Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Комерциялық емес акционерлік қоғамы
Қыдырбек Ғалым
Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті
Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
Беттер саны:
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны:
Қосымшалар:
Орындаған: Қыдырбек Ғалым
2018 ж. ____ _________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев
Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров
Арнайы тарау кеңесшісі:
Сарапшы: _______________ ____________ _____________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті
Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы
Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Қыдырбек Ғалым
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
Университеттің 201 жылғы _________ №____өкімімен бекітілген.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 201 ж. _________
Жұмыстың бастапқы деректері:
Куәлік 6517-1907-08-ММ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі Талдықорған қаласы. 05.02.2005. Серия В. № 0046191.
ЕРЕЖЕ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. 25.01.2005. № 18 бұйрық..
ПРОЕКТ Организации и развития охотничьего хозяйства Талдыкорганского лесоохотничьего производственного предприятия Алматинской лесохозяйственного производственного объединения. Т. 1. Пояснительная записка. Алматы, 1992-1993.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі):
Талдықорған орман шаруашылығының орналасқан жері, жер бедері, климаты, өсімдігі және жануарлар әлемі.
Борсықтың биологиялық ерекшеліктері.
Мекемедегі борсық санының әр жылғы өзгеруі.
Мекемедегі борсық қорын пайдалану тиімділігі.
Графикалық материалдар тізімі (қажетті жағдайда):
Мекемедегі борсықтардың әр жылғы саны.
Борсықтарды аулаудың әр жылғы мөлшері.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Лобачев Ю.С. Экология борсука в горах юго-востока Казахстана - Бюл.МОИП. отд.биол., 1976.
Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. Ч. 1. Позвоночные животные, А.: Наука, 1989.
Бекенов А.Б., Есжанов Б.Е., Махмұтов С.М. Қазақстан сүтқоректілері. - Алматы, Ғылым, 1995.
Горшков П.К. К Вопросу о значении борсука в лесных биоценозах Волжско-Камского края. Животный мир. М.,1964.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшіліері:
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев
Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылған сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
05.04.18.
өткізді
2
Әдебиетке шолу
10.04.18.
өткізді
3
Зерттеу деректері және әдістері
15.04.18.
өткізді
4
Мекемеге қысқаша сипаттама
20.04.18.
өткізді
5
Борсықтың экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
25.04.18.
өткізді
6
Мекемедегі борсық санының әр жылғы өзгеруі
30.04.18.
өткізді
7
Борсық аулау әдістері
02.05.18.
өткізді
8
Мекемедегі борсық қоры
04.05.18.
өткізді
9
Еңбек қорғау
07.05.18.
өткізді
10
Қортынды және өндіріске ұсыныстар
10.05.18.
өткізді
11
Пайдаланған әдебиеттер
15.05.18.
өткізді
12
Диплом жұмысын тапсыру
19.05.18.
өткізді
Кафедра меңгерушіс: _______________ Кентбаев Е.Ж.
Жетекшісі: _____________________ Кыдыров Т.Н.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент: __________________ Қыдырбек Ғ.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
Әдибетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1
Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1
Зерттеу деректері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.2
Мекемеге қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Жер бедері және ауа-райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.4
Өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
1.5
Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
Борсықтардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.1
Сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
Мекені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
2.3
Қоректенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.4
Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.5
Мекемедегі борсықтың сан мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.6
Мекемедегі борсықтың санын молайту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3
Борсықты аулау тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4
Жануарлар дүниесін қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
5
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Пайдаланылщған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Нормативтік сілтемелер
Осы жұмыста төмендегі стандарттарға нормативтік сілтемелер қолданылған:
МОСТ 7.32-2001 Ғылыми-ізденіс туралы есеп. Рәсімдеудің құрамы мен дұрыстығы
МОСТ 15.011-96 Патентік ізденіс, мазмұны мен жүргізу жолдары
МОСТ 3345-88 Фармакопиялық формалин. Техникалық шарттары
МОСТ 5556-81 Дәрілік гигроскопикалық мақта. Техникалық шарттары
МОСТ 5962-67 Этилдік спиртті тазалау. Техникалық шарттары
МОСТ 6038-79 Глюкоза. Техникалық шарттары
МОСТ 6259-75 Глицерин. Техникалық шарттары
МОСТ 6417-72 Фенол. Техникалық шарттары
МОСТ 6709-72 Тазартылған су. Техникалық шарттары
МОСТ 8074-82 Айқын құрал-жабдықтар. Түрлері, негізгі шамалары мен өлшемдері. Техникалық шарттары
МОСТ 9284-75 Затты айқындауға арналған әйнек. Техникалық шарттары
МОСТ 9421-93. Дәрілік дәке. Техникалық шарттары
Анықтамалар
Жануарлар әлемі - Қазақстан республикасы және сондай-ақ тек қана Қазақстан республикасы экономикалық аймағында және құрлықтық қайраңдағы табиғи байлыққа қатынасты аумағында тұрақты немесе уақытша мекендейтін аңдар жиынтығы.
Қасакерлік жолмен аң аулау - Табиғатта мекендейтін жануарларды еш рұқсат қағаздары немесе лицензиясыз аулау.
Жануарлар әлемін пайдалану - жануарлар әлемі нысанымен, олардың пайдалы қасиеттерімен мекендеген ортасынан ерікті немесе еріксіз түрде пайдалану.
Аңшы - Қазақстан республикасы заңымен бекітілген түрде аң аулауға рұқсаты бар, жеке тұлға.
Күй ойнағы - шағылысу кезіндегі құстардың мінез-кұлқына байланысты қозғалу немесе іс-әрекетінің ерекшеліктері.
Полигамды аң - Көп жұпты аң.
Ареал - түрдің белгілі бір жер территориясына таралуы.
Эндемиг - Жануарлар әлемінің бір түрі тек сол жерде ғана кездесуі.
Биотехниялық шаралар - жануарлардың қорғаныс, қоректену және ұялау жағдайын жақсартуға бағытталған іс- шаралардың жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылған:
ОШММ - Орман шаруашылық мемлекеттік мекеме
РГКП - Республиканский гасударственный козенный предприятие
ЕҚТА - Ерекше қорғалатын табиғи аймақ
ҚР - Қазақстан Республикасы
БҒМ - Білім және ғылым министірлігі
Гр - Грамм
См - Сантиметр
Т.б. - Тағы басқа
Мг - Милиграмм
М - Метр
Га - Гектар
Км - Километр
т - Тонна
оС - Температураның цельсия бойынша көрсеткіші
% - Пайыз көрсеткіші
УАЗ - Уралски автомобильный завод
КІРІСПЕ
Табиғаты бай әріжері кең байтақ қазақ даласында жануарлардың көптеген өкілдерінің таралуы мен тұракты тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар бар. Сүтқоректілер ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады. Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы аңдар. Аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектік шикізаттарын және тағы басқа өнімдердін халық шаруашылығына пайдаланы аламазы. Аса бағалы аң түрлерін елімізде жерсіндіру немесе арнаулы аң фермаларында өсіру кең етек алып келеді. Тіпті насекомқоректілер және жыртқыш аңдары ауыл және орман шаруашылықтарына зиян келтіретін және аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер мен олардың личинкаларын, кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілер класының өкілдері бүгінгі күні өмір сүретін 19 отрядты, 118 тұқымдас және 4 000-нан астам түрді біріктіреді. Қазақстанда бұл кластың 8 отрядына (насекомжегіштер, жыртқыштар, ескекаяқтылар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар) жататын аңдардың 178-дей тұрі тіршілік етеді. Дипломдық жұмыс сүтқоректілер класының өкілдері бірі борсықтың қарастырады.
Сонымен қатар, шаруашылыққа пайдалы жауын құрттарымен де қоректенеді, ұяларын жерге салған құрстардың жұмыртқаларын немесе балапандарымен де қоректенеді. Қорегін іздей отырып, көптеген шұңқыр-тесіктер қалдырады. Бұл калдықтардың арысындағы жер қопсытылады, жердегі паразиттер өледі.
Осы дипломдық жұмысты жазу кезінде Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде әкімшілігінің көмегімен, ізденіс жасап жазылады. Сол себепті Талдықорған орман және жануалардың дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің әкімшілігіне алғасымды айтамын.
Жұмыстың мақсаты - Талдықорған орман және жануалардың дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіндегі борсықтардың санын көбейту және тиімді пайдалану.
Жұмыстың міндерттері - Алматы облысы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде борсық экологиясы және шаруашылық маңызын анықтау. Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
мемлекеттік мекемесіне сипаттама;
Талдықорғандағы борсықтың экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
мекемедегі борсық қорын анықтау;
борсық аулау құралдарын және әдістерін зерттеу;
борсық қорын пайдалану тиімділігін анықтау.
Жұмыстың жаңалығы - Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде алғаш борсық жайлы ғылыми және нақты деректер жиналып, салыстырылып қорытындыланды.
ӘДИБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазақстанды мекендейтін борсыққа арнап жүггізілген және ғылыми жүмыстар саны көпте емес. Негізінен шыққан жұмыстар ұзінді түрде кездеседі.
В.С. Лобачев [1] борсық Жоңғар және Іле Алатауында ұйқыға кетер алдында майды шөптесін және сол кездегі Алматы обласының төңрегіндегі алма бақтарында алмамен, алмұртпен, алхормен, және ағаштардың өнімдерімен қоректенеді дегенді.
Борсық (Меlеs теlеs) теред інде тіршілік етеді. Олардың үлкендігі кішігірім иттей болады. Бізде тундрадан басқа жердің барлығында да кездеседі[2].
Жыртқыштардын, ішіндегі жануар тектес азықтарды көбірек жейтіндерінің бірі борсықтар болып саналады. Бұлардың қорегінің көпшілігі -- насекомдар, сүт қоректілер, кейде амфибилер, құстар, сонымен қатар өсім-дік тектес азықтарды да жейді. Олар зиянды насекомдарды, кемірушілерді қырып, шаруашылыққа үлкен пайда келтіреді. Қыста ұйқыға жатады[3].
Борсықтардың дене тұрқы 60 - 90 см, салмағы 8 - 16 кг-дай. Олардың түсі ақшыл-сұрдан қара-қоңырға дейін өзгеріп отырады. Жүні қылшықты, салалы, сирек. Тұмсығынан желкесіне дейін созылған қара жолағы бар. Бауыры, төбесі, табандары қара, аяқтарында сәл иілген, ұзын тырнақтары болады. Інде тіршілік еткендіктен, маусымдық көшуі байқалмайды. Іңір түсісімен қорек іздеуге шығады. Борсық қорек талғамайды. Ол ұсақ кеміргіштермен, құстармен, олардың жұмыртқаларымен, жыланмен, кесірткелермен, көлбақалармен, ұсақ жәндіктермен, жеміс және бақша дақылдарымен де қоректенеді. Күзге қарай бойына май жинайды да, қысқы ұйқыға кетеді. Олар наурыз - маусымда мауығып, 1 жылдан кейін 1 - 5 күшік табады. Терісі мен майы үшін ауланады. Борсықтың майы витаминдерге бай, сондықтан халық медицинасында оны буын ауруларын, туберкулез және іріңді жараларды емдеуге қолданады. Ауыл шаруашылығы және орман зиянкестерін жеп пайда келтіреді. Кәсіпшілік маңыздылығы онша емес (терісі онша құнды емес жүні қылқалам үшін қолданылады майы емдік болып есептелінеді[4].
Борсықтардың таралуы және түрлері. Европаға кеңінен таралған. (Скандинавия түбегі, Финляндия және Россияның Европалық бөлігінен басқа жерлерде) Кавказ өңірінде, қырым, кіші және Орта Азияда, Оңтүстік және Орталық Сібірде, Қиыр Шығыстың Оңтүстігінде, Шығыс Қытайда, Корея түбегінде, Жапонияда таралған.
Түрлері Meles meles meles (Западная Европа); Meles meles marianensis (Испания и Португалия); Meles meles leptorynchus (Россия); Meles meles leucurus (Китай, Тибет); Meles meles anaguma (Япония) [7].
Борсық көбіне қорек іздеуге түн мезгілінде шығады. Күндіз таңғы 8-ге дейін, кешке 5-6-лардан кейін кездестіруге болады. Борсық тышқан сияқты ұсақ кеміргіштерді, бақа, кесіртке, құстар мен олардың жұмыртқаларын, балапандарын, кейде бақша дақылдарын да жейді. Ұсақ жәндіктерді, олардың
жұлдызқұртын моллюскаларды, түрлі жемістер мен жаңғақтарды, шөпті қорек етеді. Борсық қорек іздеген кезде өте үлкен аймақты, шарлап шығады.Осындай бір жорықта борсық 50 - 70- ке дейін бақа, жүздеген жәндік пен жауынқұртын ұстайды. Әйтсе де борсық тәулігіне 0,5 кг, қорек жейді.Күзге қарай семіріп, қысқы ұйқыға жететін май жинайды. Солтүстік өңірлерде борсық күзгі қазан - қараша айынан бастап наурызға дейін қысқы ұйқыда болады. Ал, оңтүстік жақтарда қысы қысқа, жылы болса ұйықтамастан өмір сүреді [5].
В.Г. Гептнер [12] ең біріншілер ішінде борсықтың қазақстанда 4 түр тармағы мекендейді деген: Ферған борсыға - severtzovi Heptner, 1940 - европа тобына жатады; қалғандары - тянь-шань - M.m. tianshanensis Huene, 1910; құм - М.m.arenarius Satunin, 1895; -M.m. sibiricus Kastshenko, 1900 - азиаттық опқа жатады.
Кейінірек А.В. Афанасьев т.б [13] белгілі Звери Казахстана Қазақстанда борсықтың 4 түр тармағы мекенлейтінін растады. Бұл мәліметте авторлармен алғашқы рет түолі ареалдарда мекендейтін борсақтардың биологиясы сипатталады.
В.Г. Гептнер [12] Млекопитающие Советского Союза атты күрделі жүмысында борсық туралы толық мәлімет айтты. А.А. Слудский [3] Млекопитающие Казахстана атты зоология институтының күлделі еңбегінде борсықтың Қазақстанда мекендейтін алқаптарына, биологиясына жан-жақты баға берген.
Совет Одағы кезіндегі жұмыстардан - борсықтың тері жамылғысының түстері сан-алуан туралы көптеген авторлар айтып кетті ( Огнев, 1931, Даль, 1939; Строгнев, 1962, т.б.).
Борсықтардың қоныс аударатыны туралы біршама жұмыстар бағашталған. Соның ішінде шульгина (1948) борсыұқ таулы аймақта жаздын екінші жартысында көк шөбі мол биіктеу аймақтарға қоныыс аударатыны туралы мәлімет айтты.
П.Б. Юргенсон [10] борсықтың жыныс жағынан жетілген төлдерінің қоныс аударды жан ұя құруына байланысты екенін атап айтты.
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Зерттеу деректері және әдістері
Біздің зерттеу нысанамыз Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің аумағында мекендейтін борсықтар болып саналады.
Жұмыс Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде жүргізілді.
Мекеме туралы деректерді мына құжаттардан алдық:
Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы куәлік 6517-1907-08-ММ: Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. Серия В № 0046191. Талдыкорган, 2005 [4];
- Ереже. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты
пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман
шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. Талдыкорган, 2005 [5].
Проект органзации и развития охотничьего хозяйства Талдыкорганского лесохозяйственного производственного предприятия Алматинской области. А., 1992-1993 гг [6].
Борсықтардың саны туралы деректерді Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінен алдық.
Мекемеде борсықтар санын бағалау үшін екі топ әдістерді пайдаланады;
көзбен көріп бақылау (мұнда аңдарды айдап санау да жатады);
іздерін және қиларын есепке алу.
Борсық туралы мәліметтері жинауда және дипломдық жұмысты дайындауда біздер келесі әдәістемелерді қолдандық:
oo сипаттау тәсілі-борсықтың таралу алқптары мекен ету ортасна сипаттау жасаау,биолгия ерекшеліктерін бақылау:
oo салыстырмалы тәсіл-әрбір алқаптардың өмір сүру бейімділігін салыстыру:
oo қоршаған ортадағы экологиялық бақылау тәсілдері - борсықты мекен ету биотоптарында жан-жақты бақылау:
oo картографиялық тәсіл-борсықтың қылашақтарының орындары мен қоныс аудару жолдарын картаға түсіру:
Жұмысты борсқтың белгілі территорияда қоныс орындарын анықтау мәселесімен егерлерден,жануарларды қорғау қызметкерлерінен,арнаиы ғылыми-зерттеу бөлімінен сұрасыру,осыдан соң жиналған деректерді тексеру.Борсықтарға жұргізілетін санақтар бойынша шаруашылық әкімшілігіне сұрастыру жазу, себебі аталған уақытта мен қамтып үлгерген жоқпын.
Борсықтың биологиясы мен экологиясын зерттеу тәсілдері келесі бөлімдерден тұрады:
oo оқу әдістемелері, асқазандағы жемтіктерді сұрыптау және қоректенетін қорларының жағдайы туралы есеп. Ол үшін, олжалаған борсықтың асқазанындағы жемтігін шығарады, ағынды суда тазартып, үлкен теріп алынған ірі фраксияларын сұрыптайды. Борсық қалашығында мекендейтін аңдарды есептейді, аналығын аулап, оның жатынындағы қара дақтарды есептеу. Жерасты суларының қаншалықты тереңде жатқанын анықтау, себебі борсықтың індерінің орналасу тереңдігі соған байланысты болады; індеріндегі және ұядағы сыртқы (экто) паразиттердің түрін және сан-мөлшерін анықтау. Борсықтың басқа да жануарлармен қарым-қатынасы, трофилық жіктеуде орны.
1.2 Мекемеге қысқаша сипаттама
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің заңды мекен-жайы:
Қазақстан республикасы,
Алматы облысы,
Талдықорған қаласы,
Лесная поляна көшесі, 1.
Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына тікелей бағынышты кәсіпорын.
Мекеме орманды күзетуге, қорғауға, жаңадан өсіруге, ұлғайтуға, орманды пайдалануды реттеуге, сонымен қатар өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ресурстарын, өзінің тұрақты пайдалануындағы, орман қоры аймағын, бекітіліп берілген аң алқабына рұқсат беруге құқықты және міндетті.
Мекеменің құрамына ерекше қорғалатын заңды статусы берілмеген табиғи жерлері (мемлекеттік табиғи қорғалымдар, мемлекеттік табиғи ескерткіштер, ерекше қорғалатын орман, сулы, сазды-балшықты алқапткар мен халықаралық мәні бар ерекше қорғалатын табиғи жерлер) болуы мүмкін.
Облыс Әкімі құрылтайшы және мүлік иегері болып табылады.
Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының шешімдері мен бұйрықтары мекеменің орындауына міндетті түрде жатады, соған орай мекеме Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына тікелей бағынышты, әрі есеп беру ережелеріне сәйкес болуға тиіс.
Мекеме мемлекеттік ұйымдық-құқықтық нысанасындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде атауы жазылған мөрлері мен мөр табаныдары, белгіленген үлгідегі бланкалары, сондай-ақ заңнамаға сәйкес банкте есеп шоты болады.
Мекеме өз атынан заматтық-құқықтық қатынастарға түседі, егер оған заңдарға сәйкес уәкілдік берілсе, мемлекеттің атына азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Мекеме қызыметінің негізгі мақсаты мен түрі: Мекеме қызметінің негізгі түрі мен мақсаты - орман, аңшылық және өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өзге де ресурстарын қорғау, сақтау, өсіру және тиімді пайдалануды басқарау мен реттеу.
Мекеме табиғат қорғау және табиғатты пайдалану саласында төмендегідей мақсаттарын жүзеге асыру құқығын пайдаланады.
oo орман және аңшылық шаруашылығы мен ерекше қорғалатын табиғат аумақтарын дамыту жөніндегі мемлекеттік және басқа да жоспарлдарды жүзеге асыруға ат салысады;
oo орман, аңшылық шаруашылығын және жануарлар дүниесінің басқа да байлықтарын (ресурстарын) ұлғайта өндіруге, ұтымды, әрі үнемдеп пайдалануға, өз билігіндегі ерекше қорғаудағы табиғат аймағына мемлекеттік басшылық жасайды;
oo орман өсімдігін ресурстық потенциалын жәнежануарлар дүниесінің байлығын арттырады;
oo бірегей әрі сирек ландшафты (жер бедерін) өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық алуан түрлілігін сақтау жұмыстарын ұйымдастырады;
oo мекеме штатындағы орман күзетінің, қорықшылар қызметкерлерінің жұмыстарына іскерлікпен, бірлікпен басшылық жасайды.
Осы мақсатта мекеме:
oo өз құзіреті шегінде нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге қатысады;
oo орман, аңшылық және өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өзге де ресурстарын қорғау, сақтау, өсіру және тиімді пайдалануды басқару мен реттеуді жүзеге асырады;
oo эклогиялық, тау және аң туризмінің дамуын қамтамасыз етеді;
oo өсімдік және жануарлар дүниесінің ресурстарын қорғау шараларын жоспарлап жүзеге асырады, орманды пайдалануды реттей отырып, өсіруді, аурудан және де басқа заңсыз әрекеттерден қорғауды ұйымдастырады;
oo ормандарды өрттен, заңсыз кесуден және басқа да орман заңнамаларын бұзудан, оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау, браконерлікпен күрес жүргізу жөніндегі жұмысты ұйымдастырады;
oo орман ресурстарын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ресурстарын қорғау шараларын жоспарлап жүзеге асырады;
oo орман ресурстарын өсіру, орманның қорғаныс желектерін жасау, құмдарды, эрозияға ұшыраған жерлерді желектендіру, сондай-ақ орман тұқымдық және орман селекциясы питомнигінің дамын ұйымдастырады;
oo мемлекеттік табиғи қорықтардың, өзінің қарамағындағы өзге де ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қызмет етуін қамтамасыз етеді, олардың желісін дамыту бойынша ұсыныстар дайындайды;
oo орман және аң шаруашылығын орналастыру, орман қоры жануарлардың ауланатын түрлерін мемлекеттік есепке алуға, аң орман мониторингін, мемлекеттік орман кадастрін жүргізуді қамтамасыз етеді;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына табиғи биоресурстарды басқаруды жетілдіруге ұсыныстар енгізеді;
oo ғылыми зерттеулер, жобалау-іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін ғылыми ұйымдарды, табиғи-биологиялық ресурстарды қорғау, өсіру және пайдалану саласында бағдарламалар, жоболар, құқықтық-нормативтік актілер әзірлеу үшін ғалымдар мен мамандарды тартады;
oo орман шаруашылығы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау, өсіру және пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қатысады;
oo Қазақстане Республикасының заңдарына сәйкес өзіне жүктелген басқа да функцияларды жүзеге асырады.
Мекеменің құқықтары:
oo мемлекеттік органдардан және бөзге де ұйымдардан қажетті ақпаратты талап етеді және сұратып алады;
oo мекеме өзінің билігіндегі тұрақты түрде пайдалануға берілген орман қоры аумағы мен бекітіліп берілген аң жайылымдарына міндетті түрде өз ішінде орындалатын шешімдер мен бұйрықтар шығарады;
oo мемлекеттік басқарушы орган ретінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғауда, жетілдіруде және пайдалану кезінде туындайтын сұрақтарды шешуге қатысады;
oo өзінің жеке басқару құқығындағы мүліктерді пайдалануды жүзеге асырады;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына орман және жануарлар дүниесін шаруашылықта пайдалануға режим орнату жөніндегі мәселелер бойынша: орман, аң және басқа да өсімдіктер ресурстары үшін төлемақылар ставкасы; орман, аң және басқа да өсімдіктер ресурстарын пайдалануға арналған лимиттер мен квоталар; орман, аң шаруашылығын жүргізуге құқық беру; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес аң және орман алқаптарын бекіту жөнінде құқық беру туралы ұсыныстар енгізеді;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасымен келісе отырып орман, өсімдіктер мен жануарлар әлемін енгізілген тәртіппен пайдалануға рұқсат етеді;
oo орман және аң шаруашылығы ресурстарын ретті пайдалануға ұсыныстар енгізеді;
oo ормандар, жануарлар дүниесін және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарды бұзушыларды жауапкершілікке тартады. Орман, аң шаруашылығы және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда әкімшілік заң бұзушыларға әкімшілік іс-шара қолданады;
oo жеке және заңды тұлғалардан орман қоры мен жануарлар дүниесін және басқа да өсімдіктер ресурстарын пайдалануға арналған нормалар мен шектеулерді белгіленген ережелерді сақтауды талап етеді және бұзушыларға жол берген жағдайда, табиғатты пайдалану құқығын тоқтату туралы тыйым салады;
oo орман және аң шаруашылығын жүгізу мәселелерін қортындылайды және ұсыныстар береді;
oo Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге асырады;
oo Орман мекемесі: жеке және заңды тұлғаларға отырғызылған материалдар өсіру мен орман тұқымдарын жинап, көгалдантыратын, қорғаныштық, плантациялық және өзге де екпелер жасап, орман шаруашылығы саласында оқу практикасын өткізу, консультациялық және техникалық көмек көрсету жөнінде ақылы қызметтер көрсетуден және ормандарды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесіп, оның ішінде тұрған хылықты отынмен қамтамасыз ету үшін ағаш кесіп, жанама орман пайдалану кезінде алынған өнімдерді өткізуден қаражат түсіре алады; күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді және санитарлық мақсатта, оның ішінде халықты отынмен қамтамасыз ету үшін ағаш кесуді, жнама орман пайдалануды жүзеге асыру кезінде алынған өнімдерді өткізу нарықтық бағамен жүргізіледі;
Орман мекемелерінің қаражаты мына төмендегілерге жұмсалынады:
oo мемлекеттік орман қорының телімдерінде орман шаруашылығының іс-шараларын жүргізуге;
oo орман шаруашылығы жолдарының құрылыстарна және оларды ұстауына, ормандарды өртке қарсы жайластыруына;
oo орман қорын күзетуіне, қорғауына,пайдалануына, ормандарды молықтыруға және орман өсіру саласындағы жобалау-іздестіру жұмыстарына;
oo орман мекемелерінің орман шаруашылығы қызметін қамтамасыз ету үшін штаттан тыс маусымды жұмысшылардың, күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді және санитарлық мақсатта ағаш кесуіне, жанама орман пайдалануды жүзеге асыратын жұмысшылардың, сондай-ақ орман ресурстарын қайта өңдеуін жүзеге асыратын жұмысшылардың қызметтер көрсетуіне ақы төлеуіне;
oo байланыс құралдарын, көлікті және жабдықтарды, өртке қарсы, орманды қорғауына және орман өсіру жұмыстарына арналған тұқымдар мен отырғызылатын материалдарды, жанар-жағар майды, киім-кешекті, қаруды және арнайы қорғау құралдарын сатып алуына;
oo орман ресурстарын қайта өңдеуіне қажетті жабдықтар мен тетіктерді сатып алуына;
oo ғимараттарды, құрылыстарды және орман мекемелерінің жұмыс істеуіне байланысты өзге де объектілерді салуына, қайта жаңартуына және жөндеуіне;
oo орман және аңшылық шаруашылығы үшін мамандарды даярлауға және біліктілігін арттыруына;
oo еңбек көрсеткіштері үшін орман мекемелерінің қызметкерлерін көтермелеуіне пайдаланады.
1.3 Жер бедері және ауа-райы
Талдықорған өңірі ежелгі заманнан зерттеушілерді қызықтырған. Орналасу жеріне баланысты табиғаты ерекше аймақ, Оңтүстігін сондайақ оңтүстік - шығысын биік таулар көмкерген болса ал жазық жерлерін құммен ұласқан, аймақтың әсем табиғат жағдайлары ерекше болып келеді.
Талдықорған өңірінің жері ұзақ уақыттар бойына ғылыми зерттеушілердің назарларынан тықары қалып келген. 19 ғасырдың 50 ші жылдарында Талдықорған аймағын физика - географиялық жөнінен жұйелі түрде зерттеулер қолға алына бастады.
Осы жерде А.Ф.Голубев экспедициясы Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауларының аралығындағы жағрафиялық аудандарды анықтап зерттеуді мақсат еткен және сол жерлерді зерттедіде.
Облыс аумағында ауыл шаруашылығына жарамды 9,4 млн. га жері болып, оның экономикасының негізін аграрлық сала құраған. 1990 жылдың ортасында, Талдықорған облысы республика аумағында өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің 6%-ға жуығын беріп,әл ауқатты обылыстардың бірі болды. 1992 жылдан бастап сол кездері орман шаруашылық саласы да басқа салалар секілді құлдырап қиыншылыққа тап болды. Табиғатты жан тәнімен жақсы көрген азаматтардың арқасында орман саласында қызымет етіп табиғаттың байлығын ақтап қалдық.
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі үш әкімшілік ауданның аумағында орналасқан: Ескелді, Кербұлақ және Панфилов; одан басқа оның мемлекеттік орман қорының телімдері Талдықорған қаласының және Текелі қаласының жерлерінде орналасқан (1 сурет).
Мекеменің аумағының ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 120 шақырым.
Мекеменің кеңсесі Талдықорған қаласында орман шаруашылығы өндірістік бірлестігімен бір ғимаратта орналасқан және сол өндірістік бірлестіктің бас кәсіпорны болып табылады.
Сурет 1 Мекеме терииториясының картасы.
Мекеме аумағы үш орманшылыққа бөлінген: Қаратал, Текелі және Көксу (1 кесте) және аумағында үш ерекше қорғалатын телім бар:
oo Жоғарғы Көксу қорықшасы - 240 га;
oo Жетісу аяқтыбалығы қорықшасы - 48 га;
oo Самырсын және шыршадан Текелі қоры - 358 га.
Кесте 1. - Мекеменің әкімшілік-шаруашылық құрылымы
Орман шаруашылығы
Аумағы, га
Орманшылық кеңсесінің орналасқан жері
Жалпы алғанда
%
Қаратал
839
0,4
Талдықорған
Текелі
49396
26,7
Текелі
Көксу
134877
72,9
Көксу
Барлығы
185112
100
Климат құрушы факторларға төсеніш беті, атмосфералық церкуляция және күн радиациясы жатады.
Жалпы облыстың климаты шұғыл континентальды. Мұндай жағдай географиялық орнымен анықталады. Материктің ортасында орналасуы, мұхиттардан мыңдаған км. қашықтықта жатыр.
Күн сәулесінің түсу ұзақтығы жазық бөлігінде 2890 сағат, таулы бөлігінде 2689 сағатты құрайды, бұл биіктік белдеулікке байланысты.
Жаз айларында континентік, тропиктік (туран) ауа массасы, қыста арктикалық және полярлық ауа массысын тигізеді. Қыс мезгілі қоңыржай салқын қаңтар айының орташа температурасы - 8-100С. Талдықорған - Қазан шұнқырында қаңтар айының температурасы 190С. Шілде айының орташа температурасы + 25 -270С. Талдықорған - Қазан шұнқырында 17 0С. Жауын шашыны аймақтың жазық өңірінде 110-250мм. тау бөктерлерінде 400-500 мм. Биік таулы аудандарда 800-900 мм.
Қазақстан республикасының биік тауларында мұздықтардың таралуы әр түрлі. Територияда мұздықтар Жоңғар Алатауының биік шыңдарында кездеседі. Жоңғар Алатауындағы мұздықтардың саны - 136,9. Қазіргі мұз басу ауданы - 813,9 км2 морена астындағы мұздану ауданы -186,1 км2 Мұздықтардың көлемі - 45,9 км3 Жоңғар Алатауының кіші басқан өзен алабындағы Шуменки мұзы, ірі мұздардың қатарына кіреді, бұл мұздықтар жете зерттелінбеген.
Кесте 2 - Метерологиялық станциялардың деректері бойынша мекеменің ауа райының сипаттамасы
Айы
Ауа температурасы, 0С
Жауын-шашын мөлшері, мм
Қар қалыңдығы, см
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
Орташа көп жылғы
шегі
Ең жоғарғы
Ең
төменгі
Қаңтар
-11,4
-2
-20
29
30
77
Ақпан
-9,3
0
-18
31
21
76
наурыз
-0,3
10
-15
47
10
75
Сәуір
9,7
15
-5
41
-
58
Мамыр
15,8
22
0
46
-
53
Маусым
20,6
26
3
34
-
50
Шілде
22,8
33
15
34
-
47
Тамыз
21,4
30
12
15
-
45
Қыркүйек
15,5
20
7
16
-
47
Қазан
7,8
16
0
33
-
59
Қараша
-1,6
10
-7
44
17
74
Желтоқсан
-8,4
0
-15
42
28
78
Орташа жылдық
6,9
12,5
-3,6
41,2
-
62
Аталған кестеден мынадай қорытынды шығады:
1 Тау бөлігінде көктемгі-жазғы маусымда жауатын орташа жылдық жауын-шашын ағашты-бұталы өсімдіктердің өсуіне және дамуына ыңғайлы жағдай жасайды. Тау етегіне қарай далада орташа жылдық жауын-шашын күрт кемиді және жеткілікті түрдегі жоғары ауа температурасы, ылғалдылық жетіспеушілігіне әкеліп соғады. Ол ағаштардың ірге тебуіне және өсуіне кедергі келтіреді.
2 Қысқы төменгі температура, қысқы өсіп-өну кезеңі, қолдан өсіретін ағаш тұқымдарының түрлерін шектейді.
3 Топырақтың ылғалдылығы оның қалыңдығына, жер бедеріне, күн сәулесінің түсуіне байланысты. Шілденің басында жауын жуған топырақ беті кебеді, ал құрғақшылық жылдары топырақ 25 см және одан да терең қалыңдықта кеуіп кетеді. Өте қатты кебетін жері көп күн түсетін қиялар.
4 Жыралардың жоғарғы жағында қар қалыңдығының тереңдігі қар көшкінінің себепшісі болады.
5 Көктем ауларында жауын-шашынның мол болуы және ауа қызуының көтерілуі қардың тез еруіне әсер етеді. ол Текелі өзенінің алабында көп жиналуына және сел жүруіне әкеліп соғады.
Жалпы мекеме аумағының ауа райы қатаң құрлықтық. Ол ағаш түрлерінің аздығына әсер етуде және басқа ағаш тұқымдарын жерсіндіруді шектеуде.
Мекеменің негізгі (99%) орман қоры Жетісу Алатауы жотасының және сілімдерінің орталық бөлігін алып жатыр және Солтүстік Жонғар орманды аумағына кіреді.
Мекеменің тау бөлігінің жер бедері сайларында бұлқынған өзендер аққан биік таулармен, терең жыралармен сипатталады. Тауларында үлкен қиялар бар, кейде қиялығы 700 жететін шыңдары биік, жартастары құздары көп.
Тау белдеуінің және қар жамылғысының кеңдігі әртүрлі тіктіктегі аумақтардың пайда болуына әкеліп соққан. Қатаң құрылықтық ауа райы қиялардағы өсімдіктердің және топырақтың түзілу тәртібіне әсер етеді.
Мекеменің таулы бөлігінде мынадай топырақты-өсімдікті аймақтарға бөлінеді:
1 Таулы-шалғынды және таулы шалғынды-далалы аймақтар. Онда альпі және субальпілік, сондай-ақ шалғынды-далалық биік таулы топырақтар құралады;
2 Таулы-орманды және орманды-далалы аймақтар, онда таулы-орманды және қара, қарақоңыр топырақтар, сондай-ақ таулы-шалғынды қаратпырақтар;
3 Таулы-далалы аймақ, онда орташа және аз қарашірікті қара топырақтар, қара сұрғылт және далалық аз дамыған топырақтар.
Мекеменің таулы аймағында қар көшуі байқалады, оның алдын алуда ағашты-бұталы өсімдіктердің үлкен ролі бар. Жер қыртысының бүлінуі барлық жерде байқалады және ол негізінен адамдардың шаруашылық ісіне байланысты: мал жайуы, орман кесу, инженерлік ізденістер жасамай жол салу және тағы сол сияқты.
Мекеме аумағының топырағының құрамы теңіз деңгейінің биіктігіне байланысты жеңіл саз топырақтардан ауыр саз топырақтарға ауысады. Таулы аймақтың қиялығын ескерсек бұл топырақтар жуылуы және бүлінуі мүмкін. Сондықтан, ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізу және агротехникалық шараларды белгілеу керек.
Мекеме аумағынан ағып өтетін өзендердің бәрі-Балқаш-Алакөл алабына құяды. Бұл алабқа құятын өзендердің ішінде көлемі жағынан Іле өзенінен кейінгі екінші орын алаын Қаратал өзені. Оның бастаулары Жонғар Алатауының мұздықтары және қарлары. Оған құятын салалары Қара,Шеже, Текелі өзендері. Оның алабының көлемі 14220 км2 .
Мекеме аумағында Қараталға қатарласа Көксу өзені ағады. Олда Жонғар Алатауының мұздықтарынан және қарларынан басталады.
Қаратал мен Көксу алабының мұздықтарының саны 148 кем емес, ал көлемі мәңгі қарлармен қосқанда 255 км2 . Бұл мұздықтардың көпшілік бөлігі мекеменің аумағында орналасқан.
Қаратал мен Көксудың суларымен 100000 гектардан аса жер суландырылады. Суланатын жерлердің басым бөлігіне күріш және қант қызылшасы егілген. Егер олардың ағымын реттесе және суландыру жүйелерін жақсартса онда 200000 гектар жерді суландыруға болады. Мекеменің гидромелиоративтік жүйелері жоқ. Дегенмен, орман көшеттерін және басқа бақтарды суаруға арналған арықтары бар.
Жалпы мекеме аумағынан ағып өтетін өзендердің ұзындығы 289 шақырым, оның ішінде ағаш ағызуға жарайтын ұзындығы 104 шақырым.
Таулы және тау етегі бөлігінде, ол мекеменің 98 %, жер асты сулары тереңде жатыр және олардың топырақтардың және ағаштардың құрылуына қатысы жоқ.
1.4 Өсімдіктері.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай, қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір -- облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Біздің орманда әйгілі Тянь-Шань шыршасы Қара шығанақ, Арша өседі. Тау баурайларында қарашығанақ (облепиха) өседі. Ауданның орман - тоғайды қорғап, оның ресурстарын тиімді пайдалануда.
Осы өңірде өсетін орман-тоғайдың ауасы таза. Себебі олардың қылқан жапырақтары ауадағы микроптарды жоятын қышқыл заттарды бөледі. Орманды қорғау маңызды іс. Қандайда болмасын табиғат байлықтарын түз тағылатын болсын олардың өздері бейімделген ортасынан ажыратпай қорғап, қорын молайту, ісі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Туған өлкедегі жабайы аңдарды аулауға рұқсат етілмейді. Тек қана елді мекендерге, мал шаруашылығына қарсы шабуыл жасағанда қыста, күзде аулауға рұқсат етіледі. Таулы жерлерде борсықтардың салмағы 17-20 кг болады.
Аңданда табиғи байлықты қорғау ерекше алынған. "Мөлдір бұлақ", " Жас өлке танушылар", "Жас орманшылар" бағдарламалары қолға алынып, табиғатты ұстауға, аялауға көп көңіл бөліп келеді. Жеңіл өнеркәсіп шикі заттарының және шет елдерде шығарылатын шикізаттардың басты көздерінің бірі-аңдардың бағалы терілері. Сондықтан бізде терісі бағалы аңдарды көбейту және олардың қорын тиімді пайдалану мәселесіне үлкен мән берілсе. Біздің аңшылық шаруашылығында да өте бағалы және тиімді товардың бірі аң терісі болып есептелінеді. Қазіргі кезде Қазақстан байлығының бұл түрі-терісі бағалы аңдары өте нашар бағаланып келеді, осы мәселенің дұрыс шешілуін ұсынар едім. Терісі құнды кейбір аң түрлерін арнаулы фермаларда өсірілсе. Мысалы үй қоянын алсақ өте өсімтал, көп пайда келтіреді. Осындай бағыттарда жұмыстар ұйымдастырылып жүргізілсе.
1.5 Жануарлар дүниесі
Жануарлар (лат.Animalia) -- тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі (екіншісі - өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен қоректенетін гетеротрофты организмдер. Жануарлар құрылысына қарай бір жасушалы организмдер және көп жасушалылар болып екі топқа бөлінеді.
Жер бетінде жануарлар прокариоттар (ядросыз организмдер), балдырлар, саңырауқұлақтардан кейін пайда болған. Палеонтологиялықзерттеулерге қарағанда олардың жасы - 0,8 млрд. жылдан аспайды (1998). Жануарлардың дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан. Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында мұхиттарда бұдан 1 - 1,5 млрд. жыл бұрын жасуша формасында хлорофилсіз амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді.
Протерозой эрасында тіршілік еткен жануарлар қалдықтарынан радиоляриялар, фораминифералардың іздері, губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері, моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім және жыныс органдары, тыныс алу, зәршығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы өте зор: көпшілігі пайдалы болып табылады. Азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп шикізатын: ет, май, сүт, тері, жүн, бал, жібек, мүйіз, бақалшақ, т.б. береді. Сондай-ақ, олар - ауыл шаруашылық дақылдарының тозаңдатушылары, топырақ түзушілері, басқа жануарларға азық қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болып табылады. Жануарлардың өнімділігін арттыруды, тиімді пайдалануды және табиғаттағы қорын сақтауды зоология ғылымы мен оның салалары зерттейді.
Жануарлар экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тіршілік ету заңдылықтары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әртүрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақтың ластануы - жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омыртқасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы - қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің аумағында төменде көрсетілгендей аңшылық жануарлар түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Комерциялық емес акционерлік қоғамы
Қыдырбек Ғалым
Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы
Алматы 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті
Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
Беттер саны:
Сызбалар мен көрнекті
материалдар саны:
Қосымшалар:
Орындаған: Қыдырбек Ғалым
2018 ж. ____ _________________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев
Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров
Арнайы тарау кеңесшісі:
Сарапшы: _______________ ____________ _____________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті
Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы
Мамандығы 5В080300 - Аңшылықтану және аң шаруашылығы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Қыдырбек Ғалым
Дипломдық жұмыс тақырыбы: Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіаумағындағы борсықтардың саны, биологиялық ерекшелігі және санын молайту жолдары
Университеттің 201 жылғы _________ №____өкімімен бекітілген.
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 201 ж. _________
Жұмыстың бастапқы деректері:
Куәлік 6517-1907-08-ММ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі Талдықорған қаласы. 05.02.2005. Серия В. № 0046191.
ЕРЕЖЕ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Бақанас орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. 25.01.2005. № 18 бұйрық..
ПРОЕКТ Организации и развития охотничьего хозяйства Талдыкорганского лесоохотничьего производственного предприятия Алматинской лесохозяйственного производственного объединения. Т. 1. Пояснительная записка. Алматы, 1992-1993.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі):
Талдықорған орман шаруашылығының орналасқан жері, жер бедері, климаты, өсімдігі және жануарлар әлемі.
Борсықтың биологиялық ерекшеліктері.
Мекемедегі борсық санының әр жылғы өзгеруі.
Мекемедегі борсық қорын пайдалану тиімділігі.
Графикалық материалдар тізімі (қажетті жағдайда):
Мекемедегі борсықтардың әр жылғы саны.
Борсықтарды аулаудың әр жылғы мөлшері.
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
Лобачев Ю.С. Экология борсука в горах юго-востока Казахстана - Бюл.МОИП. отд.биол., 1976.
Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. Ч. 1. Позвоночные животные, А.: Наука, 1989.
Бекенов А.Б., Есжанов Б.Е., Махмұтов С.М. Қазақстан сүтқоректілері. - Алматы, Ғылым, 1995.
Горшков П.К. К Вопросу о значении борсука в лесных биоценозах Волжско-Камского края. Животный мир. М.,1964.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшіліері:
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушіс: _______________ Е.Ж. Кентбаев
Жетекшісі _____________________ Т.Н. Кыдыров
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылған сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Кіріспе
05.04.18.
өткізді
2
Әдебиетке шолу
10.04.18.
өткізді
3
Зерттеу деректері және әдістері
15.04.18.
өткізді
4
Мекемеге қысқаша сипаттама
20.04.18.
өткізді
5
Борсықтың экологиялық және биологиялық ерекшеліктері
25.04.18.
өткізді
6
Мекемедегі борсық санының әр жылғы өзгеруі
30.04.18.
өткізді
7
Борсық аулау әдістері
02.05.18.
өткізді
8
Мекемедегі борсық қоры
04.05.18.
өткізді
9
Еңбек қорғау
07.05.18.
өткізді
10
Қортынды және өндіріске ұсыныстар
10.05.18.
өткізді
11
Пайдаланған әдебиеттер
15.05.18.
өткізді
12
Диплом жұмысын тапсыру
19.05.18.
өткізді
Кафедра меңгерушіс: _______________ Кентбаев Е.Ж.
Жетекшісі: _____________________ Кыдыров Т.Н.
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент: __________________ Қыдырбек Ғ.
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
Әдибетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1
Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1.1
Зерттеу деректері және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.2
Мекемеге қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Жер бедері және ауа-райы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.4
Өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
1.5
Жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
Борсықтардың биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.1
Сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2
Мекені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
2.3
Қоректенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.4
Көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.5
Мекемедегі борсықтың сан мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.6
Мекемедегі борсықтың санын молайту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3
Борсықты аулау тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
4
Жануарлар дүниесін қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
5
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Пайдаланылщған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
Нормативтік сілтемелер
Осы жұмыста төмендегі стандарттарға нормативтік сілтемелер қолданылған:
МОСТ 7.32-2001 Ғылыми-ізденіс туралы есеп. Рәсімдеудің құрамы мен дұрыстығы
МОСТ 15.011-96 Патентік ізденіс, мазмұны мен жүргізу жолдары
МОСТ 3345-88 Фармакопиялық формалин. Техникалық шарттары
МОСТ 5556-81 Дәрілік гигроскопикалық мақта. Техникалық шарттары
МОСТ 5962-67 Этилдік спиртті тазалау. Техникалық шарттары
МОСТ 6038-79 Глюкоза. Техникалық шарттары
МОСТ 6259-75 Глицерин. Техникалық шарттары
МОСТ 6417-72 Фенол. Техникалық шарттары
МОСТ 6709-72 Тазартылған су. Техникалық шарттары
МОСТ 8074-82 Айқын құрал-жабдықтар. Түрлері, негізгі шамалары мен өлшемдері. Техникалық шарттары
МОСТ 9284-75 Затты айқындауға арналған әйнек. Техникалық шарттары
МОСТ 9421-93. Дәрілік дәке. Техникалық шарттары
Анықтамалар
Жануарлар әлемі - Қазақстан республикасы және сондай-ақ тек қана Қазақстан республикасы экономикалық аймағында және құрлықтық қайраңдағы табиғи байлыққа қатынасты аумағында тұрақты немесе уақытша мекендейтін аңдар жиынтығы.
Қасакерлік жолмен аң аулау - Табиғатта мекендейтін жануарларды еш рұқсат қағаздары немесе лицензиясыз аулау.
Жануарлар әлемін пайдалану - жануарлар әлемі нысанымен, олардың пайдалы қасиеттерімен мекендеген ортасынан ерікті немесе еріксіз түрде пайдалану.
Аңшы - Қазақстан республикасы заңымен бекітілген түрде аң аулауға рұқсаты бар, жеке тұлға.
Күй ойнағы - шағылысу кезіндегі құстардың мінез-кұлқына байланысты қозғалу немесе іс-әрекетінің ерекшеліктері.
Полигамды аң - Көп жұпты аң.
Ареал - түрдің белгілі бір жер территориясына таралуы.
Эндемиг - Жануарлар әлемінің бір түрі тек сол жерде ғана кездесуі.
Биотехниялық шаралар - жануарлардың қорғаныс, қоректену және ұялау жағдайын жақсартуға бағытталған іс- шаралардың жиынтығы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылған:
ОШММ - Орман шаруашылық мемлекеттік мекеме
РГКП - Республиканский гасударственный козенный предприятие
ЕҚТА - Ерекше қорғалатын табиғи аймақ
ҚР - Қазақстан Республикасы
БҒМ - Білім және ғылым министірлігі
Гр - Грамм
См - Сантиметр
Т.б. - Тағы басқа
Мг - Милиграмм
М - Метр
Га - Гектар
Км - Километр
т - Тонна
оС - Температураның цельсия бойынша көрсеткіші
% - Пайыз көрсеткіші
УАЗ - Уралски автомобильный завод
КІРІСПЕ
Табиғаты бай әріжері кең байтақ қазақ даласында жануарлардың көптеген өкілдерінің таралуы мен тұракты тіршілік етуіне қолайлы жағдайлар бар. Сүтқоректілер ерте дәуірден бастап, адам өмірінде бұл хайуанаттар маңызды орын алады. Олардың көптеген түрлері кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланатын бағалы аңдар. Аулау арқылы олардың дәмді етін, жұмсақ алтын аталып кеткен құнды терілерін, дәрі-дәрмектік шикізаттарын және тағы басқа өнімдердін халық шаруашылығына пайдаланы аламазы. Аса бағалы аң түрлерін елімізде жерсіндіру немесе арнаулы аң фермаларында өсіру кең етек алып келеді. Тіпті насекомқоректілер және жыртқыш аңдары ауыл және орман шаруашылықтарына зиян келтіретін және аурулар таратуға себепкер болатын ұсақ жәндіктер мен олардың личинкаларын, кеміргіштермен азықтанып, пайдасын да тигізеді.
Сүтқоректілер класының өкілдері бүгінгі күні өмір сүретін 19 отрядты, 118 тұқымдас және 4 000-нан астам түрді біріктіреді. Қазақстанда бұл кластың 8 отрядына (насекомжегіштер, жыртқыштар, ескекаяқтылар, тақтұяқтылар, жұптұяқтылар) жататын аңдардың 178-дей тұрі тіршілік етеді. Дипломдық жұмыс сүтқоректілер класының өкілдері бірі борсықтың қарастырады.
Сонымен қатар, шаруашылыққа пайдалы жауын құрттарымен де қоректенеді, ұяларын жерге салған құрстардың жұмыртқаларын немесе балапандарымен де қоректенеді. Қорегін іздей отырып, көптеген шұңқыр-тесіктер қалдырады. Бұл калдықтардың арысындағы жер қопсытылады, жердегі паразиттер өледі.
Осы дипломдық жұмысты жазу кезінде Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде әкімшілігінің көмегімен, ізденіс жасап жазылады. Сол себепті Талдықорған орман және жануалардың дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің әкімшілігіне алғасымды айтамын.
Жұмыстың мақсаты - Талдықорған орман және жануалардың дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесіндегі борсықтардың санын көбейту және тиімді пайдалану.
Жұмыстың міндерттері - Алматы облысы табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде борсық экологиясы және шаруашылық маңызын анықтау. Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:
мемлекеттік мекемесіне сипаттама;
Талдықорғандағы борсықтың экологиялық және биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
мекемедегі борсық қорын анықтау;
борсық аулау құралдарын және әдістерін зерттеу;
борсық қорын пайдалану тиімділігін анықтау.
Жұмыстың жаңалығы - Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінде алғаш борсық жайлы ғылыми және нақты деректер жиналып, салыстырылып қорытындыланды.
ӘДИБИЕТКЕ ШОЛУ
Қазақстанды мекендейтін борсыққа арнап жүггізілген және ғылыми жүмыстар саны көпте емес. Негізінен шыққан жұмыстар ұзінді түрде кездеседі.
В.С. Лобачев [1] борсық Жоңғар және Іле Алатауында ұйқыға кетер алдында майды шөптесін және сол кездегі Алматы обласының төңрегіндегі алма бақтарында алмамен, алмұртпен, алхормен, және ағаштардың өнімдерімен қоректенеді дегенді.
Борсық (Меlеs теlеs) теред інде тіршілік етеді. Олардың үлкендігі кішігірім иттей болады. Бізде тундрадан басқа жердің барлығында да кездеседі[2].
Жыртқыштардын, ішіндегі жануар тектес азықтарды көбірек жейтіндерінің бірі борсықтар болып саналады. Бұлардың қорегінің көпшілігі -- насекомдар, сүт қоректілер, кейде амфибилер, құстар, сонымен қатар өсім-дік тектес азықтарды да жейді. Олар зиянды насекомдарды, кемірушілерді қырып, шаруашылыққа үлкен пайда келтіреді. Қыста ұйқыға жатады[3].
Борсықтардың дене тұрқы 60 - 90 см, салмағы 8 - 16 кг-дай. Олардың түсі ақшыл-сұрдан қара-қоңырға дейін өзгеріп отырады. Жүні қылшықты, салалы, сирек. Тұмсығынан желкесіне дейін созылған қара жолағы бар. Бауыры, төбесі, табандары қара, аяқтарында сәл иілген, ұзын тырнақтары болады. Інде тіршілік еткендіктен, маусымдық көшуі байқалмайды. Іңір түсісімен қорек іздеуге шығады. Борсық қорек талғамайды. Ол ұсақ кеміргіштермен, құстармен, олардың жұмыртқаларымен, жыланмен, кесірткелермен, көлбақалармен, ұсақ жәндіктермен, жеміс және бақша дақылдарымен де қоректенеді. Күзге қарай бойына май жинайды да, қысқы ұйқыға кетеді. Олар наурыз - маусымда мауығып, 1 жылдан кейін 1 - 5 күшік табады. Терісі мен майы үшін ауланады. Борсықтың майы витаминдерге бай, сондықтан халық медицинасында оны буын ауруларын, туберкулез және іріңді жараларды емдеуге қолданады. Ауыл шаруашылығы және орман зиянкестерін жеп пайда келтіреді. Кәсіпшілік маңыздылығы онша емес (терісі онша құнды емес жүні қылқалам үшін қолданылады майы емдік болып есептелінеді[4].
Борсықтардың таралуы және түрлері. Европаға кеңінен таралған. (Скандинавия түбегі, Финляндия және Россияның Европалық бөлігінен басқа жерлерде) Кавказ өңірінде, қырым, кіші және Орта Азияда, Оңтүстік және Орталық Сібірде, Қиыр Шығыстың Оңтүстігінде, Шығыс Қытайда, Корея түбегінде, Жапонияда таралған.
Түрлері Meles meles meles (Западная Европа); Meles meles marianensis (Испания и Португалия); Meles meles leptorynchus (Россия); Meles meles leucurus (Китай, Тибет); Meles meles anaguma (Япония) [7].
Борсық көбіне қорек іздеуге түн мезгілінде шығады. Күндіз таңғы 8-ге дейін, кешке 5-6-лардан кейін кездестіруге болады. Борсық тышқан сияқты ұсақ кеміргіштерді, бақа, кесіртке, құстар мен олардың жұмыртқаларын, балапандарын, кейде бақша дақылдарын да жейді. Ұсақ жәндіктерді, олардың
жұлдызқұртын моллюскаларды, түрлі жемістер мен жаңғақтарды, шөпті қорек етеді. Борсық қорек іздеген кезде өте үлкен аймақты, шарлап шығады.Осындай бір жорықта борсық 50 - 70- ке дейін бақа, жүздеген жәндік пен жауынқұртын ұстайды. Әйтсе де борсық тәулігіне 0,5 кг, қорек жейді.Күзге қарай семіріп, қысқы ұйқыға жететін май жинайды. Солтүстік өңірлерде борсық күзгі қазан - қараша айынан бастап наурызға дейін қысқы ұйқыда болады. Ал, оңтүстік жақтарда қысы қысқа, жылы болса ұйықтамастан өмір сүреді [5].
В.Г. Гептнер [12] ең біріншілер ішінде борсықтың қазақстанда 4 түр тармағы мекендейді деген: Ферған борсыға - severtzovi Heptner, 1940 - европа тобына жатады; қалғандары - тянь-шань - M.m. tianshanensis Huene, 1910; құм - М.m.arenarius Satunin, 1895; -M.m. sibiricus Kastshenko, 1900 - азиаттық опқа жатады.
Кейінірек А.В. Афанасьев т.б [13] белгілі Звери Казахстана Қазақстанда борсықтың 4 түр тармағы мекенлейтінін растады. Бұл мәліметте авторлармен алғашқы рет түолі ареалдарда мекендейтін борсақтардың биологиясы сипатталады.
В.Г. Гептнер [12] Млекопитающие Советского Союза атты күрделі жүмысында борсық туралы толық мәлімет айтты. А.А. Слудский [3] Млекопитающие Казахстана атты зоология институтының күлделі еңбегінде борсықтың Қазақстанда мекендейтін алқаптарына, биологиясына жан-жақты баға берген.
Совет Одағы кезіндегі жұмыстардан - борсықтың тері жамылғысының түстері сан-алуан туралы көптеген авторлар айтып кетті ( Огнев, 1931, Даль, 1939; Строгнев, 1962, т.б.).
Борсықтардың қоныс аударатыны туралы біршама жұмыстар бағашталған. Соның ішінде шульгина (1948) борсыұқ таулы аймақта жаздын екінші жартысында көк шөбі мол биіктеу аймақтарға қоныыс аударатыны туралы мәлімет айтты.
П.Б. Юргенсон [10] борсықтың жыныс жағынан жетілген төлдерінің қоныс аударды жан ұя құруына байланысты екенін атап айтты.
1 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Зерттеу деректері және әдістері
Біздің зерттеу нысанамыз Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің аумағында мекендейтін борсықтар болып саналады.
Жұмыс Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінде жүргізілді.
Мекеме туралы деректерді мына құжаттардан алдық:
Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы куәлік 6517-1907-08-ММ: Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. Серия В № 0046191. Талдыкорган, 2005 [4];
- Ереже. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты
пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман
шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. Талдыкорган, 2005 [5].
Проект органзации и развития охотничьего хозяйства Талдыкорганского лесохозяйственного производственного предприятия Алматинской области. А., 1992-1993 гг [6].
Борсықтардың саны туралы деректерді Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінен алдық.
Мекемеде борсықтар санын бағалау үшін екі топ әдістерді пайдаланады;
көзбен көріп бақылау (мұнда аңдарды айдап санау да жатады);
іздерін және қиларын есепке алу.
Борсық туралы мәліметтері жинауда және дипломдық жұмысты дайындауда біздер келесі әдәістемелерді қолдандық:
oo сипаттау тәсілі-борсықтың таралу алқптары мекен ету ортасна сипаттау жасаау,биолгия ерекшеліктерін бақылау:
oo салыстырмалы тәсіл-әрбір алқаптардың өмір сүру бейімділігін салыстыру:
oo қоршаған ортадағы экологиялық бақылау тәсілдері - борсықты мекен ету биотоптарында жан-жақты бақылау:
oo картографиялық тәсіл-борсықтың қылашақтарының орындары мен қоныс аудару жолдарын картаға түсіру:
Жұмысты борсқтың белгілі территорияда қоныс орындарын анықтау мәселесімен егерлерден,жануарларды қорғау қызметкерлерінен,арнаиы ғылыми-зерттеу бөлімінен сұрасыру,осыдан соң жиналған деректерді тексеру.Борсықтарға жұргізілетін санақтар бойынша шаруашылық әкімшілігіне сұрастыру жазу, себебі аталған уақытта мен қамтып үлгерген жоқпын.
Борсықтың биологиясы мен экологиясын зерттеу тәсілдері келесі бөлімдерден тұрады:
oo оқу әдістемелері, асқазандағы жемтіктерді сұрыптау және қоректенетін қорларының жағдайы туралы есеп. Ол үшін, олжалаған борсықтың асқазанындағы жемтігін шығарады, ағынды суда тазартып, үлкен теріп алынған ірі фраксияларын сұрыптайды. Борсық қалашығында мекендейтін аңдарды есептейді, аналығын аулап, оның жатынындағы қара дақтарды есептеу. Жерасты суларының қаншалықты тереңде жатқанын анықтау, себебі борсықтың індерінің орналасу тереңдігі соған байланысты болады; індеріндегі және ұядағы сыртқы (экто) паразиттердің түрін және сан-мөлшерін анықтау. Борсықтың басқа да жануарлармен қарым-қатынасы, трофилық жіктеуде орны.
1.2 Мекемеге қысқаша сипаттама
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің заңды мекен-жайы:
Қазақстан республикасы,
Алматы облысы,
Талдықорған қаласы,
Лесная поляна көшесі, 1.
Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына тікелей бағынышты кәсіпорын.
Мекеме орманды күзетуге, қорғауға, жаңадан өсіруге, ұлғайтуға, орманды пайдалануды реттеуге, сонымен қатар өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ресурстарын, өзінің тұрақты пайдалануындағы, орман қоры аймағын, бекітіліп берілген аң алқабына рұқсат беруге құқықты және міндетті.
Мекеменің құрамына ерекше қорғалатын заңды статусы берілмеген табиғи жерлері (мемлекеттік табиғи қорғалымдар, мемлекеттік табиғи ескерткіштер, ерекше қорғалатын орман, сулы, сазды-балшықты алқапткар мен халықаралық мәні бар ерекше қорғалатын табиғи жерлер) болуы мүмкін.
Облыс Әкімі құрылтайшы және мүлік иегері болып табылады.
Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының шешімдері мен бұйрықтары мекеменің орындауына міндетті түрде жатады, соған орай мекеме Мекеме Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына тікелей бағынышты, әрі есеп беру ережелеріне сәйкес болуға тиіс.
Мекеме мемлекеттік ұйымдық-құқықтық нысанасындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде атауы жазылған мөрлері мен мөр табаныдары, белгіленген үлгідегі бланкалары, сондай-ақ заңнамаға сәйкес банкте есеп шоты болады.
Мекеме өз атынан заматтық-құқықтық қатынастарға түседі, егер оған заңдарға сәйкес уәкілдік берілсе, мемлекеттің атына азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Мекеме қызыметінің негізгі мақсаты мен түрі: Мекеме қызметінің негізгі түрі мен мақсаты - орман, аңшылық және өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өзге де ресурстарын қорғау, сақтау, өсіру және тиімді пайдалануды басқарау мен реттеу.
Мекеме табиғат қорғау және табиғатты пайдалану саласында төмендегідей мақсаттарын жүзеге асыру құқығын пайдаланады.
oo орман және аңшылық шаруашылығы мен ерекше қорғалатын табиғат аумақтарын дамыту жөніндегі мемлекеттік және басқа да жоспарлдарды жүзеге асыруға ат салысады;
oo орман, аңшылық шаруашылығын және жануарлар дүниесінің басқа да байлықтарын (ресурстарын) ұлғайта өндіруге, ұтымды, әрі үнемдеп пайдалануға, өз билігіндегі ерекше қорғаудағы табиғат аймағына мемлекеттік басшылық жасайды;
oo орман өсімдігін ресурстық потенциалын жәнежануарлар дүниесінің байлығын арттырады;
oo бірегей әрі сирек ландшафты (жер бедерін) өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің биологиялық алуан түрлілігін сақтау жұмыстарын ұйымдастырады;
oo мекеме штатындағы орман күзетінің, қорықшылар қызметкерлерінің жұмыстарына іскерлікпен, бірлікпен басшылық жасайды.
Осы мақсатта мекеме:
oo өз құзіреті шегінде нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге қатысады;
oo орман, аңшылық және өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өзге де ресурстарын қорғау, сақтау, өсіру және тиімді пайдалануды басқару мен реттеуді жүзеге асырады;
oo эклогиялық, тау және аң туризмінің дамуын қамтамасыз етеді;
oo өсімдік және жануарлар дүниесінің ресурстарын қорғау шараларын жоспарлап жүзеге асырады, орманды пайдалануды реттей отырып, өсіруді, аурудан және де басқа заңсыз әрекеттерден қорғауды ұйымдастырады;
oo ормандарды өрттен, заңсыз кесуден және басқа да орман заңнамаларын бұзудан, оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау, браконерлікпен күрес жүргізу жөніндегі жұмысты ұйымдастырады;
oo орман ресурстарын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ресурстарын қорғау шараларын жоспарлап жүзеге асырады;
oo орман ресурстарын өсіру, орманның қорғаныс желектерін жасау, құмдарды, эрозияға ұшыраған жерлерді желектендіру, сондай-ақ орман тұқымдық және орман селекциясы питомнигінің дамын ұйымдастырады;
oo мемлекеттік табиғи қорықтардың, өзінің қарамағындағы өзге де ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың қызмет етуін қамтамасыз етеді, олардың желісін дамыту бойынша ұсыныстар дайындайды;
oo орман және аң шаруашылығын орналастыру, орман қоры жануарлардың ауланатын түрлерін мемлекеттік есепке алуға, аң орман мониторингін, мемлекеттік орман кадастрін жүргізуді қамтамасыз етеді;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына табиғи биоресурстарды басқаруды жетілдіруге ұсыныстар енгізеді;
oo ғылыми зерттеулер, жобалау-іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін ғылыми ұйымдарды, табиғи-биологиялық ресурстарды қорғау, өсіру және пайдалану саласында бағдарламалар, жоболар, құқықтық-нормативтік актілер әзірлеу үшін ғалымдар мен мамандарды тартады;
oo орман шаруашылығы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау, өсіру және пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа қатысады;
oo Қазақстане Республикасының заңдарына сәйкес өзіне жүктелген басқа да функцияларды жүзеге асырады.
Мекеменің құқықтары:
oo мемлекеттік органдардан және бөзге де ұйымдардан қажетті ақпаратты талап етеді және сұратып алады;
oo мекеме өзінің билігіндегі тұрақты түрде пайдалануға берілген орман қоры аумағы мен бекітіліп берілген аң жайылымдарына міндетті түрде өз ішінде орындалатын шешімдер мен бұйрықтар шығарады;
oo мемлекеттік басқарушы орган ретінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғауда, жетілдіруде және пайдалану кезінде туындайтын сұрақтарды шешуге қатысады;
oo өзінің жеке басқару құқығындағы мүліктерді пайдалануды жүзеге асырады;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына орман және жануарлар дүниесін шаруашылықта пайдалануға режим орнату жөніндегі мәселелер бойынша: орман, аң және басқа да өсімдіктер ресурстары үшін төлемақылар ставкасы; орман, аң және басқа да өсімдіктер ресурстарын пайдалануға арналған лимиттер мен квоталар; орман, аң шаруашылығын жүргізуге құқық беру; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес аң және орман алқаптарын бекіту жөнінде құқық беру туралы ұсыныстар енгізеді;
oo Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасымен келісе отырып орман, өсімдіктер мен жануарлар әлемін енгізілген тәртіппен пайдалануға рұқсат етеді;
oo орман және аң шаруашылығы ресурстарын ретті пайдалануға ұсыныстар енгізеді;
oo ормандар, жануарлар дүниесін және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарды бұзушыларды жауапкершілікке тартады. Орман, аң шаруашылығы және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда әкімшілік заң бұзушыларға әкімшілік іс-шара қолданады;
oo жеке және заңды тұлғалардан орман қоры мен жануарлар дүниесін және басқа да өсімдіктер ресурстарын пайдалануға арналған нормалар мен шектеулерді белгіленген ережелерді сақтауды талап етеді және бұзушыларға жол берген жағдайда, табиғатты пайдалану құқығын тоқтату туралы тыйым салады;
oo орман және аң шаруашылығын жүгізу мәселелерін қортындылайды және ұсыныстар береді;
oo Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге асырады;
oo Орман мекемесі: жеке және заңды тұлғаларға отырғызылған материалдар өсіру мен орман тұқымдарын жинап, көгалдантыратын, қорғаныштық, плантациялық және өзге де екпелер жасап, орман шаруашылығы саласында оқу практикасын өткізу, консультациялық және техникалық көмек көрсету жөнінде ақылы қызметтер көрсетуден және ормандарды күтіп-баптау мақсатында ағаш кесіп, оның ішінде тұрған хылықты отынмен қамтамасыз ету үшін ағаш кесіп, жанама орман пайдалану кезінде алынған өнімдерді өткізуден қаражат түсіре алады; күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді және санитарлық мақсатта, оның ішінде халықты отынмен қамтамасыз ету үшін ағаш кесуді, жнама орман пайдалануды жүзеге асыру кезінде алынған өнімдерді өткізу нарықтық бағамен жүргізіледі;
Орман мекемелерінің қаражаты мына төмендегілерге жұмсалынады:
oo мемлекеттік орман қорының телімдерінде орман шаруашылығының іс-шараларын жүргізуге;
oo орман шаруашылығы жолдарының құрылыстарна және оларды ұстауына, ормандарды өртке қарсы жайластыруына;
oo орман қорын күзетуіне, қорғауына,пайдалануына, ормандарды молықтыруға және орман өсіру саласындағы жобалау-іздестіру жұмыстарына;
oo орман мекемелерінің орман шаруашылығы қызметін қамтамасыз ету үшін штаттан тыс маусымды жұмысшылардың, күтіп-баптау мақсатында ағаш кесуді және санитарлық мақсатта ағаш кесуіне, жанама орман пайдалануды жүзеге асыратын жұмысшылардың, сондай-ақ орман ресурстарын қайта өңдеуін жүзеге асыратын жұмысшылардың қызметтер көрсетуіне ақы төлеуіне;
oo байланыс құралдарын, көлікті және жабдықтарды, өртке қарсы, орманды қорғауына және орман өсіру жұмыстарына арналған тұқымдар мен отырғызылатын материалдарды, жанар-жағар майды, киім-кешекті, қаруды және арнайы қорғау құралдарын сатып алуына;
oo орман ресурстарын қайта өңдеуіне қажетті жабдықтар мен тетіктерді сатып алуына;
oo ғимараттарды, құрылыстарды және орман мекемелерінің жұмыс істеуіне байланысты өзге де объектілерді салуына, қайта жаңартуына және жөндеуіне;
oo орман және аңшылық шаруашылығы үшін мамандарды даярлауға және біліктілігін арттыруына;
oo еңбек көрсеткіштері үшін орман мекемелерінің қызметкерлерін көтермелеуіне пайдаланады.
1.3 Жер бедері және ауа-райы
Талдықорған өңірі ежелгі заманнан зерттеушілерді қызықтырған. Орналасу жеріне баланысты табиғаты ерекше аймақ, Оңтүстігін сондайақ оңтүстік - шығысын биік таулар көмкерген болса ал жазық жерлерін құммен ұласқан, аймақтың әсем табиғат жағдайлары ерекше болып келеді.
Талдықорған өңірінің жері ұзақ уақыттар бойына ғылыми зерттеушілердің назарларынан тықары қалып келген. 19 ғасырдың 50 ші жылдарында Талдықорған аймағын физика - географиялық жөнінен жұйелі түрде зерттеулер қолға алына бастады.
Осы жерде А.Ф.Голубев экспедициясы Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауларының аралығындағы жағрафиялық аудандарды анықтап зерттеуді мақсат еткен және сол жерлерді зерттедіде.
Облыс аумағында ауыл шаруашылығына жарамды 9,4 млн. га жері болып, оның экономикасының негізін аграрлық сала құраған. 1990 жылдың ортасында, Талдықорған облысы республика аумағында өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің 6%-ға жуығын беріп,әл ауқатты обылыстардың бірі болды. 1992 жылдан бастап сол кездері орман шаруашылық саласы да басқа салалар секілді құлдырап қиыншылыққа тап болды. Табиғатты жан тәнімен жақсы көрген азаматтардың арқасында орман саласында қызымет етіп табиғаттың байлығын ақтап қалдық.
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі үш әкімшілік ауданның аумағында орналасқан: Ескелді, Кербұлақ және Панфилов; одан басқа оның мемлекеттік орман қорының телімдері Талдықорған қаласының және Текелі қаласының жерлерінде орналасқан (1 сурет).
Мекеменің аумағының ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 80 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 120 шақырым.
Мекеменің кеңсесі Талдықорған қаласында орман шаруашылығы өндірістік бірлестігімен бір ғимаратта орналасқан және сол өндірістік бірлестіктің бас кәсіпорны болып табылады.
Сурет 1 Мекеме терииториясының картасы.
Мекеме аумағы үш орманшылыққа бөлінген: Қаратал, Текелі және Көксу (1 кесте) және аумағында үш ерекше қорғалатын телім бар:
oo Жоғарғы Көксу қорықшасы - 240 га;
oo Жетісу аяқтыбалығы қорықшасы - 48 га;
oo Самырсын және шыршадан Текелі қоры - 358 га.
Кесте 1. - Мекеменің әкімшілік-шаруашылық құрылымы
Орман шаруашылығы
Аумағы, га
Орманшылық кеңсесінің орналасқан жері
Жалпы алғанда
%
Қаратал
839
0,4
Талдықорған
Текелі
49396
26,7
Текелі
Көксу
134877
72,9
Көксу
Барлығы
185112
100
Климат құрушы факторларға төсеніш беті, атмосфералық церкуляция және күн радиациясы жатады.
Жалпы облыстың климаты шұғыл континентальды. Мұндай жағдай географиялық орнымен анықталады. Материктің ортасында орналасуы, мұхиттардан мыңдаған км. қашықтықта жатыр.
Күн сәулесінің түсу ұзақтығы жазық бөлігінде 2890 сағат, таулы бөлігінде 2689 сағатты құрайды, бұл биіктік белдеулікке байланысты.
Жаз айларында континентік, тропиктік (туран) ауа массасы, қыста арктикалық және полярлық ауа массысын тигізеді. Қыс мезгілі қоңыржай салқын қаңтар айының орташа температурасы - 8-100С. Талдықорған - Қазан шұнқырында қаңтар айының температурасы 190С. Шілде айының орташа температурасы + 25 -270С. Талдықорған - Қазан шұнқырында 17 0С. Жауын шашыны аймақтың жазық өңірінде 110-250мм. тау бөктерлерінде 400-500 мм. Биік таулы аудандарда 800-900 мм.
Қазақстан республикасының биік тауларында мұздықтардың таралуы әр түрлі. Територияда мұздықтар Жоңғар Алатауының биік шыңдарында кездеседі. Жоңғар Алатауындағы мұздықтардың саны - 136,9. Қазіргі мұз басу ауданы - 813,9 км2 морена астындағы мұздану ауданы -186,1 км2 Мұздықтардың көлемі - 45,9 км3 Жоңғар Алатауының кіші басқан өзен алабындағы Шуменки мұзы, ірі мұздардың қатарына кіреді, бұл мұздықтар жете зерттелінбеген.
Кесте 2 - Метерологиялық станциялардың деректері бойынша мекеменің ауа райының сипаттамасы
Айы
Ауа температурасы, 0С
Жауын-шашын мөлшері, мм
Қар қалыңдығы, см
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, %
Орташа көп жылғы
шегі
Ең жоғарғы
Ең
төменгі
Қаңтар
-11,4
-2
-20
29
30
77
Ақпан
-9,3
0
-18
31
21
76
наурыз
-0,3
10
-15
47
10
75
Сәуір
9,7
15
-5
41
-
58
Мамыр
15,8
22
0
46
-
53
Маусым
20,6
26
3
34
-
50
Шілде
22,8
33
15
34
-
47
Тамыз
21,4
30
12
15
-
45
Қыркүйек
15,5
20
7
16
-
47
Қазан
7,8
16
0
33
-
59
Қараша
-1,6
10
-7
44
17
74
Желтоқсан
-8,4
0
-15
42
28
78
Орташа жылдық
6,9
12,5
-3,6
41,2
-
62
Аталған кестеден мынадай қорытынды шығады:
1 Тау бөлігінде көктемгі-жазғы маусымда жауатын орташа жылдық жауын-шашын ағашты-бұталы өсімдіктердің өсуіне және дамуына ыңғайлы жағдай жасайды. Тау етегіне қарай далада орташа жылдық жауын-шашын күрт кемиді және жеткілікті түрдегі жоғары ауа температурасы, ылғалдылық жетіспеушілігіне әкеліп соғады. Ол ағаштардың ірге тебуіне және өсуіне кедергі келтіреді.
2 Қысқы төменгі температура, қысқы өсіп-өну кезеңі, қолдан өсіретін ағаш тұқымдарының түрлерін шектейді.
3 Топырақтың ылғалдылығы оның қалыңдығына, жер бедеріне, күн сәулесінің түсуіне байланысты. Шілденің басында жауын жуған топырақ беті кебеді, ал құрғақшылық жылдары топырақ 25 см және одан да терең қалыңдықта кеуіп кетеді. Өте қатты кебетін жері көп күн түсетін қиялар.
4 Жыралардың жоғарғы жағында қар қалыңдығының тереңдігі қар көшкінінің себепшісі болады.
5 Көктем ауларында жауын-шашынның мол болуы және ауа қызуының көтерілуі қардың тез еруіне әсер етеді. ол Текелі өзенінің алабында көп жиналуына және сел жүруіне әкеліп соғады.
Жалпы мекеме аумағының ауа райы қатаң құрлықтық. Ол ағаш түрлерінің аздығына әсер етуде және басқа ағаш тұқымдарын жерсіндіруді шектеуде.
Мекеменің негізгі (99%) орман қоры Жетісу Алатауы жотасының және сілімдерінің орталық бөлігін алып жатыр және Солтүстік Жонғар орманды аумағына кіреді.
Мекеменің тау бөлігінің жер бедері сайларында бұлқынған өзендер аққан биік таулармен, терең жыралармен сипатталады. Тауларында үлкен қиялар бар, кейде қиялығы 700 жететін шыңдары биік, жартастары құздары көп.
Тау белдеуінің және қар жамылғысының кеңдігі әртүрлі тіктіктегі аумақтардың пайда болуына әкеліп соққан. Қатаң құрылықтық ауа райы қиялардағы өсімдіктердің және топырақтың түзілу тәртібіне әсер етеді.
Мекеменің таулы бөлігінде мынадай топырақты-өсімдікті аймақтарға бөлінеді:
1 Таулы-шалғынды және таулы шалғынды-далалы аймақтар. Онда альпі және субальпілік, сондай-ақ шалғынды-далалық биік таулы топырақтар құралады;
2 Таулы-орманды және орманды-далалы аймақтар, онда таулы-орманды және қара, қарақоңыр топырақтар, сондай-ақ таулы-шалғынды қаратпырақтар;
3 Таулы-далалы аймақ, онда орташа және аз қарашірікті қара топырақтар, қара сұрғылт және далалық аз дамыған топырақтар.
Мекеменің таулы аймағында қар көшуі байқалады, оның алдын алуда ағашты-бұталы өсімдіктердің үлкен ролі бар. Жер қыртысының бүлінуі барлық жерде байқалады және ол негізінен адамдардың шаруашылық ісіне байланысты: мал жайуы, орман кесу, инженерлік ізденістер жасамай жол салу және тағы сол сияқты.
Мекеме аумағының топырағының құрамы теңіз деңгейінің биіктігіне байланысты жеңіл саз топырақтардан ауыр саз топырақтарға ауысады. Таулы аймақтың қиялығын ескерсек бұл топырақтар жуылуы және бүлінуі мүмкін. Сондықтан, ағаш отырғызу жұмыстарын жүргізу және агротехникалық шараларды белгілеу керек.
Мекеме аумағынан ағып өтетін өзендердің бәрі-Балқаш-Алакөл алабына құяды. Бұл алабқа құятын өзендердің ішінде көлемі жағынан Іле өзенінен кейінгі екінші орын алаын Қаратал өзені. Оның бастаулары Жонғар Алатауының мұздықтары және қарлары. Оған құятын салалары Қара,Шеже, Текелі өзендері. Оның алабының көлемі 14220 км2 .
Мекеме аумағында Қараталға қатарласа Көксу өзені ағады. Олда Жонғар Алатауының мұздықтарынан және қарларынан басталады.
Қаратал мен Көксу алабының мұздықтарының саны 148 кем емес, ал көлемі мәңгі қарлармен қосқанда 255 км2 . Бұл мұздықтардың көпшілік бөлігі мекеменің аумағында орналасқан.
Қаратал мен Көксудың суларымен 100000 гектардан аса жер суландырылады. Суланатын жерлердің басым бөлігіне күріш және қант қызылшасы егілген. Егер олардың ағымын реттесе және суландыру жүйелерін жақсартса онда 200000 гектар жерді суландыруға болады. Мекеменің гидромелиоративтік жүйелері жоқ. Дегенмен, орман көшеттерін және басқа бақтарды суаруға арналған арықтары бар.
Жалпы мекеме аумағынан ағып өтетін өзендердің ұзындығы 289 шақырым, оның ішінде ағаш ағызуға жарайтын ұзындығы 104 шақырым.
Таулы және тау етегі бөлігінде, ол мекеменің 98 %, жер асты сулары тереңде жатыр және олардың топырақтардың және ағаштардың құрылуына қатысы жоқ.
1.4 Өсімдіктері.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары вертикаль белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгін, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктер басым тараған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан. Мұндай жерлерде (биікт. 600-1300 м) астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды, бетегелі-боз далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында көктерек, қайың, алма ағашы, ал одан да жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы, кейде биік таудың шалғыны өседі. Биік таудың альпілік шалғынында өлең шөп, алтай, қоғажайы, тастесер т.б. өсімдіктер басым. Бұл өңір -- облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Біздің орманда әйгілі Тянь-Шань шыршасы Қара шығанақ, Арша өседі. Тау баурайларында қарашығанақ (облепиха) өседі. Ауданның орман - тоғайды қорғап, оның ресурстарын тиімді пайдалануда.
Осы өңірде өсетін орман-тоғайдың ауасы таза. Себебі олардың қылқан жапырақтары ауадағы микроптарды жоятын қышқыл заттарды бөледі. Орманды қорғау маңызды іс. Қандайда болмасын табиғат байлықтарын түз тағылатын болсын олардың өздері бейімделген ортасынан ажыратпай қорғап, қорын молайту, ісі бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Туған өлкедегі жабайы аңдарды аулауға рұқсат етілмейді. Тек қана елді мекендерге, мал шаруашылығына қарсы шабуыл жасағанда қыста, күзде аулауға рұқсат етіледі. Таулы жерлерде борсықтардың салмағы 17-20 кг болады.
Аңданда табиғи байлықты қорғау ерекше алынған. "Мөлдір бұлақ", " Жас өлке танушылар", "Жас орманшылар" бағдарламалары қолға алынып, табиғатты ұстауға, аялауға көп көңіл бөліп келеді. Жеңіл өнеркәсіп шикі заттарының және шет елдерде шығарылатын шикізаттардың басты көздерінің бірі-аңдардың бағалы терілері. Сондықтан бізде терісі бағалы аңдарды көбейту және олардың қорын тиімді пайдалану мәселесіне үлкен мән берілсе. Біздің аңшылық шаруашылығында да өте бағалы және тиімді товардың бірі аң терісі болып есептелінеді. Қазіргі кезде Қазақстан байлығының бұл түрі-терісі бағалы аңдары өте нашар бағаланып келеді, осы мәселенің дұрыс шешілуін ұсынар едім. Терісі құнды кейбір аң түрлерін арнаулы фермаларда өсірілсе. Мысалы үй қоянын алсақ өте өсімтал, көп пайда келтіреді. Осындай бағыттарда жұмыстар ұйымдастырылып жүргізілсе.
1.5 Жануарлар дүниесі
Жануарлар (лат.Animalia) -- тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі (екіншісі - өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен қоректенетін гетеротрофты организмдер. Жануарлар құрылысына қарай бір жасушалы организмдер және көп жасушалылар болып екі топқа бөлінеді.
Жер бетінде жануарлар прокариоттар (ядросыз организмдер), балдырлар, саңырауқұлақтардан кейін пайда болған. Палеонтологиялықзерттеулерге қарағанда олардың жасы - 0,8 млрд. жылдан аспайды (1998). Жануарлардың дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан. Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында мұхиттарда бұдан 1 - 1,5 млрд. жыл бұрын жасуша формасында хлорофилсіз амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді.
Протерозой эрасында тіршілік еткен жануарлар қалдықтарынан радиоляриялар, фораминифералардың іздері, губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері, моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім және жыныс органдары, тыныс алу, зәршығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы өте зор: көпшілігі пайдалы болып табылады. Азық-түлік, әртүрлі өнеркәсіп шикізатын: ет, май, сүт, тері, жүн, бал, жібек, мүйіз, бақалшақ, т.б. береді. Сондай-ақ, олар - ауыл шаруашылық дақылдарының тозаңдатушылары, топырақ түзушілері, басқа жануарларға азық қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болып табылады. Жануарлардың өнімділігін арттыруды, тиімді пайдалануды және табиғаттағы қорын сақтауды зоология ғылымы мен оның салалары зерттейді.
Жануарлар экологиясы - экологияның бір саласы. Бұл салада экожүйедегі популяцияның тіршілік ету заңдылықтары анықталып, жануарлардың қоршаған ортаға бейімделуі зерттеледі. Қоршаған ортада болып жатқан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін өзгертіп, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әкеледі. Қоршаған ортаға адамның тигізген іс-әрекетінің нәтижесінде, сондай-ақ технологиялық қалдықтар мен радиоактивтік заттардың, әртүрлі табиғатта болып жататын апаттардың әсерінен ауа, ландшафт құрамының бұзылуы, топырақтың ластануы - жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесіне елеулі өзгерістер әкеледі. Мысалы, 20-ғасырдың 50-жылдарындағы Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру нәтижесінде сол аймақта тіршілік ететін омыртқасыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. 20-ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Арал теңізінің тартылуына байланысты бағалы балықтар (сазан, қаяз, ақмарқа, т.б) құрып кетті. Омыртқалы жануарлардың 125 түрі және омыртқасыз жануарлардың 105 түрі Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Осыған орай, жануарлар экологиясы - қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі.
Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Талдықорған орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесінің аумағында төменде көрсетілгендей аңшылық жануарлар түрлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz