амур балығына морфологиялық талдау жүргізу
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
Ақ амур - жылдам өсетін балық, салмағы 40-50кг, ұзындығы 1м жетеді. Жұмыр денелі, қабыршағы ірі. Басқа тұқы тәрізділер сияқты жақтарында тістері болмайды, ол қорегін астыңғы жақ сүйегінде орналасқан күшті ара тәрізді тістерімен үгітеді.
Өсімдіктекті қорекке тіршілігінің бірінші жылында, 3см кезінде көшеді. Ұзындығы 7-12см шабақтар егер рационында 30% жануар текті қоректер: коловраткалар, шаянтәрізділер, және хирономидтер кездессе жақсы өседі. Одан әрі қоректік рационының негізін жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері және су басқан жердегі және сумен шайылып келген құрлық өсімдіктері құрайды. Су өсімдіктерінен ақ амур: рдест, элодия, ряска, роголистник, урутты қалайды. Балықтар жас майда өсімдіктерді мол пайдаланады, ол болмаған кезде ірілері әсіресе оңтүстік аудандарда қорек ретінде қатты өсімдіктерді де, тростник және рогоз сияқтылардыпайдаланады. Құрлық өсімдіктерінен ақ амур клевер, жоңышқа (люцерна), астық тұқымдастарды ұнатады[1,2].
Ақ амурдың тәуліктік рационы мен өсу жылдамдығы, жыныстық пісіп жетілуі жылдамдығы судың температурасына біршама байланысты. 25-300С температурада тәуліктік рационы балықтың салмағынан артық болуы мүмкін. Температураның 25-300С көтерілуі активті коректенуге бөгет жасамайды. Оптимальды температура төмендегенде қоректенуі қарқындылығы азаяды, ал температура 100С төмен болса ақ амур қоректенуін тоқтатады. Оңтүстік аудандарда судың жоғарғы температурасында амур жыл бойы қоректеніп өсе алады. Тек өсімдікпен қоректенетін балықтарда қоректік коэффициент оның түрлік құрамына байланысты. Ақ амур су өсімдіктерімен көп қоректенетіндіктен, оларды балық шаруашылықтық және техникалық суларда, каналдарда биологиялық мелиоратор есебінде падалануға болады[3].
Ақ амурдың потенциялдық өсуі мүмкіншілігі өте зор. Оптимальды температурамен қолайлы оттегілік режимде, қоректің мол уақытында ақ амурдың 1,5 жасында салмағының 10-12кг жеткені белгілі. Ақ амурдың тіршілік ареалының солтүстік аймағындағы жасының шектелуі 20 жыл, оңтүстікте біршама қысқа. Жыныстық жетілуі тіршілік ету жағдайына байланысты әр түрлі жасында туындайды. Әдетте саламғы 6-8кг ақ амур 1 млн көп уылдырық береді[4].
Өсімдік қоректі балықтар, соның ішінде ақ амур пелагофильді балыққа жатады, демек уылдырығын су қабатына шашады. Уылдырықты ағысы тез, 0,8-3 мс жылдамдықпен ағатын ірі өзендер арнасында, температура 18,50С жеткенде шашады[4,5].
Ақ амурдың уылдырығы батипелагиальдық: салыстырмалы салмағы судан біршама ауыр. Ол су қабатында дамып ағыспен төмен кетеді. Инкубациялық кезеңі температураға байланысты 18-20 сағатан (28-290С) 3 тәулікке дейін (180С) жетеді. Егер судың темепартурасы оптимальдыдан төмен немесе жоғары болса, эмбрионның дамуы бұзылады. Өсімдік қоректі балықтардың уылдырықтары мен ұрықтары судағы оттегінің мөлшерінің төмендеуіне өте сезімтал[6].
Тұқымдық балықтарды дайындау. Өсімдік қоректі балықтарды өндірудің зауыдтық әдісі кезіндегі ең көңіл аударатын сәттерінің бірі, тұқымдық балықтардың бірі, өрістік топтарды ұстау және олардан жыныс өнімдерін алу уақытындағы әр түрлі жарақаттар алуы, сол сияқты өрістеуге физиологиялық пісіп жетілмеген немесе пісу уақыты асып кетуі де себеп болады. Осыған байланысты оларды міндетті түрде гипофиздік инъекциядан кейін пісіп жетілмеген аналықтарды қолданбау және азда болса, олардың өлімін азайту үшін, қысқа мерзім аралығында бонитировкалау қажет. Инъекциядан кейінгі ауруға ұшырамас үшін, олардың тұқымдықтарына эффективті зат ретінде пиницилин қолдану ұсынылады[7].
Тұқымдардың пісіп-жетілуі режимін және мерзімін анықтайтын дифференциялық әдіс жолға қойылған. Ең алдымен, өндіру үшін өрістеуге даяр жақсы пісіп жетілген және қоңдылығы жоғарғы аналықтарды тоғанның терең қорегі аз түрінде ұстайды. Ал гонаданың жетілуінен артта қалып жатқан аналықтарды жақсы жылынатын, қоректік базасы жоғары тоғандарға жібереді, бұл олардың пісіп жетілуін жылдамдатады[8].
Балықтардың өрістеуін олардың дернәсідерін өсіруге тоғанға ерте отырғызу керек екенін еске ала отырып, қысқа мерзім аралығында өткізу керек. Бір жағынан тұқымдықтарды тоғанда өрістеу температурасында және өрістік жағдайсыз ұзақ уақыт ұстау уылдырықтарды резервацияға ұшыратады[9].
Балықтарға гипофиздік ерітіндіні салғаннан кейін олар бірден өрістік жағдайдың болуына қарамастан өрістік күйге түседі.
Дұрыс пісіп жетілу үшін - оттегінің қолайлы режим мөлшері және судың температурасы 19-200С төмен болмауы керек. Оттегі мөлшері 2 мгл кем болса, аналықтар пісіп-жетілмейді. Температураның төмендеуі де олардың пісіп-жетілуіне қарсы әсер етеді[10].
Асылдандыру ісінде, балықтарды қыстық тоғандардан аулауда зоотехникалық есептеулер(инвентаризациясыз) жүргізуді енгізбеу мүмкін емес.Тұқымдықтар мен жетілдірілетін жас балықтар басын инвентаризациялау процессі барысында олардың жынысын, салмағын, денсаулығын(сыртқы белгілері бойынша) қарап, әрбір жастық топтардың санын есептеп, жарақат алғандарын, ауруларын, денесінде кемістігі барларын, өспей қалғандарын жарамсыздыққа шығарады. Инвентаризация кезінде балықтарды таңбалайды. Сериялық таңбаны ақ амурларға екі жасқа толық жеткенде салады. Жеке нөмірді жетілдіру қатарынан, ересек өндіргіш топтар сатысынан өткенде береді. Күзде тоғаннан ауларда, өндіргіштер мен жетілдірілетін толықтырғыш балықтарды қыстауға отырғызар алдында балықтардың вегетациялық кезеңдегі өсуін тек салмағы бойынша анықтайды[10]. Бонитировка - яғни балықтардың өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасын айқындау мақсатында, олардың барлық қолдану мерзімі барысында үш қайтара, жан-жақты жүргізілетін зерттеу. Ол асылдандыру жұмысының жоспарына өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. Бірінші бонитировканы - ересек жетілдірілген топтар қатарынан өндіргіштер сатысына өткізгенде, екіншісін - екінші өрістеуден кейін, ал үшіншісін - аналықтарға 8-9 жыл болғанда, аталықтары 6-7 жасқа жеткенде жүргізеді. Бонитировка кезінде аналықтарды әдетте 3 топқа бөледі:
1-топқа салмағы және экстерьерлік белгілері ең жақсы, орта жастағы (6-8жас), жыныс белгілері айқын байқалатын даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға бірінші пайдаланады.
2-топқа салмағы мен экстерьерлік белгілері төмен, толық жыныстық жетілмеген балықтар жатады. Олар келесі рет қолданылады.
3-топқа сыртқы белгілері бойынша аталықтардан өзгешеленбейтін аналықтар жатқызылады. Олар жарамсыз деп саналып, қолданылмайды.
Аталықтарды 2 топқа бөледі:
1-топқа орта жастағы (5-7жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады.
2-топқа шәуеті сұйық аталықтар жатқызылып, резервке қалады.
Ақ амурдың жынысын анықтау қиынға соғады, ал жас және жыныстық жетілмеген дараларды сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтау оңай болады. Аналықтардың жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, түсі қызыл, құрсақ қуысы ұлғайған. Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау түрінде болады. Аталықтардың басында және желбезек қақпақтарында қатты сүйелдер пайда болады- ол неке сәні деп аталады.
Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесінің жақсы көрсеткіші өндіруші тұқымдық балықтардың сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты[9,10,11].
Көктемде тоғандарды барлық өлген өсімдіктерден, қоқыстардан тазартып, тоған түбін кептіру керек. Тоған түбін сөндірілмеген әкпен 50г1м2 өңдеуге болады. Тоған түбіне жұмсақ шөп еккен жөн, олар салынатын уылдырыққа субстрат қызметін атқарады. Егер өсімдіктер өспесе, онда жасанды субстрат жасауға болады. Ол үшін қылқан жапырақты ағаштарды, мысылы, арша немесе сизаль арқанын және капрон талшықтарын қолданады.
Тоғандардағы суды 16-17°С температура болған кезде, өндірушілерді отырғызғанға дейін 1-2күн бұрын құяды. Бұл жағдайда міндетті түрде балық қоспасын ұстаушы құрал орнатылуы керек.Уылдырық шашуға алдымен өндірушілерді отырғызғанға дейін ас тұзының 5% ерітіндісінде, тұз ваннасында өңдейді. Өңдеу уақыты бес минут. Паразиттерге қарсы өңдеуді қыстау тоғандарында синтетикалық бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га-лық уылдырық шашу тоғанына екі ұя салады(екі аналық және төртт аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызу кешкі уақытта жүргізіледі.
Уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналықтар мен аталықтар шулап, тез қозғалады. Уылдырық аталық шәуетімен ұрықтанады. Уылдырық жабысқақ болады, ол бірден өсімдіктерге жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғандарға орналастырады. Егер уылдырық шашуы кешігіп жатса, өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады.
Ұрықтанған уылдырық судың температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтан шыққан эмбриондар бірінші екі тәулігінде аз қозғалғыш болады, саруыз қапшығымен қөректенеді. Көбеюші тоғандарда қөрек көзі тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 тәуліктен аспайды. Әдетте шабақтардың активті қөректенуінен кейін 4-5 тәулікте шабақтарды аулап, өсіруші тоғандарға жібереді.
Табиғи уылдырық шашуда бірқатар кемшіліктер болады. Ол ауа райына, тоғандарды дайындау сапасына, су деңгейінің ауытқуына және су өсімдіктерінің дамуына байланысты.
Сурет 1 - Ақ амур балығы
Соңғы жылдары ақ амурды зауыдтық әдіспен өндіру кең етек алуда. Оның артықшылығына келесілер жатады:
1. Өндірушілерді дайындау процессін, жыныс өнімдерін алу, ұрықтандыру және уылдырық инкубациясын басқару мүмкіндігі пайда болды.
2.Селекциялық процессті тездететін, асылдандыру жұмыстарының мүмкіндіктері айтарлықтай кеңейді.
3. Алынған дернәсілдер инвазиялық аурулардан таза болады.
4. Үйірлердің санын азайтуға болады,бұл әдіспен аналықтың аталыққа қатынасы 1:0,5.
5. Босаған өрістеу тоғандары басқа балық өсіру процесстеріне қолданылуы мүмкін[11,12].
Ақ амурды жасанды жолмен өсірудің жетістігі гипофизарлық инъекция егу әдісін жетілдіру арқылы мүмкін болды. Гипофиздің физиологиялық әсерінің механизмін 30-шы жылдары Гербильский ашқан болатын. Гипофиздің гонадатропты гормоны овогенез бен спермотогенезді реттейтіні, жыныс жасушаларының пісіп жетілуіне, овуляцияның және шәуеттің түзілуіне әсер ететіні анықталған.
Өндірушілерге балық гипофизінен гонадотропты гормонның суспензиясын балықтың бұлщықетіне іштей инъекция жасағанда, гормон қанға түсіп, жыныс процессін реттейді. Осы арқылы өндірушілердің жыныс бездері 4- ші пісіп жетілу сатысынан 5- ші пісіп жетілу сатысына өтеді. Гонадотропты гормон түрлілік спецификалығымен ерекшеленеді. Осылайша, сазанның гипофизін тұқы тұқымдастарының өндірушілеріне, ақ амурға, сазанға, тұқыға еңгізеді[11].
Көктемде уылдырық шашатын балықтардың гипофизін уылдырық шашу алдында, күзде немесе қыста дайындайды. Жыныстық жетілмеген балықтардың гипофизі жарамсыз болады.
Жасанды жолмен көбейту жұмыстары инкубациялық цехтарда, бассейндерде, инкубациялық аппараттарда және шабақ өсіруге арналған ыдыстарда жүзеге асырылады.
Ең алдымен, үлкен жастағы аналықтарды (8-10жас), сосын жастары (6-7жас) қолдану ұсынылады. Бірінші рет уылдырық шашатын аналықтарды тоғандарға, табиғи уылдырық шашуға жіберген жөн. Өндірушілерді тоғаннан бассейндерге ауыстырады. Бассейндердегі су температурасын тәулік бойы оптимальді көрсеткішке дейін (18-20°С) жеткізіп, өндірушілерді сонда 4-5 тәулік ұстайды. Содан кейін гипофизарлық инъекцияның көмегімен уылдырығын алады. Әр бассейнде су шығыны 10-15лмин болғанда, орташа салмағы 5-8кг 7-8аналық және 3-4 аталық ұстайды.
Тәжірибеде екі қайтара инъекциялау қолданылады. Ондағы бірінші және екінші инъекциялар арасындағы қатынас 1:10, арасындағы интервал 12-24 сағат болады. Алдын-ала жүргізілген инъекция ядроның поляризациясын қамтамасыз етеді және овуляцияны қолдайтын мейозға даярлайды. Сөйтіп, осындай жолмен овуляция алдылық процесстер даярлығы бір реттік овуляция кезінде туындайтын кезекті қателіктерге жол бермеуге мүмкіндік береді. Инъекцияға қажетті гипофиздің мөлшерін балықтың салмағы мен денесінің орамдық өлшемі бойынша анықтайды. Есептеуде нанограмма бойынша, яғни балықтың дене салмағы оның орамдық мөлшерін ескере отырып гипофиздің көлеміне көбейтеді. Екінші қайтара инъекциялауда аналыққа 3-5 мг препарат әр бір килограмм салмағына есебінен енгізеді. Аталықтарына гипофиздік препаратты 0,8-1,2 мгкг есебінде алады. Инъекциядан кейінгі жыныстық өнімнің пісіп жетілуі 20-220С температурада 10-12 сағаттан кейін басталады [12].
Жетілген жыныс өнімдерін балықтың құрсағын сығу арқылы алады. Ол үшін өнімдерін алар алдында өндірушілердің денесін 3% хлорамин ерітіндісімен сүртіп тазартады. Әр аналық пен аталықтың жыныс өнімдерін бөлек-бөлек ыдысқа сығып алады[13].
Су жылылығының мөлшеріне байланысты ақ амурдың жыныс заттары 17-180С температурада 20-24 сағатта, 19-200С температурада 19-20 сағатта жетіледі. Балық уылдырығы және шәует қолмен сығылып алынады. Уылдырықтың әр литріне 3-5 мл шәует төгіледі де, үстіне 100-150 мл таза су құйылады. Осыдан кейін 30-40 секунд уақыт өткен соң, оны құс қауырсынымен араластырып ұрықтандырылады. Одан кейін оның жабысқақтығынан айыру үшін 1литр сүтке 5 немесе 8 есе су құйылып суытылады да, осы сүтерітіндісіндегі уылдырық инкубация аппаратына салынып компрессормен берілетін ауаның қысымы арқылы үрленіп араласып тұрады. Бұл процесс 30 минуттай жүргізіледі де, аппараттағы жабысқақтықтан айырылған уылдырыққа таза ағын су жіберіледі[14].
Ұрықтанған уылдырықты инкубациялық Амур аппараттарына орналастырады. Дернәсілді жетілдіруді ИВЛ-2 аппаратында жүргізеді. Аппаратқа 1литр көлемге 5-7 мың уылдырық есебінде салады. Уылдырықтың инкубациясы кезіндегі ең басты факторлар судың температурасы мен оттегінің мөлшері. Уылдырықты салғаннан кейін судың ағындылығын 4-8 литрминутына етіп қояды, ал оптимальды температура 22-250С және оттегінің мөлшері 4 мгл төмен болмауы керек. Уылдырықтың инкубациясы көрсетілген режимде 23-30 сағатқа жетеді. Ал егер температураны 27-290С дейін көтерсе инкубация уақыты 17-19 сағатқа қысқарады. Дернәсілдердің уылдырықты жарып шығуы 1-3 сағатқа созылады. Егер жарып шығу уақыты кешіксе, онда суды жіберуді 3-5 рет әр 7-20 минут сайын тоқтатып, оны қолдан жарғызады.
Инкубациялау арнаулы шыныдан жасалған 6-8 литрлік ыдыстарда жүргізіледі. Аппаратта су айналымы тоқтаусыз жүріп тұрады да, судың ағып шығуы 2-3литр. Бір аппаратқа 400-600 мың дана уылдырықты салуға болады. Өлген уылдырықтарды алып тастап отырады[15].
Сырттай қоректенуге көшуіне сәйкес балық дернәсілдер арнаулы қатайтып өсіру тоғандарына ауыстырылады.
Амур аппараты - тұқытәрізді балықтардың уылдырығын инкубациялауға арналған. Аппаратқа 1 литрге 5-7 мың уылдырық есебінен уылдырық салынады, Уылдырық салынғаннан кейін су ағыны 4-8 л мин болатындай жасайды. Судың температурасы 22-25ОС және оттегі 4 мгл төмен емес мөлшері оптимальды болып саналады. Осы температуралық режимде уылдырық инкубациясы 23-30 сағатқа созылады. Су температурасы 27-29ОС-қа көтерілгенде инкубация уақыты 17-19 сағатқа қысқарады. Дернәсілдердің уылдырықтан шығуы 1-3 сағатқа созылады.
Ақ амур балығының даму кезеңдері бірнеше даму сатыларынан тұрады:
А-эмриональдық даму кезеңі сатылары
Б- дернәсілдік кезеңінің даму сатылары
В- шабақтық кезеңнің даму сатылары
А-Эмбриональдық даму кезеңі сатылары
І-саты - жұмыртқа клеткасы мен жұмыртқа қабықшасы арасындағы қуыстың сұйықтыққа толу кезеңі (перивительдік кеңістіктің пайда болуы), плазмалық төмпешік-бластодисканың пайда болу кезеңі.
Жұмыртқа қабықшасы сарыуыздан ажырап, анимальды полюсте плазманың концентрациясы жүреді. Судың 22-260С температурасындағы ұрықтандыру басталған кезеңнен бастап, оның жасы барлық жағдайда көрсетіледі. Плазма айқын сызықты төмпешікке-бластодискаға айналады. Осы уақытта перевительдік қуыстың сұйықтыққа толуы негізіне аяқталады. Бірақ, ол әлі де болса жалғаса береді.
Мұндай перевительдік кеңістіктің болуы уылдырықтың өзіндік салмағын азайтады да, оның су қабатындағы жүзгіштігін аттырады, ағынсыз суда уылдырық су түбіне батып кетеді.
ІІ саты. Ластодисканың бөлшектенуі екі бластомерден бластулаға дейін жүреді.
Бластодиска екі бластомерге кейін төрт бластомерге бөлшектенеді.Одан сегіз бластомерге бөлшектенеді.Сонымен бірге, перивительдік полюстің салынуы және жұмыртқа қабықшасының созылуы аяқталады.
ІІІ саты. Гаструляция - ұрықтық жапырақшалардың пайда болуы.
Бластодерма сарыуыз қапшығының үстіне қарай уылдырықтың төменгі вегетативті бөлігіне ұлғаяды, сонымен бірге бластодерманың шеткі аймақтарындағы бір бөлікте клеткалар қалыңдап, түйін түзеді. Клеткалар қарқынды бөлінеді және бластодерма ұлғаюы барысында ішке қарай айналады. Ұрытық жапырақшалары экто-, эндо- және мезодермадан тұратын ұрықтың бастамасы салынады. Бластодерманың өсуіне қарай сарыуыз қапшығындағы ұрық қалыңдайды және ұзарады.
Гаструлация сарыуыздық қақпақ бластопордың бітелуімен тұйықталады. Ұрық бастамасы денесі жұмырланып, валик тәрізді форма алады. Оның кеңейген бас бөлімі анимальды полюстен басталады, тарылған бөлімі құйрық бөлімі вегетативтік полюсте аяқталады.
ІV-саты. Ұрықтық жапырақшалардың негізгі органдарға дифференциялануы.
Көз көпіршігі түзіледі, хорда бастамасы салынады, мезодерма сигменттеле бастайды (екі самит пайда болады), бас миының негізгі бөлімінің бөлімдері (ми көпіршігі) салына бастайды. Осыдан кейін көзінде хрусталиктер пайда болады, есту көпіршіктері түзіле бастайды.
Денесі көптеген бұлшық еттік сигменттерге, митомдарға сигменттелген. Хорда айқындала бастайды. Денесі өте сирек иіледі.
V саты. Сарыуыз қапшығының құйрық бөлімінен босауы, ұрық денесінің активті қозғалысының басы.
Құйрық бөлімінің сарыуыз қапшығынан ажырауы нәтижесінде ұрықтың денесі түзіле бастайды. Ол бүйірінен бүйіріне иіліп жылдамырақ бұрылыстар жасай бастайды.
Бұл первитальдағы сұйықтықтағы газ алмасуды, сонымен бірге тыныс алуды жақсартады да, одан әрі оның қабықшаны жарып шығуына көмектеседі. Басында және жүрегі аймағында көптеген майда көпіршіктер пайда болады, оның бөлген секреті ұрықтың қабықшаны жарып шығуы уақытына қарай, жұмыртқа қабықшасының беріктігін төмендетеді.
VІ саты. Ұрықтың қабықшаны жарып шығуы. Ұрықтың қабықшаны жарып шығуы уақыты бір тәуліктік жасында басталып бір сағаттан бірнеше сағатқа созылады. Қабықшаны жарып шығу уақыты судың температурасына және оның оттегімен қанығуына қарай жүреді. Біршама жоғарғы температурада және оттегінің аз мөшерінде жарып шығу жылдамырақ жүреді. Созылыңқы жарып шығу дернәсілдің сапасының төмендігін көрсетпейді. Кезеңнің аяғында немесе басындағы жарып шыққан дернәсілдердің тіршілікке қабілеті бірдей болады.
Денесі түзу,пигментсіз. Бұлшық ет сигметтері саны 29-31, құйрығында 12-14 болады. Көзінде онша үлкен емес пигметтік дақ болады. Есту капсуласында отолиттің астамасы байқалады. Екі бөлім жүрекше мен қарыншадан тұратын жүрегінің пульсі көрініп тұрады. Қанның қалыптасқан элементтері қан тамырларында әлі болмайды. Дернәсілалды бұл сатыда қозғалғыш. Табиғи жағдайда олар бәсең судың ағысымен ағып кетеді. Инкубациялық аппаратты жүйелі түрде қимыл жасайды, яғни судың беткі қабатына көтеріледі, сосын төмен қарай басымен төмендейді.
VІІ саты. Эмбирональдық қантамырлық жүйенің түзілуі және қан айналудың бастамасы уақыты. Дернәсілалдының ұзындығы 6,5мм, жасы екі тәулік барлық тамырлары қанның формалық элементтерімен толады. Сарыуыз қапшығының ең алдыңғы бөлігінде кең кювер жолы орналасады, ал аналь қанаты қатпаршағы бөлігінде кеңейген құйрық венасы болады.
VІІІ саты. Қозғалмалы - желбезек жақ аппаратының және оның қызметінің басталуы.
Аузы төменгіден жартылай конус тәрізді түрге енді және қозғалмалы. Тері желбезек қақпағы желбезектің біршама бөлігін жауып тұрады. Желбезектеріндегі қан тамырлары бүкіл желбезек жапырақшаларына тармақталған, желбезектік тыныс алу басталады.
Көзі толығымен пигменттелген, денесінде мелоноффорлар және диффузды сары пигмент пайда болады. Торсылдағының бастамасы пайда болады. Дернәсілалды дәл осы сатыда қозғалады.
Инкубациялық цехтың соңғы өнімі - аралас қорекке көшкен дернәсіл. Осы этаптағы дернәсілдер алыс жолдық тасымалдауға төзімді келеді. Тоғандарды балықтандыруға салмағы 25-30 мг және одан жоғары зоопланктондық қорекке көшкен дернәсілдерді қолдану ұсынылады.
Дернәсілдерді тиімді өсіру үшін олардың биологиясын, қоректенуін, сыртқы орта факторларына негізгі талаптарын білу керек.
Дернәсілдік даму торсылдақтың ауамен толу мезетінен сырттай қоректенуге көшу уақытына дейін созылады. Осы периодтың басында дернәсілдерді сарыуыз қапшығының қалдығы болады. Сондықтан, олар біраз уақыт аралас қорекпен қоректенеді. Ересек ағзаның сипаттарын алғаннан кейін бұл период аяқталады[15,16].
Тұқы тұқымдастарына тұщы сулық және жартылай өткінші балықтар жатады. Олардың жақтарында тістері жоқ, бірақ жұтқыншақ тістері болады. Арқа қанаты біреу. Тұқы тұқымдасы- балықтардың ішіндегі ең саны көп түр: әлемде 1000 түрі болса , оның 118 түрі ТМД суларында тіршілік етеді[16].
Тоған шаруашылығының дамуымен байланысты Қиыр Шығыстан республикамыздың суларына тұқының жаңа түрлерін әкеліп жерсіндіре бастады. Оған қара және ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай жатады.
Қиыршығыстық өсімдік қореті балықтар комплексі үш түрмен берілген: ақ амур (Ctenopharyngodon idella Val); ақ дөңмаңдай (Hypophtalmichthys molitirix Val.) және шұбар дөң маңдай (Aristichthes nobilis Rich). Бұлардың бәрі тұқы тұқымдастарына жатады. Олардың атамекені Орталық және Оңтүстік Қытайдың жазық өзендері[17].
Оларды өсірудегі қажетті гидрохимиялық режимдер тұқылардағыдай (сазан). Өсімдік қоректі балықтарды негізгі өсірудегі абиотикалық фактор температура болып табылады. Өсімдік қоректі балықтар тұқыға қарағанда біршама жылу сүйгіш: оңтүстік аймақтарда өсуінен одан кем түспейді, ал орталық ендікте одан баяу өседі (әсіресе ақ амур). Сонымен қатар олардың барлығы орталық және солтүстік батыс аймақта қысты жақсы өткереді[18,19].
Қоректенуінде өсімдік қоректі балықтар бірініші жылында оларды бірге өсіргенде екі типті қоректену айқын байқалады. Бастапқы (отырғызғанан алғашқы 15-20 күнінде тоғандағы үш түрдің жастары) осы жылдықтардың қоректенуі ұқсас және зоопланктонмен қоретенуге негізделген. Бұл уақытта олардың арасында қоректік конкуренция туындауы мүмкін . Ақырғы кезең - вегетативті кезеңнің қалған бөлігі арнайы немесе маманданған қорекке көшуі уақыты[20].
Ақ амур жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен қоректенеді және жоғары эффективті биологиялық мелиораторлық қызымет атқарады. Ақ амурды тоғанда пайдаланғанда көңіл бөлетін жағдай олардың тоғанда алатын орны. Өсімдіктекті қорек жетіспегенде ақ амур жасанды қоспаға көшіп тұқыға бәсеке тудыруы мүмкін және қоректің төленетін пұлы тиімділігі тұқыға қарағанда әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Табиғи сулардағы және комплекстік бекітілген сулардағы өсімдіктердің жетіспеушілігі ақ амурда ауру және өлім туғызады, бұндай жағдай Қапшағай су қоймасында орын алған болатын[21].
Жыныстық жетілуі Амур бассейнінде ұзындығы 68-75см жеткенде, 9-10 жасында, ал ақ дөңмаңдай ұзындығы 60-62см, 7-8 жасында[7]. Орталық Қытайда олар 4-5, ал оңтүстігінде 3-4 (ақ амур) немесе ақ дөңмаңдай 2-3 жылдығында жыныстық жетіледі. Шұбар дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда бір жыл кейін жетіледі. Барлық түрлердің аталығы әдетте аналықтарға қарағанда бір жыл ерте өтеді.
Ақ амурдың өрістеуі тасқын кезінде, су температурасы 20-25 0С және жоғары онша терең немесе қайраңдарда түбі тасты өзеннің арнасында жүреді. Өсімдік қоректі балықтардың эффективті көбеюі суқоймаларда, тоғандарда шындыққа сай емес. Сондықтан тауарлық өсірудегі осы балықтарды өндіріудің жалғыз әдісі зауыдтық әдіс болып табылады[22].
Қазақстанға өсімдік қоректі балықтардың қиыршығыстық комплексі Қазглавгосрыбводпен Қытайдан Алма-Аты тоған шаруашылығына 1958 жылы әкелінген. Алма-Аты тоған шаруашлығына жіберген кездегі олардың салмағы 88 мг, ұзындығы 33мм жеткен болатын.
Қапшағай суқоймасына кәсіптік аулауда ақ амур 1989ж.бастап кездеседі.Ақ амур балығы тұщы суда өседі, ол үйір болып шоғырланып, өзен сағасындағы шұңқырларда қыстайды.Көктемде, су деңгейі көтерілгенде бұл балықтар көлдерге және өзен атырауындағы жайылма суларға өрістеп шығады. Ақ амур балығының бір ерекше қасиеті бар: ол кенеттен оқыс дыбыс шыға қалса, сол дыбыс шыққан жаққа қарай судан 1-2м биікке секіріп шығады.Оның жас шабақтары алғашқы кезде су балдырлары мен бірге зоопланктондарды да қорек етеді. Оның негізгі қорегі судың қабатында қалқып жүрген майда су балдырлары, шөппен қоректенетіндіктен оның ішегінің ұзындығы өзінің денесінің ұзындығынан 1,5 есе артық, оның себебі шөптің қорытылу мезгіліне байланысты[21,22].
Өсімдік қоректі балықтарды әкелгеннен бастап тоған шаруашылықтарында минеральдық тыңайтқыштар қолданыла бастады.
Өсімдік қоректі балықтарды зауыдтық жолмен өндіру Қазақстанда 1964 жылы басталды. Жұмыс Алма-Аты тоған шаруашылығында және бұл тәжірибелік мақсатта жүргізілді. 1964 жылы өсімдік қоректі балықтардың барлығы 327 мың дернәсілі алынды.
Кейінгі жылдары республикада өсімдік қоректі балықтарды өндірудің көлемі ұлғайды. Табиғи сулар мен комплекстік негізделген сулардағы өсімдік қоректі балықтарды өсіру Қазақстанда толығымен қолданылмайды[23].
Авторлардың мәліметтерін талдай отырып, бұл проблема толық шешілмеген екендігін анықтап, тұжырымдауға болады.
1.2 Арал теңізі
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Арал теңіз көлемі жағынан екінші орынды еленеді. Арал теңізі Тұран ойпатының тектоникалық қазаншұңқырында жатыр. Ол дүниежүзілік мұхит деңгейінен 53 м биіктікте орналасқан. Жалпы ауданы 64,5 мың км2, ұзындығы 428 км, жағалаулары көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді. Арал теңізінің түбі тегіс, тұнба шөгінділі.
Арал теңізі көне заманнан бері әлемнің көптеген саяхатшылары мен ғалымдарының назарын өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Алимбетова Айдана Сансызбековна
Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау мамандығы бойынша
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
Беттер саны _____
Сызбалар мен көрнектi материалдар саны____
Орындаған : Алимбетова Айдана Сансызбековна
2018 ж. ____ _____________ қорғауға жiберiлдi
Кафедра меңгерушiсi: __________ Лукбанов В.М.
Жетекшiсi: __________ Альпейсов Ш.А.
Сарапшы: __________ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
АЛМАТЫ 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ
Технология және биоресурстар факультетi
Мамандығы 5В080400 - Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Ара, құс және балық шаруашылығыкафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Алимбетова Айдана Сансызбековна
Жұмыс тақырыбы: Тоған шаруашылығындағы ақ амурдың биологиясы мен морфологиясы
Университет бойынша 2018 ж "_____"___________ №_____бұйрығымен бекiтiлген
Дайын жұмысты тапсыру мерзiмi 2018 ж "_____" ______________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
1. Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
2. Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
3. Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
4. Ақ амур балығына биологиялық - морфологиялық талдау нәтижелері
Ұсынылатын негізгі әдебиет
1. Александров С.Н. Прудовое рыбоводство. Изд-во АСТ. - М., 2005. 235-237 с.
2. Концепция развития рыбного хозяйства Российской Федерации на период до 2020 года 2 сентября 2003 года N 1265-р
Привезенцев Ю.А., Власов В.А. Рыбоводство. Изд-во мир. - М., 2004. 453-455 с.
3. Сабодаш В.М. Разведение рыбы. Изд-во АСТ. - М., 2004. 140 - 142 с.
4. Козлов В.И., Абрамович Л.С. Справочник рыбовода. Изд-во: Росагро-промиздат, 1991. 10 -11c.
5. Мартышев Ф.Г. Прудовое рыбоводство. Изд-во Высшая школа. - М., 1973. 14-16 с.
6. Альпейсов Ш.А., Федоров Е.В., Койшыбаева С.К., Бадрызлова Н.С. Перспективы развития прудового рыбоводства в Казахстане. КазНАУ Исследования и результаты. - А., 2015. 63-65 с.
7. Концепция развития рыбного хозяйства Республики Казахстан на 2007-2015 годы.Постановление Правительства Республики Казахстан от 6 октября 2006 года N 963
8. О. М. Кан, Г. Б. Кегенова, H. C. Сапаргалиева. Озерно-товарное рыбоводство в Казахстане. Вестник КазНУ, серия экологическая, Т.33, № 1(2012). 45-47 с.
9. И.М. Сматов. Особенности правового положения рыболовства. Вестник КазНУ, серия юридическая, № 1, 2010. 113-114 с.
10. Мастер-план развития товарного рыбоводства в Республике Казахстан в 2011 - 2025 гг. - Астана, 2011. 191 с.
Жұмыстың тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Альпейсов Ш.А.
Қазан, 2017 ж
Материалды зерттеу әдістері
Альпейсов Ш.А.
Қараша, 2017 ж
Негізгі бөлім
Альпейсов Ш.А.
Желтоқсан, 2017 ж
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Альпейсов Ш.А.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Алимбетова А.С.
Дипломдық жобаны орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
Қазан, 2017 ж
Орындалды
2
Әдебиетке шолу
Қазан, 2017 ж
Орындалды
3
Зерттеу әдістері мен материалдары
Қараша, 2017 ж
Орындалды
4
Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
5
Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
Қараша, 2017 ж
Орындалды
6
Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
Қараша, 2017 ж
Орындалды
7
Ақ амур балығына биологиялық - морфологиялық талдау нәтижелері
Қаңтар, 2018 ж
Орындалды
8
Қорытынды
Ақпан, 2018 ж
Орындалды
9
Пайдаланған әдебиеттер
Наурыз, 2018 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі ________________________ Лукбанов В.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі __________________ Альпейсов Ш.А.
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент _______________________ Алимбетова А.С.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
7
анықтамаЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
қысқартулар мен белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1
Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы ... ... ... ... ... ... ..
12
1.2
Арал теңізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
1.3
Арал-Сырдария су алабының қазіргі экологиялық жағдайы
22
2
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
34
2.1
Зерттеу жұмыстарының мәліметтері мен әдістемелігі.
34
3
Өзіндіқ зерттеулер нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
3.1
Ақ амур балығын тоған жағдайында өсіру нәтижелері
37
3.2
Ақ амур балығына биологиялық-морфологиялық талдау нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
47
3.3
Арал теңізіне шабақтарды жіберу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей нормативтік құжаттарға сілтемелер берілген.
Гост 7.54 - 88 - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми - техникалық құжаттардағы мәліметтердің сипаты жөніндегі сандық мәндерінің көрсеткіші. Жалпы талаптар;
Гост 7.9 - 95 (ИСО 214 - 76) - ақпарат, кітапханалық және баспа жұмыстары бойынша стандарттар жүйесі. Реферат және аннотация. Жалпы талаптар;
СТ РК ИСО 9001-2009 - Системы менеджмента качества требования;
СТ РК ИСО 14001-2006 - Системы экологического менеджмента;
СТ РК OHSAS 18001-2008 - Системы менеджмента профессиональной безопасности и здоровья;
ГОСТ 7.32 - 2001 Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления;
Гост 8.417 - 2002 - өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі. Өлшемінің шамасы;
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса;
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар;
ГОСТ 17.1.1.01.-77 - Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері;
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері;
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері;
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1368-55 - Лабораторные исследования;
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар;
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар;
ГОСТ 24896-81 - Рыба живая. Технические условия.
анықтамаЛАР
Жергілікті түрлер - осы өлкеде бұрыннан бар түрлер;
Абсолютты жеке тұқымдылық (АЖТ) - биыл шашатын аналық дарақтарындағы осы жылғы уылдырық генерациясының саны;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Балық түрлерінің ареалы - нақты балық түрлерінің кездейсоқ енуіне немесе кездейсоқ ену орнысыз оның тұрақты тіршілік етуіне қарамай географиялық таралу аймағы;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Балықтың жасы - араб санымен берілетін балық өмірінің толық жасы;
Балықты өндіріп-өсіру - балықты табиғи (реттелетін немесе реттелмейтін) немесе жасанды түрде жаңарту процессі, оның үйір құрамында санын және сапасын қайта қалпына келтіру;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Табиғи өндіріп-өсіру - су биоқорының санын дәстүрлі жолмен көбейтуді қалыптастыру процессі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Ихтиофауна - қандай да бір болмасын суқойма мен оның жеріндегі балық түрлері мен дөңгелекауыздылардың жиынтығы;
Интродукция - жергілікті табиғи кешенге қандай да бір түрді болмасын адамның көмегімен сәтті жерсіндіру;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Ғылыми-зерттеу үшін аулау - жануарлар әлемінің жағдайын бағалау үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мақсатында балық қорын және су жануарларын аулау;
Уылдырық шашу - балықтардың жыныс өнімдерін, яғни, жетілген уылдырық пен ұрықтандыратын шәуетін шашуы;
Уылдырық шашушы орын - жыныс өнімдерін шашатын нақты орын (уылдырық шашуға);
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) бір бөлігі;
Балық үйірі - белгілі бір балықшаруашылықтық суқоймада немесе сол аймақта балықтың бір түрінің жиынтығы;
Толысу - балықтар популяциясының, яғни кіші жастағы топтардың өсуі нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Балықтың орташа ұзындығы - ауланымда немесе суқоймада, балықтың жастық тобында балықтың ұзындық өлшемін сипаттайтын көрсеткіш;
Орташа салмақ - ауланымда немесе жастық тобында балықтың салмағын сипаттайтын көрсеткіш;
Фитофилдер - уылдырығын өсіп тұрған немесе ақырын ағып бара жатқан су өсімдіктеріне шашатын балықтар.
қысқартулармен белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
СЭС - су электр станциясы
Уылд. - уылдырық
ҚХР - Қытай Халық Республикасы
БШК - Балық Шаруашылығы Комитеті
ҚӨЖС - Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы
Мин - минимальді
Макс - максимальді
АШМ - Ауыл шаруашылық министрлігі
БЖм - Балтық жүйесінің метрі
Мгм3, гм2 - жануарлар салмағының көлем және аудан бойынша бірлігі
МРД - максимальді - рұқсат етілетін деңгей
НҚД - нормальді құярлық деңгей
орт. - орташа
СЖТ - салыстырмалы жеке тұқымдылық
ЖАМ - жалпы аулау мүмкіндігі
ШАМ - шектеулі аулау мүмкіндігі
ПТ - популяциялық тұқымдылық
ҚР - Қазақстан Республикасы
а. ж. - ағымдағы жыл (биыл)
M+-m - ауытқу
N - саны
рН - судағы сутек иондарының көрсеткіші
Қоңд. - қоңдылық
Ф. - Фультон
Данам3, данам2 - жануарлар санының көлем және аудан бойынша бірлігі
Кіріспе
Арал-Сырдария су алабының соңғы жарты ғасырда зор экологиялық апатқа ұшырағаны белгілі. Үлкен Арал теңізінің қайырылмас құрдымға кеткені халқымыз үшін орны толмас өкініш. 1992 ж. Үлкен теңізде ең соңғы экологиялық зерттеу Ресей ғалымдарының қатысуымен жүргізілді. Сол жылы теңіз суының тұздылығы орта есеппен 33,8 %(%-промиля, немесе гдм3) болған. Демек 1950- 1960 ж. мөлшерінен (10,08 %) үш еседен артық жоғарылаған болатын. 1996 ж. зерттеулеріміз бойынша теңіз суының тұздылығы 42,1-84,3 % шамасында кей жерлерде 85,8% жетті. Кейінгі жылдардағы деректер бойынша су тұздылығы 100% дейін көтерілген. Демек Үлкен Арал айтарлықтай тіршілік қалмаған өлі теңізге айналды.
Кіші Арал теңізінің қалпына келтіру шаралары 1992- жылдан басталды. Жергілікті ұйымдардың күшімен екі дүркін екі теңіз аралығына уақытша бөгет салынды. Бірақ олар су деңгейі көтерілген мезгілде жарылып, жиналған су Үлкен теңізге ағып кетіп жатты.
Соңғы жылдары Кіші теңіз және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасы іске асырылуда. Көкарал бөгеті салынып теңіз суы 42 метрлік деңгейге көтерілді. Бұл деңгейде теңіздің жалпы аумағы 330 мың гектарды құрайды. Келешекте Кіші Арал теңізін қалпына келтіру жобасының екінші сатысында су деңгейі бұданда жоғары көтеріліп теңіз суын Арал қаласы маңына жеткізу шаралары көзделіп отыр. Сырдария өзені атырауында орналасқан үлкен көл жүйелері соңғы жылдары мөлшерлі деңгейіне дейін суға толтырылып, өздерінің табиғи аумағына келтірілді. Бұл маңдағы бес көлдер жүйесінің жалпы аумағы 85,8 мың гектар, оның ішіндегі ең ірілері Қамыстыбас көлдері 51,4 мың гектар, Ақсай-Қуаңдария көлдері 25,0 мың гектар, Ақшатау көлдер жүйесі- 20,5 мың гектар.
Әрине бұның барлығы қуанарлық іс, өйткені бұл айдындардың қалпына келтірілуі балық шаруашылығын және экономиканың басқа да салаларын өркендетуге үлкен ықпал жасамақ. Халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге және осы маңайдың экологиялық жағдайын жақсартуға бұл шаралардың мәнісі үлкен.
Іске асырылып жатқан Кіші Аралды және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасына енгізілген біздің мекеме мамандарының болжамы бойынша келешекте жылына Кіші Арал теңізінің 3,0 мың тонна, көлдер жүйесінен 4,2 мың тонна балық аулауға мүмкіндік туады.
Қазіргі кезде Кіші Арал суының біртіңдеп тұщуына байланысты өзенде мекендейтін балықтар- сазан, табан, көксерке, жайын т.б. теңізге кең тарала бастады. Оларға қоректік теңіз организмдері де көбейіп келеді. Көлдер жүйесінде де су едәуір тұшып балықтың өсуіне, көбейуіне жағымды гидрохимиялық жағдайлар бар. Бұл қолайлы өзгерістер теңізде және көлдерде балық шаруашылығын қалпына келтіру және одан әрі дамытуға жол ашады.
Сырдария өзені Қазақстан территориясында да едәуір ластанады. Табиғат қорғау мекемелерінің ресми деректері бойынша, Сырдарияның салалары Келес, Арыс және Бадамның суының ластану индексі 3,2-4,3, яғни 4-5 ластанған және лас кластарына жатады.
Өзен суының осындай жоғарғы деңгейде ластануы оны қабылдайтын Шардара бөгені, Арал теңізі және көптеген көлдер жүйесінің су сапасын өте төмендетіп отыр. Пестицидтер, ауыр металдар және басқа да улы заттар аталған су айдындарының экологиялық жүйесінде кең тарап, жинақталуда. Оларда мекендейтін балықтар және өсімдіктер денесінде пестицидтер мен металдардың тұну мөлшері жоғарғы көрсеткіштерге жетуде. Айдындар экожүйесінде соңғы жылдары ДДТ метаболидтері мен мырыш хром элементтерінің жоғарғы мөлшерде жинақталуы байқалды.
Айта кететін бір жайт, салынған Көкарал бөгеті Кіші Арал теңізі балық қорына тигізіп отырған кейбір жағымсыз әсерлері де бар. Бұл бөгет 2005 жылы іске қосылып Кіші теңізге Сырдария суы қарқынды жинала бастады. 2006 жылдың көктемінде теңіз суы 42 м деңгейге көтерілді. Жобаға сәйкес одан артық су бөгеттің су ағытатын қондырғылары арқылы Үлкен Арал теңізіне қарай ағызылды. Өкінішке орай сол сумен Кіші Аралдан өте көп балық және оның шабақтары кетіп екі теңіз арасында жаппай қырылды.
Бұның себебі бөгеттің жобада көзделген балық қорғау қондырғысымен жабдықталмағындығы. Демек бұл бөгет құрылысы кезінде жобадан аутқудың нәтижесі. Жасалған жобада Көкарал бөгетінде бұл қондырғының керектігі дәлелденіп, құрылыс құрамындағы объектілер қатарына енгізілген. Аталған жобада балық шаруашылығын қалпына келтіру және өркендету мәселесі үлкен маңызды орын алған. Үйткені жобада көрсетілгендей, бұл гидротехникалық құрылыстың экономикалық және шаруашылық тиімділігі балық шаруашылығын дамытумен тікелей байланысты. Айтылған және де басқа жағдайларды еске ала отырып, балық шаруашылығы ғылыми өндірістік орталығы мамандары мынадай шараларды жүзеге асыруды ұсынады.
Кіші Арал теңізін және Сырдария өзенін қалпына келтіру жобасының екінші сатысын жүзеге асыру;
Кіші Арал деңгейінен артық Көкарал бөгеті арқылы босататын суды Үлкен теңіздің Тұщыбас шығанағы жіберіп, оны тұщытып, балық өсіруге пайдалану;
Көкарал бөгеті арқылы ағытқан сумен кететін балықтар мөлшерін тежеу үшін ол суды күз немесе қыс мезгілінде ағыту қажет;
Көкарал бөгетін балық қорғау қондырғысымен жабдықтау құрылысын тездетіп жүзеге асыру қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты тұқы тұқымдасының бір өкілі ақ амур балығының тоған шаруашылығы жағдайында өсіп-дамуын, биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін зеріттеу. Айтылған мақсаттарға сай орындалатын міндеттер төмендегі жұмыстардан тұрады:
- Ақ амур балығының тоған жағдайында өсіп-өнуін бақылау;
- Ақ амур балығына биологиялық талдау жүргізу;
- Ақ амур балығына морфологиялық талдау жүргізу
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ақ амур балығының биологиясы мен морфологиясы
Ақ амур - жылдам өсетін балық, салмағы 40-50кг, ұзындығы 1м жетеді. Жұмыр денелі, қабыршағы ірі. Басқа тұқы тәрізділер сияқты жақтарында тістері болмайды, ол қорегін астыңғы жақ сүйегінде орналасқан күшті ара тәрізді тістерімен үгітеді.
Өсімдіктекті қорекке тіршілігінің бірінші жылында, 3см кезінде көшеді. Ұзындығы 7-12см шабақтар егер рационында 30% жануар текті қоректер: коловраткалар, шаянтәрізділер, және хирономидтер кездессе жақсы өседі. Одан әрі қоректік рационының негізін жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері және су басқан жердегі және сумен шайылып келген құрлық өсімдіктері құрайды. Су өсімдіктерінен ақ амур: рдест, элодия, ряска, роголистник, урутты қалайды. Балықтар жас майда өсімдіктерді мол пайдаланады, ол болмаған кезде ірілері әсіресе оңтүстік аудандарда қорек ретінде қатты өсімдіктерді де, тростник және рогоз сияқтылардыпайдаланады. Құрлық өсімдіктерінен ақ амур клевер, жоңышқа (люцерна), астық тұқымдастарды ұнатады[1,2].
Ақ амурдың тәуліктік рационы мен өсу жылдамдығы, жыныстық пісіп жетілуі жылдамдығы судың температурасына біршама байланысты. 25-300С температурада тәуліктік рационы балықтың салмағынан артық болуы мүмкін. Температураның 25-300С көтерілуі активті коректенуге бөгет жасамайды. Оптимальды температура төмендегенде қоректенуі қарқындылығы азаяды, ал температура 100С төмен болса ақ амур қоректенуін тоқтатады. Оңтүстік аудандарда судың жоғарғы температурасында амур жыл бойы қоректеніп өсе алады. Тек өсімдікпен қоректенетін балықтарда қоректік коэффициент оның түрлік құрамына байланысты. Ақ амур су өсімдіктерімен көп қоректенетіндіктен, оларды балық шаруашылықтық және техникалық суларда, каналдарда биологиялық мелиоратор есебінде падалануға болады[3].
Ақ амурдың потенциялдық өсуі мүмкіншілігі өте зор. Оптимальды температурамен қолайлы оттегілік режимде, қоректің мол уақытында ақ амурдың 1,5 жасында салмағының 10-12кг жеткені белгілі. Ақ амурдың тіршілік ареалының солтүстік аймағындағы жасының шектелуі 20 жыл, оңтүстікте біршама қысқа. Жыныстық жетілуі тіршілік ету жағдайына байланысты әр түрлі жасында туындайды. Әдетте саламғы 6-8кг ақ амур 1 млн көп уылдырық береді[4].
Өсімдік қоректі балықтар, соның ішінде ақ амур пелагофильді балыққа жатады, демек уылдырығын су қабатына шашады. Уылдырықты ағысы тез, 0,8-3 мс жылдамдықпен ағатын ірі өзендер арнасында, температура 18,50С жеткенде шашады[4,5].
Ақ амурдың уылдырығы батипелагиальдық: салыстырмалы салмағы судан біршама ауыр. Ол су қабатында дамып ағыспен төмен кетеді. Инкубациялық кезеңі температураға байланысты 18-20 сағатан (28-290С) 3 тәулікке дейін (180С) жетеді. Егер судың темепартурасы оптимальдыдан төмен немесе жоғары болса, эмбрионның дамуы бұзылады. Өсімдік қоректі балықтардың уылдырықтары мен ұрықтары судағы оттегінің мөлшерінің төмендеуіне өте сезімтал[6].
Тұқымдық балықтарды дайындау. Өсімдік қоректі балықтарды өндірудің зауыдтық әдісі кезіндегі ең көңіл аударатын сәттерінің бірі, тұқымдық балықтардың бірі, өрістік топтарды ұстау және олардан жыныс өнімдерін алу уақытындағы әр түрлі жарақаттар алуы, сол сияқты өрістеуге физиологиялық пісіп жетілмеген немесе пісу уақыты асып кетуі де себеп болады. Осыған байланысты оларды міндетті түрде гипофиздік инъекциядан кейін пісіп жетілмеген аналықтарды қолданбау және азда болса, олардың өлімін азайту үшін, қысқа мерзім аралығында бонитировкалау қажет. Инъекциядан кейінгі ауруға ұшырамас үшін, олардың тұқымдықтарына эффективті зат ретінде пиницилин қолдану ұсынылады[7].
Тұқымдардың пісіп-жетілуі режимін және мерзімін анықтайтын дифференциялық әдіс жолға қойылған. Ең алдымен, өндіру үшін өрістеуге даяр жақсы пісіп жетілген және қоңдылығы жоғарғы аналықтарды тоғанның терең қорегі аз түрінде ұстайды. Ал гонаданың жетілуінен артта қалып жатқан аналықтарды жақсы жылынатын, қоректік базасы жоғары тоғандарға жібереді, бұл олардың пісіп жетілуін жылдамдатады[8].
Балықтардың өрістеуін олардың дернәсідерін өсіруге тоғанға ерте отырғызу керек екенін еске ала отырып, қысқа мерзім аралығында өткізу керек. Бір жағынан тұқымдықтарды тоғанда өрістеу температурасында және өрістік жағдайсыз ұзақ уақыт ұстау уылдырықтарды резервацияға ұшыратады[9].
Балықтарға гипофиздік ерітіндіні салғаннан кейін олар бірден өрістік жағдайдың болуына қарамастан өрістік күйге түседі.
Дұрыс пісіп жетілу үшін - оттегінің қолайлы режим мөлшері және судың температурасы 19-200С төмен болмауы керек. Оттегі мөлшері 2 мгл кем болса, аналықтар пісіп-жетілмейді. Температураның төмендеуі де олардың пісіп-жетілуіне қарсы әсер етеді[10].
Асылдандыру ісінде, балықтарды қыстық тоғандардан аулауда зоотехникалық есептеулер(инвентаризациясыз) жүргізуді енгізбеу мүмкін емес.Тұқымдықтар мен жетілдірілетін жас балықтар басын инвентаризациялау процессі барысында олардың жынысын, салмағын, денсаулығын(сыртқы белгілері бойынша) қарап, әрбір жастық топтардың санын есептеп, жарақат алғандарын, ауруларын, денесінде кемістігі барларын, өспей қалғандарын жарамсыздыққа шығарады. Инвентаризация кезінде балықтарды таңбалайды. Сериялық таңбаны ақ амурларға екі жасқа толық жеткенде салады. Жеке нөмірді жетілдіру қатарынан, ересек өндіргіш топтар сатысынан өткенде береді. Күзде тоғаннан ауларда, өндіргіштер мен жетілдірілетін толықтырғыш балықтарды қыстауға отырғызар алдында балықтардың вегетациялық кезеңдегі өсуін тек салмағы бойынша анықтайды[10]. Бонитировка - яғни балықтардың өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасын айқындау мақсатында, олардың барлық қолдану мерзімі барысында үш қайтара, жан-жақты жүргізілетін зерттеу. Ол асылдандыру жұмысының жоспарына өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. Бірінші бонитировканы - ересек жетілдірілген топтар қатарынан өндіргіштер сатысына өткізгенде, екіншісін - екінші өрістеуден кейін, ал үшіншісін - аналықтарға 8-9 жыл болғанда, аталықтары 6-7 жасқа жеткенде жүргізеді. Бонитировка кезінде аналықтарды әдетте 3 топқа бөледі:
1-топқа салмағы және экстерьерлік белгілері ең жақсы, орта жастағы (6-8жас), жыныс белгілері айқын байқалатын даралар жатады. Оларды уылдырық шашуға бірінші пайдаланады.
2-топқа салмағы мен экстерьерлік белгілері төмен, толық жыныстық жетілмеген балықтар жатады. Олар келесі рет қолданылады.
3-топқа сыртқы белгілері бойынша аталықтардан өзгешеленбейтін аналықтар жатқызылады. Олар жарамсыз деп саналып, қолданылмайды.
Аталықтарды 2 топқа бөледі:
1-топқа орта жастағы (5-7жас) шәуеті қою, ағыңқы және экстерьері жақсы аталықтар жатады.
2-топқа шәуеті сұйық аталықтар жатқызылып, резервке қалады.
Ақ амурдың жынысын анықтау қиынға соғады, ал жас және жыныстық жетілмеген дараларды сырттай анықтау мүмкін емес. Тек уылдырық шашу маусымында жынысты анықтау оңай болады. Аналықтардың жыныстық тесігі үлкенірек, кішкене ісінген, түсі қызыл, құрсақ қуысы ұлғайған. Аталықтардың жыныс тесігі әлсіз боялған, кішкентай саңылау түрінде болады. Аталықтардың басында және желбезек қақпақтарында қатты сүйелдер пайда болады- ол неке сәні деп аталады.
Табиғи жағдайда уылдырық шашу нәтижесінің жақсы көрсеткіші өндіруші тұқымдық балықтардың сапасына және уылдырық шашу тоғанының дұрыс дайындалуына да байланысты[9,10,11].
Көктемде тоғандарды барлық өлген өсімдіктерден, қоқыстардан тазартып, тоған түбін кептіру керек. Тоған түбін сөндірілмеген әкпен 50г1м2 өңдеуге болады. Тоған түбіне жұмсақ шөп еккен жөн, олар салынатын уылдырыққа субстрат қызметін атқарады. Егер өсімдіктер өспесе, онда жасанды субстрат жасауға болады. Ол үшін қылқан жапырақты ағаштарды, мысылы, арша немесе сизаль арқанын және капрон талшықтарын қолданады.
Тоғандардағы суды 16-17°С температура болған кезде, өндірушілерді отырғызғанға дейін 1-2күн бұрын құяды. Бұл жағдайда міндетті түрде балық қоспасын ұстаушы құрал орнатылуы керек.Уылдырық шашуға алдымен өндірушілерді отырғызғанға дейін ас тұзының 5% ерітіндісінде, тұз ваннасында өңдейді. Өңдеу уақыты бес минут. Паразиттерге қарсы өңдеуді қыстау тоғандарында синтетикалық бояғыштарды қолдану арқылы жүргізуге болады. 0,1 га-лық уылдырық шашу тоғанына екі ұя салады(екі аналық және төртт аталық) немесе өндірушілер тобын отырғызады. Отырғызу кешкі уақытта жүргізіледі.
Уылдырық шашу таңғы уақытта жүреді. Көбею кезінде аналықтар мен аталықтар шулап, тез қозғалады. Уылдырық аталық шәуетімен ұрықтанады. Уылдырық жабысқақ болады, ол бірден өсімдіктерге жабысады. Уылдырық шашу 3-5 сағатқа созылады. Көбеюден кейін өндірушілерді аулап, жаздық аналық тоғандарға орналастырады. Егер уылдырық шашуы кешігіп жатса, өндірушілерді резервтік балықтарға ауыстырады.
Ұрықтанған уылдырық судың температурасына байланысты 3-5 тәулікте дамиды. Уылдырықтан шыққан эмбриондар бірінші екі тәулігінде аз қозғалғыш болады, саруыз қапшығымен қөректенеді. Көбеюші тоғандарда қөрек көзі тез сарқылады, сондықтан шабақтардың бұл тоғанда өсу ұзақтығы 10 тәуліктен аспайды. Әдетте шабақтардың активті қөректенуінен кейін 4-5 тәулікте шабақтарды аулап, өсіруші тоғандарға жібереді.
Табиғи уылдырық шашуда бірқатар кемшіліктер болады. Ол ауа райына, тоғандарды дайындау сапасына, су деңгейінің ауытқуына және су өсімдіктерінің дамуына байланысты.
Сурет 1 - Ақ амур балығы
Соңғы жылдары ақ амурды зауыдтық әдіспен өндіру кең етек алуда. Оның артықшылығына келесілер жатады:
1. Өндірушілерді дайындау процессін, жыныс өнімдерін алу, ұрықтандыру және уылдырық инкубациясын басқару мүмкіндігі пайда болды.
2.Селекциялық процессті тездететін, асылдандыру жұмыстарының мүмкіндіктері айтарлықтай кеңейді.
3. Алынған дернәсілдер инвазиялық аурулардан таза болады.
4. Үйірлердің санын азайтуға болады,бұл әдіспен аналықтың аталыққа қатынасы 1:0,5.
5. Босаған өрістеу тоғандары басқа балық өсіру процесстеріне қолданылуы мүмкін[11,12].
Ақ амурды жасанды жолмен өсірудің жетістігі гипофизарлық инъекция егу әдісін жетілдіру арқылы мүмкін болды. Гипофиздің физиологиялық әсерінің механизмін 30-шы жылдары Гербильский ашқан болатын. Гипофиздің гонадатропты гормоны овогенез бен спермотогенезді реттейтіні, жыныс жасушаларының пісіп жетілуіне, овуляцияның және шәуеттің түзілуіне әсер ететіні анықталған.
Өндірушілерге балық гипофизінен гонадотропты гормонның суспензиясын балықтың бұлщықетіне іштей инъекция жасағанда, гормон қанға түсіп, жыныс процессін реттейді. Осы арқылы өндірушілердің жыныс бездері 4- ші пісіп жетілу сатысынан 5- ші пісіп жетілу сатысына өтеді. Гонадотропты гормон түрлілік спецификалығымен ерекшеленеді. Осылайша, сазанның гипофизін тұқы тұқымдастарының өндірушілеріне, ақ амурға, сазанға, тұқыға еңгізеді[11].
Көктемде уылдырық шашатын балықтардың гипофизін уылдырық шашу алдында, күзде немесе қыста дайындайды. Жыныстық жетілмеген балықтардың гипофизі жарамсыз болады.
Жасанды жолмен көбейту жұмыстары инкубациялық цехтарда, бассейндерде, инкубациялық аппараттарда және шабақ өсіруге арналған ыдыстарда жүзеге асырылады.
Ең алдымен, үлкен жастағы аналықтарды (8-10жас), сосын жастары (6-7жас) қолдану ұсынылады. Бірінші рет уылдырық шашатын аналықтарды тоғандарға, табиғи уылдырық шашуға жіберген жөн. Өндірушілерді тоғаннан бассейндерге ауыстырады. Бассейндердегі су температурасын тәулік бойы оптимальді көрсеткішке дейін (18-20°С) жеткізіп, өндірушілерді сонда 4-5 тәулік ұстайды. Содан кейін гипофизарлық инъекцияның көмегімен уылдырығын алады. Әр бассейнде су шығыны 10-15лмин болғанда, орташа салмағы 5-8кг 7-8аналық және 3-4 аталық ұстайды.
Тәжірибеде екі қайтара инъекциялау қолданылады. Ондағы бірінші және екінші инъекциялар арасындағы қатынас 1:10, арасындағы интервал 12-24 сағат болады. Алдын-ала жүргізілген инъекция ядроның поляризациясын қамтамасыз етеді және овуляцияны қолдайтын мейозға даярлайды. Сөйтіп, осындай жолмен овуляция алдылық процесстер даярлығы бір реттік овуляция кезінде туындайтын кезекті қателіктерге жол бермеуге мүмкіндік береді. Инъекцияға қажетті гипофиздің мөлшерін балықтың салмағы мен денесінің орамдық өлшемі бойынша анықтайды. Есептеуде нанограмма бойынша, яғни балықтың дене салмағы оның орамдық мөлшерін ескере отырып гипофиздің көлеміне көбейтеді. Екінші қайтара инъекциялауда аналыққа 3-5 мг препарат әр бір килограмм салмағына есебінен енгізеді. Аталықтарына гипофиздік препаратты 0,8-1,2 мгкг есебінде алады. Инъекциядан кейінгі жыныстық өнімнің пісіп жетілуі 20-220С температурада 10-12 сағаттан кейін басталады [12].
Жетілген жыныс өнімдерін балықтың құрсағын сығу арқылы алады. Ол үшін өнімдерін алар алдында өндірушілердің денесін 3% хлорамин ерітіндісімен сүртіп тазартады. Әр аналық пен аталықтың жыныс өнімдерін бөлек-бөлек ыдысқа сығып алады[13].
Су жылылығының мөлшеріне байланысты ақ амурдың жыныс заттары 17-180С температурада 20-24 сағатта, 19-200С температурада 19-20 сағатта жетіледі. Балық уылдырығы және шәует қолмен сығылып алынады. Уылдырықтың әр литріне 3-5 мл шәует төгіледі де, үстіне 100-150 мл таза су құйылады. Осыдан кейін 30-40 секунд уақыт өткен соң, оны құс қауырсынымен араластырып ұрықтандырылады. Одан кейін оның жабысқақтығынан айыру үшін 1литр сүтке 5 немесе 8 есе су құйылып суытылады да, осы сүтерітіндісіндегі уылдырық инкубация аппаратына салынып компрессормен берілетін ауаның қысымы арқылы үрленіп араласып тұрады. Бұл процесс 30 минуттай жүргізіледі де, аппараттағы жабысқақтықтан айырылған уылдырыққа таза ағын су жіберіледі[14].
Ұрықтанған уылдырықты инкубациялық Амур аппараттарына орналастырады. Дернәсілді жетілдіруді ИВЛ-2 аппаратында жүргізеді. Аппаратқа 1литр көлемге 5-7 мың уылдырық есебінде салады. Уылдырықтың инкубациясы кезіндегі ең басты факторлар судың температурасы мен оттегінің мөлшері. Уылдырықты салғаннан кейін судың ағындылығын 4-8 литрминутына етіп қояды, ал оптимальды температура 22-250С және оттегінің мөлшері 4 мгл төмен болмауы керек. Уылдырықтың инкубациясы көрсетілген режимде 23-30 сағатқа жетеді. Ал егер температураны 27-290С дейін көтерсе инкубация уақыты 17-19 сағатқа қысқарады. Дернәсілдердің уылдырықты жарып шығуы 1-3 сағатқа созылады. Егер жарып шығу уақыты кешіксе, онда суды жіберуді 3-5 рет әр 7-20 минут сайын тоқтатып, оны қолдан жарғызады.
Инкубациялау арнаулы шыныдан жасалған 6-8 литрлік ыдыстарда жүргізіледі. Аппаратта су айналымы тоқтаусыз жүріп тұрады да, судың ағып шығуы 2-3литр. Бір аппаратқа 400-600 мың дана уылдырықты салуға болады. Өлген уылдырықтарды алып тастап отырады[15].
Сырттай қоректенуге көшуіне сәйкес балық дернәсілдер арнаулы қатайтып өсіру тоғандарына ауыстырылады.
Амур аппараты - тұқытәрізді балықтардың уылдырығын инкубациялауға арналған. Аппаратқа 1 литрге 5-7 мың уылдырық есебінен уылдырық салынады, Уылдырық салынғаннан кейін су ағыны 4-8 л мин болатындай жасайды. Судың температурасы 22-25ОС және оттегі 4 мгл төмен емес мөлшері оптимальды болып саналады. Осы температуралық режимде уылдырық инкубациясы 23-30 сағатқа созылады. Су температурасы 27-29ОС-қа көтерілгенде инкубация уақыты 17-19 сағатқа қысқарады. Дернәсілдердің уылдырықтан шығуы 1-3 сағатқа созылады.
Ақ амур балығының даму кезеңдері бірнеше даму сатыларынан тұрады:
А-эмриональдық даму кезеңі сатылары
Б- дернәсілдік кезеңінің даму сатылары
В- шабақтық кезеңнің даму сатылары
А-Эмбриональдық даму кезеңі сатылары
І-саты - жұмыртқа клеткасы мен жұмыртқа қабықшасы арасындағы қуыстың сұйықтыққа толу кезеңі (перивительдік кеңістіктің пайда болуы), плазмалық төмпешік-бластодисканың пайда болу кезеңі.
Жұмыртқа қабықшасы сарыуыздан ажырап, анимальды полюсте плазманың концентрациясы жүреді. Судың 22-260С температурасындағы ұрықтандыру басталған кезеңнен бастап, оның жасы барлық жағдайда көрсетіледі. Плазма айқын сызықты төмпешікке-бластодискаға айналады. Осы уақытта перевительдік қуыстың сұйықтыққа толуы негізіне аяқталады. Бірақ, ол әлі де болса жалғаса береді.
Мұндай перевительдік кеңістіктің болуы уылдырықтың өзіндік салмағын азайтады да, оның су қабатындағы жүзгіштігін аттырады, ағынсыз суда уылдырық су түбіне батып кетеді.
ІІ саты. Ластодисканың бөлшектенуі екі бластомерден бластулаға дейін жүреді.
Бластодиска екі бластомерге кейін төрт бластомерге бөлшектенеді.Одан сегіз бластомерге бөлшектенеді.Сонымен бірге, перивительдік полюстің салынуы және жұмыртқа қабықшасының созылуы аяқталады.
ІІІ саты. Гаструляция - ұрықтық жапырақшалардың пайда болуы.
Бластодерма сарыуыз қапшығының үстіне қарай уылдырықтың төменгі вегетативті бөлігіне ұлғаяды, сонымен бірге бластодерманың шеткі аймақтарындағы бір бөлікте клеткалар қалыңдап, түйін түзеді. Клеткалар қарқынды бөлінеді және бластодерма ұлғаюы барысында ішке қарай айналады. Ұрытық жапырақшалары экто-, эндо- және мезодермадан тұратын ұрықтың бастамасы салынады. Бластодерманың өсуіне қарай сарыуыз қапшығындағы ұрық қалыңдайды және ұзарады.
Гаструлация сарыуыздық қақпақ бластопордың бітелуімен тұйықталады. Ұрық бастамасы денесі жұмырланып, валик тәрізді форма алады. Оның кеңейген бас бөлімі анимальды полюстен басталады, тарылған бөлімі құйрық бөлімі вегетативтік полюсте аяқталады.
ІV-саты. Ұрықтық жапырақшалардың негізгі органдарға дифференциялануы.
Көз көпіршігі түзіледі, хорда бастамасы салынады, мезодерма сигменттеле бастайды (екі самит пайда болады), бас миының негізгі бөлімінің бөлімдері (ми көпіршігі) салына бастайды. Осыдан кейін көзінде хрусталиктер пайда болады, есту көпіршіктері түзіле бастайды.
Денесі көптеген бұлшық еттік сигменттерге, митомдарға сигменттелген. Хорда айқындала бастайды. Денесі өте сирек иіледі.
V саты. Сарыуыз қапшығының құйрық бөлімінен босауы, ұрық денесінің активті қозғалысының басы.
Құйрық бөлімінің сарыуыз қапшығынан ажырауы нәтижесінде ұрықтың денесі түзіле бастайды. Ол бүйірінен бүйіріне иіліп жылдамырақ бұрылыстар жасай бастайды.
Бұл первитальдағы сұйықтықтағы газ алмасуды, сонымен бірге тыныс алуды жақсартады да, одан әрі оның қабықшаны жарып шығуына көмектеседі. Басында және жүрегі аймағында көптеген майда көпіршіктер пайда болады, оның бөлген секреті ұрықтың қабықшаны жарып шығуы уақытына қарай, жұмыртқа қабықшасының беріктігін төмендетеді.
VІ саты. Ұрықтың қабықшаны жарып шығуы. Ұрықтың қабықшаны жарып шығуы уақыты бір тәуліктік жасында басталып бір сағаттан бірнеше сағатқа созылады. Қабықшаны жарып шығу уақыты судың температурасына және оның оттегімен қанығуына қарай жүреді. Біршама жоғарғы температурада және оттегінің аз мөшерінде жарып шығу жылдамырақ жүреді. Созылыңқы жарып шығу дернәсілдің сапасының төмендігін көрсетпейді. Кезеңнің аяғында немесе басындағы жарып шыққан дернәсілдердің тіршілікке қабілеті бірдей болады.
Денесі түзу,пигментсіз. Бұлшық ет сигметтері саны 29-31, құйрығында 12-14 болады. Көзінде онша үлкен емес пигметтік дақ болады. Есту капсуласында отолиттің астамасы байқалады. Екі бөлім жүрекше мен қарыншадан тұратын жүрегінің пульсі көрініп тұрады. Қанның қалыптасқан элементтері қан тамырларында әлі болмайды. Дернәсілалды бұл сатыда қозғалғыш. Табиғи жағдайда олар бәсең судың ағысымен ағып кетеді. Инкубациялық аппаратты жүйелі түрде қимыл жасайды, яғни судың беткі қабатына көтеріледі, сосын төмен қарай басымен төмендейді.
VІІ саты. Эмбирональдық қантамырлық жүйенің түзілуі және қан айналудың бастамасы уақыты. Дернәсілалдының ұзындығы 6,5мм, жасы екі тәулік барлық тамырлары қанның формалық элементтерімен толады. Сарыуыз қапшығының ең алдыңғы бөлігінде кең кювер жолы орналасады, ал аналь қанаты қатпаршағы бөлігінде кеңейген құйрық венасы болады.
VІІІ саты. Қозғалмалы - желбезек жақ аппаратының және оның қызметінің басталуы.
Аузы төменгіден жартылай конус тәрізді түрге енді және қозғалмалы. Тері желбезек қақпағы желбезектің біршама бөлігін жауып тұрады. Желбезектеріндегі қан тамырлары бүкіл желбезек жапырақшаларына тармақталған, желбезектік тыныс алу басталады.
Көзі толығымен пигменттелген, денесінде мелоноффорлар және диффузды сары пигмент пайда болады. Торсылдағының бастамасы пайда болады. Дернәсілалды дәл осы сатыда қозғалады.
Инкубациялық цехтың соңғы өнімі - аралас қорекке көшкен дернәсіл. Осы этаптағы дернәсілдер алыс жолдық тасымалдауға төзімді келеді. Тоғандарды балықтандыруға салмағы 25-30 мг және одан жоғары зоопланктондық қорекке көшкен дернәсілдерді қолдану ұсынылады.
Дернәсілдерді тиімді өсіру үшін олардың биологиясын, қоректенуін, сыртқы орта факторларына негізгі талаптарын білу керек.
Дернәсілдік даму торсылдақтың ауамен толу мезетінен сырттай қоректенуге көшу уақытына дейін созылады. Осы периодтың басында дернәсілдерді сарыуыз қапшығының қалдығы болады. Сондықтан, олар біраз уақыт аралас қорекпен қоректенеді. Ересек ағзаның сипаттарын алғаннан кейін бұл период аяқталады[15,16].
Тұқы тұқымдастарына тұщы сулық және жартылай өткінші балықтар жатады. Олардың жақтарында тістері жоқ, бірақ жұтқыншақ тістері болады. Арқа қанаты біреу. Тұқы тұқымдасы- балықтардың ішіндегі ең саны көп түр: әлемде 1000 түрі болса , оның 118 түрі ТМД суларында тіршілік етеді[16].
Тоған шаруашылығының дамуымен байланысты Қиыр Шығыстан республикамыздың суларына тұқының жаңа түрлерін әкеліп жерсіндіре бастады. Оған қара және ақ амур, ақ және шұбар дөңмаңдай жатады.
Қиыршығыстық өсімдік қореті балықтар комплексі үш түрмен берілген: ақ амур (Ctenopharyngodon idella Val); ақ дөңмаңдай (Hypophtalmichthys molitirix Val.) және шұбар дөң маңдай (Aristichthes nobilis Rich). Бұлардың бәрі тұқы тұқымдастарына жатады. Олардың атамекені Орталық және Оңтүстік Қытайдың жазық өзендері[17].
Оларды өсірудегі қажетті гидрохимиялық режимдер тұқылардағыдай (сазан). Өсімдік қоректі балықтарды негізгі өсірудегі абиотикалық фактор температура болып табылады. Өсімдік қоректі балықтар тұқыға қарағанда біршама жылу сүйгіш: оңтүстік аймақтарда өсуінен одан кем түспейді, ал орталық ендікте одан баяу өседі (әсіресе ақ амур). Сонымен қатар олардың барлығы орталық және солтүстік батыс аймақта қысты жақсы өткереді[18,19].
Қоректенуінде өсімдік қоректі балықтар бірініші жылында оларды бірге өсіргенде екі типті қоректену айқын байқалады. Бастапқы (отырғызғанан алғашқы 15-20 күнінде тоғандағы үш түрдің жастары) осы жылдықтардың қоректенуі ұқсас және зоопланктонмен қоретенуге негізделген. Бұл уақытта олардың арасында қоректік конкуренция туындауы мүмкін . Ақырғы кезең - вегетативті кезеңнің қалған бөлігі арнайы немесе маманданған қорекке көшуі уақыты[20].
Ақ амур жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен қоректенеді және жоғары эффективті биологиялық мелиораторлық қызымет атқарады. Ақ амурды тоғанда пайдаланғанда көңіл бөлетін жағдай олардың тоғанда алатын орны. Өсімдіктекті қорек жетіспегенде ақ амур жасанды қоспаға көшіп тұқыға бәсеке тудыруы мүмкін және қоректің төленетін пұлы тиімділігі тұқыға қарағанда әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Табиғи сулардағы және комплекстік бекітілген сулардағы өсімдіктердің жетіспеушілігі ақ амурда ауру және өлім туғызады, бұндай жағдай Қапшағай су қоймасында орын алған болатын[21].
Жыныстық жетілуі Амур бассейнінде ұзындығы 68-75см жеткенде, 9-10 жасында, ал ақ дөңмаңдай ұзындығы 60-62см, 7-8 жасында[7]. Орталық Қытайда олар 4-5, ал оңтүстігінде 3-4 (ақ амур) немесе ақ дөңмаңдай 2-3 жылдығында жыныстық жетіледі. Шұбар дөңмаңдай ақ дөңмаңдайға қарағанда бір жыл кейін жетіледі. Барлық түрлердің аталығы әдетте аналықтарға қарағанда бір жыл ерте өтеді.
Ақ амурдың өрістеуі тасқын кезінде, су температурасы 20-25 0С және жоғары онша терең немесе қайраңдарда түбі тасты өзеннің арнасында жүреді. Өсімдік қоректі балықтардың эффективті көбеюі суқоймаларда, тоғандарда шындыққа сай емес. Сондықтан тауарлық өсірудегі осы балықтарды өндіріудің жалғыз әдісі зауыдтық әдіс болып табылады[22].
Қазақстанға өсімдік қоректі балықтардың қиыршығыстық комплексі Қазглавгосрыбводпен Қытайдан Алма-Аты тоған шаруашылығына 1958 жылы әкелінген. Алма-Аты тоған шаруашлығына жіберген кездегі олардың салмағы 88 мг, ұзындығы 33мм жеткен болатын.
Қапшағай суқоймасына кәсіптік аулауда ақ амур 1989ж.бастап кездеседі.Ақ амур балығы тұщы суда өседі, ол үйір болып шоғырланып, өзен сағасындағы шұңқырларда қыстайды.Көктемде, су деңгейі көтерілгенде бұл балықтар көлдерге және өзен атырауындағы жайылма суларға өрістеп шығады. Ақ амур балығының бір ерекше қасиеті бар: ол кенеттен оқыс дыбыс шыға қалса, сол дыбыс шыққан жаққа қарай судан 1-2м биікке секіріп шығады.Оның жас шабақтары алғашқы кезде су балдырлары мен бірге зоопланктондарды да қорек етеді. Оның негізгі қорегі судың қабатында қалқып жүрген майда су балдырлары, шөппен қоректенетіндіктен оның ішегінің ұзындығы өзінің денесінің ұзындығынан 1,5 есе артық, оның себебі шөптің қорытылу мезгіліне байланысты[21,22].
Өсімдік қоректі балықтарды әкелгеннен бастап тоған шаруашылықтарында минеральдық тыңайтқыштар қолданыла бастады.
Өсімдік қоректі балықтарды зауыдтық жолмен өндіру Қазақстанда 1964 жылы басталды. Жұмыс Алма-Аты тоған шаруашылығында және бұл тәжірибелік мақсатта жүргізілді. 1964 жылы өсімдік қоректі балықтардың барлығы 327 мың дернәсілі алынды.
Кейінгі жылдары республикада өсімдік қоректі балықтарды өндірудің көлемі ұлғайды. Табиғи сулар мен комплекстік негізделген сулардағы өсімдік қоректі балықтарды өсіру Қазақстанда толығымен қолданылмайды[23].
Авторлардың мәліметтерін талдай отырып, бұл проблема толық шешілмеген екендігін анықтап, тұжырымдауға болады.
1.2 Арал теңізі
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Арал теңіз көлемі жағынан екінші орынды еленеді. Арал теңізі Тұран ойпатының тектоникалық қазаншұңқырында жатыр. Ол дүниежүзілік мұхит деңгейінен 53 м биіктікте орналасқан. Жалпы ауданы 64,5 мың км2, ұзындығы 428 км, жағалаулары көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді. Арал теңізінің түбі тегіс, тұнба шөгінділі.
Арал теңізі көне заманнан бері әлемнің көптеген саяхатшылары мен ғалымдарының назарын өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz