Қырғауылға аңшылық жасау

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТІРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті

Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесі аумағындағы қырғауылдар қорын зерттеу және оларды тиімді пайдалану

Орындаған: Орманбай Ақнұр Мамыржанқызы

Кафедра меңгерушісі: профессор Е. Ж. Кентбаев

Жетекші: а. ш. ғ. к., қау. профессор М. К. Байбатшанов

Арнайы тараулары кеңесшілері:

Еңбек қорғау, аға оқытушы М. О. Байтасов

Норма бақылау, аға оқытушы

Сарапшы

(аты-жөні)

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Орман, жер ресурстары және фитосанитария факультеті

Орман ресурстары және аңшылықтану кафедрасы

Мамандығы 5В080300-Аңшылықтану және аң шаруашылығы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

ОРМАНБАЙ АҚНҰР МАМЫРЖАНҚЫЗЫ

Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесі аумағындағы қырғауылдар қорын зерттеу және оларды тиімді пайдалану

Деканаттың 2018 жылғы № өкімімен бекітілген.

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2018 ж. «___»

Жұмыстың бастапқы деректері:

КУӘЛІК. 13-1907-10-ММ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Райымбек орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі Райымбк ауылы. 14. 02. 2005. Серия В № 0001765

ЕРЕЖЕ. Алматы облысының табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының Райымбек орман шаруашылығы мемлекеттік мекемесі. 25. 01. 2005. № 15 бұйрық

ПРОЕКТ. Алматы орман шаруашылығы өндірістік бірлестігінің орман шаруашылығын ұйымдастыру және дамыту жобасы. Райымбек, 2005.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын тараулар мен сұрақтар (көкейкестілігі, мақсат мазмұндамасы, жаңалығы, графикалық материалдар тізімі) :

Алматы облысы Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесінің орналасқан жері, жер бедері, климаты, өсімдігі және жануарлар әлемі.

Мекемедігі жануарлар дүниесі

Қырғауылдың экологиялық және биологиялық ерекшеліктері.

Қырғауылды жер бетінде есепке алу әдістері

Мекемедегі қырғауылдың әр жылғы саны.

Мекемедегі қырғауылдың қорын пайдалану тиімділігі.

Қырғауылға аңшылық жасау

Биотехниялық шаралар

Графикалық материалдар тізімі (қажетті жағдайда) :

Ұсынылған негізгі әдебиеттер:

Ұсынылған негізгі әдебиеттер:

Бекенов А., Есжанов Б., Махмутов С. М. //Қазақстан сүтқоректілері. - Алматы, Ғылым, 1995, 249 б.

Беркінбай О, Есжанов Б, Ташенов Б, Ж. //Териология II. Алматы. «Жібек жолы» 2008. -162

Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. Ч. 1. Позвоночные животные, А. : Наука, 1989.

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшіліері:

Кафедра меңгерушісі: профессор Е. Ж. Кентбаев

Жетекші: а. ш. ғ. к., қау. профессор М. К. Байбатшанов

Дипломдық жұмысты орындау

ГРАФИГІ

Кафедра меңгерушісі: профессор Е. Ж. Кентбаев

Жетекші: а. ш. ғ. к., қау. профессор М. К. Байбатшанов

Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент: А. М. Орманбай

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

ГОСТ 7. 1 - 2003 - «Библиографиялық көшірме. Құжаттың бибографиялық сипаттамасы. Құрылудың жалпы талаптары мен ережелері»

ГОСТ 7. 32-2001 Кітапхана және баспа жұмыстарының мәліметтері бойынша стандартты жүйесі. Ғылыми-зертеу жұмыстары бойынша есептер. Безендіру құрылымы мен ережесі.

ГОСТ 12. 0. 004-90. ССБТ Еңбектің қауіпсіз жағдайын үйрету ұйымы.

ГОСТ 427-75 Өлшегіш метал сызғыштар. Техникалық жағдайлар.

ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдай.

ГОСТ 1770-74 Зертханалық өлшегіш шыны ыдыстар. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Жалпы техникалық жағдайлар.

ГОСТ 9284-75 Микропрепараттарға арналған жабын шынылар. Техникалық жағдайда.

ГОСТ 18300-87 Техникалық тазартылған этил спирті. Техникалық жағдайда.

ГОСТ 19908-90 Тигелдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, пробикалар және кварц шыныдан жасалған мөлдір ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.

ГОСТ 21240-89 Медициналық скальпельдер мен пышақтар. Жалпы техникалық жағдайлар және сынау әдістері.

ГОСТ 24104-2001 Зерханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар.

АНЫҚТАМАЛАР

Осы диплом жұмысында қолданылған терминдердің төмендегідей анықтамалары бар:

Антропогендік- адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері.

Абиотикалық- бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары

Биотикалық- ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты бір-біріне тигізетін сан алуан әсерлері. Биотикалық фактордың абиотикалық фактордан айырмашылығы, мұнда әр түрге жататын азғалар бір-біріне өзара және айналадағы ортаға әсерін тигізеді.

Биотехния - жабайы аңдардың санын көбейтіп, оларды қорғаудың жолын іздестіру, аңдардан алынатын өнімнің сапасын жақсарту мақсатында зерттеулер мен іс-тәжірибелік шараларды жүзеге асыратын аң шаруашылығының бір саласы.

Коммуникация- қатысушының екеуіне де ақпараттың түсініктілік шарты орындалған кезде бір қатысушыдан екінші қатысушыға ақпаратты жеткізудің екі жақты процесі

Паразит- белгілі бір организмнің (паразиттің) екінші бір организмді (иені) тіршілік ортасы ретінде пайдаланып, сонда өсіп дамуы, қоректенуі.

Эндемик- жер шарының шағын аймақтарына ғана таралған өсімдіктер мен жануарлар

Жануарлар әлемі - Қазақстан Республикасы және сондай-ақ тек қана Қазақстан Республикасы аймағында және құрлықтық қайраңдағы табиғи байлыққа қатынасты аумағында тұрақты немесе уақытша мекендейтін аңдар жиынтығы.

Популяция - генофондысы ортақ, салыстырмалы бірдей экологиялық жағдайлардағы кеңестікті мекендеп, бір-бірімен еркін будандасатын, бір ғана түрге жататын особьтардың жиынтығы.

Фауна - жануарлар дүниесі.

Флора - өсімдіктер дүниесі.

Аңшылық алқап - аңшылық жұмыстары жүргізілетін аймақ.

Биотехния - (био . . . және грек. techne - жасай білу, шеберлік) - жабайы аңдардың санын көбейтіп, оларды қорғаудың жолын іздестіру, аңдардан алынатын өнімнің сапасын жақсарту мақсатында зерттеулер мен іс-тәжірибелік шараларды жүзеге асыратын аң шаруашылығының бір саласы.

Аңшылық ісін ұйымдастыру - жыл бойы жоспары түрде аңшылық жұмыстарын жүргізу.

Жануар саны - жалпы бір популяциядағы тіршілік етіп жатқан жануарлар.

Оңтайлы тығыздығы - бір папуляциядағы қалыпты дарақтар саны.

Аң өсіру - құнды терісі, шипалы мүйізі үшін аңды көбейту.

Есепке алу - санақ жүргізу, тіркеу.

Санды реттеу - жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және тиімді пайдалану.

Фактор - аңдарға және басқа тірі организмдерге құбылыстармен заттардың оң немесе теріс әсер етуі

Таксон - бір бірімен әр түрлі дәрежеде туыстық байланыста және оларға өз алдына жеке таксономиялық мәртебе беретіндей, жеткілікті түрді оқшауланған организмдер тобы.

Тип - жануарлар жүйесіндегі жоғарғы таксономиялық мәртебенің бірі. Тип өзіне кластарды біріктіреді.

Класс - биологиялық жүйедегі жоғарғы таксономиялық мәртебенің бірі. Ол өзіне отрядтарды біріктіреді.

Отряд - тұқымдастық пен класс арасындағы жануарлардың таксономиялық мәртебесі.

Миграция - аңдардың мерзімдік басқа аймақтарға көшіп-қонуы. Бұл құбылыс негізінен ауа-райының өзгерісі мен азық қорына байланысты болад.

Морфология - жалпы организмнің толық дене мүшесін зерттейтін ғылым.

Пастереллез - геморрагиялық септицемия (қанның улануы), адам мен жануарлардың инфекциялық кеселі.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

РММ- Республикалық мемлекеттік мекеме

ХТҚО- Халықаралық табиғат қорғау одағы

ЕҚТА- Ерекше қорғалатын табиғи аумақ

БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы

БТБ- Бақылау тексеру бекеті

°С -градус Цельсий

% - пайыз

т. б. - тағы басқалар

мг/кг- килограмда миллиграмм есебі

кг -килограмм

мг -миллиграмм

мм- миллиметр

г- грамм

см- сантиметр

мг/мл-миллилитрде миллиграмм есебімен

мкм- микрометр

га - гектар

км - километр

гр - грамм

мин - минут

м/сек - метр секунд

м - метр

т. с. с. - тағы сол сияқты

КІРІСПЕ

Жұмыстың көкейкестілігі . Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекеме Алматы облысы Райымбек ауданы Нарынқол ауданында тау шатқалында орналасқан.

Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесі жұмыс түрлеріне байланысты уақыттың бөлінуі санақ жүргізуге, күзетуге, биотехнологиялық шаралар жүргізуге кеткен уақыттар. Нарынқол аңшылық шаруашылығы биотехникалық іс шаралар шаруашылығының дамуындағы негізгі принципке жетуге бағытталған бұл ғылыми негізделген аңшылық фаунаның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған және фаунаның кейбір түрлерінің санын артыруға арналған іс шаралар жиынтығы. Қажетті биотехниялық іс шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен аңшылық фаунаның басты түрлерінің санын қысқартатын фаткорларды табу керек. Бұл факорлар әртүрлі болуы мүмкін. Биотехникалық іс шаралар аңшылық жануарлардың өмір сүру ортасындағы қолайсыз факторларды жоюға бағытталған. Қорықта жануарлардың көптеген түрлерінің тығыздығы адам игерген алқаптарда қарағанда төмен болады. Ауланатын жануарлардың сапалық құрамын анықтауға шаруашылықты жүргізуде бағытты ескерулер тиіс. Кейбір жағдайларда аңшылық олжаларын көп алу көзделген болса, ересек аталықтардың аулану үлесі көбейеді де, өсімінің мөлшері азаяды. Ересек аталықтар мен аналықтардың қатынасы келесідей болғанда, өсімнің нормалды мөлшерін қамтамасыз етеді.

Жұмыс түрлеріне байланысты уақыттың бөлінуі санақ жүргізуге, күзетуге, биотехнологиялық шаралар жүргізуге кеткен уақыттар. Резерват аңшылық шаруашылығы биотехникалық іс шаралар шаруашылығының дамуындағы негізгі принципке жетуге бағытталған бұл ғылыми негізделген аңшылық фаунаның экономикалық жағдайын жақсартуға бағытталған және фаунаның кейбір түрлерінің санын артыруға арналған іс шаралар жиынтығы. Қажетті биотехниялық іс шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен аңшылық фаунаның басты түрлерінің санын қысқартатын фаткорларды табу керек. Бұл факорлар әртүрлі болуы мүмкін. Биотехникалық іс шаралар аңшылық жануарлардың өмір сүру ортасындағы қолайсыз факторларды жоюға бағытталған.

Жұмыстың мақсаты - Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесі аумағындағы қырғауылдар қорын зерттеу және оларды тиімді пайдалану, биотехниялық іс - шараларды дұрыс ұйымдастыру.

Жұмыстың міндеттері - Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесі аумағындағы қырғауылдар қорын зерттеу және оларды тиімді пайдалану шараларын жүргізу. Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер алға қойылды:

• Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесіне сипаттама;
• Қырғауылдардың биологиялық ерекшеліктері;
• мекемедегі қырғауылдың қорын анықтау;
• қырғауылдар мекендеу аймағын зерттеу.
• жануарларға жүргізілетін биотехниялық шараларға ат салысу.

Жұмыстың жаңалығы - Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесі аумағындағы қырғауылдар қорын зерттеу және оларды тиімді пайдалану шаралары зерттелінді.

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Қазақстан құс фаунасы жөніндегі алғашқы мәліметтер XIX ғасырдың басында зерттеу жүргізген ғалымдар еңбегінде бар. Олар құстардың ғылымға белгісіз түрлерін ашып, сипаттама берді. XX ғасырдың 70-80 ж. жалпы Қазақстан аумағында, әсіресе, аз зерттелген Тянь-Шань, Алтай тауларын, Бетпақдала өңірі мен Маңғыстау, Бозащы шөлейтті аймақтарын мекендейтін құстарға орнитология зерттеулер толықтай жүргізілді. Құстардың қоныс аударуы (республика әуе жолымен ұшып өтетін жолдары, саны, оның маусым, тәулік ішінде өзгеруі, құсқа сақина салу нәтижелері), олардың қоректенуі, көбеюі, қазіргі кездегі құс популяциясының жағдайы, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің экологиясы зерттеліп, құнды ғылыми мәліметтер алынды. Қәзіргі уақытта құстар жүйеленімі мен морфологиясына арналған зерттеулер одан әрі жалғасуда; су құстарын пайдалану, құстың ауыл шаруашылығы дақылдарына тигізетін зиянын азайту жолдары іздестірілу, шаруашылыққа пайдалы құстарды интродукциялау жолдары дамуда. Ал интродукциялау дегеніміз экологиялық түрғыдан айтқанда жануарларды жаңа жағдайда өмір сүруге бейімдеу. Біздің зерттеу обьектімізге айналып отырған Алматы облысындағы тауықтәрізділер отряды өкілдерін интродукциялау әдістері және оның кәсіптік маңызы үлкен мәселелердің шешімін таппақ.

Жерсіндіру үрдісі (процесі) жануарлардың өмір сүрген ортасының өзгеруіне байланысты, яғни орманның оталуына, шөлді игеріп суландыруға немесе батпақты құрғату жағдайында көп жануарлар жер ауып немесе саны азайған жағдайда жүргізіледі. Жерсіндірілген деп жаңа жағдайда қалыпты көбейіп және тіршілікке төзімді ұрпақ қалдыра алатын жануарларды айтады. Жерсіндіру процесі кезінде жануарлардың тіршілік етуі ғана емес, сонымен бірге олардың марфофизиологиялық ерекшеліктері (күйі) де өзгереді. Жерсіндірілген жануарлар қоршаған ортадағы ауа температурасының өзгеруіне, жарықтың әсеріне, атмосфералық қысымға, дымқылдығына, ауадағы газдың құрамының өзгеруіне және қорегіне тәуелсіз болады. Жұмыстың басты ерекшелігі елімізде жан-жануарлардың мекен ету ареалын ұлғайту шаралары әсерінде жүргізілген жұмыстар нәтижесіне орай тауықтәрізділер отряды өкілдерін еліміз аумағына интродукциялап және аңшылық фаунасын тиімді пайдалану жолдарын енгізу.

Тауықтәрізділер отряды өкілдерін интродукциялау және қолдан көбейту, Қазақстан Республикасының биоалуандылықты сақтау бағдарламасына сәйкес келеді.

Тауықтәрізділер отряды

Galliformes- Курообразные

Жер шарында кең тараған, Антарктика мен кейбір Мұхит аралдарынан басқа жерлердің барлығында кездеседі. Қазіргі кезде 280-нен астам түрі бар, олар морфологиялық және экологиялық ерекшеліктеріне қарай 2 отряд тармағына: тауықтар (Gallі) және гоациндерге (Opіsthocomі) бөлінеді.

Тауықтардың 6 тұқымдасы бар (қоқыс тауықтары, кракстар, құрлар, цесарлар, қырғауылдар және күркетауық) . Қазақстанда тауықтәрізділердің 13 түрі мекендейді. Тауықтәрізділердің тұрқы 12 см-ден (ергежейлі бөдене) 235 см-ге дейін (айдарлы аргус), салмағы 45 г-нан (ергежейлі бөдене) 11, 5 кг-ға (жабайы күркетауық, асыранды күркетауық - 22, 5 кг) дейін жетеді. Тұмсығы қысқа, дөңес. Үстіңгі тұмсығының ұшы имек. Аяқтары күшті, кішкентай артқы саусағы бар, қораздарында тепкі (басқы) жақсы жетілген, топырақ қопсытуға бейім. Қанаттары қысқа, жалпақ, әдетте жерден тез көтерілуге ғана жарайды, ұзақ ұша алмайды. Қауырсыны тығыз, мамығы аз, көпшілік түрі отырықшы құстар. Полигамиялы, жылына 1 рет көбейеді, жерге ұялайды, (гоацин мен гокко ағашында), 3-26 жұмыртқа салады, мекиені 14-30 күн жұмыртқа басып, балапанына қамқорлық жасайды. Балапандары жұмыртқадан шыға сала мекиеніне еріп кетеді. тауықтәрізділердің қорегі - өсімдіктердің вегетативті бөлімдері, жемістері мен тұқымдары, кейде жәндіктер, құрттар.

Көпшілік түрінің кәсіптік маңызы бар, әуесқойлық мақсатта ауланады. Банкив әтеші, цесарлар, күркетауықтар ертеден қолға үйретілген, көптеген түрі үй құстарының арғы тегі болып саналады.

Тауықтәрізділердің 26 түрі мен 11 түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына”, алтай ұлары Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген

Біздің қазақ жерінде құстар жайлы деректердің бастауын ертедегі ғалымдар еңбегінен көруге болады. Кейіннен ел аумағында арнай түрде зерттеу жүргізген ғалымдар жұмысы XIX ғасырдың басынан басталады. Олар құстардың ғылымға белгісіз түрлерін ашып, сипаттама берді. XX ғасырдың 70-80 ж. жалпы Қазақстан аумағында, әсіресе, аз зерттелген Тянь-Шань, Алтай тауларын, Бетпақдала өңірі мен Маңғыстау, Бозащы шөлейтті аймақтарын мекендейтін құстарға орнитология зерттеулер толықтай жүргізілді. Құстардың қоныс аударуы (республика әуе жолымен ұшып өтетін жолдары, саны, оның маусым, тәулік ішінде өзгеруі, құсқа сақина салу нәтижелері), олардың қоректенуі, көбеюі, қазіргі кездегі құс популяциясының жағдайы, сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің экологиясы зерттеліп, құнды ғылыми мәліметтер алынды [1] .

Қәзіргі уақытта құстар жүйеленімі мен морфологиясына арналған зерттеулер одан әрі жалғасуда; су құстарын пайдалану, құстың ауыл шаруашылығы дақылдарына тигізетін зиянын азайту жолдары іздестірілу, шаруашылыққа пайдалы құстарды интродукциялау жолдары дамуда. Ал интродукциялау дегеніміз экологиялық түрғыдан айтқанда тіршілік иелерін жаңа жағдайда өмір сүруге бейімдеу. Жерсіндіру үрдісі (процесі) жануарлармен құстардың өмір сүрген ортасының өзгеруіне байланысты, яғни орманның оталуына, шөлді игеріп суландыруға немесе батпақты құрғату жағдайында көп жануарлар жер ауып немесе саны азайған жағдайда жүргізіледі. Жерсіндірілген құстар қоршаған ортадағы ауа температурасының өзгеруіне, жарықтың әсеріне, атмосфералық қысымға, дымқылдығына, ауадағы газдың құрамының өзгеруіне және қорегіне тәуелсіз болады.

Жалпы тауықтәрізділер отряды жер шарында кең тараған, Антарктикамен кейбір мұхит аралдарынан басқа жерлердің барлығында кездеседі. Қазіргі кезде 280-нен астам түрі бар, олар морфологиялық және экологиялық ерекшеліктеріне қарай 2 отряд тармағына: тауықтар (Gallі) және гоациндерге (Opіsthocomі) бөлінеді. Осы тауықтәрізділер отрядындағы қырғауыл тұқымдасына жататын қырғауыл (Phasianus) елімізде кәсіптік маңызы бар құс. Тауық тәрізділерге жататын құстардан қырғауылдың айырмашылығы құйрығы өте ұзын келеді. Қырғауылдың мекиендері мен қораздарының тек қана ашық түсінде ғана емес, денесі ірірек және ұзын құйрығымен аяғындағы тепкімен ерекшеленеді [2] .

... жалғасы

Қырғауылдардың морфологиялық және биологиялық ерекшіліктері

Биотехниялық шаралар

Ағаштарды тамырымен отырғызу

Аңшылық-шаруашылықтағы құрал-жабдықтар

Тіл және коммуникация

Нарынқол орман және жануарлар дүниесін қорғау

Бұталы орман құстары

Орман және аңшылық шаруашылығы

Қорықтар. Қазақстанның қызыл кітабы

Құстардың экологиялық жағдайы

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс