Имам Харамайнның көзқарасындағы ислами шариғат мақсаттары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1. ИСЛАМИ ШАРИҒАТТЫҢ МАҚСАТЫ ЖАЙЫНДА ТҮСІНІКТЕМЕ. 8
1.1 Ислами шариғаттың мақсаттары тақырыбында жазылған алғашқы еңбектер.
12
1.2 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен бұрын осы
тақырыптың пайда болуы. 14
1.3 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен кейін осы
тақырыптың пайда болып, жалғастырылуы. 16
1.4 Ислами шариғат мақсаттарын тану жолдары. 31
2. ЖАТТАЛУ НЕМЕСЕ ЕСКЕ САҚТАЛУЫ (ҚОЛДАНУЫ) РЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕТКЕН
МАСАЛИХТЫ ҚАМТЫҒАН ШАРИҒАТ МАҚСАТТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ. 39
2.1 (الضرورياة) Зәруліктерге байланысты туындаған үкімдер 39
2.2 Жоғарыдағы шариғат мақсаттарының реттілігі. 48
2.3 ( حاجيات ) Қажеттілік тундағаннан пайда болған үкімдер. 49
2.4 ( تحسينيات ) Қолдануы жақсы болып есептелген үкімдер. 52
2.5 Мукаммиләт. 54
2.6 Мақсат (ниет)дәрежесіне байланысты болған шариғат мақсаттарының
тәртібі. 56
ҚОРЫТЫНДЫ. 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 63
КІРІСПЕ
Әлемдердің раббысы болған барлық мақтау мен мадақтаулар Аллаға тән.
Нәпсіге берілуден және істеген амалдарымыздың жаман болуынан Аллаға
сыйынамыз. Расында Алла біреуді адастырса оны ешкім тура жолға сала
алмайды, ал кімді тура жолға салса оны ешкім адастыра алмайды. Алланы
ұлықтай отырып, Пайғамбарымызға (с.а.с) салауат айта отырып бұл еңбегімізді
бастаймыз.
Шын мәнінде Алла адам баласын ұлы ниетте және де белгілі бір мақсатта
жаратты. Арине ол дегеніміз ешқандай серігі жоқ, барлық кемшіліктен пәк
болған ұлы жаратушымыз бір Аллаға құлшылық ету. Осыған дәлел ұлы Құранда
былай дейді:
Жын мен адамзатты өзіме құлшылық ету үшін жараттым[1,51.56].
Алла тағала адам баласына өзінің өмір сүруі барысында қалаған іс-
әрекеттерді істеп кетуіне жол бермеді. Оған байланысты құранда былай келеді
Адам баласы бос қоя берілеміз деп ойлай ма?[1,75.36].
Керісінше Алла оларға өзінің шариғатын түсірді. Сол арқылы адамдарды
қараңғылықтан жарыққа шығарды, адасушылықтан иманға жол ашып берді. Және де
өзінің сүйікті Пайғамбарын (с.а.с) адамдардың мәңгілік бақыт пен жақсылыққа
жету жолында үлгі-өнеге етіп жіберді[3,б.7].
Расында Алла өзінің шариғатын ұлы мақсатта түсірді. Сол шариғат арқылы
адамдардың өмір сүрулерін көркемдеп, құлшылықтарын реттеп берді. Оларды
жамандықтан алыстатып, тура жолға сәйкес болуларына жол көрсетті. Адамдарды
жаратқан ұлы Алла олардың пайдаларын да анықтап берді. Осыған байланысты
құранда былай келеді:
Жаратқан білмей ма? Ол тым жұмсақ, әр нәрсені толық білуші[1,67.14].
Қандай да бір жақсы нәрсе болса оған Алланың шариғаты дәлел болады және
қандай да бір жаман нәрсе болса оған шариғат қарсы болады. Осы себептерге
байланысты адамдардың жүректері ағарып, тура жолға бағытталды.
Алланың өзінің шариғатын осындай үлкен де ұлы мақссаттармен жіберген
болса, онда осы ұлы ислами шариғаттың мақсаттарын танып білу, Алланың
бұйырған үкімдерін түсінуде өте маңызды құрал болып табылады. Осы
мақсаттарды білу, үйрену арқылы біз тура жолда жүрген болып есептелеміз.
Дәл сол сиякты осы мақсаттар мен үкімдерді білмеу шариғат мәтіндерінен
үкімдерді шығаруда үлкен қателіктерге апарып соғады. Және де сол шариғат
мәтіндерін түсінуіміздің таяз болуына себеп болады. Осы мақсаттарға
жүгінбеу шариғат мәтіндерін өз орнында қолданбауға апарып, көздеген
мұраттарымызға жете алмаймыз[2,б.9].
Алланың тарапынан жіберілген шариғат адамдардың өмірінің негізі болып,
олардың өмір салтын шариғатқа байланысты дурыстайтыны анық. Бұл шариғат
әлемдік болып адамдарға толығымен түсті. Әрбір уақыт пен кезеңдерде бұл
шариғат қабылданып, өз орнында қолданылды. Сондай-ақ шариғатты және оның
көздеген мақсаттарын білу сол шариғаттан шығып жатқан жаңа үкімдерді
түсінуге негіз болып, мұсылманның осы негіздерді түсіну арқылы өмірін
шариғатқа сәйкес етуі заңды болды. Осы ислами шариғат мақсаттарын түсіну
ілім іздеуші мен ілім жолында талаптанушыны шариғат мәтіндерін түсініп одан
дұрыс үкім шығара білуді үйретеді. Ислами шариғат мақсаттарының тура
жолында жүру, сол ілім жолында жүрген адамның шариғаттан үкім шығарғанда
әрбір сөздерге мән беруді талап етеді.
Бұл ілім шариғат мәтіндерін түсінуі мен қатар оны өзінің өмірінде
қолдануында дұрыс жолға қоюды қамтамасыз етеді. Ал керісінше бұл ілімді өз
өмірінде пайдаланбаған адам исламнан еш хабары болмайды деп есептесе
болады. Сол сияқты бұл ілімді меңгермеген адам исламаға қатысты басқа да
ілімдерді терең қамти алмайды. Тіпті, қаншама ислам ілімдерін үйреніп бірақ
бұл ілімді оқымаған адамды мынандай сөз айтқан адамға мысалға келтіруге
болады: Бидғатшы адаммен адамдасуға болмайды тек қол алысуға болады деген
сияқты. Негізі ислам заңдылықтарынан үкім шығаратын адам екі нәрсені білмей
үкім шығара алмайды:
1. Ислами шариғаттың мақсаттарын толық меңгермейінше. Яғни, осы ілімді
терең оқып, толық түсінбейінше.
2.Шариғат мәтіндерінен үкім шығаруды толық меңгермейінше. Яғни, осы
шариғат мәтіндерін толық оқып, жан-жақты зерттеп, терең түсініп, соған
байланысты үкім шығаруды үйрену[2,б.8–11].
Ислами шариғаттың мақсаттары жайындағы ілім ол дәлелдерді жалпылай ал
үкімдерді жеклей зерттейтін ілім. Шариғаттың белгілеген әр түрлі үкімдері
мен мағыналарын зерттейтін ілімнің түрі. Бұл ілім жекелей адамдарға немесе
жалпылай көп адамдарға тиісті болуы мумкін. Шариғаттың исламдағы мақсаты
жайындағы ілім құқық негіздері мен жалпылай фиқх іліміне де қатысты болып
келеді.
Ислами шариғаттың мақсаттары туралы ілім бұл ислам ілімдерінің нәзік
ілімдерінен болып есептеледі. Бұл ілімді тек қана терең білімді адамдардың
ғана меңгере алатыны сөзсіз. Түсінігі жоғары, ойы зерек, ислам фиқхы мен
оның заңдылықтарын білетін және де үкімдердің ең нәзік, терең мәселелерін
қарастыра алатын адам ғана бұл іліммен терең айналыса алады. Ислам ілімінің
қай саласын терең меңгерген адам болмасын бұл ілімді терең меңгергені
міндет болады.
Әрбір шариғатты үйренем деген адамға осы ілімді үйреніп білу міндетті
болады дегеніміз дұрыс шығар. Себебі бұл ілім шариғатты үйренуден бұрын
оқылатын ілімдердің бірі. Шариғат ілімдеріне кіріспес үшін осы ілімді
меңгеру, ол шариғат жайында жалпы мағлұматты біліп алу іспеттес. Сондықтан
бұл ілім шариғат ілімдерінің кіріспесі ретінде қарастыруға болады.
Негізінде бұл ілім жайында қазақ тілінде бұрын соңды толыққанды ғылыми
зерттеу жұмысы жазылмаған. Алланың қалауымен бұл ілім осы саланың басы
болмақ[3,б.12].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бұл тақырыптың мақсаты –адам баласына ислами
шариғат мақсаттарын дұрыс түсінуді және соған байланысты шариғат
негіздерінен дұрыс үкім шығаруды үйретеді. Осымен қоса бұл ілімді үйренумен
қатар басқа да шариғи ілімдерді меңгеріп, соларды үйрену жеңіл де оңай
болары сөзсіз. Сондықтан бұл тақырыпта шариғатқа кірмес бұрын меңгерілетін
ілім жайында жалпы мағлұмат беріліп кетеді.
Зерттеу әдістемесі. Осы диплом жұмысының зерттеу әдістемесінің
теориялық және әдістемелік негіз ретінде осы ілімге байланысты көптеген
атақты ғалымдардың еңбектерін пайдаландым, әрине бұған исламның негізі
қайнар көздері қасиетті Құран мен Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадис шарифтері
алынды. Және зертеліп жатқан тақырыбтың мән-мағынасын ашып беру үшін
қосымша мағлұматтар мен кітаптардан және де интернет желісіндегі
көрсетілген еңбектерден кейбір мәліметтер алынды.
Жұмыстың жазу барысында болған қиыншылықтар. Қолданған араб тіліндегі
еңбектерді іздеп табу барысында кішкене қыйналдым. Және сол еңбектерді
аударған кезімде біраз қиындықтар туындады. Себебі осы уақытқа дейін
Қазақстан аумағында осы тақырыпқа байланысты бір-екі беттік кіріспе ретінде
жазба болмаса, терең де толыққанды еңбек жазылмағандықтан, пайдаланытын
қосымша қазқша ақпарат көзін таппадым. Сол себепті арабша кітаптарды толық
аударып, мағынасын шығаруға тура келді.
Зеттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеліп
отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, үш тараудан, қорытынды, сілтеме
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Ислам діні дамып жатыр жіне соған сай ислам
ілімдері де оқылып, зерттеліп жатыр. Қазіргі уақытта біздің елімізде
исламға қатысты негізігі ілімдер терең зерттеліп, медресе-мешіттерімізде
оқытылып жатыр. Ал бұл зерттеген тақырып ислам ілімдерінің тереңінде
қойнауында жатқандықтан бізде әлі де ашылып, зерттеліп, ауқымды еңбек
жазылмаған. Сол себептен осы тақырыпты таңдап, еңбек жазуға кірістім. Бұл
тақырыптың маңыздылығы бізге жаңа болып есептелеген, бірақ міндетті түрде
оқылуы, зерттелуі керек ілім болып есептеледі. Және осы ілімнің ары қарай
дамып, еңбектер жазылуы өте маңызды болып табылады. Осы қырларынан
санағанда бұл еңбектің маңыздылығы мен аса қажеттілігі анық және айқын.
1. ИСЛАМИ ШАРИҒАТТЫҢ МАҚСАТЫ ЖАЙЫНДА ТҮСІНІКТЕМЕ.
Шариғаттың мақсаты (مقاصد الشريعة) деген сойлем ол (مقاصد) пен
(الشريعة) деген екі сөзден құралған және (الشريعة) сөзі (الإسلام) сөзімен
байланысты болып есептеледі. Сол үшін біз (مقاصد الشريعة الإسلامية)
шариғаттың исламдағы мақсаты деген сөйлемді түсіндіріп, анықтап шығамыз. Ол
үшін осы сөйлемдегі әр сөзді жеке–жеке қарастырып шыққанымыз дұрыс болар.
1. (مقاصد) деген сөздің тілдік мағығынасы.
Бұл (مقاصد) сөзі (مَقصَد) және (المَقصَدُ) сөздерінің көпше түрі. Ал
(المَقصَدُ) сөзі болса (ميمي) тұйық етістігі арқылы (مَفعَل) бабында (قَصَد)
етістігінен алынған. Және де (قَصَد يَقصِد قَصدا مَقصَد) деген сөздер арқылы
келеді. Бірақ (القَصد) мен (المَقصَدُ) бір мағынада келеді[2,б.25].
Негізінде тіл ғалымдары осы (القَصدُ) деген сөзге бірнеше мағына берген
соның ішінде төртеуін ерекше атап көрсеткен:
Бірінші мағына: Сүйену (اعتما د), негіз (الأم), бінәрсені келтіру
(إتيان الشيء) , бағыттау (التوجه) деген мағыналары бар. Мысалы:قَصدُه) )
деген сөз жоғарыдағы мағыналардың біріншісіне сәйкес оның сүйенгені деген
мағына берсе ал (قَصَد لَه) деген сөйлем үшінші мағынағы сәйкес оның
келтіргені немесе әкелегені деген мағынада болады ал (قَصَد إليه) деген
сөйлем екінші мағынаға сәйкес оған негіз болу деген мағынаны береді. Ал
енді жоғарыда мағыналарға қосымша мағына ретінде мысалы (أقصده السهم إذا
أصابه قتل مكانه) Садақтан шыққан оқ егер көздеген жеріне жетсе өлтіреді
деген мағынадағы (أقصد) сөзі шығу, өту мағыналарын береді. Осы мағыналарға
тағы да қосымша келтіретін болсақ онда сахих муслимнан мынандай мысал
келтіруге болады:
(فكان رجل من المشركين إذا شاء أن يقصد إلي رجل من المسلمين قصد له
فقتله...) мағынасы Мүшріктерден болған бір кісі егер мұсылмандардан болған
бір кісіні қаласа онда ол оған бағытталып оны өлтіретін еді деген мағынада
(قصد) сөзі қалау, бағытталу деген мағыналар келеді.
Екінші мағына: (استقامة الطريق)жолда тұру деген мағынаны береді. Мысалы
құран аятында:
Тура жолды түсіндіру Аллаға тән. Ол жолдың қисығы да бар...[1,16.9].
Осы аяттағы (قصد) сөзі тура жол деген мағынаны береді. Ибн Жарир былай
деп айтқан: (قَصدُ الطريق) дегеніміз ол қисығы жоқ тура жол дегенді
білдіреді деп түсіндірген. Немесе (قاصد طريق) дегеніміз жеңіл жол ал (سفر
قاصد) дегеніміз жеңіл, жақын жол деген мағынаны білдіреді. Құраннан мысал
келтіре өтсек дұрыс болар:
Егер жақындағы бір пайда, қолайлы сапар болса еді, әрине саған олар
ілесер еді[1,9.42].
Осы аятта (قصد) сөзі жақын, алыс емес жер деген мағынада келеді.
Үшінші мағына: (العدل) әділдік, (التوسط) ортаны устану, (عدم الإفراط)
астамшылдықтың болмауы. Бірінші мағынаға мынандай мысал келтіруге болады
(على الحكم يجب ان يقص) яғни міндет болады үкімде әділетті болу. Келесі
екі мағынаға қатысты мысалдар Құран мен хадисте өте көп келген сонын бірін
келтіріп өткенді жөн көрдім. Құраннан:
وقصد في مشيك
Жүрісіңде орташа бол[1,31.19].
Мұнда (قصد) сөзі орташа (التوسط) мағынасын береді. Ал енді
Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадисінен келтіретін болсақ ол:
القصد القصد تبلغوا...
Жолдарыңды орта жол қылып таңдаңдар немес орта жолға түзеліңдер.
Жабир ибн Самраның былай айтқаны бар:
--- فكانت صلاته قصدا و خطبته قصدا كنت أصلي مع رسول الله
Пайғамбарымызбен (с.а.с) намаз оқыдым. Оның намазы да құтбасы да орташ
болатын еді. Бұл жердегі (قصد) сөзі орташа деген мағынада келеді.
Төртінші мағына: (الكسر في أي وجه كان) яғни қай тарапқа болсын тиісті
болу немесе сәйкес болу. Бұл мағына орта жолды ұстану дегенге сай келеді.
Мысалы: (كسرت العود قصدا كسرته) яғни Қайтаруды ниет еттім бірақ екі
ойлымын делінсе мұндағы мағына не қайтарады не қайтармайды, осының
ортасында болу[2,б.27].
Осы (قصد) сөзі тиісті болған барлық мағыналар тілдік мағынада осы (قصد)
сөзіндегі негізгі болған үш әріпке (ق ص د) тиісті. Осы үш әріпке (ق ص د)
араб тіліндегі осы айтылған мағыналар тиісті болады. Ал енді осы айтылған
мағыналардың қайсысы басым болады дегенге келетін болсақ онда тіл
ғалымдарының айтуынша бірінші айтылған мағыналар негізгі болып есептеледі
де екінші мен үшінші айтылған мағыналарды өз ішіне қамтиды. Ал енді тағы
бір ғалымдардың көзқарасы бойынша (اعتماد), (الأم), (إتيان الشيء), (التوجه)
мағыналарын терминдік мағынамен қосып айтуға болады дейді. Себебі бұл
мағыналардың барлығы (ارادة الشي) деген мағынаның ішіне кіріп кетеді ал
екінші мен үшінші мағыналар осы мағыналардан кейін орын алады. Ал енді
(العدل), (التوسط), (عدم الإفراط) мағыналары осы мағыналардан кейінгі соңғы
орындарды алады деп айтқан яғни төртінші мағынаға тиісті.
2. (مقاصد) сөзінің терминдік мағынасы.
(مقاصد) сөзінің терминдік мағынасын түсіндірмес бұрын осы (مقاصد)
сөзінің түрлерін қарстырып өткенді жөн көрдім.
(مقاصد) сөзі үш түрге бөлінеді:
Бірінші түрі: (مقاصد الخالق نت الخلق) жаратушының жаратылғандардағы
мақсаты. Оған Құраннан мынандай мысал келтіруге болады:
Жын мен адамзатты өзіме құлшылық ету үшін жараттым[1,51.56].
Екінші түрі: (مقاصد الخالق من إنزال الشريعة) жаратушының шариғатты
түсіруіндегі мақсаты. Бұны басқа да мағынамен берсек болады (مقاصد الشريعة)
шариғаттың мақсаты деп.
Үшінші түрі: (مقاصد المكلفين) мойнына шариғат міндет болғанның мақсаты.
Осы жоғарыда аталып өткен түрлердің ішіндегі бізге маңызды болған және
біздің тоқталып өтетініміз ол екінші түр яғни (مقاصد الخالق من إنزال
الشريعة) жаратушының шариғатты түсіруіндегі мақсаты[3,б.87].
Ол өзі үш түрге бөлінеді:
Бірінші түр: (مقاصد الشريعة العامة) жалпы болған шариғат мақсаттары.
Бұл жердегі (العامة) сөзі (قاصد) сөзіне байланады. Сондықтан шариғаттың
барлық бөлімдері мен түрлерін қамтиды.
Екінші түрі: (الخاصة مقاصد الشريعة) жеке болған шариғат мақсаттары.
Сондықтан бұл түр шариғаттың кейбір бөлімдері мен түрлерін қамтиды. Мысалы:
(مقاصد الشريعة من المعاملات المالية) сауда бөліміндегі малға байланысты
болған шариғат мақсаттары.
Үшінші түрі: (مقاصد الشريعة الجزئية) белгілі бір шариғат үкімдерінің
бір бөлігі болған шариғат мақсаттары. Мысалы: (مقاصد السريعة من إجاب الصلات
او الصوم) міндет болған оразаның немесе намаздың шариғат мақсаттары.
Шариғат мақсаттарының бұл түрімен құқықтанушылар айналысады және бұған
байланысты мәселелер құқықтану кітаптарында келеді.
Ал енді жоғарыда айтылған түрлердің ішіндегі бірінші түрге яғни (مقاصد
الشريعة العامة) жалпы болған шариғат мақсаттары жайында айтып өтсек. Бұл
түрге алдынғы заманның құқықтанушылары ешқандай түсініктеме бермеген. Олар
осы түрге бірнеше мағына беріп кеткен:
1. (المصلحة و درء المفسدة) Пайда шығару мен жамандықты жою.
2. (المعاني) Түсінік.
3. (الغايات) Пайда.
4. (الحِكم) Даналық[3,б.88].
Ал енді (مقاصد الشريعة) терминдік мағынасына тоқталсақ. Қазіргі
заманымыздың ғалымдары бұл сөзге көптеген түсініктемелер берген соларға
тоқталып өтсек:
1. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғаттың әрбір үкімдеріндегі сырларды
ашу, зерттеу маңызы.
2. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – жалпыны да жекешелікті де қамтитын, әр
түрлі формалар мен қалыптардың ішінде жатқан үлкен бір шындық. Бұл
түсініктемені жалпы мен жекені білдіретін шариғат мақсаттарына қолданса
болады.
3. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – әрбір уақыт пен заманда пайдалы,
маңызды болған, мақсат, нәтиже мен мағыналарды өзіне қосқан, үкімдер мен
оларды шығару жолдарын көрсеткен шариғат жйынтығы.
4. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғаттың маңызын ашу үшін жаратушының
өзінің құлдарына қойған маңызды үкімдері.
5. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – дәрежелері жоғары болған істер,
жақсылыққа апаратын және шариғаттың ақиқатын ашатын үкімдер, шариғаттың
негізі болған мәтіндер мен құлдарға түсірілген үкімдер жйынтығы.
Осы анықтамалардың барлығы (مقاصد الشريعة) шариғат мақсаттарының болған
(الخاصة), (العامة), (الجزئية) түрлеріне де анықтама ретінде қабылдауға
болады.
6. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғатта және оның барлық үкімдерінде
болған мағыналар мен шариғат көздеген мақсаттарды қамту немесе оны басқа да
мысалдармен келтіруге болады мысалы: Шариғат үкімдерінің әр бір үкімдеріне
қойған терең сырлары мен шариғат мақсаттары. Осы қойылған анықтамалар екі
бөліктен тұрады. Бірінші бөлік (مقاصد الشريعة العامة) жалпы болған шариғат
мақсаттарын білдірсе, ал екінші бөлігі (الخاصة مقاصد الشريعة) жеке болған
шариғат мақсаттарын білідіреді. Осымен біз (مقاصد الشريعة) шариғат
мақсаттарының алты түрлі терминдік мағынасын қарап шықтық[3,б.89].
Ал енді осы (مقاصد الشريعة) шариғат мақсаттары сөзіне қатысты болған
(الشريعة) шариғат сөзінің тілдік және терминдік мағынасын қарастырып өтсек
дұрыс болар.
(الشريعة) шариғат сөзінің тілдік мағынасы
Бұл сөздің (الدين) дін, (الملة) ұйым, (المنهاج) тәсіл, (الطريقة) жол,
(السنة) сүннет деген көптеген мағыналары бар.
Негізінде араб тілінде (الشريعة) шариғат сөзінің негізігі мағынасы яғни
түпкі мағынасы (مورد الشاربة) ішетін бұлақ деген мағынаны білдіреді. Араб
тілінің сөздігіне келетін болсақ (الشريعة) шариғат, (الشَرْع) заңдылық
(المشْرعة) суаратын жер немесе су ішетін жер, осы сөздердің барлығы су ішу
үшін суғу түсетін жағажай немесе жотаны айтады. Ал арабтардың тілдерінде
(الشريعة) шариғат пен (الشِرْعة) заңдылық сөздері адамдардың жағажайдан
түсіп, еңкейіп барып су ішетін яғни (الشِرْعة الماء) немесе (مورد الشاربة)
ішетін бұлақ деген мағынаға сәйкес келеді. Және де арбатар бітелмей ағып
жатқан суды (الشريعة) деп атап, ал егер белгілі бір суғу құралмен жету
мүмкіндігі болса мысалы арқаны бар шелекпен онда бұндай суды (الشريعة) деп
атамайтын[2,б.29].
Ал негізіне келетін болсақ (الشريعة) шариғат пен (الشِرْعة) заңдылық
дегеніміз, Алланың тарапынан түскен бұйрықтар мен тыйымдарды айтамыз.
Мысалы, қасиетті Құран қәрімде келгендей:
Сосын ( Мұхаммед (с.а.с)) сені шариғат ісіне қойдық. Енді сонымен жүр.
Білмегендердің ойларына ілеспе. [1,45.18]
Осы (الشريعة) шариғат сөзіне байланысты Әбу Закария әл–Фағра деген тіл
ғалымы былай деді: Осы (الشريعة) шариғат сөзі пайғамбарымыз (с.а.с) әкелген
діні, жүрген жолы, ұстанған қағидасы, осының бәріне қатысты деді.
(الشريعة) шариғат терминдік мағынасы.
Бұл сөзге ислам ғалымдарының берген терминдік мағынасы мынандай:
(الشريعة) шариғат, (الشِرْعة) заңдылық, (الشَرْع) құқық деген сөздердің
мағынасы Алланың тарапынан түскен сенім жүйесі мен амалдар жиынтығы. Тағы
да бір мағына бергендерде былай келеді: (الشريعة) шариғат дегеніміз Алла
тағалаға және оның пайғамбарына (с.а.с) және араларымыздағы тағайындалған
басшыларға мойынсұну. Енді бір орында (الشريعة) шариғаттың ақиқаты
дегеніміз ол Пайғамбарға (с.а.с) еру және оған мойынсұну. Әл–Журжани деген
ғалым мынандай анықтама берген: Алланың тарапынан құлдарына жүктелген
міндеттері. Осы (الشريعة) шариғат деген сөздің терминдік мағынасын ашатын
болсақ онда ол дегеніміз Алланың көптеген пайғамбарларының бірі болып
жіберілген Мұхаммед пайғамбар (с.а.с) арқылы құлдарына түсірілген шариғатты
айтады, мейілі ол амалдық жағынан болсын немесе сенім жағынан болсын. Осы
жоғарыда берілген мағыналарға қарайтын болсақ онда осы (الشريعة) шариғат
деген сөздің терминдік мағынасы барлық шариғаттарға қолданылады, яғни
Алланың тарапынан жіберілген барлық шариғат, үкімдерге мағына қылып берсе
болады. Ал біздің ұстанып жүрген шариғатымызға байланысты мынандай мағына
беруге болады. Мысалы: Алланың көптеген пайғамбарларының бірі болып
жіберілген Мұхаммед пайғамбар (с.а.с) арқылы құлдарына түсірілген жол,
мұндағы арабша баламасында келген (ما سَنَه) деген сөз жол деген мағынаны
береді. Ал жоғарғы мағыналарда (الشريعة) шариғат деген сөз арқылы келген
болатын. Бұдан түсінетінміз (الشريعة) шариғат деген сөз (عام) яғни, толық
мағынаны қамтыйды. Демек, Алланың тарапынан түскен барлық шариғаттар ал (ما
سَنَه) деген сөзі, тек бідің ұстанып жүрген шариғатымызға тиесілі, яғни
Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с) әкелген шариғатын ұстанып жүрген Әһли сунна
уа әл–Жамағат адамдары[2,б.30].
(الإسلام) Ислам сөзінің тілдік және терминдік мағынасы.
Ислам сөзінің тілдік мағынасы: (لإنقياد) яғни бір жолмен жүру немесе
бойын сұну деген мағыналарды береді.
Ислам сөзінің терминдік мағынасы:Алланың бір екенін мойындап және оған
ықыласты түрде бойынсұнумен қатар оған серікқосудан сақ болу. Бұл мағына
Алланың тарапынан түскен барлық діндерді қамтиды ал біз үшін Мұхаммед
(с.а.с) пайғамбардың әкелеген шариғатын ұстанып жүру деген мағынаға келеді.
Себебі ол (с.а.с) сонғы пайғамбар, ал ислам діні сонғы дін болып
есептеледі. Осыны қорытындылай келетін болсақ (الشريعة الإسلامية)
дегеніміз:ما سنه الله لعباده من الأحكام عن طريق نبينا محمد صلى الله عليه و
سلم و جعلها خاتمة لرسالاته. Алланың өзінің сонғы пайғамбары Мұхаммад
(с.а.с.) арқылы адамдарға жол қылып жіберген үкімдер жйынтығы[2,б.31].
1.1 Ислами шариғаттың мақсаттары тақырыбында жазылған алғашқы еңбектер.
Имаи әш–Шатыбидың әл–Муафақат (الموافقات) кітабын оқып, таныған
қөптеген адамдар осы Имам аш–Шатыби ислами шариғаттың мақсаттары жайында
еңбек жазған ең бірінші ғалым деп ойлайды, Сибуайх араб грамматикасы
жайында ең бірінші еңбек жазғаны сияқты. Осыған байланысты атақты ислам
ғұламасы Абдулла Дираз былай дейді:Исламдағы құқық негіздері жайындағы
ілім толық болмады. Оның төртінші қалған бөлігі жетіспеді. Сол кезде хижра
жыл санауының үшінші жұлдызында Алланың қалауымен Имам әш–Шатыби келіп бұл
ілімді рет ретімен қойып жинақтады. Ол бұл ілімді жаңадан жазып шыққан жоқ
керісінше толықтырып құқық негіздеріне жатқызды, деп айтқан болатын. Ал
осы саладағы тағы бір ғалым шейх Захир ибн әл–Ғашур ол жайында былай деген
еді: Ол өте зерек адам. Бұл ілімді жеке бөліп алып, реттеген еді, деп
айтқан. Ал тағы бір ислам ғалымы шейх Ғабдулмуттал Сағиди осы Имам
әш–Шатыбиді, ислам құқық негіздерінің негізін қалаған имам әш–Шафиғимен
теңестіріп былай деген: Ол үшін осындай ұлық ғалым имам әш–Шафиғиден кейін
ілімді жалғастыру үлкен абырой болды. Ол сол имам әш–Шафиғидың қалтырған
негіздерін пайдалана отырып осы ілімді құрап, жазып шықты, деп
сыйпаттаған.[4,б.131].
Негізіне келсек Имам әш–Шатыбидің бұл ілімнің дұрыс жіктеліп жазылуына
септігін тигізген ғалымдардың бірі, бірақ бұл тақырыпта алғашқы еңбек болып
саналмайды. Осы ілімнің майталманы болған ибн Ғиз Абдусаламның айтуынша
Имам әш–Шатыби тек реттеп, жыйнақтап жазған және әр нәрсені өз орнына қойып
жазған. Ал бұл ілім жайында алғашқы болып жазған Ибрахим ән–Нахағи болған,
бұл кісі хижраның 96 жылы дүниеге келген. Бұл кісі Ирак қаласында Сағид ибн
Мусаийаб деген үлкен табиғиндардан саналған адманың үйінде тұрған. Ал ол
кісі Айша (р.ғ(Алла ол кісіге разы болсын)) анамызды көріп, сол кісімен
сұхбаттасатын болған. Бұл екі кісінің айырмашылығы Ибрахим ән–Нахағи Рой
(үкім шығарғанда көп жағдайда ақылға сүйену) иелерінен болып, қиясқа көп
берілетін болған және Ханафи мазхабының пайда болуына үлес қосқан адам. Ал
Сағид ибн Мусаийаб болса ол кісі хадис иелерінен болып, Малики мазхабының
пайда болуына үлес қосқан[4,б.134].
Ибрахим ән–Нахағи ислами шариғат негіздерін көп қолданатын болған және
ол өзінің сөзінде былай деп айтқан: Расында Алланың үкімдері өте маңызды
және бізге қарай бағытталған өте көп пайдалары Масалихтары ((مصالح)
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім) бар. Осы біздің алатын пайдамызға
байланысты мына аятты келтіреді:
Олар сенен жетімдер жайынан сұрайды. Оларға: Жетімдерді түзету жақсы.
Тіпті оларды қосып алсаңдар, сонда олар туыстарың (бөтендігі жоқ). Алла
бұзушыны түзеушіден айырып біледі. Алла қаласа, әлбетте сендерді зорлар
еді, де. Шын мәнінде Алла өте үстем, хикмет иесі [1,2.220].
Имам Маликтің өзі де осы Масалихты (مصالح) қолданған және бұл тәсіл
оның құрған мазхабының (жолының) негізі болған. Сол себептен де біз имам
Маликті де осы ислами шариғаттың мақсаттары жайында алғашқылардан болған
деп айтсақ қателеспейміз.
Осылардан кейін имам Ғазали келді. Ол кісі Шафиғи мазхабының өкілі еді.
Ол кісі осы тақырыпқа байланысты өзінің әл–Мустасфа (المستصفى) атты кітабын
жазды. Ол кітабына ол осы тақырыпқа қатысты болған барлық бес зәрулікті
кіргізді. Ол бұл кітапқа ислами шариғатының мақсаттарының барлығын
кіргізді, оны бөліп жеке-жеке қарастырмады. Кейін сол кітабын тек қана
Масалих (مصالح) үкімнен пайда алу бабына тиісті қылып жазып әл–Истислах
(الاستصلاح ) деп атады. Бұл кітап осы тақырыпта жазылған кітаптардың ішінде
алатын орны ерекше болды[4,б.135].
Кейін бұл салада Ғиззуддин ибн Ғабдусалам деген ғалым келді. Бұл кісі
хижраның 660 жылы дүниеге келіп, осы тақырыпқа байланысты әл–Қауағид
(القواعد) атты кітабын жазды. Ол кітабында имам Ғазалидің осы ислами
шариғаттың мақсатына байланысты белгілеген тәсілін көрсеткен, яғни осы
тақырыпқа байланысты қағидаларды бекітіп өткен. Ашып айтқанда имам
Ғазалидің әл–Истислах (الاستصلاح) деп аталатын кітабына сүйеніп жазған.
Негізінде бұл кісі Шафиғи мазхабының өкілі болған. Және де осы имам
Ғазалидің еңбегіне негізделіп жазылған кітабында Масалих (مصالح) үкімнен
пайда алу бабын екіге бөліп қарастырады: бірінші Ғибадат (عبادات)құлшылық
бабы және екіншісі Муғамаләт (معاملات) сауда-саттық бабы.
Бұл ғалымнан кейін осы тақырыпта Нажмуддин ат–Туфи әл–Ханбали деген
ғалым еңбек жазды. Оның кітабының аты әл–Масалиху әл–Мурсала (المصالح
المرسلة) деп аталды. Онда ол шариғаттан пайда алу тәсілінің барлық түрін
қосып, ислами шариғаттың мақсаттарын толығымен қамтып шықты. Бірақ бұл
еңбек Малики мазхабында жазылса да имам Маликтің еңбегінен ерекше болды.
Себебі, ол пайда алу тәсілінде ретімен келген барлық мүмкіндіктерді
қолданды. Ал имам Малик болса тек Құран мен сүннетті ұстанып басқа
нәрселерді қолданбады[4,б.136].
Осы барлық ғалымдардан соң бұл ілімді Әбу Исхақ әш–Шатыби жалғастырды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей осы тақырыпқа байланысты әл–Муафақат
(الموافقات) атты кітабын жазып шықты. Ол бұл кітабында жоғарыда
айтқанымыздай ислами шариғаттың мақсаттарын бәрін реттеп, жөніне келтіріп,
қосатынын қосып, алатынын алды. Сонымен қатар кітабында осы ілімнің қалай
шығып, қалай дамығанын айта отырып, өзінің осы тақырыпта алғашқы еңбек
жазғандардан емес екенін айтып өтті. Бірақ бұл ғалымның бұл салаға сінген
еңбегі басқалардан көрі әлде қайда жоғары болып есептеледі[4,б.137].
1.2 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен бұрын
осы тақырыптың пайда болуы.
Негізінде бұл ілім ең басында жеке бір ілім болып қалыптасқан жоқ.
Ислами басқа ілімдерге ілесіп келді. Осы уақытқа дейін жеке ілім болмай
басқа ілімдердің көленкесінде келді. Кейін жоғарыда айтып өткеніміздей
жыйнақталып, ретке келтріліп, жеке ілім болып қалыптасты. Ал енді осы ілім
құқық ғалымдарымен жеке ілім болып қалыптасқанша Құран, сүннет, сахаба,
табиғин және одан кейінгі атақты ғалымдардың сөзі мен жазуы арқылы жетті.
Осы келу жолдарын қарастырып шықсақ:[2,б.41]
Бірінші жол: Ислам шариғат мақсаттары жоғарыда айтқанымыздай Құран мен
сүннет арқылы келді. Және де осы Құранда ислам шариғат мақсаттарының
бірнеше түрі көрсетілген. Құраннан мысал келтіретін болсақ:
Алла сендерге оңайлық қалайды, ауыршылық қаламайды ...[1,2.185].
Немесе тағы бір аятта былай келеді:
Сендерге дінде қиындық қылған емес...[1,22.78].
Немесе былай келген:
Негізінен Алла сендерге жеңілдікті қалайды[1,4 .28].
Дәл сол сияқты ислами шариғат мақсаттарының ішіндегі бөлік немесе
бөлшек болып қаралынатын ислами шариғат мақсаттарынан намазға мысал
келтірсек болады:
Күдіксіз намаз арсыздықтан, жамандықтан тыяды[1,29.45].
Зекетке мысал келтірсек:
Олардың малдарынан садақа ал да, ол арқылы оларды тазартып,
берекелендіресің. Оларға дұға қыл. Өйткені сенің дұғаң олар үшін бір
тоқтау. Алла толық естуші, аса білуші[1,9.103].
Оразаға мысал келтірсек:
Әй мүминдер! Сендерге бұрынғыларға парыз қылғандай ораза парыз
қылынды. Әрине сақтанарсыңдар[1,2.183].
Ал енді қажылыққа мысал келтірсек:
Адамадрды хажға шақыр. Олар жаяу және көлік үстінде әрбір алыс
жолдардан саған келеді. (26) Олар өздеріне тән пайдаларын көрсін. Сондай–ақ
өздеріне берілген малдардан белгілі күндерде Аллланың атын алсын. (Құрбан
шалсын.) Одан өздерің де жеңдер және жоқ–жітікке де
жегізіңдер[1,22.26–27].
Осындай мысалдарды ары қарай да көбінен келтіре беруге болар еді. Бірақ
осы жеткілікті деп шештім. Ал енді сүннетке келетін болсақ, онда
пайғамбарымыздың (с.а.с) сөзіне жүгініп мысал келтіруге болады:
Расында жеңілдету үшін жіберілдіңдер ауырлату үшін емес....
Шын мәнінде дін өте жеңіл....
Ал енді ислами шариғат мақсаттарының ішіндегі бөлік немесе бөлшек болып
қаралынатын ислами шариғат мақсаттарына мысал келтіре өтсек:
Шын мәнінде Алла рұқсат деген нәрсені жеңілдік қылып бекітті.
Немесе пайғамбарымыздың (с.а.с) мына сөзін келтіріге болады:
Ей жас жігіттер! Кімнің шамасы жетсе үйленсін. Себебі ол көзді
сақтайды және нәпсіні тыяды. Ал кімнің шамасы жетпесе онда ол ораза
ұстасын, себебі ол оған пайдасын тигізеді.
Немесе мынандай мысал келтіруге болады:
Егер үмметіме ауыр болмағанда мисуакті (тіс тазалайтын құрал) әр бір
намазға бұйырар едім.
Бірде пайғамбарымызға (с.а.с) мұнафиқтарды (екіжүзділер) өлтіру жайында
айтқанда Ол (с.а.с) былай жауап берген еді:
Оларды жайына қоя сал, айтпесе адамдар Мұхаммед өзіне ергендерді
өлтіріп жатыр деп айтар – деп айтқан еді.
Ислами шариғат мақсаттарын, үкімдерді және Масалих (مصالح) яғни
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімге байланысты көптеген мысал келтіруге
болады[2,б.43].
Осыған байланысты сахабалардың (пайғамбарымызды (с.а.с) көріп, естіп,
оның сұхбатына қатысып соңынан ергендер) сөздері мен істерінен мысал
келтіріп өтсек жөн болар. Мысалы, сахаба ибн Аббастан бірге болу жайында
сұрағанда ол былай жауап берген:
Пайғамбарымыздың (с.а.с) үмметінен ешкімнің құқығының шектелуін
қаламаймын – деп жауап берген еді.
Және де сахабалардың Құранның жоғалып кетуінен қауіптеніп, оны
жыйнағаны да осы ислами шариғат мақсаттарының бір бабы болып саналатын (حفظ
الدين) дінді сақтауға жатады. Дәл сол сияқты малдарын сақтау үшін малдарын
санап, оларға мал тұратын баспаналар, яғни қоралар сала бастады. Осы жолды
қысқаша қорытындыласақ бұл жол Құран, сүннет, сахабалардың сөзі мен ісі
арқылы жүзеге асты. Ал осы мағлұматтарды бізге атақты ғалымдар жеткізді.
Екінші жол: Ғалымдар қияс (яғни ұқсастық (аналогия) бойынша үкім
шығару) арқылы. Ол ислам құқық негіздерінде жазылмай тұрып та айтылып
кеткен. Ал ижмағты (ислам ғалымдарының бір ауыздан келісіп шығарған үкімі,
оның бірнеше тұрі болады) тек өздерінің жеке бас пайдалары үшін қолданған.
Осы ижмағ, қияс сияқты үкімдердің түрлері ислам шариғат мақсаттарының
заңдылықтарына сәйкес келеді. Сол үшін де осы үкімдерді ислами шариғат
мақсаттарының ішіне кіргізіп, ғалымдар жазып кетекен.
Үшінші жол: Ғалымдардың қай заманда болсын фиқхи үкімдер жайында
айтулары, ол үкімнің белгілі мәтіндерден үкімдер шығару жолына жатқызбады,
керісінше ондай амалды шариғат мақсаттарының заңдылықтарының ішіне
кіргізді. Және әр қайсысын сәйкес өз орнына қойды. Мұндай тәсілдерді көбіне
Рой тәсіліне жүгінетін Ханафи мазхабынан көп байқауға болады[2,б.45].
1.3 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен кейін
осы тақырыптың пайда болып, жалғастырылуы.
Бұл тақырыбымызда осы ислами шариғат мақсаттарының ашылып, зерттеліп,
пайда болуына көз жүгіртеміз. Бұл ілімнің ашылуы мен зерттелуіне кіріспес
бұрын мына нәрселерді айтып кеткенді жөн көрдім: бұл тақырыпты қарастыруда
біз осы ислами шариғат мақсаттары жайында немесе ислам заңдылықтары туралы
әрбір сөз сөйлеген ғалымдарды қарастырмаймыз және осы тақырыптарды
зерттеген әрбір ғалымға және оның еңбегіне толық кірмейміз себебі ол өте
көп және узақ. Біз тек әрбір ғалым мен оның көзқарасы жайында қысқаша
қарастырып шығамыз.
Имам Харамайнның көзқарасындағы ислами шариғат мақсаттары.
Осы саладағы өзіндік орны бар атақты ғалым. Бұл ғалымның шын есімі
Абдулмалик ибн Абдулла ибн Юсуф әл–Жуайни. Ал имам Харамайн деген есім бұл
кісінің лақаб аты болған. Фиқх, ислам құқығы жіне ақида (сенім) ілімдерін
терең меңгерген. Хижарның 419 жылы дүниеге келген. Осы ислами шариғат
мақсаттарының ашылып, зерттеле бастағанынан бері оның кейбір қағидалары мен
бөлімдерін ашып зерттеген осы имам Харамайн болған. Бұл өзінің әл – Бурхан
(برهان) атты кітабында осы ислами шариғат мақсаттарының кейбір қағидалары
мен түрлерін келтіріп өткен. Оның ішіндегі ең маңыздыларын айта
өтсек:[2,б.47].
1. Ол ислам шариғат мақсаттарын үш түрге бөліп қарастырған: (ضرورية)
зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген. Ал енді
шариғат негізін келесідей қарастырған:[5,б. 201]
А: Мағынасы ақылға сыйымды нәрсе. Және осы нәрсе барлығының негізі
болып есептеледі. Сондағы ақылға сыйымды нәрсе зәрулік ілім болып саналады.
Осың ішіне белгілі бір қаланың толықтық санының шегін және сол қаланың бір
жылдық саясатын анықтауды келтіруге болады. Осы нәрседен шығатын нәре,
шариғаттың бұйрығымен сол жерде Қасас (قصاص) яғни кек алу үкімінің
белгіленген уақытта жүруі. Осы үкімнің жүруі ол қасас жүргізілген адам үшін
күнаның мойындалуы болып есептеледі.
Б: Жалпы қажеттілікке байланатын нәрсе. Осы нәрсе зәрулікпен
шектелмейді. Бұған белгілі бір нәрсені жалға алуды келтіруге болады. Ал
жалға алу болса тұратын белгілі бір орны жоқ адам үшін қажеттілікке жатады.
Осы нәрсені іске асыру ол қажеттіліктен болып тұр.
В: Жеке зәрулік пен жалпы қажеттілікке жатпайтын нәрсе. Бұнда жақсылық
бар қарама-қайшылық жоқ.
Г: Зәрулікке де қажеттілікке де сүйенбейтін нәрсе. Оны бастауда оның
негізгі мақсатын ашу дұрыс болып саналады. Осы бөлім имам Харамайнның
жазуында, уақытында бастауға болады және кешіктірсе де болады. Өзі
кітабында былай айтқан: Төртінші мысал: Оны бастауда оның негізгі мақсатын
ашу дұрыс болып саналады. Ал оны жүзеге асырудың үшінші жолында қиястан
мүлдем шығамыз. Сол үшін бұл төртінші мысал үшіншіге айналады деп
айтқан[2,б.48].
Оның сөзінен ашық көретініміздей төртінші бөлім, яғни онда қиясты
мүлдем жүргізбегендіктен ол үшінші бөлімге қайшы келмейді бірақ оны
бастауда оның мақсатын ашу дұрыс болып есептелінеді. Осыған дәлел болу үшін
ол төртінші бөлімнің кейбір жерінде былай келтіреді: Осыны мысалмен
келтірейік: Жазудағы мақсат ол азат болу. Ал енді сол жазуды жалғастыру
азат болуға себеп болады, ал ол болса жалпы қиястың шегінен шығып кетеді,
қожайынның озінің құлын сатқан сияқты немесе бір нәрсеге ие болған адам сол
ие болған затын алғаны сияқты. Дәреттерді қысқарту ашық болуымен міндет
болатын нәрсенің міндет болуы сияқты. Бұның басы мен соңының байланысына
ешқандай кедергі жоқ[5,б.220].
Д: Зерттеушіге мағынасы мүлдем білінбейтін және зәрулікті, қажеттілікті
қажет етпейтін нәрсе. Оны былай сыйпаттайды: Бұл нәрсені келтіру немесе
сыйпаттау өте аз келеді. Осы нәрсе келеген сөздің немесе сөйлемнің
мағынасын шығарсаң онда ол белгілі бір шариғат үкімдерінің бір бөлігі
болған шариғат мақсаттары болып қалады, ал егер шығармасаң онда ол ислами
шариғат үкімдерінің жалпы түрі болып қалады. Енді осыған мысал келтірсек:
таза дене мүшемен құлшылық ету. Бұл жерде ешқандай пайда көру немесе зиян
көру жоқ. Бұның қасиеті құлшылықта бойынсұну міндет болған үкімге құлдың әр
түрлі тәсілдермен сәйкес болуы. Және өзінің келісімін Алланы еске алумен
байланыстыру. Және жамандықтан тыйылып, жақсылыққа умтылу. Енді осы
нәрселерді жіктер болсақ онда алғашқы бөлім ол зәрулік бөлімі ал екіншісін
ол қажеттілік бөліміне кіргіземіз ал үшінші мен төртінші бөлімді жақсы
болып есептелген деген бөлімге кіргіземіз. Осы бөлімді ғалымдарымыз екі
бөлшекке бөліп қарастырған:
1. Шариғат қағидасына қарама-қайшы болмайтын. Мысалы: дәрет бабы.
2. Шариғат қағидасына қарама-қайшыға жататын. Мысалы: босатылуына
келісілген құл.
Осы нәрселер кейінгі ғұламалармен жазылатын болса онда олар осы имам
Харамайнның жазғанына қарайтын болған.
2. Бұл ғалым кейбір зәрулік ілімдерді ашып көрсеткен. Және оларды
ислами шариғат үкімдерінің жалпы түрі қылып есептеген. Ол былай айтқан:
Бұл нәрсе осы ислами шариғат үкімдерінің жалпы түріне ұстап және сырттай
қарағанда қайтарылып келді. Осы нәрсемен шариғат заңдылықтары бұйырылды
және осыдан қайтарылды. Қан сөзімен қасастың күнә екенін білдірді. Ал
жыныстық орын болса ол оған жаза келтіру арқылы күнәлі болып есептелді. Ал
мал–мүлік болса оны ұрлау арқылы және өлтіру арқылы күнә болып есептелді.
3. Бұл ғалым кейбір ислами шариғат мақсаттарының қағидаларына нұсқап,
жол көрсетті. Осыдан шығатын нәрсе бұл кісі зерттеп, ашықтап, анықтайтын
қиясты қолданбады егер бекітілген ислами шариғат үкімдерінің жалпы түрі
зәрулікпен жолықса. Оған мынандай мысал келтірді: Зерттеп, ашықтап,
анықтайтын қияс тасталады егер көп адамды бір адам өлтірсе[2,б.49].
4. Бұл ғалым кейбір ислами үкім шариғат мақсаттарының кейбірін ашықтап,
көрсетті. Мысалы: Құлшылыққа байланысты шариғат мақсаттары, қисас үкіміне
байланысты шариғат мақсаттары, жаза беру үкіміне байланысты шариғат
мақсаттары, сауда-саттық, жетімдердің ақысы, үлкен күналардың ислами шариға
мақсаттарын көрсетті. Имам Харамайн осы ислами шариғат мақсатының біздің
өмірімізде алатын орны ерекшк екенін айтып, исламды толық түсіну үшін оны
зерттеп, ұғыну керек екенін былай айтқан: Кімде-кім исалми шариғат
мақсаттарын оқып, үйреніп, түсінбесе оның исламда көзі ашық деп айта
алмаймыз, деген. Және бұл ғалым намаз оқып бастағанда алатын тәкбірде
(құлақ қағу) ешқандай мақсат жоқ ол тек бұйырылған әмір деп айтқандар
жайында былай деген Олар өздеріне осы ислами шариғат мақсаттарын және
ислам заңдылықтарын надандықпен қабылдап, осы нәрселерден қайсысы жаман,
қайсысы жақсы екенін айыра алмай қалды[2,б.50].
Имам Ғазалидің көзқарасындағы ислами шариғат мақсаттары.
Имам Харамайннан кейін бұл ілім жолына оның шәкірті Әбу Хамид Әл–Ғазали
келді. Ол келесі әдістермен ислами шариғат мақсаттарын түсіндірді:
1. Сақтаушы, қорғаушы және көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімді
шариғаттың ең негізгі мақсаты деп бекітті. Ол осы көпшіліктің пайдасы үшін
шыққан ілімді оның затындағы қуатына байланысты үш түрге бөлді: (ضرورية)
зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген. Осы әрбір
бөлікке ол толықтық және толықтырушы деген анықтамалар қосты. Осыған қоса
ол осы анықтамаларды ашып, қосқан ғалымдарды қосып жазды. Тағы да осы (
ضرورية ) зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген
баптардың әр қайсысына мысалдарын келтірді. Ол осыларды жазғанда кейінгі
ғалымдар осы тақырыпта жаза алмайтын халде жазып шықты[6,б.132].
2. Зәруліктің бес түрін көрсетіп, оларды шариғаттың негізгі
мақсаттарынан деп атап өтті. Ол өзінің Мустасфа (المستصفى) атты кітабында
былай айтты: Шариғаттың жаратылыстардағы мақсаты бесеу: адамның өзінің
дінін, жанын, ақылын, малын, ұрпағын сақтауы. Кейін ол осы айтылғандардың
әр қайсысын жекелеп, жіктеп айтып берді: Расында ілімнің басты көздегені
ол шариғаттың маңызды мақсаттарынан болып есептелетін адамның жанын, дінін,
ақылын, малын, ұрпағын сақтауы. Осы әрбір мақсатқа ол мысалдар келтіріп
кетті. Осындай егжей-тегжейлі баяндау имам Харамайнның жазғанында
келтірілмеген.
3. Ол ислами шариғат мақсаттарын білудің жолдарын көрсетіп кетті де
былай деді: Ислами шариғат мақсаттыры Құран, сүннет және ижмағ арқылы
білініп, зерттеледі. Әрбір көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім шариғат
мақсаттарын сақтауға арналған. Оның мақсатының маңыздылығын ашып, білу үшін
Құран, сүннет және ижмағ арқылы жүзеге асады[2,б.51].
4. Ислами шариғат мақсаттарына байланатын кейбір қағидаларды бекітті.
Бес түрлі мақсатты сақтауға себепкер болатын әрбір нәрсе көпшіліктің
пайдасы үшін шыққан ілім болып есептеледі. Және осы бес түрлі мақсатты
жоғалтатын немесе кетіретін нәрсе ол бұзушы болып есептеледі. Ал осы
бұзушының көзін құрту көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім болып
есептеледі. Осы бес түрлі шариғат мақсаттарын қорғау оның маңыздылығына
байланысты ол зәруләк ілімнің ішіне кіреді. Ал қажеттілік және дұрыс болып
есептелген бабтарға түскен нәрсе осы екуінің әр қайсысымен үкім
шығарылмайды егер куәгер болмаса. Ал егер зәрулікке түскен нәрсенің үкімі
ешқандай куагерсіз де шығарыла береді. Ал зәруліктің өзі болса ол қатғи,
бекітілген дәлелмен келтірілуі шарт болып есептеледі. Егер ауыр екі зәрулік
немесе екі ауырлық қарама-қарсы келсе онда ең ауыр зәрулік пен ең ауыр
қарама-қарсылық тасталады.
Көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімнің барлығы Құраннан, сүннеттен
және ижмағтан жатталып, ойда сақталып кейін айтылған ислами шариғат
мақсаттарына басымдық берілмейді. Яғни осы үш нәрсеге сүйеніп, одан
тоқылған шариғат мақсаттарына. Солай болған жағдайда ол үкімі жойылған,
жалған болып есептелінеді.
Ислами шариғат мақсаттарына қайшы келу харам болып есептеледі. Осы
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімге сәйкес келген нәрсе осы шариғат
мақсаттарымен қорғалады. Ал енді осы сәйкес келген нәрсе ол шариғат
мақсаттары болып есептеліп, ал сәйкес келмеген нәрсе ол шариғат
мақсаттарынан болып есептелмейді. Сәйкес келудің ең жоғарғы дәрежесі ол
зәрулік бабына түскені[2,б.52].
5. Ислами шариғат мақсаттарын табуға нұсқайтын дәлелдерді көрсеткен.
6. Кейбір ислами шариғат мақсаттарын атап, көрсеткен. Мысалы бес түрлі
нәрсені сақтау. Жоғарыда келтірілгендей. Кейін былай айтқан: Кәпірлерді
бағындыру және исламның мәртебесін көтеру ол ислами шариғат мақсаттарынан
болып есептеледі.
Имам Ғазалидің ислам дінін одан ары бекуі үшін әрбір үкімдерді зерттеп
оның шариғаттағы мақсатын анықтап шыққанында күмән жоқ. Бұл ғалымның
кітабында көптеген үкімдерді зерттеп және оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. ИСЛАМИ ШАРИҒАТТЫҢ МАҚСАТЫ ЖАЙЫНДА ТҮСІНІКТЕМЕ. 8
1.1 Ислами шариғаттың мақсаттары тақырыбында жазылған алғашқы еңбектер.
12
1.2 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен бұрын осы
тақырыптың пайда болуы. 14
1.3 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен кейін осы
тақырыптың пайда болып, жалғастырылуы. 16
1.4 Ислами шариғат мақсаттарын тану жолдары. 31
2. ЖАТТАЛУ НЕМЕСЕ ЕСКЕ САҚТАЛУЫ (ҚОЛДАНУЫ) РЕТІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕТКЕН
МАСАЛИХТЫ ҚАМТЫҒАН ШАРИҒАТ МАҚСАТТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ. 39
2.1 (الضرورياة) Зәруліктерге байланысты туындаған үкімдер 39
2.2 Жоғарыдағы шариғат мақсаттарының реттілігі. 48
2.3 ( حاجيات ) Қажеттілік тундағаннан пайда болған үкімдер. 49
2.4 ( تحسينيات ) Қолдануы жақсы болып есептелген үкімдер. 52
2.5 Мукаммиләт. 54
2.6 Мақсат (ниет)дәрежесіне байланысты болған шариғат мақсаттарының
тәртібі. 56
ҚОРЫТЫНДЫ. 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 63
КІРІСПЕ
Әлемдердің раббысы болған барлық мақтау мен мадақтаулар Аллаға тән.
Нәпсіге берілуден және істеген амалдарымыздың жаман болуынан Аллаға
сыйынамыз. Расында Алла біреуді адастырса оны ешкім тура жолға сала
алмайды, ал кімді тура жолға салса оны ешкім адастыра алмайды. Алланы
ұлықтай отырып, Пайғамбарымызға (с.а.с) салауат айта отырып бұл еңбегімізді
бастаймыз.
Шын мәнінде Алла адам баласын ұлы ниетте және де белгілі бір мақсатта
жаратты. Арине ол дегеніміз ешқандай серігі жоқ, барлық кемшіліктен пәк
болған ұлы жаратушымыз бір Аллаға құлшылық ету. Осыған дәлел ұлы Құранда
былай дейді:
Жын мен адамзатты өзіме құлшылық ету үшін жараттым[1,51.56].
Алла тағала адам баласына өзінің өмір сүруі барысында қалаған іс-
әрекеттерді істеп кетуіне жол бермеді. Оған байланысты құранда былай келеді
Адам баласы бос қоя берілеміз деп ойлай ма?[1,75.36].
Керісінше Алла оларға өзінің шариғатын түсірді. Сол арқылы адамдарды
қараңғылықтан жарыққа шығарды, адасушылықтан иманға жол ашып берді. Және де
өзінің сүйікті Пайғамбарын (с.а.с) адамдардың мәңгілік бақыт пен жақсылыққа
жету жолында үлгі-өнеге етіп жіберді[3,б.7].
Расында Алла өзінің шариғатын ұлы мақсатта түсірді. Сол шариғат арқылы
адамдардың өмір сүрулерін көркемдеп, құлшылықтарын реттеп берді. Оларды
жамандықтан алыстатып, тура жолға сәйкес болуларына жол көрсетті. Адамдарды
жаратқан ұлы Алла олардың пайдаларын да анықтап берді. Осыған байланысты
құранда былай келеді:
Жаратқан білмей ма? Ол тым жұмсақ, әр нәрсені толық білуші[1,67.14].
Қандай да бір жақсы нәрсе болса оған Алланың шариғаты дәлел болады және
қандай да бір жаман нәрсе болса оған шариғат қарсы болады. Осы себептерге
байланысты адамдардың жүректері ағарып, тура жолға бағытталды.
Алланың өзінің шариғатын осындай үлкен де ұлы мақссаттармен жіберген
болса, онда осы ұлы ислами шариғаттың мақсаттарын танып білу, Алланың
бұйырған үкімдерін түсінуде өте маңызды құрал болып табылады. Осы
мақсаттарды білу, үйрену арқылы біз тура жолда жүрген болып есептелеміз.
Дәл сол сиякты осы мақсаттар мен үкімдерді білмеу шариғат мәтіндерінен
үкімдерді шығаруда үлкен қателіктерге апарып соғады. Және де сол шариғат
мәтіндерін түсінуіміздің таяз болуына себеп болады. Осы мақсаттарға
жүгінбеу шариғат мәтіндерін өз орнында қолданбауға апарып, көздеген
мұраттарымызға жете алмаймыз[2,б.9].
Алланың тарапынан жіберілген шариғат адамдардың өмірінің негізі болып,
олардың өмір салтын шариғатқа байланысты дурыстайтыны анық. Бұл шариғат
әлемдік болып адамдарға толығымен түсті. Әрбір уақыт пен кезеңдерде бұл
шариғат қабылданып, өз орнында қолданылды. Сондай-ақ шариғатты және оның
көздеген мақсаттарын білу сол шариғаттан шығып жатқан жаңа үкімдерді
түсінуге негіз болып, мұсылманның осы негіздерді түсіну арқылы өмірін
шариғатқа сәйкес етуі заңды болды. Осы ислами шариғат мақсаттарын түсіну
ілім іздеуші мен ілім жолында талаптанушыны шариғат мәтіндерін түсініп одан
дұрыс үкім шығара білуді үйретеді. Ислами шариғат мақсаттарының тура
жолында жүру, сол ілім жолында жүрген адамның шариғаттан үкім шығарғанда
әрбір сөздерге мән беруді талап етеді.
Бұл ілім шариғат мәтіндерін түсінуі мен қатар оны өзінің өмірінде
қолдануында дұрыс жолға қоюды қамтамасыз етеді. Ал керісінше бұл ілімді өз
өмірінде пайдаланбаған адам исламнан еш хабары болмайды деп есептесе
болады. Сол сияқты бұл ілімді меңгермеген адам исламаға қатысты басқа да
ілімдерді терең қамти алмайды. Тіпті, қаншама ислам ілімдерін үйреніп бірақ
бұл ілімді оқымаған адамды мынандай сөз айтқан адамға мысалға келтіруге
болады: Бидғатшы адаммен адамдасуға болмайды тек қол алысуға болады деген
сияқты. Негізі ислам заңдылықтарынан үкім шығаратын адам екі нәрсені білмей
үкім шығара алмайды:
1. Ислами шариғаттың мақсаттарын толық меңгермейінше. Яғни, осы ілімді
терең оқып, толық түсінбейінше.
2.Шариғат мәтіндерінен үкім шығаруды толық меңгермейінше. Яғни, осы
шариғат мәтіндерін толық оқып, жан-жақты зерттеп, терең түсініп, соған
байланысты үкім шығаруды үйрену[2,б.8–11].
Ислами шариғаттың мақсаттары жайындағы ілім ол дәлелдерді жалпылай ал
үкімдерді жеклей зерттейтін ілім. Шариғаттың белгілеген әр түрлі үкімдері
мен мағыналарын зерттейтін ілімнің түрі. Бұл ілім жекелей адамдарға немесе
жалпылай көп адамдарға тиісті болуы мумкін. Шариғаттың исламдағы мақсаты
жайындағы ілім құқық негіздері мен жалпылай фиқх іліміне де қатысты болып
келеді.
Ислами шариғаттың мақсаттары туралы ілім бұл ислам ілімдерінің нәзік
ілімдерінен болып есептеледі. Бұл ілімді тек қана терең білімді адамдардың
ғана меңгере алатыны сөзсіз. Түсінігі жоғары, ойы зерек, ислам фиқхы мен
оның заңдылықтарын білетін және де үкімдердің ең нәзік, терең мәселелерін
қарастыра алатын адам ғана бұл іліммен терең айналыса алады. Ислам ілімінің
қай саласын терең меңгерген адам болмасын бұл ілімді терең меңгергені
міндет болады.
Әрбір шариғатты үйренем деген адамға осы ілімді үйреніп білу міндетті
болады дегеніміз дұрыс шығар. Себебі бұл ілім шариғатты үйренуден бұрын
оқылатын ілімдердің бірі. Шариғат ілімдеріне кіріспес үшін осы ілімді
меңгеру, ол шариғат жайында жалпы мағлұматты біліп алу іспеттес. Сондықтан
бұл ілім шариғат ілімдерінің кіріспесі ретінде қарастыруға болады.
Негізінде бұл ілім жайында қазақ тілінде бұрын соңды толыққанды ғылыми
зерттеу жұмысы жазылмаған. Алланың қалауымен бұл ілім осы саланың басы
болмақ[3,б.12].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бұл тақырыптың мақсаты –адам баласына ислами
шариғат мақсаттарын дұрыс түсінуді және соған байланысты шариғат
негіздерінен дұрыс үкім шығаруды үйретеді. Осымен қоса бұл ілімді үйренумен
қатар басқа да шариғи ілімдерді меңгеріп, соларды үйрену жеңіл де оңай
болары сөзсіз. Сондықтан бұл тақырыпта шариғатқа кірмес бұрын меңгерілетін
ілім жайында жалпы мағлұмат беріліп кетеді.
Зерттеу әдістемесі. Осы диплом жұмысының зерттеу әдістемесінің
теориялық және әдістемелік негіз ретінде осы ілімге байланысты көптеген
атақты ғалымдардың еңбектерін пайдаландым, әрине бұған исламның негізі
қайнар көздері қасиетті Құран мен Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадис шарифтері
алынды. Және зертеліп жатқан тақырыбтың мән-мағынасын ашып беру үшін
қосымша мағлұматтар мен кітаптардан және де интернет желісіндегі
көрсетілген еңбектерден кейбір мәліметтер алынды.
Жұмыстың жазу барысында болған қиыншылықтар. Қолданған араб тіліндегі
еңбектерді іздеп табу барысында кішкене қыйналдым. Және сол еңбектерді
аударған кезімде біраз қиындықтар туындады. Себебі осы уақытқа дейін
Қазақстан аумағында осы тақырыпқа байланысты бір-екі беттік кіріспе ретінде
жазба болмаса, терең де толыққанды еңбек жазылмағандықтан, пайдаланытын
қосымша қазқша ақпарат көзін таппадым. Сол себепті арабша кітаптарды толық
аударып, мағынасын шығаруға тура келді.
Зеттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеліп
отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, үш тараудан, қорытынды, сілтеме
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Ислам діні дамып жатыр жіне соған сай ислам
ілімдері де оқылып, зерттеліп жатыр. Қазіргі уақытта біздің елімізде
исламға қатысты негізігі ілімдер терең зерттеліп, медресе-мешіттерімізде
оқытылып жатыр. Ал бұл зерттеген тақырып ислам ілімдерінің тереңінде
қойнауында жатқандықтан бізде әлі де ашылып, зерттеліп, ауқымды еңбек
жазылмаған. Сол себептен осы тақырыпты таңдап, еңбек жазуға кірістім. Бұл
тақырыптың маңыздылығы бізге жаңа болып есептелеген, бірақ міндетті түрде
оқылуы, зерттелуі керек ілім болып есептеледі. Және осы ілімнің ары қарай
дамып, еңбектер жазылуы өте маңызды болып табылады. Осы қырларынан
санағанда бұл еңбектің маңыздылығы мен аса қажеттілігі анық және айқын.
1. ИСЛАМИ ШАРИҒАТТЫҢ МАҚСАТЫ ЖАЙЫНДА ТҮСІНІКТЕМЕ.
Шариғаттың мақсаты (مقاصد الشريعة) деген сойлем ол (مقاصد) пен
(الشريعة) деген екі сөзден құралған және (الشريعة) сөзі (الإسلام) сөзімен
байланысты болып есептеледі. Сол үшін біз (مقاصد الشريعة الإسلامية)
шариғаттың исламдағы мақсаты деген сөйлемді түсіндіріп, анықтап шығамыз. Ол
үшін осы сөйлемдегі әр сөзді жеке–жеке қарастырып шыққанымыз дұрыс болар.
1. (مقاصد) деген сөздің тілдік мағығынасы.
Бұл (مقاصد) сөзі (مَقصَد) және (المَقصَدُ) сөздерінің көпше түрі. Ал
(المَقصَدُ) сөзі болса (ميمي) тұйық етістігі арқылы (مَفعَل) бабында (قَصَد)
етістігінен алынған. Және де (قَصَد يَقصِد قَصدا مَقصَد) деген сөздер арқылы
келеді. Бірақ (القَصد) мен (المَقصَدُ) бір мағынада келеді[2,б.25].
Негізінде тіл ғалымдары осы (القَصدُ) деген сөзге бірнеше мағына берген
соның ішінде төртеуін ерекше атап көрсеткен:
Бірінші мағына: Сүйену (اعتما د), негіз (الأم), бінәрсені келтіру
(إتيان الشيء) , бағыттау (التوجه) деген мағыналары бар. Мысалы:قَصدُه) )
деген сөз жоғарыдағы мағыналардың біріншісіне сәйкес оның сүйенгені деген
мағына берсе ал (قَصَد لَه) деген сөйлем үшінші мағынағы сәйкес оның
келтіргені немесе әкелегені деген мағынада болады ал (قَصَد إليه) деген
сөйлем екінші мағынаға сәйкес оған негіз болу деген мағынаны береді. Ал
енді жоғарыда мағыналарға қосымша мағына ретінде мысалы (أقصده السهم إذا
أصابه قتل مكانه) Садақтан шыққан оқ егер көздеген жеріне жетсе өлтіреді
деген мағынадағы (أقصد) сөзі шығу, өту мағыналарын береді. Осы мағыналарға
тағы да қосымша келтіретін болсақ онда сахих муслимнан мынандай мысал
келтіруге болады:
(فكان رجل من المشركين إذا شاء أن يقصد إلي رجل من المسلمين قصد له
فقتله...) мағынасы Мүшріктерден болған бір кісі егер мұсылмандардан болған
бір кісіні қаласа онда ол оған бағытталып оны өлтіретін еді деген мағынада
(قصد) сөзі қалау, бағытталу деген мағыналар келеді.
Екінші мағына: (استقامة الطريق)жолда тұру деген мағынаны береді. Мысалы
құран аятында:
Тура жолды түсіндіру Аллаға тән. Ол жолдың қисығы да бар...[1,16.9].
Осы аяттағы (قصد) сөзі тура жол деген мағынаны береді. Ибн Жарир былай
деп айтқан: (قَصدُ الطريق) дегеніміз ол қисығы жоқ тура жол дегенді
білдіреді деп түсіндірген. Немесе (قاصد طريق) дегеніміз жеңіл жол ал (سفر
قاصد) дегеніміз жеңіл, жақын жол деген мағынаны білдіреді. Құраннан мысал
келтіре өтсек дұрыс болар:
Егер жақындағы бір пайда, қолайлы сапар болса еді, әрине саған олар
ілесер еді[1,9.42].
Осы аятта (قصد) сөзі жақын, алыс емес жер деген мағынада келеді.
Үшінші мағына: (العدل) әділдік, (التوسط) ортаны устану, (عدم الإفراط)
астамшылдықтың болмауы. Бірінші мағынаға мынандай мысал келтіруге болады
(على الحكم يجب ان يقص) яғни міндет болады үкімде әділетті болу. Келесі
екі мағынаға қатысты мысалдар Құран мен хадисте өте көп келген сонын бірін
келтіріп өткенді жөн көрдім. Құраннан:
وقصد في مشيك
Жүрісіңде орташа бол[1,31.19].
Мұнда (قصد) сөзі орташа (التوسط) мағынасын береді. Ал енді
Пайғамбарымыздың (с.а.с) хадисінен келтіретін болсақ ол:
القصد القصد تبلغوا...
Жолдарыңды орта жол қылып таңдаңдар немес орта жолға түзеліңдер.
Жабир ибн Самраның былай айтқаны бар:
--- فكانت صلاته قصدا و خطبته قصدا كنت أصلي مع رسول الله
Пайғамбарымызбен (с.а.с) намаз оқыдым. Оның намазы да құтбасы да орташ
болатын еді. Бұл жердегі (قصد) сөзі орташа деген мағынада келеді.
Төртінші мағына: (الكسر في أي وجه كان) яғни қай тарапқа болсын тиісті
болу немесе сәйкес болу. Бұл мағына орта жолды ұстану дегенге сай келеді.
Мысалы: (كسرت العود قصدا كسرته) яғни Қайтаруды ниет еттім бірақ екі
ойлымын делінсе мұндағы мағына не қайтарады не қайтармайды, осының
ортасында болу[2,б.27].
Осы (قصد) сөзі тиісті болған барлық мағыналар тілдік мағынада осы (قصد)
сөзіндегі негізгі болған үш әріпке (ق ص د) тиісті. Осы үш әріпке (ق ص د)
араб тіліндегі осы айтылған мағыналар тиісті болады. Ал енді осы айтылған
мағыналардың қайсысы басым болады дегенге келетін болсақ онда тіл
ғалымдарының айтуынша бірінші айтылған мағыналар негізгі болып есептеледі
де екінші мен үшінші айтылған мағыналарды өз ішіне қамтиды. Ал енді тағы
бір ғалымдардың көзқарасы бойынша (اعتماد), (الأم), (إتيان الشيء), (التوجه)
мағыналарын терминдік мағынамен қосып айтуға болады дейді. Себебі бұл
мағыналардың барлығы (ارادة الشي) деген мағынаның ішіне кіріп кетеді ал
екінші мен үшінші мағыналар осы мағыналардан кейін орын алады. Ал енді
(العدل), (التوسط), (عدم الإفراط) мағыналары осы мағыналардан кейінгі соңғы
орындарды алады деп айтқан яғни төртінші мағынаға тиісті.
2. (مقاصد) сөзінің терминдік мағынасы.
(مقاصد) сөзінің терминдік мағынасын түсіндірмес бұрын осы (مقاصد)
сөзінің түрлерін қарстырып өткенді жөн көрдім.
(مقاصد) сөзі үш түрге бөлінеді:
Бірінші түрі: (مقاصد الخالق نت الخلق) жаратушының жаратылғандардағы
мақсаты. Оған Құраннан мынандай мысал келтіруге болады:
Жын мен адамзатты өзіме құлшылық ету үшін жараттым[1,51.56].
Екінші түрі: (مقاصد الخالق من إنزال الشريعة) жаратушының шариғатты
түсіруіндегі мақсаты. Бұны басқа да мағынамен берсек болады (مقاصد الشريعة)
шариғаттың мақсаты деп.
Үшінші түрі: (مقاصد المكلفين) мойнына шариғат міндет болғанның мақсаты.
Осы жоғарыда аталып өткен түрлердің ішіндегі бізге маңызды болған және
біздің тоқталып өтетініміз ол екінші түр яғни (مقاصد الخالق من إنزال
الشريعة) жаратушының шариғатты түсіруіндегі мақсаты[3,б.87].
Ол өзі үш түрге бөлінеді:
Бірінші түр: (مقاصد الشريعة العامة) жалпы болған шариғат мақсаттары.
Бұл жердегі (العامة) сөзі (قاصد) сөзіне байланады. Сондықтан шариғаттың
барлық бөлімдері мен түрлерін қамтиды.
Екінші түрі: (الخاصة مقاصد الشريعة) жеке болған шариғат мақсаттары.
Сондықтан бұл түр шариғаттың кейбір бөлімдері мен түрлерін қамтиды. Мысалы:
(مقاصد الشريعة من المعاملات المالية) сауда бөліміндегі малға байланысты
болған шариғат мақсаттары.
Үшінші түрі: (مقاصد الشريعة الجزئية) белгілі бір шариғат үкімдерінің
бір бөлігі болған шариғат мақсаттары. Мысалы: (مقاصد السريعة من إجاب الصلات
او الصوم) міндет болған оразаның немесе намаздың шариғат мақсаттары.
Шариғат мақсаттарының бұл түрімен құқықтанушылар айналысады және бұған
байланысты мәселелер құқықтану кітаптарында келеді.
Ал енді жоғарыда айтылған түрлердің ішіндегі бірінші түрге яғни (مقاصد
الشريعة العامة) жалпы болған шариғат мақсаттары жайында айтып өтсек. Бұл
түрге алдынғы заманның құқықтанушылары ешқандай түсініктеме бермеген. Олар
осы түрге бірнеше мағына беріп кеткен:
1. (المصلحة و درء المفسدة) Пайда шығару мен жамандықты жою.
2. (المعاني) Түсінік.
3. (الغايات) Пайда.
4. (الحِكم) Даналық[3,б.88].
Ал енді (مقاصد الشريعة) терминдік мағынасына тоқталсақ. Қазіргі
заманымыздың ғалымдары бұл сөзге көптеген түсініктемелер берген соларға
тоқталып өтсек:
1. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғаттың әрбір үкімдеріндегі сырларды
ашу, зерттеу маңызы.
2. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – жалпыны да жекешелікті де қамтитын, әр
түрлі формалар мен қалыптардың ішінде жатқан үлкен бір шындық. Бұл
түсініктемені жалпы мен жекені білдіретін шариғат мақсаттарына қолданса
болады.
3. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – әрбір уақыт пен заманда пайдалы,
маңызды болған, мақсат, нәтиже мен мағыналарды өзіне қосқан, үкімдер мен
оларды шығару жолдарын көрсеткен шариғат жйынтығы.
4. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғаттың маңызын ашу үшін жаратушының
өзінің құлдарына қойған маңызды үкімдері.
5. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – дәрежелері жоғары болған істер,
жақсылыққа апаратын және шариғаттың ақиқатын ашатын үкімдер, шариғаттың
негізі болған мәтіндер мен құлдарға түсірілген үкімдер жйынтығы.
Осы анықтамалардың барлығы (مقاصد الشريعة) шариғат мақсаттарының болған
(الخاصة), (العامة), (الجزئية) түрлеріне де анықтама ретінде қабылдауға
болады.
6. مقاصد الشريعة дегеніміз ол – шариғатта және оның барлық үкімдерінде
болған мағыналар мен шариғат көздеген мақсаттарды қамту немесе оны басқа да
мысалдармен келтіруге болады мысалы: Шариғат үкімдерінің әр бір үкімдеріне
қойған терең сырлары мен шариғат мақсаттары. Осы қойылған анықтамалар екі
бөліктен тұрады. Бірінші бөлік (مقاصد الشريعة العامة) жалпы болған шариғат
мақсаттарын білдірсе, ал екінші бөлігі (الخاصة مقاصد الشريعة) жеке болған
шариғат мақсаттарын білідіреді. Осымен біз (مقاصد الشريعة) шариғат
мақсаттарының алты түрлі терминдік мағынасын қарап шықтық[3,б.89].
Ал енді осы (مقاصد الشريعة) шариғат мақсаттары сөзіне қатысты болған
(الشريعة) шариғат сөзінің тілдік және терминдік мағынасын қарастырып өтсек
дұрыс болар.
(الشريعة) шариғат сөзінің тілдік мағынасы
Бұл сөздің (الدين) дін, (الملة) ұйым, (المنهاج) тәсіл, (الطريقة) жол,
(السنة) сүннет деген көптеген мағыналары бар.
Негізінде араб тілінде (الشريعة) шариғат сөзінің негізігі мағынасы яғни
түпкі мағынасы (مورد الشاربة) ішетін бұлақ деген мағынаны білдіреді. Араб
тілінің сөздігіне келетін болсақ (الشريعة) шариғат, (الشَرْع) заңдылық
(المشْرعة) суаратын жер немесе су ішетін жер, осы сөздердің барлығы су ішу
үшін суғу түсетін жағажай немесе жотаны айтады. Ал арабтардың тілдерінде
(الشريعة) шариғат пен (الشِرْعة) заңдылық сөздері адамдардың жағажайдан
түсіп, еңкейіп барып су ішетін яғни (الشِرْعة الماء) немесе (مورد الشاربة)
ішетін бұлақ деген мағынаға сәйкес келеді. Және де арбатар бітелмей ағып
жатқан суды (الشريعة) деп атап, ал егер белгілі бір суғу құралмен жету
мүмкіндігі болса мысалы арқаны бар шелекпен онда бұндай суды (الشريعة) деп
атамайтын[2,б.29].
Ал негізіне келетін болсақ (الشريعة) шариғат пен (الشِرْعة) заңдылық
дегеніміз, Алланың тарапынан түскен бұйрықтар мен тыйымдарды айтамыз.
Мысалы, қасиетті Құран қәрімде келгендей:
Сосын ( Мұхаммед (с.а.с)) сені шариғат ісіне қойдық. Енді сонымен жүр.
Білмегендердің ойларына ілеспе. [1,45.18]
Осы (الشريعة) шариғат сөзіне байланысты Әбу Закария әл–Фағра деген тіл
ғалымы былай деді: Осы (الشريعة) шариғат сөзі пайғамбарымыз (с.а.с) әкелген
діні, жүрген жолы, ұстанған қағидасы, осының бәріне қатысты деді.
(الشريعة) шариғат терминдік мағынасы.
Бұл сөзге ислам ғалымдарының берген терминдік мағынасы мынандай:
(الشريعة) шариғат, (الشِرْعة) заңдылық, (الشَرْع) құқық деген сөздердің
мағынасы Алланың тарапынан түскен сенім жүйесі мен амалдар жиынтығы. Тағы
да бір мағына бергендерде былай келеді: (الشريعة) шариғат дегеніміз Алла
тағалаға және оның пайғамбарына (с.а.с) және араларымыздағы тағайындалған
басшыларға мойынсұну. Енді бір орында (الشريعة) шариғаттың ақиқаты
дегеніміз ол Пайғамбарға (с.а.с) еру және оған мойынсұну. Әл–Журжани деген
ғалым мынандай анықтама берген: Алланың тарапынан құлдарына жүктелген
міндеттері. Осы (الشريعة) шариғат деген сөздің терминдік мағынасын ашатын
болсақ онда ол дегеніміз Алланың көптеген пайғамбарларының бірі болып
жіберілген Мұхаммед пайғамбар (с.а.с) арқылы құлдарына түсірілген шариғатты
айтады, мейілі ол амалдық жағынан болсын немесе сенім жағынан болсын. Осы
жоғарыда берілген мағыналарға қарайтын болсақ онда осы (الشريعة) шариғат
деген сөздің терминдік мағынасы барлық шариғаттарға қолданылады, яғни
Алланың тарапынан жіберілген барлық шариғат, үкімдерге мағына қылып берсе
болады. Ал біздің ұстанып жүрген шариғатымызға байланысты мынандай мағына
беруге болады. Мысалы: Алланың көптеген пайғамбарларының бірі болып
жіберілген Мұхаммед пайғамбар (с.а.с) арқылы құлдарына түсірілген жол,
мұндағы арабша баламасында келген (ما سَنَه) деген сөз жол деген мағынаны
береді. Ал жоғарғы мағыналарда (الشريعة) шариғат деген сөз арқылы келген
болатын. Бұдан түсінетінміз (الشريعة) шариғат деген сөз (عام) яғни, толық
мағынаны қамтыйды. Демек, Алланың тарапынан түскен барлық шариғаттар ал (ما
سَنَه) деген сөзі, тек бідің ұстанып жүрген шариғатымызға тиесілі, яғни
Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с) әкелген шариғатын ұстанып жүрген Әһли сунна
уа әл–Жамағат адамдары[2,б.30].
(الإسلام) Ислам сөзінің тілдік және терминдік мағынасы.
Ислам сөзінің тілдік мағынасы: (لإنقياد) яғни бір жолмен жүру немесе
бойын сұну деген мағыналарды береді.
Ислам сөзінің терминдік мағынасы:Алланың бір екенін мойындап және оған
ықыласты түрде бойынсұнумен қатар оған серікқосудан сақ болу. Бұл мағына
Алланың тарапынан түскен барлық діндерді қамтиды ал біз үшін Мұхаммед
(с.а.с) пайғамбардың әкелеген шариғатын ұстанып жүру деген мағынаға келеді.
Себебі ол (с.а.с) сонғы пайғамбар, ал ислам діні сонғы дін болып
есептеледі. Осыны қорытындылай келетін болсақ (الشريعة الإسلامية)
дегеніміз:ما سنه الله لعباده من الأحكام عن طريق نبينا محمد صلى الله عليه و
سلم و جعلها خاتمة لرسالاته. Алланың өзінің сонғы пайғамбары Мұхаммад
(с.а.с.) арқылы адамдарға жол қылып жіберген үкімдер жйынтығы[2,б.31].
1.1 Ислами шариғаттың мақсаттары тақырыбында жазылған алғашқы еңбектер.
Имаи әш–Шатыбидың әл–Муафақат (الموافقات) кітабын оқып, таныған
қөптеген адамдар осы Имам аш–Шатыби ислами шариғаттың мақсаттары жайында
еңбек жазған ең бірінші ғалым деп ойлайды, Сибуайх араб грамматикасы
жайында ең бірінші еңбек жазғаны сияқты. Осыған байланысты атақты ислам
ғұламасы Абдулла Дираз былай дейді:Исламдағы құқық негіздері жайындағы
ілім толық болмады. Оның төртінші қалған бөлігі жетіспеді. Сол кезде хижра
жыл санауының үшінші жұлдызында Алланың қалауымен Имам әш–Шатыби келіп бұл
ілімді рет ретімен қойып жинақтады. Ол бұл ілімді жаңадан жазып шыққан жоқ
керісінше толықтырып құқық негіздеріне жатқызды, деп айтқан болатын. Ал
осы саладағы тағы бір ғалым шейх Захир ибн әл–Ғашур ол жайында былай деген
еді: Ол өте зерек адам. Бұл ілімді жеке бөліп алып, реттеген еді, деп
айтқан. Ал тағы бір ислам ғалымы шейх Ғабдулмуттал Сағиди осы Имам
әш–Шатыбиді, ислам құқық негіздерінің негізін қалаған имам әш–Шафиғимен
теңестіріп былай деген: Ол үшін осындай ұлық ғалым имам әш–Шафиғиден кейін
ілімді жалғастыру үлкен абырой болды. Ол сол имам әш–Шафиғидың қалтырған
негіздерін пайдалана отырып осы ілімді құрап, жазып шықты, деп
сыйпаттаған.[4,б.131].
Негізіне келсек Имам әш–Шатыбидің бұл ілімнің дұрыс жіктеліп жазылуына
септігін тигізген ғалымдардың бірі, бірақ бұл тақырыпта алғашқы еңбек болып
саналмайды. Осы ілімнің майталманы болған ибн Ғиз Абдусаламның айтуынша
Имам әш–Шатыби тек реттеп, жыйнақтап жазған және әр нәрсені өз орнына қойып
жазған. Ал бұл ілім жайында алғашқы болып жазған Ибрахим ән–Нахағи болған,
бұл кісі хижраның 96 жылы дүниеге келген. Бұл кісі Ирак қаласында Сағид ибн
Мусаийаб деген үлкен табиғиндардан саналған адманың үйінде тұрған. Ал ол
кісі Айша (р.ғ(Алла ол кісіге разы болсын)) анамызды көріп, сол кісімен
сұхбаттасатын болған. Бұл екі кісінің айырмашылығы Ибрахим ән–Нахағи Рой
(үкім шығарғанда көп жағдайда ақылға сүйену) иелерінен болып, қиясқа көп
берілетін болған және Ханафи мазхабының пайда болуына үлес қосқан адам. Ал
Сағид ибн Мусаийаб болса ол кісі хадис иелерінен болып, Малики мазхабының
пайда болуына үлес қосқан[4,б.134].
Ибрахим ән–Нахағи ислами шариғат негіздерін көп қолданатын болған және
ол өзінің сөзінде былай деп айтқан: Расында Алланың үкімдері өте маңызды
және бізге қарай бағытталған өте көп пайдалары Масалихтары ((مصالح)
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім) бар. Осы біздің алатын пайдамызға
байланысты мына аятты келтіреді:
Олар сенен жетімдер жайынан сұрайды. Оларға: Жетімдерді түзету жақсы.
Тіпті оларды қосып алсаңдар, сонда олар туыстарың (бөтендігі жоқ). Алла
бұзушыны түзеушіден айырып біледі. Алла қаласа, әлбетте сендерді зорлар
еді, де. Шын мәнінде Алла өте үстем, хикмет иесі [1,2.220].
Имам Маликтің өзі де осы Масалихты (مصالح) қолданған және бұл тәсіл
оның құрған мазхабының (жолының) негізі болған. Сол себептен де біз имам
Маликті де осы ислами шариғаттың мақсаттары жайында алғашқылардан болған
деп айтсақ қателеспейміз.
Осылардан кейін имам Ғазали келді. Ол кісі Шафиғи мазхабының өкілі еді.
Ол кісі осы тақырыпқа байланысты өзінің әл–Мустасфа (المستصفى) атты кітабын
жазды. Ол кітабына ол осы тақырыпқа қатысты болған барлық бес зәрулікті
кіргізді. Ол бұл кітапқа ислами шариғатының мақсаттарының барлығын
кіргізді, оны бөліп жеке-жеке қарастырмады. Кейін сол кітабын тек қана
Масалих (مصالح) үкімнен пайда алу бабына тиісті қылып жазып әл–Истислах
(الاستصلاح ) деп атады. Бұл кітап осы тақырыпта жазылған кітаптардың ішінде
алатын орны ерекше болды[4,б.135].
Кейін бұл салада Ғиззуддин ибн Ғабдусалам деген ғалым келді. Бұл кісі
хижраның 660 жылы дүниеге келіп, осы тақырыпқа байланысты әл–Қауағид
(القواعد) атты кітабын жазды. Ол кітабында имам Ғазалидің осы ислами
шариғаттың мақсатына байланысты белгілеген тәсілін көрсеткен, яғни осы
тақырыпқа байланысты қағидаларды бекітіп өткен. Ашып айтқанда имам
Ғазалидің әл–Истислах (الاستصلاح) деп аталатын кітабына сүйеніп жазған.
Негізінде бұл кісі Шафиғи мазхабының өкілі болған. Және де осы имам
Ғазалидің еңбегіне негізделіп жазылған кітабында Масалих (مصالح) үкімнен
пайда алу бабын екіге бөліп қарастырады: бірінші Ғибадат (عبادات)құлшылық
бабы және екіншісі Муғамаләт (معاملات) сауда-саттық бабы.
Бұл ғалымнан кейін осы тақырыпта Нажмуддин ат–Туфи әл–Ханбали деген
ғалым еңбек жазды. Оның кітабының аты әл–Масалиху әл–Мурсала (المصالح
المرسلة) деп аталды. Онда ол шариғаттан пайда алу тәсілінің барлық түрін
қосып, ислами шариғаттың мақсаттарын толығымен қамтып шықты. Бірақ бұл
еңбек Малики мазхабында жазылса да имам Маликтің еңбегінен ерекше болды.
Себебі, ол пайда алу тәсілінде ретімен келген барлық мүмкіндіктерді
қолданды. Ал имам Малик болса тек Құран мен сүннетті ұстанып басқа
нәрселерді қолданбады[4,б.136].
Осы барлық ғалымдардан соң бұл ілімді Әбу Исхақ әш–Шатыби жалғастырды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей осы тақырыпқа байланысты әл–Муафақат
(الموافقات) атты кітабын жазып шықты. Ол бұл кітабында жоғарыда
айтқанымыздай ислами шариғаттың мақсаттарын бәрін реттеп, жөніне келтіріп,
қосатынын қосып, алатынын алды. Сонымен қатар кітабында осы ілімнің қалай
шығып, қалай дамығанын айта отырып, өзінің осы тақырыпта алғашқы еңбек
жазғандардан емес екенін айтып өтті. Бірақ бұл ғалымның бұл салаға сінген
еңбегі басқалардан көрі әлде қайда жоғары болып есептеледі[4,б.137].
1.2 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен бұрын
осы тақырыптың пайда болуы.
Негізінде бұл ілім ең басында жеке бір ілім болып қалыптасқан жоқ.
Ислами басқа ілімдерге ілесіп келді. Осы уақытқа дейін жеке ілім болмай
басқа ілімдердің көленкесінде келді. Кейін жоғарыда айтып өткеніміздей
жыйнақталып, ретке келтріліп, жеке ілім болып қалыптасты. Ал енді осы ілім
құқық ғалымдарымен жеке ілім болып қалыптасқанша Құран, сүннет, сахаба,
табиғин және одан кейінгі атақты ғалымдардың сөзі мен жазуы арқылы жетті.
Осы келу жолдарын қарастырып шықсақ:[2,б.41]
Бірінші жол: Ислам шариғат мақсаттары жоғарыда айтқанымыздай Құран мен
сүннет арқылы келді. Және де осы Құранда ислам шариғат мақсаттарының
бірнеше түрі көрсетілген. Құраннан мысал келтіретін болсақ:
Алла сендерге оңайлық қалайды, ауыршылық қаламайды ...[1,2.185].
Немесе тағы бір аятта былай келеді:
Сендерге дінде қиындық қылған емес...[1,22.78].
Немесе былай келген:
Негізінен Алла сендерге жеңілдікті қалайды[1,4 .28].
Дәл сол сияқты ислами шариғат мақсаттарының ішіндегі бөлік немесе
бөлшек болып қаралынатын ислами шариғат мақсаттарынан намазға мысал
келтірсек болады:
Күдіксіз намаз арсыздықтан, жамандықтан тыяды[1,29.45].
Зекетке мысал келтірсек:
Олардың малдарынан садақа ал да, ол арқылы оларды тазартып,
берекелендіресің. Оларға дұға қыл. Өйткені сенің дұғаң олар үшін бір
тоқтау. Алла толық естуші, аса білуші[1,9.103].
Оразаға мысал келтірсек:
Әй мүминдер! Сендерге бұрынғыларға парыз қылғандай ораза парыз
қылынды. Әрине сақтанарсыңдар[1,2.183].
Ал енді қажылыққа мысал келтірсек:
Адамадрды хажға шақыр. Олар жаяу және көлік үстінде әрбір алыс
жолдардан саған келеді. (26) Олар өздеріне тән пайдаларын көрсін. Сондай–ақ
өздеріне берілген малдардан белгілі күндерде Аллланың атын алсын. (Құрбан
шалсын.) Одан өздерің де жеңдер және жоқ–жітікке де
жегізіңдер[1,22.26–27].
Осындай мысалдарды ары қарай да көбінен келтіре беруге болар еді. Бірақ
осы жеткілікті деп шештім. Ал енді сүннетке келетін болсақ, онда
пайғамбарымыздың (с.а.с) сөзіне жүгініп мысал келтіруге болады:
Расында жеңілдету үшін жіберілдіңдер ауырлату үшін емес....
Шын мәнінде дін өте жеңіл....
Ал енді ислами шариғат мақсаттарының ішіндегі бөлік немесе бөлшек болып
қаралынатын ислами шариғат мақсаттарына мысал келтіре өтсек:
Шын мәнінде Алла рұқсат деген нәрсені жеңілдік қылып бекітті.
Немесе пайғамбарымыздың (с.а.с) мына сөзін келтіріге болады:
Ей жас жігіттер! Кімнің шамасы жетсе үйленсін. Себебі ол көзді
сақтайды және нәпсіні тыяды. Ал кімнің шамасы жетпесе онда ол ораза
ұстасын, себебі ол оған пайдасын тигізеді.
Немесе мынандай мысал келтіруге болады:
Егер үмметіме ауыр болмағанда мисуакті (тіс тазалайтын құрал) әр бір
намазға бұйырар едім.
Бірде пайғамбарымызға (с.а.с) мұнафиқтарды (екіжүзділер) өлтіру жайында
айтқанда Ол (с.а.с) былай жауап берген еді:
Оларды жайына қоя сал, айтпесе адамдар Мұхаммед өзіне ергендерді
өлтіріп жатыр деп айтар – деп айтқан еді.
Ислами шариғат мақсаттарын, үкімдерді және Масалих (مصالح) яғни
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімге байланысты көптеген мысал келтіруге
болады[2,б.43].
Осыған байланысты сахабалардың (пайғамбарымызды (с.а.с) көріп, естіп,
оның сұхбатына қатысып соңынан ергендер) сөздері мен істерінен мысал
келтіріп өтсек жөн болар. Мысалы, сахаба ибн Аббастан бірге болу жайында
сұрағанда ол былай жауап берген:
Пайғамбарымыздың (с.а.с) үмметінен ешкімнің құқығының шектелуін
қаламаймын – деп жауап берген еді.
Және де сахабалардың Құранның жоғалып кетуінен қауіптеніп, оны
жыйнағаны да осы ислами шариғат мақсаттарының бір бабы болып саналатын (حفظ
الدين) дінді сақтауға жатады. Дәл сол сияқты малдарын сақтау үшін малдарын
санап, оларға мал тұратын баспаналар, яғни қоралар сала бастады. Осы жолды
қысқаша қорытындыласақ бұл жол Құран, сүннет, сахабалардың сөзі мен ісі
арқылы жүзеге асты. Ал осы мағлұматтарды бізге атақты ғалымдар жеткізді.
Екінші жол: Ғалымдар қияс (яғни ұқсастық (аналогия) бойынша үкім
шығару) арқылы. Ол ислам құқық негіздерінде жазылмай тұрып та айтылып
кеткен. Ал ижмағты (ислам ғалымдарының бір ауыздан келісіп шығарған үкімі,
оның бірнеше тұрі болады) тек өздерінің жеке бас пайдалары үшін қолданған.
Осы ижмағ, қияс сияқты үкімдердің түрлері ислам шариғат мақсаттарының
заңдылықтарына сәйкес келеді. Сол үшін де осы үкімдерді ислами шариғат
мақсаттарының ішіне кіргізіп, ғалымдар жазып кетекен.
Үшінші жол: Ғалымдардың қай заманда болсын фиқхи үкімдер жайында
айтулары, ол үкімнің белгілі мәтіндерден үкімдер шығару жолына жатқызбады,
керісінше ондай амалды шариғат мақсаттарының заңдылықтарының ішіне
кіргізді. Және әр қайсысын сәйкес өз орнына қойды. Мұндай тәсілдерді көбіне
Рой тәсіліне жүгінетін Ханафи мазхабынан көп байқауға болады[2,б.45].
1.3 Ислам құқығын зерттеушілердің бұл ілімді ашып, зерттегенінен кейін
осы тақырыптың пайда болып, жалғастырылуы.
Бұл тақырыбымызда осы ислами шариғат мақсаттарының ашылып, зерттеліп,
пайда болуына көз жүгіртеміз. Бұл ілімнің ашылуы мен зерттелуіне кіріспес
бұрын мына нәрселерді айтып кеткенді жөн көрдім: бұл тақырыпты қарастыруда
біз осы ислами шариғат мақсаттары жайында немесе ислам заңдылықтары туралы
әрбір сөз сөйлеген ғалымдарды қарастырмаймыз және осы тақырыптарды
зерттеген әрбір ғалымға және оның еңбегіне толық кірмейміз себебі ол өте
көп және узақ. Біз тек әрбір ғалым мен оның көзқарасы жайында қысқаша
қарастырып шығамыз.
Имам Харамайнның көзқарасындағы ислами шариғат мақсаттары.
Осы саладағы өзіндік орны бар атақты ғалым. Бұл ғалымның шын есімі
Абдулмалик ибн Абдулла ибн Юсуф әл–Жуайни. Ал имам Харамайн деген есім бұл
кісінің лақаб аты болған. Фиқх, ислам құқығы жіне ақида (сенім) ілімдерін
терең меңгерген. Хижарның 419 жылы дүниеге келген. Осы ислами шариғат
мақсаттарының ашылып, зерттеле бастағанынан бері оның кейбір қағидалары мен
бөлімдерін ашып зерттеген осы имам Харамайн болған. Бұл өзінің әл – Бурхан
(برهان) атты кітабында осы ислами шариғат мақсаттарының кейбір қағидалары
мен түрлерін келтіріп өткен. Оның ішіндегі ең маңыздыларын айта
өтсек:[2,б.47].
1. Ол ислам шариғат мақсаттарын үш түрге бөліп қарастырған: (ضرورية)
зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген. Ал енді
шариғат негізін келесідей қарастырған:[5,б. 201]
А: Мағынасы ақылға сыйымды нәрсе. Және осы нәрсе барлығының негізі
болып есептеледі. Сондағы ақылға сыйымды нәрсе зәрулік ілім болып саналады.
Осың ішіне белгілі бір қаланың толықтық санының шегін және сол қаланың бір
жылдық саясатын анықтауды келтіруге болады. Осы нәрседен шығатын нәре,
шариғаттың бұйрығымен сол жерде Қасас (قصاص) яғни кек алу үкімінің
белгіленген уақытта жүруі. Осы үкімнің жүруі ол қасас жүргізілген адам үшін
күнаның мойындалуы болып есептеледі.
Б: Жалпы қажеттілікке байланатын нәрсе. Осы нәрсе зәрулікпен
шектелмейді. Бұған белгілі бір нәрсені жалға алуды келтіруге болады. Ал
жалға алу болса тұратын белгілі бір орны жоқ адам үшін қажеттілікке жатады.
Осы нәрсені іске асыру ол қажеттіліктен болып тұр.
В: Жеке зәрулік пен жалпы қажеттілікке жатпайтын нәрсе. Бұнда жақсылық
бар қарама-қайшылық жоқ.
Г: Зәрулікке де қажеттілікке де сүйенбейтін нәрсе. Оны бастауда оның
негізгі мақсатын ашу дұрыс болып саналады. Осы бөлім имам Харамайнның
жазуында, уақытында бастауға болады және кешіктірсе де болады. Өзі
кітабында былай айтқан: Төртінші мысал: Оны бастауда оның негізгі мақсатын
ашу дұрыс болып саналады. Ал оны жүзеге асырудың үшінші жолында қиястан
мүлдем шығамыз. Сол үшін бұл төртінші мысал үшіншіге айналады деп
айтқан[2,б.48].
Оның сөзінен ашық көретініміздей төртінші бөлім, яғни онда қиясты
мүлдем жүргізбегендіктен ол үшінші бөлімге қайшы келмейді бірақ оны
бастауда оның мақсатын ашу дұрыс болып есептелінеді. Осыған дәлел болу үшін
ол төртінші бөлімнің кейбір жерінде былай келтіреді: Осыны мысалмен
келтірейік: Жазудағы мақсат ол азат болу. Ал енді сол жазуды жалғастыру
азат болуға себеп болады, ал ол болса жалпы қиястың шегінен шығып кетеді,
қожайынның озінің құлын сатқан сияқты немесе бір нәрсеге ие болған адам сол
ие болған затын алғаны сияқты. Дәреттерді қысқарту ашық болуымен міндет
болатын нәрсенің міндет болуы сияқты. Бұның басы мен соңының байланысына
ешқандай кедергі жоқ[5,б.220].
Д: Зерттеушіге мағынасы мүлдем білінбейтін және зәрулікті, қажеттілікті
қажет етпейтін нәрсе. Оны былай сыйпаттайды: Бұл нәрсені келтіру немесе
сыйпаттау өте аз келеді. Осы нәрсе келеген сөздің немесе сөйлемнің
мағынасын шығарсаң онда ол белгілі бір шариғат үкімдерінің бір бөлігі
болған шариғат мақсаттары болып қалады, ал егер шығармасаң онда ол ислами
шариғат үкімдерінің жалпы түрі болып қалады. Енді осыған мысал келтірсек:
таза дене мүшемен құлшылық ету. Бұл жерде ешқандай пайда көру немесе зиян
көру жоқ. Бұның қасиеті құлшылықта бойынсұну міндет болған үкімге құлдың әр
түрлі тәсілдермен сәйкес болуы. Және өзінің келісімін Алланы еске алумен
байланыстыру. Және жамандықтан тыйылып, жақсылыққа умтылу. Енді осы
нәрселерді жіктер болсақ онда алғашқы бөлім ол зәрулік бөлімі ал екіншісін
ол қажеттілік бөліміне кіргіземіз ал үшінші мен төртінші бөлімді жақсы
болып есептелген деген бөлімге кіргіземіз. Осы бөлімді ғалымдарымыз екі
бөлшекке бөліп қарастырған:
1. Шариғат қағидасына қарама-қайшы болмайтын. Мысалы: дәрет бабы.
2. Шариғат қағидасына қарама-қайшыға жататын. Мысалы: босатылуына
келісілген құл.
Осы нәрселер кейінгі ғұламалармен жазылатын болса онда олар осы имам
Харамайнның жазғанына қарайтын болған.
2. Бұл ғалым кейбір зәрулік ілімдерді ашып көрсеткен. Және оларды
ислами шариғат үкімдерінің жалпы түрі қылып есептеген. Ол былай айтқан:
Бұл нәрсе осы ислами шариғат үкімдерінің жалпы түріне ұстап және сырттай
қарағанда қайтарылып келді. Осы нәрсемен шариғат заңдылықтары бұйырылды
және осыдан қайтарылды. Қан сөзімен қасастың күнә екенін білдірді. Ал
жыныстық орын болса ол оған жаза келтіру арқылы күнәлі болып есептелді. Ал
мал–мүлік болса оны ұрлау арқылы және өлтіру арқылы күнә болып есептелді.
3. Бұл ғалым кейбір ислами шариғат мақсаттарының қағидаларына нұсқап,
жол көрсетті. Осыдан шығатын нәрсе бұл кісі зерттеп, ашықтап, анықтайтын
қиясты қолданбады егер бекітілген ислами шариғат үкімдерінің жалпы түрі
зәрулікпен жолықса. Оған мынандай мысал келтірді: Зерттеп, ашықтап,
анықтайтын қияс тасталады егер көп адамды бір адам өлтірсе[2,б.49].
4. Бұл ғалым кейбір ислами үкім шариғат мақсаттарының кейбірін ашықтап,
көрсетті. Мысалы: Құлшылыққа байланысты шариғат мақсаттары, қисас үкіміне
байланысты шариғат мақсаттары, жаза беру үкіміне байланысты шариғат
мақсаттары, сауда-саттық, жетімдердің ақысы, үлкен күналардың ислами шариға
мақсаттарын көрсетті. Имам Харамайн осы ислами шариғат мақсатының біздің
өмірімізде алатын орны ерекшк екенін айтып, исламды толық түсіну үшін оны
зерттеп, ұғыну керек екенін былай айтқан: Кімде-кім исалми шариғат
мақсаттарын оқып, үйреніп, түсінбесе оның исламда көзі ашық деп айта
алмаймыз, деген. Және бұл ғалым намаз оқып бастағанда алатын тәкбірде
(құлақ қағу) ешқандай мақсат жоқ ол тек бұйырылған әмір деп айтқандар
жайында былай деген Олар өздеріне осы ислами шариғат мақсаттарын және
ислам заңдылықтарын надандықпен қабылдап, осы нәрселерден қайсысы жаман,
қайсысы жақсы екенін айыра алмай қалды[2,б.50].
Имам Ғазалидің көзқарасындағы ислами шариғат мақсаттары.
Имам Харамайннан кейін бұл ілім жолына оның шәкірті Әбу Хамид Әл–Ғазали
келді. Ол келесі әдістермен ислами шариғат мақсаттарын түсіндірді:
1. Сақтаушы, қорғаушы және көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімді
шариғаттың ең негізгі мақсаты деп бекітті. Ол осы көпшіліктің пайдасы үшін
шыққан ілімді оның затындағы қуатына байланысты үш түрге бөлді: (ضرورية)
зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген. Осы әрбір
бөлікке ол толықтық және толықтырушы деген анықтамалар қосты. Осыған қоса
ол осы анықтамаларды ашып, қосқан ғалымдарды қосып жазды. Тағы да осы (
ضرورية ) зәрулік, (حاجية) қажеттілік, (تحسينية) дурыс деп есептелген
баптардың әр қайсысына мысалдарын келтірді. Ол осыларды жазғанда кейінгі
ғалымдар осы тақырыпта жаза алмайтын халде жазып шықты[6,б.132].
2. Зәруліктің бес түрін көрсетіп, оларды шариғаттың негізгі
мақсаттарынан деп атап өтті. Ол өзінің Мустасфа (المستصفى) атты кітабында
былай айтты: Шариғаттың жаратылыстардағы мақсаты бесеу: адамның өзінің
дінін, жанын, ақылын, малын, ұрпағын сақтауы. Кейін ол осы айтылғандардың
әр қайсысын жекелеп, жіктеп айтып берді: Расында ілімнің басты көздегені
ол шариғаттың маңызды мақсаттарынан болып есептелетін адамның жанын, дінін,
ақылын, малын, ұрпағын сақтауы. Осы әрбір мақсатқа ол мысалдар келтіріп
кетті. Осындай егжей-тегжейлі баяндау имам Харамайнның жазғанында
келтірілмеген.
3. Ол ислами шариғат мақсаттарын білудің жолдарын көрсетіп кетті де
былай деді: Ислами шариғат мақсаттыры Құран, сүннет және ижмағ арқылы
білініп, зерттеледі. Әрбір көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім шариғат
мақсаттарын сақтауға арналған. Оның мақсатының маңыздылығын ашып, білу үшін
Құран, сүннет және ижмағ арқылы жүзеге асады[2,б.51].
4. Ислами шариғат мақсаттарына байланатын кейбір қағидаларды бекітті.
Бес түрлі мақсатты сақтауға себепкер болатын әрбір нәрсе көпшіліктің
пайдасы үшін шыққан ілім болып есептеледі. Және осы бес түрлі мақсатты
жоғалтатын немесе кетіретін нәрсе ол бұзушы болып есептеледі. Ал осы
бұзушының көзін құрту көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілім болып
есептеледі. Осы бес түрлі шариғат мақсаттарын қорғау оның маңыздылығына
байланысты ол зәруләк ілімнің ішіне кіреді. Ал қажеттілік және дұрыс болып
есептелген бабтарға түскен нәрсе осы екуінің әр қайсысымен үкім
шығарылмайды егер куәгер болмаса. Ал егер зәрулікке түскен нәрсенің үкімі
ешқандай куагерсіз де шығарыла береді. Ал зәруліктің өзі болса ол қатғи,
бекітілген дәлелмен келтірілуі шарт болып есептеледі. Егер ауыр екі зәрулік
немесе екі ауырлық қарама-қарсы келсе онда ең ауыр зәрулік пен ең ауыр
қарама-қарсылық тасталады.
Көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімнің барлығы Құраннан, сүннеттен
және ижмағтан жатталып, ойда сақталып кейін айтылған ислами шариғат
мақсаттарына басымдық берілмейді. Яғни осы үш нәрсеге сүйеніп, одан
тоқылған шариғат мақсаттарына. Солай болған жағдайда ол үкімі жойылған,
жалған болып есептелінеді.
Ислами шариғат мақсаттарына қайшы келу харам болып есептеледі. Осы
көпшіліктің пайдасы үшін шыққан ілімге сәйкес келген нәрсе осы шариғат
мақсаттарымен қорғалады. Ал енді осы сәйкес келген нәрсе ол шариғат
мақсаттары болып есептеліп, ал сәйкес келмеген нәрсе ол шариғат
мақсаттарынан болып есептелмейді. Сәйкес келудің ең жоғарғы дәрежесі ол
зәрулік бабына түскені[2,б.52].
5. Ислами шариғат мақсаттарын табуға нұсқайтын дәлелдерді көрсеткен.
6. Кейбір ислами шариғат мақсаттарын атап, көрсеткен. Мысалы бес түрлі
нәрсені сақтау. Жоғарыда келтірілгендей. Кейін былай айтқан: Кәпірлерді
бағындыру және исламның мәртебесін көтеру ол ислами шариғат мақсаттарынан
болып есептеледі.
Имам Ғазалидің ислам дінін одан ары бекуі үшін әрбір үкімдерді зерттеп
оның шариғаттағы мақсатын анықтап шыққанында күмән жоқ. Бұл ғалымның
кітабында көптеген үкімдерді зерттеп және оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz