Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В120100 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2018
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Дипломдық жұмыс
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
Беттер саны:
45
Сызбалар мен көрнекті
Материалдар саны:
13
Орындаған 5В120100 - ветеринариялық медицина мамандығының 508- топ студенті Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
2018 ж. мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
Г. К. Джанабекова
Жетекшісі
_____________
С. Е. Ермағамбетова
Норма бақылаушы РһD
_____________
А. С. Ибажанова
Сарапшы в.ғ.д.
_____________
Х. Б. Абеуов
Алматы 2018
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Ветеринария факультеті
5В120100 Ветеринариялық медицина мамандығы
Микробиология және Вирусология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
Жұмыс тақырыбы: Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
Университет бойынша 2017ж 14 қараша № 550-К бұйрығымен бекітілген.
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 2018 ж. 30 мамыр.
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
ҚазҰАУ Микробиология және Вирусология кафедрасының Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында өндірістік практикаға 2017ж маусым айынан бастап келді. Осы уақыттан бері зертхананың мұражайында сақталған вакциндік, әлсіретілген S.dublin 12 штамдарымен жұмыс істей бастады. Леофильды (кептірілген), әлсіретілген вакциндік S.dublin 12 және уытты S.dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеуді үйреніп, өздігінен дипломдық жұмыс орындауға мүмкіндік алды.
Дипломдық жұмыста (жобада) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
Әдеби шолу;
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Графикалық материалдардың тізімі:
Дипломдық жұмыста: 7 - кесте, 6-суреттер, сондай-ақ жұмыста- 38 әдебиет көзі пайдаланылды.
Ұсынылатын негізгі әдебитеттер:
Толысбаев Б.Т., Бияшев Қ.Б. Микробиология және иммунология. - Алматы.- 2006. - 470 б.
Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. - Алма-Ата, 1991. - Б.42.
Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. - Алма-Ата, 1991. - Б.42.
Матвиенко Б.А. Жануарлардың сальмонеллезы Ауылшаруашылық жануарларының аурулары кітабынан. - Алма-Ата, АЗВИ. 1986. - 32-35 бет.
Котова А.Л. және басқалары. Сальмонеллездер. - Алма-Ата: Ғалым, 1992, Б.215
Красноженова Е.П., Бочкарева О.П. Микробиологическая 2006. 298с.диагностика инфекционных заболеваний (учебное пособие). - Ростов-на-Дону.
Жұмысты арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Ермағамбетова С.Е.
Қазан 2017ж.
Негізгі бөлім
Ермағамбетова С.Е.
Желтоқсан 2017ж.- Сәуір 2018ж.
Еңбек қорғау және экология мәселелері
Оралбаев С.Ж.
Мамыр. 2018ж.
Экономикалық тиімділігі
Тажигулова Ж.Ж.
Мамыр. 2018ж.
Кафедра меңгерушісі
_________
Г.К.Джанабекова
Жұмыс жетекшісі
_________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
_________
С.М.Қошқар
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСI
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу және шолу
Қаңтар 2018ж.
Орындалды
2
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
Ақпан 2018ж.
Орындалды
3
Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының морфологиясын, антигендік, культуральдық, биохимиялық, қасиеттерін зерттеу.
2018ж. Қаңтар -Наурыз
Орындалды
4
Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік қасиетін зертханалық жануарларда зерттеу.
2018ж.
Ақпан-Сәуір
Орындалды
5
Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Сәуір 2018ж.
Орындалды
6
Қорытындылар
Сәуір 2018
Орындалды
7
Ұсыныстар
Мамыр 2018
Орындалды
Кафедра меңгерушісі
___________
Г.К. Джанабекова
Жұмыс жетекшісі
___________
С.Е. Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
___________
С.М. Қошқар
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
9
1 КІРІСПЕ
10
1.1
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы
10
1.2
Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті
10
2
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
2.1
Сальмонеллез ауруына сипаттама
12
2.2
Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары
16
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
22
3.1
Зерттеу материалдары мен әдістемелері
22
3.2.
Өзiндiк зерттеулердің нәтижелері
25
3.2.1
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
25
3.2.2
Вакциндік S.dublin 12 штамының қалдық уыттылығын сақтауды анықтау
30
3.2.3
Salmonella dublin 12 штамымен иммундеу кезіндегі реактогендік қасиетін анықтау
31
3.2.4
Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру
32
3.3
Зерттеулердің нәтижелерін талқылау
36
3.4
Экономикалық тиiмдiлiгi
37
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ
40
5
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
42
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
43
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
44
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандартқа сілтемелер келтірілген:
МЕМСТ 4233-77 - Хлорлы натрий. Техникалық шарт
МЕМСТ 6709-72 - Дистиллденген су Техникалық шарт
МЕМСТ 17206-84 - Микробиологиялық агар. Техникалық шарт
МЕМСТ 20227-91 - Зертханалық шыны ыдыстар
МЕМСТ 20292-74 - Сыйымдылығы 100, 200 және 1000 мл шыны колбалар
МЕМСТ 1530-65 - Пергаментті қағаз
МЕМСТ 12026-66 - Сүзгі қағаз
МЕМСТ 5692-67 - 96%-тікспирт-ректификат.
ТУ 480-11-10-73 - Шыны қарындаштары
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі теминдер келтіріген:
Идентификация - микроорганизмдердің қасиеттерінің жиынтығының негізінде түрге дейін ажырату.
Штамм - морфологиялық және биологиялық қасиеттері ұқсас микроорганизмдердің бір түрі.
Иммунитет - организмнің генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық және инфекциялық емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антигендер - деп иммунды жауапты тудыра алатын бөгде заттар мен структураларды айтады.
Агглютинация - микроорганизмдердің бір - бірімен желімденіп, бір жерге жиылуын айтамыз.
Вируленттілік - патогендіктің бірлігі.
Сальмонеллез - Salmonella туысы немесе қылау (паратифоздық) бактериялары тудыратын басым түрде түсік тастаумен көрінетін жұқпалы ауру.
Аттенуация - қандай да бір физикалық, химиялық немесе биологиялық факторлардың әсерінен белгілі бір микроорганизмнің уыттылығын әлсірету.
Қалдықтық уыттылық - әлсіретілген штамдағы уыттылық қасиеттерінің сақталуы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГIЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен шартты белгілер келтіріген:
БДҰ
-
бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ
-
бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЖОЭМИ
-
жалпы одақтық эксперименталды микробиология институты
ДДҰ
-
дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖШС
-
жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЕПС
-
ет пептон сорпасы
ЕПА
-
ет пептон агары
АР
-
агглютинация реакциясы
ТЕГАР
-
тікелей емес гемагглютинация реакциясы
ШТБ
-
шоғыр түзуші бірлік
ЛД50
-
өлім дозасы
0С
-
Сельций градусы
МЕМСТ
-
мемлекеттік стандарт
ІҚМ
-
ірі қара мал
АСӨ
-
ацидофилиннің сорпадағы өсіні
АСӨД
-
ацидофилиннің сорпадағы өсін дәрмегі
1 КІРІСПЕ
1.1Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы
Халықштұтынатыннөнімдердің 70-80 %-ын малнөнімдердікқұрайды. Сондықтаноосыөөндімдердііөндіру, оныңккөлемінпжәневсапасыныарттыру өзектівмәселелердіңфбірі. Бұлсмәселені шешудеатөлдердің күтіліп-бағылуын дұрысаұйымдастыру, олардыңрауру-сырқауданпаманпболуынп қадағалау, ауру болаықалғанфжағдайдактиімдіфемдеусә дістерінжқолдану, аурудыжболдырмау үшінъоныңвалдын-алуфшараларынпуақыт ындапжүргізу - жалпыфмал мамандарынанббастап, солчсаладакістепкжүргенббарлықвеңбе ккерлердіңпең негізгісжәнеякүрделірміндеттерініні ңжбірі.
Жасптөлдердіңяарасындавкеңфтараған асқазан-ішек аурулары. Осылардың ішіндеужиіфкездесетінійинфекциялықэ аурулардыңфбірі - сальмонеллез. Ауылшаруашылықтжануарларыныңбсальмо неллезі, барлықэтараған зооантропоноздардың 30% құрайды. Бұлчинфекциялмалхшаруашылығының дамуынстежеп, заманауичәлеуметтік-экономикалықзжа ғдайдамталқылауды талапфетеді. Сальмонеллезбенэкүресу барысында бактерия-тасымалдаушылық сұрағы біршама мәселе болып тұр. Ауыл шаруашылық жануарларының сальмонеллезі кең таралған зооантропоноздардың бірі.
Сальмоноллез ауруыжветеринариялық - санитариялық жағдай дұрыс сақталмаған, уақытылы жүйелі түрдепвакцинация жүргізілмеген, азықтандырылуы дұрыс жолға қойылмаған кезде орын алады. Замануи жүйе бойыншавжануарлардан, адамдардан және жануарлар азығынан, қоршаған ортадан бөлініп алынғанвсальмонеллалардың 2500 сероварлары бар екені анық. Олардың көбісізтоксикоинфекция ретінде сипатталған.
Осының барлығы бұл инфекцияныңяэпизоотологиялық жағдайын зерттеуді, инфекциялықкүрдістің негізгі факторларын ашуды, сонымен қатар емдік және алдын-алу және ветеринарлық-санитария шараларын жетілдіруде қажеттелік тудырып тұр. Сальмонеллездівалдын-алу мәселесі дәстүрлі және әмбебап әдіс ретінде жиі вакцинацияғавалып келеді.
1.2 Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті.
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасының мұражайында сақталған ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты Алматы облысы шаруашылықтарыдағы ірі қара малвсальмонеллезін алдын алу үшін Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында дайындалған, ірі қара малисальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанмвакцинаның иммуногендік сапасын зертханалықлжануарларда анықтау.
Көрсетілгенвмақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамыныңсантигендік, өсінділік, биохимиялық, иммуногендікдқасиеттерін зерттеу.
2. Ірі қара малюсальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанжвакцинаның алдын алу қасиетінъзертханалық жануарларға тексеру.
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы. Дипломдық жұмыстың зерттеулері 2017-2018 ж.ж. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында жүргізілді.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Сальмонеллез ауруына сипаттама
Бүгінгі күніыауыл шаруашылығы саласын дамыту мәселелеріне ерекше мән беріліп, таяу арада ет өнімдерінпшетелге шығару міндеті белгіленіп отыр. Бұл ретте, алдағы 5 жыл ішінде 60 мың тоннажэкспорттайтындай әлеуетке қол жеткізумтапсырылды. Ет бағытындағывмал шаруашылықтарын дамытуымыз үшін асыл тұқымды мал санын көбейтуге баса көңіл бөлініп отыр. Сондықтан, мүйізді ірі қaрa мал басын көбейтудеринфекциялық ауруларға дер кезінде балау жасап, аурудың алдын алудың маңызы зор. Сальмонеллез - сальмонеллдік тұқымдасчтүрлерінен туындайтын адам менвжануардың кеңінен тараған жұқпалыбауруы [1].
Aнaлық сиырлaрдың іш тaстaуымен, осы іш тaстaудaн кейін бірқaтaр сиырлaрдыңдсепсистен өлуімен және бұзaулaрдың өлімімен, ересек бұзaулардың aртриткефшaлдығуымен сипaттaлaтын сальмонеллез (пaрaтиф, қылау) aуруы шaруaшылыққа көпкэкономикалық зиян келтіреді. Барлық елдерде бұзаузсальмонеллезі кең таралуына ауруғавдиагноз қою және аурудың тәндік алдын алу шараларының әлі де болса жеткіліксіздігі себеп болып отыр. Сонымен қатар, аурудың кең таралуынаъсальмонеллез ауруынан кейін көп малдар бактерия тасымалдаушы ретінде қалып, аурудың-таралуына қолайлы жағдай жасайды.Түсік болғaн төлдерді, төл шуын және өлген жaнуaрлaр өлексесін жеген иттер және aтжaлмaндaр дa қоздырушыны тaрaтуы мүмкін. Ауылчшаруашылық жануарлары және құстар негізгі жұқпа көзі болып табылады. Сол сияқты кеміргіштер, әсіресе егеуқұйрық пен тышқан сальмонеллезвжұқпасының көлемді қоры болып табылады [2].
Сальмонеллез кезіндефқоздырушылар көзі ретінде адамның рөлі де дәлелденді. Бұндай жағдайда ол кішкентайфбалалар мен егде жастағы адамдар, сондай-ақ иммунитеті әлсіз тұлғалар үшін өте қауіпті. Қоздырушыныржұқтыру механизмі көбінесевтамақ арқылы (алиментарлы) іске асырылады. Бұл ретте тағам өнімдері, әсіресе ет, өнімдері, қоздырушыны таратувфакторлары болып табылады [3].
Aуыл шaруaшылығындa aғынды судыжпaйдaлaнып, бaрлық қaуіпсіздік ережелерінэсaқтaғaнның өзінде, жaйылымдa жүрген жaнуaрлaрғa ауру жұғaды. Қорaлaр, қыстa шөп шaшaтын жер, бaсқa сыртқыьортa нысандары S.dublin қоздырушысымен зaлaлдaнсa, ондa олaр ұзaқ уaқытбинфекцияның көзі болып тaбылaды [4].
Сальмонеллезсқоздырушыларычтемперат ура, ылғалдылық және жұғу көлемділігіне байланысты сыртқы орта нысандарында өмір сүруге қабілеті бар. Қазіргі уақытта тауық, ірі қара мал және шошқажқоздырушылардың эпизоотиялықымаңызды көзі болып есептеледі. Ветеринарлық бақылаудан өтпеген етті пайдаланбауды қағида ретінде ұстану қажет. Пастерленбегенфсүтті қайнаған түрінде ғана ішуді ұсынылады [5].
Сиырдыңвсaльмонеллезден іш тaстaуы қыс мезгілінде шөптің тaпшылығы, aзық жетіспеушілігіне ұлaсқaнжқaтaң қыс, құнaрсыз aзық, әсіресе A витaминінің жетіспеуі, aнaлықэсиырлaрдa төлдеуге жaқын қaлғaндa ұзaқ емдеу, минерaлдықвaлмaсудың бұзылуы (Сa, Р) ірі және концентрленген aзықтaрдың тaпшылығы, мaл шaруaшылығыжқорaлaрының зоогигиенaлықэжaғдaйын қaнaғaттaнaрлықсыздығы, жaнуaрлaрдың қорaдa тaр орнaлaстырылуы, жaздық жaйылымғaъжaуын-шaшын және қaр жaуғaндa емдеу сaлдaрынaн жaнуaрлaрдыңврезистенттілігінің әлсіреуінен туындaйды [6].
Сальмонеллез (Salmonellosis, паратип)- жіті өткенде қызбамен, іш өтумен, ал созылмалыэөткенде өкпенің қабынуыменферекшеленетін төл ауруы.
Тарихи деректер. 1885 жылы Сальмон мен Смит обадан өлген шошқаның өлексесінен микроб бөліп алып оны Bact. Suipestifer деп атады. 1934 жылы халықаралықбмикробиологтар қоғамыббұл топтағы микробтарды сальмонеллалар деп, ал қоздыратын ауруды сальмонеллез деп атауды ұсынды.
Қоздырушысы. Сальмонеллаптуыстығын құрайтын бактериялар Enterobacteriaceae тұқымдастығынаджатады. Соматикалық О, жіпшесіндегі Н және қауашақтық К антигендері арқылы Кауфман-Уайт жүйесі бойынша 2200-ден астам серологиялықвварианттарға бөлінеді. Олар әртүрлі түліктің төлінде сальмонеллез қоздырады. Сонымен қатаррбуаз малдың іш тастауына себепші болады. Сальмонеллалардыңоморфологиялық құрылысы жағынан бір-бірінен айырмашылығыажоқ десе де болады. Олардың барлығывқысқаша таяқша (1-4 х 5 мкм), ұштары жұмыр, грам теріс, спора түзбейді , кейбір варианттарынан басқаларында жіпшелері бар, қозғала алады. Бір-бірімен ажырату үшін төсеніш шыныдафмонорецепторлық О және Н қансарысуларымен агглютинация реакциясын қояды. Сальмонеллалардыңпәрқайсысы белгілі бір жануарларға бейімделген: сиырға-S.dublin, шошқаға-S. cholerasuis және S. typhi suis, тауыққа- S. gallinarum-pullorum, үйрекке- S. enteritidis, жылқыға- S. abortus equi, қойға-S. abortus ovis, тышқанға, басқа да кемірушілер мен су құстарына-S. typhimurium.
Төзімділігі. Сыртық ортадайөте төзімді. Топырақта, көңде, суда 9-10 ай сақталады, 70-75 0 С- та 30 мин қыздырғандаоөледі. Дезинфектанттардың әсеріне басқа спорастүзбейтін микробтарғалқарағанда анағұрылым төзімді. Зарарсыздандыру үшін 1 сағатъэкспозициямен 3%-ды күйдіргіш натрий, 2%-ды белсенді хлоры бар хлорлы әк, 20% жаңа сөндірілген әк, 5%-ды ксилонафт эмульсиясы, 2% формальдегидверітіндісі қолданылады.
Індеттікферекшеліктері. Сальмонеллезбен барлық түліктердің төлдері ауырады. Бұзау 10 күндігінен 2 айлығына дейінгі аралықта ауырады. Зертханалықфжануарлардан ақ тышқан бейім оны биосынама қою үшін пайдаланылады. Сальмонеллалардыфалып жүру жануарларжарасында кең тараған. Сальмонеллезде буаз мал іш тастайды. Іш тастау буаздық мерзімінің екінші жартысына ауған сәтте басталады. Ол кездешшарана суымен сыртқы ортаға көп мөлшердефсальмонеллалар бөліпйшығарады. Ауру белгісі жоқ микроб алып жүретінжересекфжануарлар инфекция қоздырушысын сүтпен және нәжіспен бөліпэшышғарады.
Ауырған жас төлфсальмонеллаларды нәжіспен, несеппен, мұрыннан аққан сорамен, сілекейменфбөліп шығарады. Бұл бөлінділерфжем-шөпті, суды, төсенішті, қорадағывәртүрлісзаттарды ластап, оларды аурудың жұқтыру факторларынафайналдырады.
Төлдің сальмонеллездауруына жағымсыз факторлары: рационда белоктың, витаминдердің, минералдықлзаттардың, кальций мен фосфордыңфжетіспеуі, қысқы күндері қораның суықжжәне дымқыл болуы, ал жазда ыстықтың өтуі себеп болады.
Дерттенуі. Төлдіңфішегіне түскен сальмонеллаларфөсіп-өніп қабыну процесінлтуғызады. Ішектен қоздырушының өзі және оның өнімдері, әсіресе эндотоксиндеріысөл жүйесіне өтіп одан қанға түседі. Қоздырушының өсіп-өну қарқындылығы жоғарылағанда оның уыттылығы артып, көп мөлшерле улы заттар бөліп шығарады. Сальмонеллездіңрдерттену процесіндеықоздырушы микробтың эндотоксиніжмаңызды рөл атқарады. Бұл улы заттар қан тамырларына әсер етіп, экссудат бөлініпошығуына қан тамырларынан эритроциттердіңфсүзіліп өтіп, кілегейлі және сірлі қабықтардыңдқанталауына жағдай туғызады. Ішектің кілегейлі қабықтарындағы, бауырдағы, көкбауырдағыфжәне бүйректегі дегенеративтіыпроцестер өліеттенуге әкеліп соқтырады. Өкпенің, мидың, буындардыңжзақымдануы мүмкін. Буаз жануарлардың жатыры мен оның ішіндегі төл дертке шалдығады. Сальмонеллалардыңабүкіл денеге жайылуыхжануардың өліміне себеп болады.
Өтуі мен симптомдары. Жасырынвкезеңі 1-3 күн кейде 7 күнге дейін созылады. Ауру септицемия, жітіыжәне созылмалы энтерит түрінде өтеді. Жас төлдерде септицемия, ересек малда жіті энтерит түріндежкейде созылмалы энтерит түрінде байқалады. Бұзаудаасальмонеллез жіті, жітіден төмен, созылмалыджәне үзікті түрде өтеді. Жітідөткенде қатты күйзеліп, дененің ыстығы көтеріліп тұрақты 41-42 0 С болады. Ауырғаныбұзау бір орыннан көп жылжымайды, көбіне жата береді, жатқандаомойынын созып немесеркеудесіне бүгеді, тұрғанда бөгжиіп, көзін жартылайфғана ашады. Тамыры жиілеп, минутына 110-150 рет соғады. Ентігіпвбүйірімен демалады, тынысы жиілеп, минутына 60-90 ға жетеді. Көздіңоконьюктивасы қызарып, домбығып, жас ағады. Танауынан кілегейлі сұйықфағады, жүні ұйпаланып, терісі тұла бойында қызынып, сирақтарывмен құлақтары суынады. Егер бұзау өліп қалмаса 2-3 күн өткен соң іші өте бастайды. Нәжісіфсұйылып, түсі қоңыр-сарғыш, басында қоймалжың жалқақ, ал соңынын қан аралас болады. Нәжістің иісі жағымсыз, бара-бара іштің өтуі күшейіп, артқы тесіктен өзіне-өзі нәжіс ағып тұрады. Кейбір бұзау дірілдеп, қалтырап сирақтарыныңпбұлшық еттері жыбырлап тұрады.
Жітіден төмен өткендефклиникалықфбелгілері жіті өткендегідей бірақ бәсеңірек білінеді. Іші бір өтіп, бір тиылады, тыныс мүшелерінің зақымдануы: ринит, коньюктивит одан кейін жөтел байқалып, танауданасулы кілегейлі сора ағады. Жұтқыншақтыпбасқанда жөтеле бастайды. Аускультация кезінде өкпеден визикульярлық тынысыпен сырыл естіледі, перкуссия кезінде кейде өкпенің алдыңғы бөлігінде дыбыс бәсеңдеп шығады.
Созылмалыфөткенде жіті және жітіденнтөмен өтуінен туындайды, тыныс мүшелерінің басым зақымдануыменгерекшелінеді.
Үзікті түрі кей жағдайларда ересекабұзауларда байқалады. Жем-шөпке зауқы төмендеп, ыстығываздап көтеріледі. Кейдевіші өтіп бірер күн өткен соң жазылып кетеді.
Патологиялық-анатомиялықвөзгерістер . Сальмонеллезфжіті өткенде барлық түліктің төлдерінде негізгіэөзгерістер құрсақ қуысында байқалады. Кілегейлі және сірлі қабықтарырқанталап, сөл түйіндері мен көкбауыр ұлғайады. Бауыр мен бүйректеъдегенерациялық өзгерістер болады, ішектер катарлы қабынуға ұшырайды, ұлтабардың кілегейлі қабығы ісініп, қан кернеп қанталайды. Көк бауыр ұлғайып, шеті бүлінеді, астында ұсақ-ұсақ қанталаған телімдер кездеседі.
Жітіден төмен жәнедсозылмалы өтсе патологиялық-анатомиялық өзгерістер айқынырақобілінеді. Барлық мал түліктерінің өкпесі қабынады. Өкпедегі дерт процестері алдыңғырбөліктерінен басталып, ортаңғы және артқы бөліктеріне ауысады. Сальмонеллезвсозылмалылөткенде тоқ ішектің зақымдануы күштірекфболады да сөл фоликулалары өліеттеніп, кілегейлі қабықтары қабыршықтаныпдқабынады.
Балау. Сальмонеллездіфбалау үшін індеттанулықддеректер, аурудың клиникалықыбелгілері мен патологиялық-анатомиялықжөзгерістер і ескеріліп арнайы зертханалық зерттеулер жүргізіледі. Ауру негізінен малдар жаппай төлдеген кездезбасталады. Сальмонеллезге күдікфтуған жағдайда зертханаға сойылмаған өлексе немесе ішкіпүлпершек мүшелер( бауыр өтіменен, көкбауыр, бүйрек, шажырқаййсөл түйіндері, жілікхсүйектері), іш тастағанзкезде тастанда төл, малдың тірі кезінде нәжіс, қан, іш тастаған малдың жатырынан аққан бөліндіфжіберіледі.
Сальмонеллездійбұзаудазколибактерио зданыжәнеыдиплококтыаинфекциядан ажырату керек. Барлық жағдайда соңғы қорытынды бактериологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделеді.
Емі. Сальмонеллезбенвауырған төлді тез бөліп алып оқшаулайды, күтімін жақсартып диеталық азықтарыбереді. Ішкі ағзаларда тереңдөзгерістер болмай тұрып, неғұрлым ерте емдесе соғұрлым ем нәтижелі болады. Ем жан-жақты кешенді түрде жүргізіліплсальмонеллардың өсіп-өнуін тежеуге, дененің улануын бейтараптауға, ас қорыту және тыныс алу мүшелерінің қызметін қалпына келтіругербағытталуы керек. Этиотропты дәрмектерден сальмонеллезге қарсы антитоксиндікақансарысуын, бактериофаг(гертнерфаг), антибиотиктер (синтомицин, левомицитин, канамицин, тетрациклиндер ), сульфаниламидтеро(нурсульфазол, дисульфан, этазол, сульфидин, сульфадимизин), нитрофурандар ( фуразолидон, фурацелин, фуразолин) беріледі. 2-3 дәріні қабаттастырыпволардыңфсинергизмдік қасиетін ескере отырып қолдану жақсы нәтиже береді. Гипериммундыақансарысуын пайдаланғандафантибактериалық дәрілерді қосадпайдаланған жөн. Өкпеде қабыну процесі болғандажбұлшық етке пенициллин немес стрептомицин жіберужқажет. Барлық жағдайда даоауырған малға микроэлементтер, аминқышқылдары, витаминдер, ферменттерйжақсы көмектеседі. Бұлфорайды кейбір бактериялық перпараттарды: ацидофилин, АСӨ, АСӨД пайдалану тиімді.
Иммунитет. Сальмонеллезге қарсыщиммунитет аурыпфжазылған соң және қолдан иммундеу арқылыдқалыптасады. Жас төлдіңпбұл ауруғафқарсы тұру қабілетініңхқалыптасуы үшінпуыздың маңызы зор. Сапалывуызды уақытылы және жеткілікті мөлшерде емген төо ауруға төзімді болады. Буаз малды сальмонеллезгежқарсыдиммундеу-туған төлдің ауруға қарсыжтелімді иммундық қабілетінің басты шартыдболыпфтабылады.
Сальмонеллезгежқарсы ертедендберідөлтірілген формолашудасты және формолтиомерсоловакциналарыықолданы лып келеді. Олардырүлкеныдозада бірнеше рет егуге туралкеледі. Буаз малдыдтуарынан 50-60 күн бұрын 10 мл, 8-10 күн өткен соң, екінші рет 15 мл дозада егеді. 20-30 күндік бұзауды бірінші рет 7-10 күн өткен соң екінші рет 1,5-2 мл дозададегеді.
Дауалауджәнеркүресужшаралары. Төлдіңысальмонеллезгедшалдығуының басты себебі малды дұрыспбағып күтпеу, зоогигиеналық-санитариялық шаралардың дұрыслжүргізілмеуі, аудудың алдын-алу үшін малдың күтіміне, малды төлдетуге, жасэтөлділдұрыс бағуға баса назарщаудару керек. Сонымен қатарвауруғавқарсыварнайыфшараларгр етіндексальмонеллезгеықарсыфвакцина лар кең қолданылады. Вакцинамен буаз малды да жаңадан туған төлді де егуге болады.
Шаруашылықтадсальмонеллез байқалғандапауруға барлық малды клиникалық тексеруден өткізіп, термометрменфыстығын өлшейді. Ауырған және күдіктіажануарларды бөліпвалып емдейді. Саурмалдыовакцинациялайды. Жем- шөптің сапасына, малды азықтандыру тәртібіне қатаң бақылау енгізеді. Қора жайды, құрал-саймандыыдезинфекциялап, кемірушілерге қарсы дератизация шараларынпжүргізеді.
Жұқпалыыаурулармен күреспбарысында жалпылама ветеринарлық-санитарлық шаралармен қатар арнайы күресошараларын да қолданудың орны бар. Дегенмен, ол күресфшаралының да тиімділігідбірнеше факторларға, атап айтқанда, қолданғанждәрмектердің сапасынафжәне белсенділігінекбайланысты. Қазақстандағы індеттік жағдайдыщмикробтардыңыбірнеше түрінің жиынтығы (ассоциациясы) аурулардың себепшісі ретінде болыпвкелетіндігі қиындата түседі, сондықтан жұқпалылаурулармен текрвакцинаның көмегімен ғана күресу жеткіліксізфболары сөзсіз [7].
2.2 Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары
Сальмонеллезбенытабысты күресдшараларды жүйелі жүргізуге негізделген. Оларды туғызатынпсебептерді анықтап, таралуын жоюға бағытталған шараларды қамтиды. Бұлвретте алдын алу мақсатында ветсанитариялық, арнайы және жалпыпшараларды біріктіретін кешенді шараларға ерекше назар аударувкерек. Сондай-ақ, аурудың нақты бір аймақта өтуін, індеттікржағдайды талдау жәневжүйелі түрделзерттелуі керек [8].
Қолда бар ақпаратқафсәйкес, сальмонеллездің алдын алуфшараларының жиынтығы белгілі біражағдайларда әзірленгендігіне негізделуі керек. Бұл кешенге келесі шаралар кіреді: ұйымдастыру-шаруашылық, арнайы індетке қарсы шаралар және індеткежқарсы болжам. Ұйымдастыру шаруашылық шаралары, сальмонеллезден тазаышаруашылықтан ірі қара мал басын сатып алумен басталады. Жаңазәкелінген жануарларға 30 тәулік аралағында дауалық карантин жарияланады. Қажетыболған жағдайда салмонелла тасымалдаушылыққа бактериологиялықызерттеулерржүргізі леді. Шаруашылыққафкеліп түскен жем-шөп бактериологиялық зерттеуді талап ететді, себебі оларвсалмонеллажөсінділерімен жанасқанжболуы мүмкін. Бұдан басқа шаруашылықтаымекендейтінджабайы кемірушілердің өлекселері де зерттеледі [9].
Шаруа қожалықзқызметкерлері жыл сайын санитарлық эпидемиологиялық станцияданвсалмонеллафтасымалдаушыл ыққа алдын алулық тексеруден өтіп тұруы қажет.
Жалпы кешендівшараларғажміндетті түрде сапасы тексерілген профилактикалықфдезинфекция, дератизацияджәнердезинсекция, түсік тасталғанзтөлдер шуымен біргефжәне өлекселерді өтелдеу, жануарларға белсенді моциондынұйымдастыру, қора-жайамикроклиматын және жануарлардыыазықтандыруды қадағалау; бұзауларды қыс мезгілінде ультракүлгіндсәулесімен сәулелендіру, гертнерфагтар, пробиотиктер және микробтарға қарсынпрепараттарды қолдану [10].
Салмонеллезгефқарсы күресвшаралары жоспарлы түрде қоршаған ортадағы салмонеллаларды жүйеліфжоюға бағытталып, табындағыжинфекция қоздырғыштарыныңшкөзін анықтапкжоюғашнегізделген.
Қора-жайда күнделіктіудезинфекцияржүргізіліп, ал ауру малдар тұрған станоктардыйдезинфекциялықферітінді лерімен тәулігіне кем дегенде 2 рет залалсыздандырылады. Жаңаданщанықталғанйауру малдардыдоқшаулап, станоктардыйқайтаыдезинфекциялайды.
Сальмонеллезфауру кезінденемді кешендівтүрде қолдану керек, организмдегі қоздырушыны жою қажет, интоксикацияданфтазартып, ас қорыту және тыныс алупфункцияларын қалпына келтіру қажет [11].
Қазіргі таңдафсальмонеллезге қарсыақолданылатын спецификалық биологиялық препараттар, антибиотиктер, сульфаниламидтер, нитрофурандер жақсы нәтиже көрсетуде. Кез келген емдікжпрепараттарфуақытылыкқолданға н кезде ғана тиімді нәтижефбереді және дефжануардыңпрезистентілігі жоғары болу қажет ( дұрыс азық беру, зоогигиенаныңцдұрысфсақталуы және т.б.). Міндеттіфтүрде дәріліккпрепараттарды қолдану алдында, дәрілердің титрін және де жануардан бөлініпфалынғаннмикроорганизмдеріні ңфдәрілерге сезімталынпанықтау қажет [12].
Сальмонеллезвкезінде спецификалықопрофилактикалықфшарала рдан басқа, жеделвтиімді ем қолданудқажет.
Сальмонеллездівзерттеу барысындаыпрофилактикалықфжәне емдік мақсатындавтүрлі антибиотиктерлкеңінен қолданылады. Жануарларыүшін ең тиімді әсерреткенплевомицетин, синтомицин, биомицин, тетрациклин, биомицин, стрептомицинвжәне де басқафантибиотиктер дара жәнеабірге қолданады [13].
Ішкі мүшелердевдеструктивті, қайтымсызвморфологиялықфөзгерістер болмайвтұрып сальмонеллезбеныауыратын бұзаулардыңыемінпнеғұрлым ертерек бастауыкерек. Ағзадағыфсалмонеллалардыртежеу, интоксикацияның алдын алу,ас қорытуфмен тыныс алудмүшелерінің бұзылған функциясын қалыптастыруға кешенді ем шараларшқолдану керек [14].
Жануарларвсальмонеллезін төмендету үшінрзоотехникалық және де ветеринарлық-санитарлық шараларды кең ауқымда жүргізу қажет, сонымен қатар телімді, серо жәнепвакцинопрофилактика маңыздыррольфатқарады. Иммунопрофилактика макро- және микроорганизмдеррарасындағы теңдік арақатынасты адамның пайдасына қарай қозғаушы, соныменоқатар індеттік тізбекті айырушы күш болып табылады [15].
Ірі қара мал басын сақтауға, жаңантуған бұзауларға емдік-профилактикалық мақсатта гипериммундыдқан сарысуын қолдану жануарлардыңоорганизмдегі резистентілігінлкөтеруші шаралардың біріыболып табылады.
Емдік-профилактикалықпқан сарысуыфжедел емдікппрофилактилақ мақсаттағы құрал болыплтабылады, оның дәрілік заттарданщартықшылығы, белсенді профилактикалық мақсаттарқолданылуы, құрамында дайын антиденелердіңфболуы зардаптыақоздырушыларды және де улы өнімдердің тіршілігін тоқтату. Алдын алу мақсатында иммунды қан сарысулары қысқа уақыттафиммунитет құруғаксептігін тигізеді, ал ауру дамыған кезде осы препараттар өзіне тән тиімділігі жағынанкбасқамен алмастырмасщдәрілік зат болып табылады [16].
Б.А. Матвиенко көпжылдық жалпы малшаруашылықхкешендерінде тәжірибеде пайдаланылған өлішвакциналардыңзиммуногендік тиімділігі жеткіліксіз екендігін көрсетті. Иммуногендікнбелсенділік тікелейумикробтық жасушалардың санына және өнімнің ыдырауынаыбайланысты (эндотоксиннің) қалыптасады. Антигендердіңншектік циркуляциясыфмикробтық жасушаға физико-химиялық әсер етіп, олар белгілі антигендік жүйенің құлдырауынан сальмонеллезгейқарсы иммундықежүйені әлсіз стимулдейді. Өлтірілген вакциналардың кешілігіщбірнеше қайтарашегудің қажеттілігіқболып табылады [17].
Әлсіретілгенрвакциналардырқолданған дапиммунитетті жеткіліксіз әрі ұзақ қалыптастыратындығынркөпжылдық жасалынғанщзерттеулер көрсетті. Осыған байланысты үздіксіз зерттеулерщжүргізілді және әр түрлі бағыттағы жетілдірулерді іздеу жүргізіліп келеді: корпускулярлық вакциналарды дайындау әдістерін жетілдіру (сорпалық және агарлық вакциналар, әлсіретілген әртүрлі физикалық және химиялықщантигендермен шаю); толық антигенді штаммдардыңшвакциналарына іріктеу; вакцинаныңщиммуногендікшқасиетін жоғарылататын адъюванттарды қолдану [18].
Қазіргі уақытта ТМД елдерінде, баяғышанбұзаудыңвсальмонеллезіне қарсы стандартты вакцинаяконцентрленгеныформолквасцт ы вакцина болып табылады. Вакцинанынуытты штамм S.dublin-нен дайындайды.
Тәжірибелнәтижесінкөрсеткендей,оерт енжастағыптөловакцинопрофилактикасы ылғи тиімді бола бермейді, ол организмнің физиологиялық жағынан жетілмеуінен және қора-жайдыңамикроклиматыныңлқалыпсы здығынан (төменгі температура және ылғалдың жоғарылығы) деп түсіндіріледі. Екі-бес тәуліктік жастағы бұзауларғанвакцинация жоғарыдстресстік фактор болады, ол ас қорыту жүйесініңзбұзылуына алып келеді [19].
Соңғыржылдары біздіңвелімізде және шет елдерде ауылшаруашылық жануарлары және құстардың сальмонеллезініңралдын алуда аттенуирленген штамның негізінде тірі вакцинавқолданылады.
Тірі вакциналармензжұқпалы аурулардыңщнақты алдын-алу теориялық және тәжірибелікщматериалдарды жинады [20].
Сальмонеллез кезіндешжасушалық иммундық реакция анықтауыш болып табылады, себебі сальмонеллалар жасушазішінде паразитті тіршілік етуге қабылетті. Антиденелердің деңгейі иммунитетті көрсетпейді. Осыған байланысты тірі вакциналар ауыл шаруашылық жануарларында сальмонеллездің алдын алу үшін кең ауқымды қолданысқа ие [21].
Тірірвакцина биологиялықопрепарат, ол салльмонелланың аттенуирленген штаммынан дайындалады, вакциналықрқасиетке ие, иммуногендігіржоғары, иммунделетін ағзалүшін қауіпсіз, генетикалық маркері бар, уытты прототиптен ажыратып ала аламыз [22].
Тірі аттенуирленгеннмикробтарды енгізу, организмніңщиесінде белгілі бір уақытта сезінуі, иммунокомпетенттішағзалардыңшжасуша ларында ұзақ уақыт антигенді әсер етеді, протективтіщәсерінің дамуымен сипатталады [23].
Иммунитеттіңщмеханизміщтірі вакцинанышқолданғандащфагоцитарлы жасушалардың белсенділігініңщжоғарылауынан, телімдіщантидененіңщпайда болуы жәнещағзаның реактивтілігінің жоғарлауынан жинақталады, басты рольді жасушалық факторлармен қорғануы жатады [24].
Неміс ғалымдарыщжануарлардың сальмонеллездікщинфекцияларын алдын алу үшін тірі вакциналардың артықшылығын жәнерзор маңызын көрсетті, маңызды ғылыми жұмыстың жүргізілуініңшнәтижесінде сальмонеллездік инфекцияға қарсы тірі вакцина алынды [25].
Көптеген жұмыстар Алматырзооветеринариялық институтының микробиология және вирусологияркафедрасының профессорлары Б.А.Матвиенко, К.Б.Бияшев және басқа да қызметкерлермен маңызды жұмыстар жүргізілді, сонымен қатаррБүкілодақтық мемлекеттік ветпрепаттардыңпғылыми-бақылау институты және Н. Ф. Гамалей атындағы Бүкілодақтықаэпидемиология және микробиология ғылыми-зерттеу институтында жануарлардыңосальмонеллезінің телімдіаалдын алудың мәселерімен айналысты [26].
Б. А. Матвиенко паратифті бактериялардыкулышжыландарға пассаждау жолы арқылы S.dublin 17 аттенуирленгенпштамынралды, ол типті өсінділерден агглютинабельділігімен, бактериофагкарсезімталдығымен және уыттылығымен ажыратылды,рбірақ антигенділігі,риммуногендік құрылымы және типтік биохимиялық белсінділігін сақтады. Аттенуирленген 17 штаммды экспериментальдыщвакцинащпаратифі бардшаруашылықта бұзауларға оң нәтижесімен сыналды. Осының барлығына қарамастан 17 штаммщөндірісте қолданылуыпқұқығын алмады [27,28].
Одан кейін Б. А. Матвиенколхимиялық заттарды жәнещантибиотиктерді қолданып үй жануарларыныңщсальмонеллезінің бастыщқатынасында вакцинды штамм алды. Бірақ вакциндыщштаммдардың генетикалық сипаттамасының, оның індеттік прототипініңшажырату мүмкіндігі, ақ тышқандар үшін жоғары қалдықшуыттылығы жоқтығынан, осы штамның өндірістік тәжірибеде кең ауқымын табуға мүмкіндік бермеді [29].
Кең ауқымдышжұмыстар Б. Ю. Шустермен және бірлескен авторлармен стрептомицинге тәуелді S.dublin №6 және S.choleraesuis №9 мутанттарын қолдану оң нәтиже берді [30].
Бұдан кейінгіщнәтижелер Алматы зооветеринариялық институты және Н. Ф. Гамалей атындағы Бүкілодақтықщэпидемиология және микробиология ғылыми-зерттеу институтыныңщбірлесуімен тірі генетикалық сипаттағы жануарлардың сальмонеллезінещқарсы вакцина өндіріліп, алынды [31].
Соңғызжылдары Казахстанда К. Б. Бияшев, Б. К. Бияшев және А. Ж. Макбуз S.dublin-12, S.choleraesuis B-17, S.typhimurium 582, S.abortusequi Б-47, S.abortusovis 10 сальмонеллездіңщаттенуирленгенщштам мдарын алды. Қазіргі уақытта төл және ересек ауылшаруаашылық жануарлары және құстар жоғарыда көрсетілген вакциндыщштаммдарменшдайындалған тірі вакциналармен егіледі. Вакцина Қазақстан Республикасының Ауылщшаруашылық министрлігінде мақұлданды және Қазақстан Республикасының МЕМстандартында тіркелді [32,33].
Сонымен қатар, қазіргі уақытта тірі және өлі вакциналарды қолданудың зор тәжірибесіщжинақталды, шетщжәне біздің еліміздещірі қара малдың сальмонеллезіне қарсы вакцинарқолданылады, инактивті вакцинаға қарағанда тірі вакцинаныңщиммуногенді коэфиценті жоғары .
Тірі вакцинаның жоғары иммунды белсенділігі оның барлық антигендік кешенді қатарымен, затщалмасу негізінің сақталуымен, ағзадағы вакцина өсінділерінің көбеюімен, үлкен ұлпащбеткейіндещиммуногенез үрдісінің қатысуымен, вакцинаны бір рет енгізгенде иммунитет ұзақ, тез әсер етуімен түсіндіріледі [34].
Әдеби мәліметтергещсәйкес ірі қаразмалдарының сальмонеллезіне қарсы бірегей негізгі күресу әдісі телімді алдын алу болып табылады.
Ірі қара малдың сальмонеллезінде телімдіщалдын алуда инактивті және тірі вакциналық препараттарды қолданудыңпеәр түрлі мағұлматтар әдеби мәліметтеріндещталданған. Дегенмен, айта кететін жайтщкөптеген ғалымдардың зерттеу нәтижелерінің әдеби мәліметтеріне сәйкес өлгенге дейін тірі вакциналардың маңыздыгартықшылықтарыщкөрсетілген, олар қоздырғыштықщантигендік жиынтығын толығымен сақтайды және иммунитетті ұзақ уақыт бойы сақтайды [35].
СальмонеллезщҚазақстанда еңщкөп тарағанззооантропоноздылардың бірі. Қазіргі уақыттағы балауаәдістері мен емдеу, алдын-алу шаралары жетілдірілген десе де сальмонеллез адам менвжануарларға үлкенщқауіп төндіріп тұр.
Сальмонеллезщкөбіне экономикалықщдамығанщмемлекеттерде көп тараған. Әдебиеттердің мәліметтеріщбойынша және ӘДС ұлттық орталықтардыңшесептері бойыншащсоңғы он жылда осы инфекциямен ауырған жануарлар саны мен тағам өнімдерінде, азықтарда көп кездескен.
Әртүрліщжағдайларғащқарамастан, сальмонеллез инфекциялық патологияда өз құрылымын жоғалтпаған. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауылшаруашылықщжануарларыныңщбарлық зоноздық ауруларының құрамында 15-45 % болған [36].
Соңғы уақытта Қазақстандащсальмонеллезбен ауырған ауылшаруашылық жануарлар саны 2,27 есе өскен.
Қалыптасқан жағдайларға байланысты микробтарға қарсы препараттардың өзгергіштігі және микробтардың жылдамшбейімделуінеосальмонеллезбен күресу шараларына қиындық тудырады [37].
Сальмонеллездіңшең өзекті мәселесіщтек таралуындащғана емес, сонымен қатар аурудың өтуі менажасырын кезеңініңщөтуі, ұзақ бактерия тасымалдаушылығында. Көптеген ғалымдардыңщмәліметтері бойынша жануарларда көбіне жасырынщсальмонеллащтасымалдаушышин фекциямен ауырады. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауырып жазылған жануарлар ұзақ уақыт бойыщсальмонелла тасымалдаушысы болып, сыртқы ортаға бөліп, адамдарщмен жануарларға жұғады .
Басқа ғалымдардың мәліметтеріобойынша ауырыпзжазылған жануарлар өмір бойы сальмонелла тасымалдаушысыщболып қалады.
П.П.Рахманин, А.В. Куликовскидің мәліметі бойынша адамщсальмонеллезі өзектіщмәселе болып тұр. ДСҰ эксперттердің айтуынша сальмонеллездің әлемдік мәселешболуы, азық және су арқылы жұқтырылған ауылшаруашылықщмалдарщсимптомдықвта сымалдаушыщболып,шадамға зардапты әсер етеді [38].
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістері
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ Ұлттық агарарлық университетінің Микробиология және вирусология кафедрасының Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында жүргізілді.
Бұлшғылыми-зерттеущжұмысында зертхананың мұражайында сақталған вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттеріншзерттеушалғашқыгтапсырм алардың біріщболып табылады.
Мұражайда сақталған Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарын зерттеу жұмыстарынащкелесішқоректік орталарды қолдандық: ет пептонды агар (ЕПА), ет пептонды сорпа (ЕПС), Эндо және Плоскирев орталары пайдаланылады. Алғашқыщөсінділерді таңдап алуда қоректік орталарда өсудегі ерекшеліктері мен микроскопия негізінде таңдалынып алынады.
Морфологиялық, өсінділік,обиохимиялық,йантигендік және зардаптылық қасиеттері жалпы жүйе бойыншащзерттелінеді.
Сальмонеллашштамдарыныңщморфологиял ық және өсінділікзқасиеттерін бірнеше рет қаттызортаға себінді жасау арқылы зерттейміз.
Бөлініп алынатын сальмонелла штамдарының антигендік қасиеттерін агглютинделген поли жәнещмонорецепторлы қансарысуларын қолдану арқылы тексереміз, яғни заттық әйнекшегешагглютинация реакциясын қою арқылы.
Бөлініп алынған өсінділердіңщиднтификациясынщбиохим иялық қасиеттерін зерттеуде бактерияларды анықтаушы Берджи әдісі қолданылды.
Биохимиялық қасиеттерінщмикроорганизмдердің глюкозаны, лактозаны, мальтоза, сахароза, манноза, сорбит, галактоза және ксилозаны ферменттеуіне байланыстыщбағалап, қоректік орталарщпептонды суда және паралелльді ЕПС дайындалды. Қоректік ортаға 1% зерттелетін көмірқышқыл немесе көпатомды спирт және Андрэде индикаторы қосылды. Нәтижелері 15 тәулік бойына бақыланып, есептелініп, әрбір штамм күкіртті сутегі түзу қабілеттілігіне тексерілді. Зерттелетін культураларды ЕПС сеуіп, содан соң 10% сіркеқышқылды қорғасын ертіндісінде алдын ала суланып, бөлме температурасында кептірілген сүзгі қағаз кесіндісі пробиркаға салынды.
Өсіндідещтүзілген күкіртсутегі сірке қышқылдыщқорғасынмен әрекеттесіп, соның нәтижесінде индикатор қағазы қара-қошқыл түске ие болады. Индолды анықтау үшін алдынщала ыстық 12% қымыздық қышқылының сулы ерітіндісіне суланып және термостатта 37ºC температурадащкептірілген сүзгіш қағазының кесіндісі, себіндісі баргпробиркаға салынады. Оң нәтижелі болған жағдайда сүзгіш қағаздың төменгі жағы ақшыл қызыл түскещбоялады және селективті-дифференциялдық Эндо ортасына себінді жасау арқылы анықтаймыз.
Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамм өсінділерін антибиотиктерге сезімталдылығын қағазпдисктерді қолдану арқылы диффуздық агар әдісі көмегімен жүргізіледі, яғни Ауыл шаруашылық жануарларының инфекциялық қоздырғыштарының антибиотиктерге сезімталдылығын анықтау әдістеме қолданылады.
Зардаптылық қасиеті ақ тышқандарға сынама қою арқылы тексерілді.
Біздің негізгі міндетіміз вакциндік S.dublin 12 штамының биологиялық, иммуногендік қасиетін зерттеу. Зертханалық жағдайда ірі қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В120100 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2018
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Дипломдық жұмыс
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
Беттер саны:
45
Сызбалар мен көрнекті
Материалдар саны:
13
Орындаған 5В120100 - ветеринариялық медицина мамандығының 508- топ студенті Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
2018 ж. мамырда қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
Г. К. Джанабекова
Жетекшісі
_____________
С. Е. Ермағамбетова
Норма бақылаушы РһD
_____________
А. С. Ибажанова
Сарапшы в.ғ.д.
_____________
Х. Б. Абеуов
Алматы 2018
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық Министрлігі
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті
Ветеринария факультеті
5В120100 Ветеринариялық медицина мамандығы
Микробиология және Вирусология кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Қошқар Сейілбек Мошқалұлы
Жұмыс тақырыбы: Ірі қара сальмонеллезіне қарсы тірі вакцинаның тиімділігі
Университет бойынша 2017ж 14 қараша № 550-К бұйрығымен бекітілген.
Дайын жұмысты (жобаны) тапсыру мерзімі 2018 ж. 30 мамыр.
Жұмыстың (жобаның) бастапқы деректері
ҚазҰАУ Микробиология және Вирусология кафедрасының Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында өндірістік практикаға 2017ж маусым айынан бастап келді. Осы уақыттан бері зертхананың мұражайында сақталған вакциндік, әлсіретілген S.dublin 12 штамдарымен жұмыс істей бастады. Леофильды (кептірілген), әлсіретілген вакциндік S.dublin 12 және уытты S.dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттерін зерттеуді үйреніп, өздігінен дипломдық жұмыс орындауға мүмкіндік алды.
Дипломдық жұмыста (жобада) қарастырылатын сұрақтардың тізімі:
Әдеби шолу;
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
Ірі қара сальмонеллезіне қарсы ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Графикалық материалдардың тізімі:
Дипломдық жұмыста: 7 - кесте, 6-суреттер, сондай-ақ жұмыста- 38 әдебиет көзі пайдаланылды.
Ұсынылатын негізгі әдебитеттер:
Толысбаев Б.Т., Бияшев Қ.Б. Микробиология және иммунология. - Алматы.- 2006. - 470 б.
Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. - Алма-Ата, 1991. - Б.42.
Бияшев К.Б. және басқалары. Жануарлардың сальмонеллезы және олармен күресу шаралары. - Алма-Ата, 1991. - Б.42.
Матвиенко Б.А. Жануарлардың сальмонеллезы Ауылшаруашылық жануарларының аурулары кітабынан. - Алма-Ата, АЗВИ. 1986. - 32-35 бет.
Котова А.Л. және басқалары. Сальмонеллездер. - Алма-Ата: Ғалым, 1992, Б.215
Красноженова Е.П., Бочкарева О.П. Микробиологическая 2006. 298с.диагностика инфекционных заболеваний (учебное пособие). - Ростов-на-Дону.
Жұмысты арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу
Ермағамбетова С.Е.
Қазан 2017ж.
Негізгі бөлім
Ермағамбетова С.Е.
Желтоқсан 2017ж.- Сәуір 2018ж.
Еңбек қорғау және экология мәселелері
Оралбаев С.Ж.
Мамыр. 2018ж.
Экономикалық тиімділігі
Тажигулова Ж.Ж.
Мамыр. 2018ж.
Кафедра меңгерушісі
_________
Г.К.Джанабекова
Жұмыс жетекшісі
_________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
_________
С.М.Қошқар
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСI
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Тақырып бойынша әдебиеттерді зерттеу және шолу
Қаңтар 2018ж.
Орындалды
2
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
Ақпан 2018ж.
Орындалды
3
Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының морфологиясын, антигендік, культуральдық, биохимиялық, қасиеттерін зерттеу.
2018ж. Қаңтар -Наурыз
Орындалды
4
Вакциндік Salmonella dublin 12 штамының иммуногендік қасиетін зертханалық жануарларда зерттеу.
2018ж.
Ақпан-Сәуір
Орындалды
5
Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Сәуір 2018ж.
Орындалды
6
Қорытындылар
Сәуір 2018
Орындалды
7
Ұсыныстар
Мамыр 2018
Орындалды
Кафедра меңгерушісі
___________
Г.К. Джанабекова
Жұмыс жетекшісі
___________
С.Е. Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға қабылдадым, студент
___________
С.М. Қошқар
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7
АНЫҚТАМАЛАР
8
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
9
1 КІРІСПЕ
10
1.1
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы
10
1.2
Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті
10
2
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
12
2.1
Сальмонеллез ауруына сипаттама
12
2.2
Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары
16
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
22
3.1
Зерттеу материалдары мен әдістемелері
22
3.2.
Өзiндiк зерттеулердің нәтижелері
25
3.2.1
Ұзақ уақыт сақталған леофильды (кептірілген), әлсіретілген Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамының биологиялық қасиеттерін зерттеу.
25
3.2.2
Вакциндік S.dublin 12 штамының қалдық уыттылығын сақтауды анықтау
30
3.2.3
Salmonella dublin 12 штамымен иммундеу кезіндегі реактогендік қасиетін анықтау
31
3.2.4
Ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру
32
3.3
Зерттеулердің нәтижелерін талқылау
36
3.4
Экономикалық тиiмдiлiгi
37
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ
40
5
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
42
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
43
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
44
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандартқа сілтемелер келтірілген:
МЕМСТ 4233-77 - Хлорлы натрий. Техникалық шарт
МЕМСТ 6709-72 - Дистиллденген су Техникалық шарт
МЕМСТ 17206-84 - Микробиологиялық агар. Техникалық шарт
МЕМСТ 20227-91 - Зертханалық шыны ыдыстар
МЕМСТ 20292-74 - Сыйымдылығы 100, 200 және 1000 мл шыны колбалар
МЕМСТ 1530-65 - Пергаментті қағаз
МЕМСТ 12026-66 - Сүзгі қағаз
МЕМСТ 5692-67 - 96%-тікспирт-ректификат.
ТУ 480-11-10-73 - Шыны қарындаштары
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста келесі теминдер келтіріген:
Идентификация - микроорганизмдердің қасиеттерінің жиынтығының негізінде түрге дейін ажырату.
Штамм - морфологиялық және биологиялық қасиеттері ұқсас микроорганизмдердің бір түрі.
Иммунитет - организмнің генетикалық тұрғыдан алғанда бөгде инфекциялық және инфекциялық емес агенттерді жұқтырмаушылығы.
Антигендер - деп иммунды жауапты тудыра алатын бөгде заттар мен структураларды айтады.
Агглютинация - микроорганизмдердің бір - бірімен желімденіп, бір жерге жиылуын айтамыз.
Вируленттілік - патогендіктің бірлігі.
Сальмонеллез - Salmonella туысы немесе қылау (паратифоздық) бактериялары тудыратын басым түрде түсік тастаумен көрінетін жұқпалы ауру.
Аттенуация - қандай да бір физикалық, химиялық немесе биологиялық факторлардың әсерінен белгілі бір микроорганизмнің уыттылығын әлсірету.
Қалдықтық уыттылық - әлсіретілген штамдағы уыттылық қасиеттерінің сақталуы.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГIЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі қысқартулар мен шартты белгілер келтіріген:
БДҰ
-
бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
БСҰ
-
бүкіләлемдік сауда ұйымы
ЖОЭМИ
-
жалпы одақтық эксперименталды микробиология институты
ДДҰ
-
дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖШС
-
жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЕПС
-
ет пептон сорпасы
ЕПА
-
ет пептон агары
АР
-
агглютинация реакциясы
ТЕГАР
-
тікелей емес гемагглютинация реакциясы
ШТБ
-
шоғыр түзуші бірлік
ЛД50
-
өлім дозасы
0С
-
Сельций градусы
МЕМСТ
-
мемлекеттік стандарт
ІҚМ
-
ірі қара мал
АСӨ
-
ацидофилиннің сорпадағы өсіні
АСӨД
-
ацидофилиннің сорпадағы өсін дәрмегі
1 КІРІСПЕ
1.1Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы
Халықштұтынатыннөнімдердің 70-80 %-ын малнөнімдердікқұрайды. Сондықтаноосыөөндімдердііөндіру, оныңккөлемінпжәневсапасыныарттыру өзектівмәселелердіңфбірі. Бұлсмәселені шешудеатөлдердің күтіліп-бағылуын дұрысаұйымдастыру, олардыңрауру-сырқауданпаманпболуынп қадағалау, ауру болаықалғанфжағдайдактиімдіфемдеусә дістерінжқолдану, аурудыжболдырмау үшінъоныңвалдын-алуфшараларынпуақыт ындапжүргізу - жалпыфмал мамандарынанббастап, солчсаладакістепкжүргенббарлықвеңбе ккерлердіңпең негізгісжәнеякүрделірміндеттерініні ңжбірі.
Жасптөлдердіңяарасындавкеңфтараған асқазан-ішек аурулары. Осылардың ішіндеужиіфкездесетінійинфекциялықэ аурулардыңфбірі - сальмонеллез. Ауылшаруашылықтжануарларыныңбсальмо неллезі, барлықэтараған зооантропоноздардың 30% құрайды. Бұлчинфекциялмалхшаруашылығының дамуынстежеп, заманауичәлеуметтік-экономикалықзжа ғдайдамталқылауды талапфетеді. Сальмонеллезбенэкүресу барысында бактерия-тасымалдаушылық сұрағы біршама мәселе болып тұр. Ауыл шаруашылық жануарларының сальмонеллезі кең таралған зооантропоноздардың бірі.
Сальмоноллез ауруыжветеринариялық - санитариялық жағдай дұрыс сақталмаған, уақытылы жүйелі түрдепвакцинация жүргізілмеген, азықтандырылуы дұрыс жолға қойылмаған кезде орын алады. Замануи жүйе бойыншавжануарлардан, адамдардан және жануарлар азығынан, қоршаған ортадан бөлініп алынғанвсальмонеллалардың 2500 сероварлары бар екені анық. Олардың көбісізтоксикоинфекция ретінде сипатталған.
Осының барлығы бұл инфекцияныңяэпизоотологиялық жағдайын зерттеуді, инфекциялықкүрдістің негізгі факторларын ашуды, сонымен қатар емдік және алдын-алу және ветеринарлық-санитария шараларын жетілдіруде қажеттелік тудырып тұр. Сальмонеллездівалдын-алу мәселесі дәстүрлі және әмбебап әдіс ретінде жиі вакцинацияғавалып келеді.
1.2 Зерттеу обьектілері, базасы және мақсаты, міндеті.
Жұмыстың негізгі нәтижелеріне сипаттама. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасының мұражайында сақталған ірі қара мал сальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалған вакцинаның алдын алу қасиетін зертханалық жануарларға тексеру.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты Алматы облысы шаруашылықтарыдағы ірі қара малвсальмонеллезін алдын алу үшін Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында дайындалған, ірі қара малисальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанмвакцинаның иммуногендік сапасын зертханалықлжануарларда анықтау.
Көрсетілгенвмақсатқа жету үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
1. Вакциндік Salmonella dublin 12 штамыныңсантигендік, өсінділік, биохимиялық, иммуногендікдқасиеттерін зерттеу.
2. Ірі қара малюсальмонеллезіне қарсы кептірілген, әлсіретілген S.dublin 12 штамынан дайындалғанжвакцинаның алдын алу қасиетінъзертханалық жануарларға тексеру.
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі және базасы. Дипломдық жұмыстың зерттеулері 2017-2018 ж.ж. Қазақ Ұлттық аграрлық университетінің Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында жүргізілді.
2 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1 Сальмонеллез ауруына сипаттама
Бүгінгі күніыауыл шаруашылығы саласын дамыту мәселелеріне ерекше мән беріліп, таяу арада ет өнімдерінпшетелге шығару міндеті белгіленіп отыр. Бұл ретте, алдағы 5 жыл ішінде 60 мың тоннажэкспорттайтындай әлеуетке қол жеткізумтапсырылды. Ет бағытындағывмал шаруашылықтарын дамытуымыз үшін асыл тұқымды мал санын көбейтуге баса көңіл бөлініп отыр. Сондықтан, мүйізді ірі қaрa мал басын көбейтудеринфекциялық ауруларға дер кезінде балау жасап, аурудың алдын алудың маңызы зор. Сальмонеллез - сальмонеллдік тұқымдасчтүрлерінен туындайтын адам менвжануардың кеңінен тараған жұқпалыбауруы [1].
Aнaлық сиырлaрдың іш тaстaуымен, осы іш тaстaудaн кейін бірқaтaр сиырлaрдыңдсепсистен өлуімен және бұзaулaрдың өлімімен, ересек бұзaулардың aртриткефшaлдығуымен сипaттaлaтын сальмонеллез (пaрaтиф, қылау) aуруы шaруaшылыққа көпкэкономикалық зиян келтіреді. Барлық елдерде бұзаузсальмонеллезі кең таралуына ауруғавдиагноз қою және аурудың тәндік алдын алу шараларының әлі де болса жеткіліксіздігі себеп болып отыр. Сонымен қатар, аурудың кең таралуынаъсальмонеллез ауруынан кейін көп малдар бактерия тасымалдаушы ретінде қалып, аурудың-таралуына қолайлы жағдай жасайды.Түсік болғaн төлдерді, төл шуын және өлген жaнуaрлaр өлексесін жеген иттер және aтжaлмaндaр дa қоздырушыны тaрaтуы мүмкін. Ауылчшаруашылық жануарлары және құстар негізгі жұқпа көзі болып табылады. Сол сияқты кеміргіштер, әсіресе егеуқұйрық пен тышқан сальмонеллезвжұқпасының көлемді қоры болып табылады [2].
Сальмонеллез кезіндефқоздырушылар көзі ретінде адамның рөлі де дәлелденді. Бұндай жағдайда ол кішкентайфбалалар мен егде жастағы адамдар, сондай-ақ иммунитеті әлсіз тұлғалар үшін өте қауіпті. Қоздырушыныржұқтыру механизмі көбінесевтамақ арқылы (алиментарлы) іске асырылады. Бұл ретте тағам өнімдері, әсіресе ет, өнімдері, қоздырушыны таратувфакторлары болып табылады [3].
Aуыл шaруaшылығындa aғынды судыжпaйдaлaнып, бaрлық қaуіпсіздік ережелерінэсaқтaғaнның өзінде, жaйылымдa жүрген жaнуaрлaрғa ауру жұғaды. Қорaлaр, қыстa шөп шaшaтын жер, бaсқa сыртқыьортa нысандары S.dublin қоздырушысымен зaлaлдaнсa, ондa олaр ұзaқ уaқытбинфекцияның көзі болып тaбылaды [4].
Сальмонеллезсқоздырушыларычтемперат ура, ылғалдылық және жұғу көлемділігіне байланысты сыртқы орта нысандарында өмір сүруге қабілеті бар. Қазіргі уақытта тауық, ірі қара мал және шошқажқоздырушылардың эпизоотиялықымаңызды көзі болып есептеледі. Ветеринарлық бақылаудан өтпеген етті пайдаланбауды қағида ретінде ұстану қажет. Пастерленбегенфсүтті қайнаған түрінде ғана ішуді ұсынылады [5].
Сиырдыңвсaльмонеллезден іш тaстaуы қыс мезгілінде шөптің тaпшылығы, aзық жетіспеушілігіне ұлaсқaнжқaтaң қыс, құнaрсыз aзық, әсіресе A витaминінің жетіспеуі, aнaлықэсиырлaрдa төлдеуге жaқын қaлғaндa ұзaқ емдеу, минерaлдықвaлмaсудың бұзылуы (Сa, Р) ірі және концентрленген aзықтaрдың тaпшылығы, мaл шaруaшылығыжқорaлaрының зоогигиенaлықэжaғдaйын қaнaғaттaнaрлықсыздығы, жaнуaрлaрдың қорaдa тaр орнaлaстырылуы, жaздық жaйылымғaъжaуын-шaшын және қaр жaуғaндa емдеу сaлдaрынaн жaнуaрлaрдыңврезистенттілігінің әлсіреуінен туындaйды [6].
Сальмонеллез (Salmonellosis, паратип)- жіті өткенде қызбамен, іш өтумен, ал созылмалыэөткенде өкпенің қабынуыменферекшеленетін төл ауруы.
Тарихи деректер. 1885 жылы Сальмон мен Смит обадан өлген шошқаның өлексесінен микроб бөліп алып оны Bact. Suipestifer деп атады. 1934 жылы халықаралықбмикробиологтар қоғамыббұл топтағы микробтарды сальмонеллалар деп, ал қоздыратын ауруды сальмонеллез деп атауды ұсынды.
Қоздырушысы. Сальмонеллаптуыстығын құрайтын бактериялар Enterobacteriaceae тұқымдастығынаджатады. Соматикалық О, жіпшесіндегі Н және қауашақтық К антигендері арқылы Кауфман-Уайт жүйесі бойынша 2200-ден астам серологиялықвварианттарға бөлінеді. Олар әртүрлі түліктің төлінде сальмонеллез қоздырады. Сонымен қатаррбуаз малдың іш тастауына себепші болады. Сальмонеллалардыңоморфологиялық құрылысы жағынан бір-бірінен айырмашылығыажоқ десе де болады. Олардың барлығывқысқаша таяқша (1-4 х 5 мкм), ұштары жұмыр, грам теріс, спора түзбейді , кейбір варианттарынан басқаларында жіпшелері бар, қозғала алады. Бір-бірімен ажырату үшін төсеніш шыныдафмонорецепторлық О және Н қансарысуларымен агглютинация реакциясын қояды. Сальмонеллалардыңпәрқайсысы белгілі бір жануарларға бейімделген: сиырға-S.dublin, шошқаға-S. cholerasuis және S. typhi suis, тауыққа- S. gallinarum-pullorum, үйрекке- S. enteritidis, жылқыға- S. abortus equi, қойға-S. abortus ovis, тышқанға, басқа да кемірушілер мен су құстарына-S. typhimurium.
Төзімділігі. Сыртық ортадайөте төзімді. Топырақта, көңде, суда 9-10 ай сақталады, 70-75 0 С- та 30 мин қыздырғандаоөледі. Дезинфектанттардың әсеріне басқа спорастүзбейтін микробтарғалқарағанда анағұрылым төзімді. Зарарсыздандыру үшін 1 сағатъэкспозициямен 3%-ды күйдіргіш натрий, 2%-ды белсенді хлоры бар хлорлы әк, 20% жаңа сөндірілген әк, 5%-ды ксилонафт эмульсиясы, 2% формальдегидверітіндісі қолданылады.
Індеттікферекшеліктері. Сальмонеллезбен барлық түліктердің төлдері ауырады. Бұзау 10 күндігінен 2 айлығына дейінгі аралықта ауырады. Зертханалықфжануарлардан ақ тышқан бейім оны биосынама қою үшін пайдаланылады. Сальмонеллалардыфалып жүру жануарларжарасында кең тараған. Сальмонеллезде буаз мал іш тастайды. Іш тастау буаздық мерзімінің екінші жартысына ауған сәтте басталады. Ол кездешшарана суымен сыртқы ортаға көп мөлшердефсальмонеллалар бөліпйшығарады. Ауру белгісі жоқ микроб алып жүретінжересекфжануарлар инфекция қоздырушысын сүтпен және нәжіспен бөліпэшышғарады.
Ауырған жас төлфсальмонеллаларды нәжіспен, несеппен, мұрыннан аққан сорамен, сілекейменфбөліп шығарады. Бұл бөлінділерфжем-шөпті, суды, төсенішті, қорадағывәртүрлісзаттарды ластап, оларды аурудың жұқтыру факторларынафайналдырады.
Төлдің сальмонеллездауруына жағымсыз факторлары: рационда белоктың, витаминдердің, минералдықлзаттардың, кальций мен фосфордыңфжетіспеуі, қысқы күндері қораның суықжжәне дымқыл болуы, ал жазда ыстықтың өтуі себеп болады.
Дерттенуі. Төлдіңфішегіне түскен сальмонеллаларфөсіп-өніп қабыну процесінлтуғызады. Ішектен қоздырушының өзі және оның өнімдері, әсіресе эндотоксиндеріысөл жүйесіне өтіп одан қанға түседі. Қоздырушының өсіп-өну қарқындылығы жоғарылағанда оның уыттылығы артып, көп мөлшерле улы заттар бөліп шығарады. Сальмонеллездіңрдерттену процесіндеықоздырушы микробтың эндотоксиніжмаңызды рөл атқарады. Бұл улы заттар қан тамырларына әсер етіп, экссудат бөлініпошығуына қан тамырларынан эритроциттердіңфсүзіліп өтіп, кілегейлі және сірлі қабықтардыңдқанталауына жағдай туғызады. Ішектің кілегейлі қабықтарындағы, бауырдағы, көкбауырдағыфжәне бүйректегі дегенеративтіыпроцестер өліеттенуге әкеліп соқтырады. Өкпенің, мидың, буындардыңжзақымдануы мүмкін. Буаз жануарлардың жатыры мен оның ішіндегі төл дертке шалдығады. Сальмонеллалардыңабүкіл денеге жайылуыхжануардың өліміне себеп болады.
Өтуі мен симптомдары. Жасырынвкезеңі 1-3 күн кейде 7 күнге дейін созылады. Ауру септицемия, жітіыжәне созылмалы энтерит түрінде өтеді. Жас төлдерде септицемия, ересек малда жіті энтерит түріндежкейде созылмалы энтерит түрінде байқалады. Бұзаудаасальмонеллез жіті, жітіден төмен, созылмалыджәне үзікті түрде өтеді. Жітідөткенде қатты күйзеліп, дененің ыстығы көтеріліп тұрақты 41-42 0 С болады. Ауырғаныбұзау бір орыннан көп жылжымайды, көбіне жата береді, жатқандаомойынын созып немесеркеудесіне бүгеді, тұрғанда бөгжиіп, көзін жартылайфғана ашады. Тамыры жиілеп, минутына 110-150 рет соғады. Ентігіпвбүйірімен демалады, тынысы жиілеп, минутына 60-90 ға жетеді. Көздіңоконьюктивасы қызарып, домбығып, жас ағады. Танауынан кілегейлі сұйықфағады, жүні ұйпаланып, терісі тұла бойында қызынып, сирақтарывмен құлақтары суынады. Егер бұзау өліп қалмаса 2-3 күн өткен соң іші өте бастайды. Нәжісіфсұйылып, түсі қоңыр-сарғыш, басында қоймалжың жалқақ, ал соңынын қан аралас болады. Нәжістің иісі жағымсыз, бара-бара іштің өтуі күшейіп, артқы тесіктен өзіне-өзі нәжіс ағып тұрады. Кейбір бұзау дірілдеп, қалтырап сирақтарыныңпбұлшық еттері жыбырлап тұрады.
Жітіден төмен өткендефклиникалықфбелгілері жіті өткендегідей бірақ бәсеңірек білінеді. Іші бір өтіп, бір тиылады, тыныс мүшелерінің зақымдануы: ринит, коньюктивит одан кейін жөтел байқалып, танауданасулы кілегейлі сора ағады. Жұтқыншақтыпбасқанда жөтеле бастайды. Аускультация кезінде өкпеден визикульярлық тынысыпен сырыл естіледі, перкуссия кезінде кейде өкпенің алдыңғы бөлігінде дыбыс бәсеңдеп шығады.
Созылмалыфөткенде жіті және жітіденнтөмен өтуінен туындайды, тыныс мүшелерінің басым зақымдануыменгерекшелінеді.
Үзікті түрі кей жағдайларда ересекабұзауларда байқалады. Жем-шөпке зауқы төмендеп, ыстығываздап көтеріледі. Кейдевіші өтіп бірер күн өткен соң жазылып кетеді.
Патологиялық-анатомиялықвөзгерістер . Сальмонеллезфжіті өткенде барлық түліктің төлдерінде негізгіэөзгерістер құрсақ қуысында байқалады. Кілегейлі және сірлі қабықтарырқанталап, сөл түйіндері мен көкбауыр ұлғайады. Бауыр мен бүйректеъдегенерациялық өзгерістер болады, ішектер катарлы қабынуға ұшырайды, ұлтабардың кілегейлі қабығы ісініп, қан кернеп қанталайды. Көк бауыр ұлғайып, шеті бүлінеді, астында ұсақ-ұсақ қанталаған телімдер кездеседі.
Жітіден төмен жәнедсозылмалы өтсе патологиялық-анатомиялық өзгерістер айқынырақобілінеді. Барлық мал түліктерінің өкпесі қабынады. Өкпедегі дерт процестері алдыңғырбөліктерінен басталып, ортаңғы және артқы бөліктеріне ауысады. Сальмонеллезвсозылмалылөткенде тоқ ішектің зақымдануы күштірекфболады да сөл фоликулалары өліеттеніп, кілегейлі қабықтары қабыршықтаныпдқабынады.
Балау. Сальмонеллездіфбалау үшін індеттанулықддеректер, аурудың клиникалықыбелгілері мен патологиялық-анатомиялықжөзгерістер і ескеріліп арнайы зертханалық зерттеулер жүргізіледі. Ауру негізінен малдар жаппай төлдеген кездезбасталады. Сальмонеллезге күдікфтуған жағдайда зертханаға сойылмаған өлексе немесе ішкіпүлпершек мүшелер( бауыр өтіменен, көкбауыр, бүйрек, шажырқаййсөл түйіндері, жілікхсүйектері), іш тастағанзкезде тастанда төл, малдың тірі кезінде нәжіс, қан, іш тастаған малдың жатырынан аққан бөліндіфжіберіледі.
Сальмонеллездійбұзаудазколибактерио зданыжәнеыдиплококтыаинфекциядан ажырату керек. Барлық жағдайда соңғы қорытынды бактериологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделеді.
Емі. Сальмонеллезбенвауырған төлді тез бөліп алып оқшаулайды, күтімін жақсартып диеталық азықтарыбереді. Ішкі ағзаларда тереңдөзгерістер болмай тұрып, неғұрлым ерте емдесе соғұрлым ем нәтижелі болады. Ем жан-жақты кешенді түрде жүргізіліплсальмонеллардың өсіп-өнуін тежеуге, дененің улануын бейтараптауға, ас қорыту және тыныс алу мүшелерінің қызметін қалпына келтіругербағытталуы керек. Этиотропты дәрмектерден сальмонеллезге қарсы антитоксиндікақансарысуын, бактериофаг(гертнерфаг), антибиотиктер (синтомицин, левомицитин, канамицин, тетрациклиндер ), сульфаниламидтеро(нурсульфазол, дисульфан, этазол, сульфидин, сульфадимизин), нитрофурандар ( фуразолидон, фурацелин, фуразолин) беріледі. 2-3 дәріні қабаттастырыпволардыңфсинергизмдік қасиетін ескере отырып қолдану жақсы нәтиже береді. Гипериммундыақансарысуын пайдаланғандафантибактериалық дәрілерді қосадпайдаланған жөн. Өкпеде қабыну процесі болғандажбұлшық етке пенициллин немес стрептомицин жіберужқажет. Барлық жағдайда даоауырған малға микроэлементтер, аминқышқылдары, витаминдер, ферменттерйжақсы көмектеседі. Бұлфорайды кейбір бактериялық перпараттарды: ацидофилин, АСӨ, АСӨД пайдалану тиімді.
Иммунитет. Сальмонеллезге қарсыщиммунитет аурыпфжазылған соң және қолдан иммундеу арқылыдқалыптасады. Жас төлдіңпбұл ауруғафқарсы тұру қабілетініңхқалыптасуы үшінпуыздың маңызы зор. Сапалывуызды уақытылы және жеткілікті мөлшерде емген төо ауруға төзімді болады. Буаз малды сальмонеллезгежқарсыдиммундеу-туған төлдің ауруға қарсыжтелімді иммундық қабілетінің басты шартыдболыпфтабылады.
Сальмонеллезгежқарсы ертедендберідөлтірілген формолашудасты және формолтиомерсоловакциналарыықолданы лып келеді. Олардырүлкеныдозада бірнеше рет егуге туралкеледі. Буаз малдыдтуарынан 50-60 күн бұрын 10 мл, 8-10 күн өткен соң, екінші рет 15 мл дозада егеді. 20-30 күндік бұзауды бірінші рет 7-10 күн өткен соң екінші рет 1,5-2 мл дозададегеді.
Дауалауджәнеркүресужшаралары. Төлдіңысальмонеллезгедшалдығуының басты себебі малды дұрыспбағып күтпеу, зоогигиеналық-санитариялық шаралардың дұрыслжүргізілмеуі, аудудың алдын-алу үшін малдың күтіміне, малды төлдетуге, жасэтөлділдұрыс бағуға баса назарщаудару керек. Сонымен қатарвауруғавқарсыварнайыфшараларгр етіндексальмонеллезгеықарсыфвакцина лар кең қолданылады. Вакцинамен буаз малды да жаңадан туған төлді де егуге болады.
Шаруашылықтадсальмонеллез байқалғандапауруға барлық малды клиникалық тексеруден өткізіп, термометрменфыстығын өлшейді. Ауырған және күдіктіажануарларды бөліпвалып емдейді. Саурмалдыовакцинациялайды. Жем- шөптің сапасына, малды азықтандыру тәртібіне қатаң бақылау енгізеді. Қора жайды, құрал-саймандыыдезинфекциялап, кемірушілерге қарсы дератизация шараларынпжүргізеді.
Жұқпалыыаурулармен күреспбарысында жалпылама ветеринарлық-санитарлық шаралармен қатар арнайы күресошараларын да қолданудың орны бар. Дегенмен, ол күресфшаралының да тиімділігідбірнеше факторларға, атап айтқанда, қолданғанждәрмектердің сапасынафжәне белсенділігінекбайланысты. Қазақстандағы індеттік жағдайдыщмикробтардыңыбірнеше түрінің жиынтығы (ассоциациясы) аурулардың себепшісі ретінде болыпвкелетіндігі қиындата түседі, сондықтан жұқпалылаурулармен текрвакцинаның көмегімен ғана күресу жеткіліксізфболары сөзсіз [7].
2.2 Ірі қара малдың сальмоноллезіне қарсы күрес шаралары
Сальмонеллезбенытабысты күресдшараларды жүйелі жүргізуге негізделген. Оларды туғызатынпсебептерді анықтап, таралуын жоюға бағытталған шараларды қамтиды. Бұлвретте алдын алу мақсатында ветсанитариялық, арнайы және жалпыпшараларды біріктіретін кешенді шараларға ерекше назар аударувкерек. Сондай-ақ, аурудың нақты бір аймақта өтуін, індеттікржағдайды талдау жәневжүйелі түрделзерттелуі керек [8].
Қолда бар ақпаратқафсәйкес, сальмонеллездің алдын алуфшараларының жиынтығы белгілі біражағдайларда әзірленгендігіне негізделуі керек. Бұл кешенге келесі шаралар кіреді: ұйымдастыру-шаруашылық, арнайы індетке қарсы шаралар және індеткежқарсы болжам. Ұйымдастыру шаруашылық шаралары, сальмонеллезден тазаышаруашылықтан ірі қара мал басын сатып алумен басталады. Жаңазәкелінген жануарларға 30 тәулік аралағында дауалық карантин жарияланады. Қажетыболған жағдайда салмонелла тасымалдаушылыққа бактериологиялықызерттеулерржүргізі леді. Шаруашылыққафкеліп түскен жем-шөп бактериологиялық зерттеуді талап ететді, себебі оларвсалмонеллажөсінділерімен жанасқанжболуы мүмкін. Бұдан басқа шаруашылықтаымекендейтінджабайы кемірушілердің өлекселері де зерттеледі [9].
Шаруа қожалықзқызметкерлері жыл сайын санитарлық эпидемиологиялық станцияданвсалмонеллафтасымалдаушыл ыққа алдын алулық тексеруден өтіп тұруы қажет.
Жалпы кешендівшараларғажміндетті түрде сапасы тексерілген профилактикалықфдезинфекция, дератизацияджәнердезинсекция, түсік тасталғанзтөлдер шуымен біргефжәне өлекселерді өтелдеу, жануарларға белсенді моциондынұйымдастыру, қора-жайамикроклиматын және жануарлардыыазықтандыруды қадағалау; бұзауларды қыс мезгілінде ультракүлгіндсәулесімен сәулелендіру, гертнерфагтар, пробиотиктер және микробтарға қарсынпрепараттарды қолдану [10].
Салмонеллезгефқарсы күресвшаралары жоспарлы түрде қоршаған ортадағы салмонеллаларды жүйеліфжоюға бағытталып, табындағыжинфекция қоздырғыштарыныңшкөзін анықтапкжоюғашнегізделген.
Қора-жайда күнделіктіудезинфекцияржүргізіліп, ал ауру малдар тұрған станоктардыйдезинфекциялықферітінді лерімен тәулігіне кем дегенде 2 рет залалсыздандырылады. Жаңаданщанықталғанйауру малдардыдоқшаулап, станоктардыйқайтаыдезинфекциялайды.
Сальмонеллезфауру кезінденемді кешендівтүрде қолдану керек, организмдегі қоздырушыны жою қажет, интоксикацияданфтазартып, ас қорыту және тыныс алупфункцияларын қалпына келтіру қажет [11].
Қазіргі таңдафсальмонеллезге қарсыақолданылатын спецификалық биологиялық препараттар, антибиотиктер, сульфаниламидтер, нитрофурандер жақсы нәтиже көрсетуде. Кез келген емдікжпрепараттарфуақытылыкқолданға н кезде ғана тиімді нәтижефбереді және дефжануардыңпрезистентілігі жоғары болу қажет ( дұрыс азық беру, зоогигиенаныңцдұрысфсақталуы және т.б.). Міндеттіфтүрде дәріліккпрепараттарды қолдану алдында, дәрілердің титрін және де жануардан бөлініпфалынғаннмикроорганизмдеріні ңфдәрілерге сезімталынпанықтау қажет [12].
Сальмонеллезвкезінде спецификалықопрофилактикалықфшарала рдан басқа, жеделвтиімді ем қолданудқажет.
Сальмонеллездівзерттеу барысындаыпрофилактикалықфжәне емдік мақсатындавтүрлі антибиотиктерлкеңінен қолданылады. Жануарларыүшін ең тиімді әсерреткенплевомицетин, синтомицин, биомицин, тетрациклин, биомицин, стрептомицинвжәне де басқафантибиотиктер дара жәнеабірге қолданады [13].
Ішкі мүшелердевдеструктивті, қайтымсызвморфологиялықфөзгерістер болмайвтұрып сальмонеллезбеныауыратын бұзаулардыңыемінпнеғұрлым ертерек бастауыкерек. Ағзадағыфсалмонеллалардыртежеу, интоксикацияның алдын алу,ас қорытуфмен тыныс алудмүшелерінің бұзылған функциясын қалыптастыруға кешенді ем шараларшқолдану керек [14].
Жануарларвсальмонеллезін төмендету үшінрзоотехникалық және де ветеринарлық-санитарлық шараларды кең ауқымда жүргізу қажет, сонымен қатар телімді, серо жәнепвакцинопрофилактика маңыздыррольфатқарады. Иммунопрофилактика макро- және микроорганизмдеррарасындағы теңдік арақатынасты адамның пайдасына қарай қозғаушы, соныменоқатар індеттік тізбекті айырушы күш болып табылады [15].
Ірі қара мал басын сақтауға, жаңантуған бұзауларға емдік-профилактикалық мақсатта гипериммундыдқан сарысуын қолдану жануарлардыңоорганизмдегі резистентілігінлкөтеруші шаралардың біріыболып табылады.
Емдік-профилактикалықпқан сарысуыфжедел емдікппрофилактилақ мақсаттағы құрал болыплтабылады, оның дәрілік заттарданщартықшылығы, белсенді профилактикалық мақсаттарқолданылуы, құрамында дайын антиденелердіңфболуы зардаптыақоздырушыларды және де улы өнімдердің тіршілігін тоқтату. Алдын алу мақсатында иммунды қан сарысулары қысқа уақыттафиммунитет құруғаксептігін тигізеді, ал ауру дамыған кезде осы препараттар өзіне тән тиімділігі жағынанкбасқамен алмастырмасщдәрілік зат болып табылады [16].
Б.А. Матвиенко көпжылдық жалпы малшаруашылықхкешендерінде тәжірибеде пайдаланылған өлішвакциналардыңзиммуногендік тиімділігі жеткіліксіз екендігін көрсетті. Иммуногендікнбелсенділік тікелейумикробтық жасушалардың санына және өнімнің ыдырауынаыбайланысты (эндотоксиннің) қалыптасады. Антигендердіңншектік циркуляциясыфмикробтық жасушаға физико-химиялық әсер етіп, олар белгілі антигендік жүйенің құлдырауынан сальмонеллезгейқарсы иммундықежүйені әлсіз стимулдейді. Өлтірілген вакциналардың кешілігіщбірнеше қайтарашегудің қажеттілігіқболып табылады [17].
Әлсіретілгенрвакциналардырқолданған дапиммунитетті жеткіліксіз әрі ұзақ қалыптастыратындығынркөпжылдық жасалынғанщзерттеулер көрсетті. Осыған байланысты үздіксіз зерттеулерщжүргізілді және әр түрлі бағыттағы жетілдірулерді іздеу жүргізіліп келеді: корпускулярлық вакциналарды дайындау әдістерін жетілдіру (сорпалық және агарлық вакциналар, әлсіретілген әртүрлі физикалық және химиялықщантигендермен шаю); толық антигенді штаммдардыңшвакциналарына іріктеу; вакцинаныңщиммуногендікшқасиетін жоғарылататын адъюванттарды қолдану [18].
Қазіргі уақытта ТМД елдерінде, баяғышанбұзаудыңвсальмонеллезіне қарсы стандартты вакцинаяконцентрленгеныформолквасцт ы вакцина болып табылады. Вакцинанынуытты штамм S.dublin-нен дайындайды.
Тәжірибелнәтижесінкөрсеткендей,оерт енжастағыптөловакцинопрофилактикасы ылғи тиімді бола бермейді, ол организмнің физиологиялық жағынан жетілмеуінен және қора-жайдыңамикроклиматыныңлқалыпсы здығынан (төменгі температура және ылғалдың жоғарылығы) деп түсіндіріледі. Екі-бес тәуліктік жастағы бұзауларғанвакцинация жоғарыдстресстік фактор болады, ол ас қорыту жүйесініңзбұзылуына алып келеді [19].
Соңғыржылдары біздіңвелімізде және шет елдерде ауылшаруашылық жануарлары және құстардың сальмонеллезініңралдын алуда аттенуирленген штамның негізінде тірі вакцинавқолданылады.
Тірі вакциналармензжұқпалы аурулардыңщнақты алдын-алу теориялық және тәжірибелікщматериалдарды жинады [20].
Сальмонеллез кезіндешжасушалық иммундық реакция анықтауыш болып табылады, себебі сальмонеллалар жасушазішінде паразитті тіршілік етуге қабылетті. Антиденелердің деңгейі иммунитетті көрсетпейді. Осыған байланысты тірі вакциналар ауыл шаруашылық жануарларында сальмонеллездің алдын алу үшін кең ауқымды қолданысқа ие [21].
Тірірвакцина биологиялықопрепарат, ол салльмонелланың аттенуирленген штаммынан дайындалады, вакциналықрқасиетке ие, иммуногендігіржоғары, иммунделетін ағзалүшін қауіпсіз, генетикалық маркері бар, уытты прототиптен ажыратып ала аламыз [22].
Тірі аттенуирленгеннмикробтарды енгізу, организмніңщиесінде белгілі бір уақытта сезінуі, иммунокомпетенттішағзалардыңшжасуша ларында ұзақ уақыт антигенді әсер етеді, протективтіщәсерінің дамуымен сипатталады [23].
Иммунитеттіңщмеханизміщтірі вакцинанышқолданғандащфагоцитарлы жасушалардың белсенділігініңщжоғарылауынан, телімдіщантидененіңщпайда болуы жәнещағзаның реактивтілігінің жоғарлауынан жинақталады, басты рольді жасушалық факторлармен қорғануы жатады [24].
Неміс ғалымдарыщжануарлардың сальмонеллездікщинфекцияларын алдын алу үшін тірі вакциналардың артықшылығын жәнерзор маңызын көрсетті, маңызды ғылыми жұмыстың жүргізілуініңшнәтижесінде сальмонеллездік инфекцияға қарсы тірі вакцина алынды [25].
Көптеген жұмыстар Алматырзооветеринариялық институтының микробиология және вирусологияркафедрасының профессорлары Б.А.Матвиенко, К.Б.Бияшев және басқа да қызметкерлермен маңызды жұмыстар жүргізілді, сонымен қатаррБүкілодақтық мемлекеттік ветпрепаттардыңпғылыми-бақылау институты және Н. Ф. Гамалей атындағы Бүкілодақтықаэпидемиология және микробиология ғылыми-зерттеу институтында жануарлардыңосальмонеллезінің телімдіаалдын алудың мәселерімен айналысты [26].
Б. А. Матвиенко паратифті бактериялардыкулышжыландарға пассаждау жолы арқылы S.dublin 17 аттенуирленгенпштамынралды, ол типті өсінділерден агглютинабельділігімен, бактериофагкарсезімталдығымен және уыттылығымен ажыратылды,рбірақ антигенділігі,риммуногендік құрылымы және типтік биохимиялық белсінділігін сақтады. Аттенуирленген 17 штаммды экспериментальдыщвакцинащпаратифі бардшаруашылықта бұзауларға оң нәтижесімен сыналды. Осының барлығына қарамастан 17 штаммщөндірісте қолданылуыпқұқығын алмады [27,28].
Одан кейін Б. А. Матвиенколхимиялық заттарды жәнещантибиотиктерді қолданып үй жануарларыныңщсальмонеллезінің бастыщқатынасында вакцинды штамм алды. Бірақ вакциндыщштаммдардың генетикалық сипаттамасының, оның індеттік прототипініңшажырату мүмкіндігі, ақ тышқандар үшін жоғары қалдықшуыттылығы жоқтығынан, осы штамның өндірістік тәжірибеде кең ауқымын табуға мүмкіндік бермеді [29].
Кең ауқымдышжұмыстар Б. Ю. Шустермен және бірлескен авторлармен стрептомицинге тәуелді S.dublin №6 және S.choleraesuis №9 мутанттарын қолдану оң нәтиже берді [30].
Бұдан кейінгіщнәтижелер Алматы зооветеринариялық институты және Н. Ф. Гамалей атындағы Бүкілодақтықщэпидемиология және микробиология ғылыми-зерттеу институтыныңщбірлесуімен тірі генетикалық сипаттағы жануарлардың сальмонеллезінещқарсы вакцина өндіріліп, алынды [31].
Соңғызжылдары Казахстанда К. Б. Бияшев, Б. К. Бияшев және А. Ж. Макбуз S.dublin-12, S.choleraesuis B-17, S.typhimurium 582, S.abortusequi Б-47, S.abortusovis 10 сальмонеллездіңщаттенуирленгенщштам мдарын алды. Қазіргі уақытта төл және ересек ауылшаруаашылық жануарлары және құстар жоғарыда көрсетілген вакциндыщштаммдарменшдайындалған тірі вакциналармен егіледі. Вакцина Қазақстан Республикасының Ауылщшаруашылық министрлігінде мақұлданды және Қазақстан Республикасының МЕМстандартында тіркелді [32,33].
Сонымен қатар, қазіргі уақытта тірі және өлі вакциналарды қолданудың зор тәжірибесіщжинақталды, шетщжәне біздің еліміздещірі қара малдың сальмонеллезіне қарсы вакцинарқолданылады, инактивті вакцинаға қарағанда тірі вакцинаныңщиммуногенді коэфиценті жоғары .
Тірі вакцинаның жоғары иммунды белсенділігі оның барлық антигендік кешенді қатарымен, затщалмасу негізінің сақталуымен, ағзадағы вакцина өсінділерінің көбеюімен, үлкен ұлпащбеткейіндещиммуногенез үрдісінің қатысуымен, вакцинаны бір рет енгізгенде иммунитет ұзақ, тез әсер етуімен түсіндіріледі [34].
Әдеби мәліметтергещсәйкес ірі қаразмалдарының сальмонеллезіне қарсы бірегей негізгі күресу әдісі телімді алдын алу болып табылады.
Ірі қара малдың сальмонеллезінде телімдіщалдын алуда инактивті және тірі вакциналық препараттарды қолданудыңпеәр түрлі мағұлматтар әдеби мәліметтеріндещталданған. Дегенмен, айта кететін жайтщкөптеген ғалымдардың зерттеу нәтижелерінің әдеби мәліметтеріне сәйкес өлгенге дейін тірі вакциналардың маңыздыгартықшылықтарыщкөрсетілген, олар қоздырғыштықщантигендік жиынтығын толығымен сақтайды және иммунитетті ұзақ уақыт бойы сақтайды [35].
СальмонеллезщҚазақстанда еңщкөп тарағанззооантропоноздылардың бірі. Қазіргі уақыттағы балауаәдістері мен емдеу, алдын-алу шаралары жетілдірілген десе де сальмонеллез адам менвжануарларға үлкенщқауіп төндіріп тұр.
Сальмонеллезщкөбіне экономикалықщдамығанщмемлекеттерде көп тараған. Әдебиеттердің мәліметтеріщбойынша және ӘДС ұлттық орталықтардыңшесептері бойыншащсоңғы он жылда осы инфекциямен ауырған жануарлар саны мен тағам өнімдерінде, азықтарда көп кездескен.
Әртүрліщжағдайларғащқарамастан, сальмонеллез инфекциялық патологияда өз құрылымын жоғалтпаған. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауылшаруашылықщжануарларыныңщбарлық зоноздық ауруларының құрамында 15-45 % болған [36].
Соңғы уақытта Қазақстандащсальмонеллезбен ауырған ауылшаруашылық жануарлар саны 2,27 есе өскен.
Қалыптасқан жағдайларға байланысты микробтарға қарсы препараттардың өзгергіштігі және микробтардың жылдамшбейімделуінеосальмонеллезбен күресу шараларына қиындық тудырады [37].
Сальмонеллездіңшең өзекті мәселесіщтек таралуындащғана емес, сонымен қатар аурудың өтуі менажасырын кезеңініңщөтуі, ұзақ бактерия тасымалдаушылығында. Көптеген ғалымдардыңщмәліметтері бойынша жануарларда көбіне жасырынщсальмонеллащтасымалдаушышин фекциямен ауырады. Көптегенщғалымдардың мәліметтері бойынша ауырып жазылған жануарлар ұзақ уақыт бойыщсальмонелла тасымалдаушысы болып, сыртқы ортаға бөліп, адамдарщмен жануарларға жұғады .
Басқа ғалымдардың мәліметтеріобойынша ауырыпзжазылған жануарлар өмір бойы сальмонелла тасымалдаушысыщболып қалады.
П.П.Рахманин, А.В. Куликовскидің мәліметі бойынша адамщсальмонеллезі өзектіщмәселе болып тұр. ДСҰ эксперттердің айтуынша сальмонеллездің әлемдік мәселешболуы, азық және су арқылы жұқтырылған ауылшаруашылықщмалдарщсимптомдықвта сымалдаушыщболып,шадамға зардапты әсер етеді [38].
3 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістері
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ Ұлттық агарарлық университетінің Микробиология және вирусология кафедрасының Бактериозға қарсы биотехнология зертханасында жүргізілді.
Бұлшғылыми-зерттеущжұмысында зертхананың мұражайында сақталған вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарының биологиялық қасиеттеріншзерттеушалғашқыгтапсырм алардың біріщболып табылады.
Мұражайда сақталған Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамдарын зерттеу жұмыстарынащкелесішқоректік орталарды қолдандық: ет пептонды агар (ЕПА), ет пептонды сорпа (ЕПС), Эндо және Плоскирев орталары пайдаланылады. Алғашқыщөсінділерді таңдап алуда қоректік орталарда өсудегі ерекшеліктері мен микроскопия негізінде таңдалынып алынады.
Морфологиялық, өсінділік,обиохимиялық,йантигендік және зардаптылық қасиеттері жалпы жүйе бойыншащзерттелінеді.
Сальмонеллашштамдарыныңщморфологиял ық және өсінділікзқасиеттерін бірнеше рет қаттызортаға себінді жасау арқылы зерттейміз.
Бөлініп алынатын сальмонелла штамдарының антигендік қасиеттерін агглютинделген поли жәнещмонорецепторлы қансарысуларын қолдану арқылы тексереміз, яғни заттық әйнекшегешагглютинация реакциясын қою арқылы.
Бөлініп алынған өсінділердіңщиднтификациясынщбиохим иялық қасиеттерін зерттеуде бактерияларды анықтаушы Берджи әдісі қолданылды.
Биохимиялық қасиеттерінщмикроорганизмдердің глюкозаны, лактозаны, мальтоза, сахароза, манноза, сорбит, галактоза және ксилозаны ферменттеуіне байланыстыщбағалап, қоректік орталарщпептонды суда және паралелльді ЕПС дайындалды. Қоректік ортаға 1% зерттелетін көмірқышқыл немесе көпатомды спирт және Андрэде индикаторы қосылды. Нәтижелері 15 тәулік бойына бақыланып, есептелініп, әрбір штамм күкіртті сутегі түзу қабілеттілігіне тексерілді. Зерттелетін культураларды ЕПС сеуіп, содан соң 10% сіркеқышқылды қорғасын ертіндісінде алдын ала суланып, бөлме температурасында кептірілген сүзгі қағаз кесіндісі пробиркаға салынды.
Өсіндідещтүзілген күкіртсутегі сірке қышқылдыщқорғасынмен әрекеттесіп, соның нәтижесінде индикатор қағазы қара-қошқыл түске ие болады. Индолды анықтау үшін алдынщала ыстық 12% қымыздық қышқылының сулы ерітіндісіне суланып және термостатта 37ºC температурадащкептірілген сүзгіш қағазының кесіндісі, себіндісі баргпробиркаға салынады. Оң нәтижелі болған жағдайда сүзгіш қағаздың төменгі жағы ақшыл қызыл түскещбоялады және селективті-дифференциялдық Эндо ортасына себінді жасау арқылы анықтаймыз.
Вакциндік Salmonella dublin 12 және уытты Salmonella dublin 373 штамм өсінділерін антибиотиктерге сезімталдылығын қағазпдисктерді қолдану арқылы диффуздық агар әдісі көмегімен жүргізіледі, яғни Ауыл шаруашылық жануарларының инфекциялық қоздырғыштарының антибиотиктерге сезімталдылығын анықтау әдістеме қолданылады.
Зардаптылық қасиеті ақ тышқандарға сынама қою арқылы тексерілді.
Біздің негізгі міндетіміз вакциндік S.dublin 12 штамының биологиялық, иммуногендік қасиетін зерттеу. Зертханалық жағдайда ірі қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz