Алматы энергетика және байланыс университетінің қабылдау комиссиясының жұмысын автоматтандыру
5
6
7
Аңдатпа
8
Менiң дипломдық жобамда Алматы энергетика және байланыс
университетінің қабылдау комиссиясының жұмысын автоматтандыруға
арналған ақпараттық жүйесін құру.Бағдарламаның деректер қорын My SQL
2008 r2 жасалынып ал интерфейсі Microsoft Visual Studio 2013 C# тілінде
жасалынды.
Техникалық бөлімінде пайдаланылатын технологиялардың маңыздылығы
және бағдарлама құру кезеңдері көрсетілген.
Өміртіршілік қаупсіздігі бөлімінде еңбек жағдайларына, жұмыс орнына
талдау жасалынды.
Техника-экономикалық негізделуі бөлімінде енгізілген ақпараттық
жүйеден алынған экономикалық пайданы есептеу жүргізілді.
Аннотация
Цель моей дипломной работы - разработка информационной сиcтемы для
приемной комиссии Алматинского Университета Энергетики и Связи. База
данных программы была создана на основе системы My SQL 2008 r2, а
интерфейс написан на языке Microsoft Visual Studio 2013 C#.
В технической части работы описаны значение используемых технологий
и этапы создания программы.
В разделе Правила техники безопасности указаны требования к
условиям труда и рабочему месту.
В части Технико-экономическое обоснование произведены расчеты по
исчислению условного эффекта, получаемого от внедрения разработанной
программы.
Abstract
The aim of my thesis - cultivating information system for the selection
committee of University of Power Engineering and Telecommunications in Almaty.
The database program was created on the My SQL 2008 r2 basis, and the interface
was written in Microsoft Visual Studio 2013 C #.
In the technical part of the paper the value of the technology used and the steps
of creating the program were described.
The "Safety Rules" part maintains the requirements for working conditions and
workplace.
"Feasibility Study" part includes accounts based on calculations of the
conditional effect, resulting from the application of the developed program.
9
Мазмұны
1 Техникалық тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Тағайындалуы және қолдану аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1 Сенімділікке қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.2 Техникалық құрылғыларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.3 Бағдарламалық құжатқа қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.2 Құру кезеңдері мен сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнының (АЖО) мен құрылымы ... ... ... .. 14
1.3.1 АЖО құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3.2 АЖО - ға қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.3 АЖО - ды жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3.4 Қабылдау комиссия жұмыcының жалпы cипаттамаcы ... ... ... ... ... ... . 18
2 Ақпараттық жүйелер. Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Ақпараттық жүйелер туралы қысқаша мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1.1 Ақпараттық жүйе жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1.2 Ақпараттық жүйенің тіршілік циклі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1.3 Ақпараттық жүйелер ұғымы және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.1 Деректер моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.2 Реляционды деректер қорына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2.3 SQL сұраныс тілі.МҚБЖ үшін интерфейсті стандарттау ... ... ... ... ... .. 29
2.2.4 Қосымшаларды өңдеу кезінде SQL тілінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... 31
3 Дерекқорды жобалау және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 ДҚ құрудың бастапқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2 Концептуалды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3.2.1 Қажетті ақпарат. Пайдаланушылардың талабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.2 Дереқор және қосымшаны жобалау құралдарын таңдаудың негізі ... .. 34
3.3 Бағдарламаның ER моделін жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.3.1 Бизнес ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.3.2 Реляционды қатынастарды құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3.3.3 Лoгикалық жoбалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
3.4 Физикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.4.1 Дерек қорына қосымша құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
3.4.2 Бағдарламаның негізгі алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.4.3 Администратор бөлімінің коды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
3.4.4 Бағдарламаны сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
10
4.1 Ауа алмасу (кондиционер) жүйесінің құрылғысы және есебі ... ... ... ... ... 63
4.2 Кондиционерлеу және ауаны жаңарту жүйелерін қарастыру ... ... ... ... ... . 67
4.3 Температура айырымы нәтижесінде алынатын жылу және жылу жоғалу 68
5 Техника - экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
5.1 Бағдарламалық қамтаманың артықшылығы мен сипаттамасы ... ... ... ... ... 76
5.2 Маркетингтік стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
5.3 Бағдарламаның сатылым жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
5.4 Жұмыс сипаттамасы және қажеттілік дәлелдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
5.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі ... . 78
5.6 Бағдарламалық қамтаманы өңдеуге кеткен шығын есептелуі ... ... ... ... ... 80
5.7 Қосымша шығындар статьясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
5.8 Өзіндік құн нәтижесінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
5.9 Бағдарламаның бағасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
5.10 Бағдарламаны енгізудегі шартты үнемдеуді есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
5.11 Ақпараттық өнімді енгізуден алынған үнемдеу мөлшері мен табысты
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 86
5.12 Бағдарламаны енгізуден түскен шартты үнемдеуді есептеу 3 оқу үшін... 87
5.13Бағдарламаны енгізуден түскен шартты үнемдеуді есептеу АЭжБУ ... ... 88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдeбиeттep тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
А қocымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Б қocымшаcы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
11
Кіріспе
Бұл дипломдық жобада АУЭС униеверситетінің қабылдау
коммисиясынын жұмысын автоматтандыруға арналған дерекқор негізінде
клиенттік программа жобаланды.
Бұл программа АУЭС университетіне түсу үшін келген адамдардың
құжаттарын қабылдап,оларды тандаған мамандықтары бойынша жіктеу, әрі тез
болу үшін, барлық деректерді жүйелі түрде сақтау, қажетті ақпаратқа тез
қатынас алу,деканаттарды автоматтандыруға арналған .
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облысының талдауы жасалады.
Келесі кезеңде оқуға түсу үшін қандай мәліметтердің керек екенін біліп алу
қажет.
Программа MS SQL Server-жүйесінде жасалады.АУЭС университетінің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
программа жасалынды.Бағдарлама Microsoft visual studio 2014 C# тілінде
жазылды.
Бұл бағдарлама ыңғайлы, әрі уақытты үнемді пайдалануға мүмкіндік
береді, сонымен қатар, аз уақыт ішінде бағдарламаны игеріп, оңай пайдалануға
болады.
12
1 Техникалық тапсырма
1.1 Тағайындалуы және қолдану аймағы
Ұсынылып отырған бағдарлама Алматы энергетика және байланыс
университетінің қабылдау комиссиясының жұмысын жақсартуға арналған.Бұл
бағдарлама бойынша талапкерлердің барлық мәліметтері таңдап алған
мамандығы бойынша іріктеліп,
тек қана бакалавриатта ғана
емес,магистратурада да және басқару жұмысында да қолдануға болады.
1.1.1 Сенімділікке қойылатын талаптар
Бағдарлама сенімді жұмыс жасау үшін қолданушылар кейбір талаптарды
орындау керек:
бағдарлама белгілі бір лицензиямен қамтылу керек;
aқпараттарды қорғау үшін ГОСТ 51188 - 98 [1] ережелері орындалу
керек;
қолданылатын құралдарды үздіксіз электроэнергиямен қамтамасыз
ету керек;
бағдарламалық құралдар әрдайым
компьютерлік вирусқа
тексеріліп отыру керек.
Осындай ұйымдық - техникалық шараларды орындаған кезде тапсырыс
берушілер толық сенімді бағдарламаға ие болады.
1.1.2 Техникалық құрылғыларға қойылатын талаптар
Бағдарлама жүзеге асу үшін :
операционды жүйе Windows 2000 Server , Windows 2003,XP,7 және
Windows 8;
процессор Pentium - 2.4Hz;
жедел жады 5Гигабайт көлемінен кем емес;
Microsoft SQL Server 2008 r2 ;
HDD, 50 Гигабайт;
Microsoft visual studio 2014 ultimate бар серверлік қызмет көрсететін
дербес компьютер қажет.
1.1.3 Бағдарламалық құжатқа қойылатын талаптар
Бағдарлама жүзеге асу үшін оның техникалық тапсырмасы,байқаулардың
әдістері,пайдаланушыға көмек бере алатын бағдарламалық құжаттары болу
керек.
13
1.2 Құру кезеңдері мен сатылары
Бағдарламаны құру бірнеше сатыға бөлінеді.Атап айтқанда,бірінші
сатыда техникалық тапсырманы құру керек;екінші сатыда жобалау жұмыстары
жүргізіледі;үшінші сатыда бағдарламаны енгізу керек.
Бағдарламаны енгізу бірнеше кезеңнен тұрады.Ол үшін алдымен ақпарат
жүйесін құру керек.Содан кейін бағдарламалық құжаттарды құрамыз.Келесі
кезеңде бардарламаның жақсы жұмыс істеуі үшін белгілі бір мысалдарды алып
тексеру керек.
Бағдарлама дұрыс жұмыс жасау үшін құру кезеңдерімен сатылары жүйелі
түрде орындалуы керек.
1.2.1 Кезең бойынша жұмыстардың мазмұны
Ұсынылып отырған бағдарлама жүйелі түрде қызмет істеуі үшін,ең
алдымен тапсырманың мақсатын анықтап алу керек.Содан кейін техникалық
құрылғыларға және бағдарламаның өзіне қойылатын талаптарды анықтап алу
керек [4].
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнының (АЖО) арналуы мен
құрылымы
Анықталған маманның атқаратын функцияларының автоматтандыру үшін
керек құралдармен жабдықталған жұмыс орнын автоматтандырылған жұмыс
орны (АЖО) немесе шетел терминологияда жұмыс станса (work-station) деп
атайды.АЖО-ның басқа да қосалқы құрылғылармен қамтамасыз етілу
керек.Олардың қатарына
дискілік
жинақтауыштар, басу құрылғылары,
оптикалық оқитын құрылғылар, штрих кодасын оқитын құралдар, графика
құрылғылары, басқа АЖО-мен және басқа жергілікті есептеу желілерімен т.б.
түйіндесетін құрылғылармен толықтырылатын әдетте дербес компьютер болып
табылады.
Көбінесе қолданымда жүрген бағдарламалардың консцепциясына сай
ақпарат көлемдері
ұйымдық
иерархияда
қолданылуына
байланысты
ақпараттарды төменнен жоғары қарай жіберуге арналған.Ақпараттық жүйенің
дұрыс қызмет істеуі үшін өнделген мәліметтер мен бастыпқы деректер
жергілікті дерекқорларда сақталуы керек.Осы мақсатта ақпаратты жүйенің
кезкелген деңгейі үшін автоматтандырылған жұмыс орындарын құру талап
етіледі [2].
Әрбір маманның өз дерекқорларын қолданумен қатар, басқа желілермен,
керек болса, ЭЕМ-дары бар ауқымды есептеу тораптарына қосылу мүмкіндігін
қамтамасыз ете алатын жұыс орны АЖО - ның негізгі арналуы деп аталады.
14
Шартты түрде АЖО - да шешілетін мәселелерді ақпараттық және есептеуіш деп
екі топқа бөлеміз.
Бірінші топқа ақпараттарға кодтарды бекіту,оларды
жіктеу,топтастыру,түзету және сақтау жатады.Көбінесе олар арифметикалық
немесе мәтіндік сипатта болып,қарапайым есептеу мен логикалық
процедураларды қажет етеді.Дегенмен бұл топтағы мәселелер күрделі
болғандықтан,мамандардың көп уақытын алады [4].
Екінші топқа
формальдандырылатын және жартылай
формальдандырылатын
есептеу мәселелері жатады.Өз
кезегінде
формальдандырылатын мәселелер формальды алгоритм негізінде шешіледі де,
тура есептеу мәселелері
мен математикалық модельдер негізіндегі
мәселелерден тұрады. Олардың біріншісі қарапайым алгоритмдер көмегімен
шешіледі десек те,күрделілері математикалық модельдерді қолдану арқылы
шешіледі.Қазіргі уақытта осындай мәселелерді шешу үшін сематикалық
амалдар экономикалық объектілерді басқару үшін,кейбір кездерде ақпараттар
толық болмаған жағдайда кеңінен қолданылып жүр.
1.3.1 АЖО құрылымы
АЖО ұйымдастыру, функционалды және қамтамасыз ету бөліктерінен
тұратын кешенді жүйе болып табылады.
АЖО-ның ұйымдастыру бөлігі негізінен қолданушылардың атқаратын
қызметтерін жіктеп таратуға арналған.Сонымен қатар оның құрамына
мамандар даярлау,олардың әрі қарай өсуін қамтамасыз ету,оны ұйымдастыру
жатады.Осы процестерді басқару үшін жұмысты
жүйелі түрде
жоспарлау,тіркеу,бақылау,сараптау,р еттеу керек.Оған қоса қолданушылардың
атқаратын міндеттерін олардың құқықтарын құжатты түрде рәсімдеу керек.
АЖО - ның екінші бөлігі экономико-математикалық тәсілдер кешені.Ол
жоспарлау шешімін,техника-экономикалық көрсеткіштердің тіркеуін және
сараптауын жүзеге асырады.Белгілі бір болжамдар бойынша,осы бөлімі арқылы
АЖО-ның функцияларын орындайтын жүйе бірнеше тәуелсіз ішжүйеден
тұратыны анықталған.
Әрбір
жұмыс орны мен ұйымдық құрылымдықтың атқаратын
қызметтеріне байланысты қолданылатын ішжүйелерді ерекшелендіреді.
АЖО - ның үшінші бөлігі қамтамасыз ету бөлігі болып табылады да, оның
құрамына:
-
-
-
функционалды ішжүйелердің ақпараттық қамтамасыз етуі (АҚЕ);
техникалық құралдар кешені (ТҚК);
ішжүйелер функцияларын жүзеге асырудың программалық құралдары
кіреді.
Ақпараттық қамтамасыз ету құжаттардан, ақпарат массивтерінен (ДҚ)
және кодалаудың стандартталған және бәрыңғай формалар жиынтығынан
тұрады.
15
Барлық ақпараттар бірнеше белгілер бойынша,
атап айтқанда,
тұрақтылық, арналуы және қозғалу бағыты бойынша жіктеледі (Кесте 1.1)
Кесте 1.1 - Ақпараттардың жіктелуі
Енді АЖО - ның техникалық құралдар кешеніне (ТҚК) келетін болсақ, ол
мәліметтерді
жинау, жеткізу, өңдеу және сақтау үшін қолдатылатын
құрылғылардан тұрады.
Біртекті операцияларды орындайтын құрылғылар техникалық
құралдардың функционалды топтарын құрайды.
Қамтамасыз етудің үшінші бөлігіне бірінші кезекте орындайтын адамды,
программалық тіл құралдарына арнап, жұмыс ортасын қалыптастыратын
операциялық жүйелерді жатқызамыз. Ал АЖО-ның программалық тіл
құралдары оның функционалды мәселелерін шешуге, оны деңгейлі басқаруға
арналған интерфейстерден тұрады [8].
1.3.2 АЖО - ға қойылатын жалпы талаптар
АЖО - ға қойылатын талаптар сурет 1.1 көрсетілген.
16 Жіктелуі
Түрлері
Тұрақтылық бойынша
шартты тұрақты және айнымалы
тұрақты
Арналуы бойынша
нормативті-анықтамалық, жоспарлау,
есептемелік, сараптамалық және
оперативті-өндірістік
Қозғалу бағыты бойынша
кіріс, шығыс және аралық
Cурет 1.1 - АЖО - ға қойылатын талаптар
АЖО кез келген маманға арналған құралдар мен программалық
қамтамасыз етудің жиынтығы және әр уақытта арнаулы сипаты бар жүйе. Ол
бухгалтерге де, заңгерге де, студентке де, мұғалімге де, дәрігерге де арналуы
мүмкін.
АЖО ендіру өңдеу уақытын үнемдейді, жұмысты жеңілдетеді, машина
мен адам арасындағы байланысты тездетеді.
АЖО еңбек өнімділігін мен басқарудың тиімділігін арттырып қана
қоймайды, сонымен қатар өте қолайлы.
АЖО жеке (дербес) түрде де , топтық түрде де болады. Егер топтық не
коллективті АЖО болса, тиімділікті арттыру үшін мамандардың нақты
атқаратын міндеттерін анықтау керек. Сонымен қатар АЖО мамандарға да
белгілі талаптар қояды,мәселен, олар икемді, үнемі даму мен жетілуге бейімді
болулары қажет.
Осы
жүйеде жұмыс істеу үшін олар
ақпаратты өңдеу машина
құралдарын жақсы білулері;диалогты режимде жұмыс жасай алулары;
компьютерді жақсы меңгеруі; олардың жақсы жұмыс жасауына кәсіпорын
тұрғысынан белгілі бір жағдайлар жасалуы, атап айтқанда, еңбекақыны
көбейту, жұмысшылардың біліктілігін арттыратындай мүмкіншіліктер болуы
керек.
1.3.3 АЖО - ды жобалау сатылары
АЖО - ның жақсы қызмет етуі үшін басқару жүйесін жақсылап зерттеп,
сараптама жасау керек, оны құру үшін
техникалық тапсырманы дұрыс
құрастыру керек, сонымен қатар АЖО-ны жоғары деңгейде техникалық
17
жобалап қана қоймай, жұмысты жүйелі түрде жобалау керек. Осы сатылардың
жақсы орындалуы АЖО-ның қызметін жақсартады.
1.3.4 Қабылдау комиссия жұмыcының жалпы cипаттамаcы
Орта білімі бар жас талапкерлердің барлық құжаттарын тез тексеріп,
қабылдап, қалаған мамандықтары бойынша жіктеп
көрсету керек.
Администратор қабылданған құжаттарды және қабылдау комиссияның
жұмысын тексеріп,
керек жағдайда
жаңа комиссия мүшесін
енгізе
алады.Ұсынылатын бағдарламада әр факультеттің өз қабылдау мүшесі болады.
18
2 Ақпараттық жүйелер. Деректер қорын жобалау
2.1 Ақпараттық жүйелер туралы қысқаша мағлұматтар
Адам қызметіне арналған ақпараттық модельді ақпараттық жүйе
деп
қабылдаймыз. Әр жүйе
сақтау,
ақпарат ауысу,ақпаратты түрлендіру
үдерістерінен тұрады. Және де бүгінгі таңда ақпараттық жүйелердің маңзы өте
зор.
Ақпарат жүйесінің жіктелуі негізінде олардың арқасында шешілетін
тапсырмалардың өзіндік ерекшеліктері жатыр.
Ақпараттық жүйелер бірнеше
белгілер бойынша жіктеледі. Олардың
негізгілері ақпаратты жүйелердің функционалдық мүмкіндігі мен құрылу
ерекшеліктері, орындайтын тапсырмаға, қолданатын техникалық құралдарға
байланыстылығы.
Ақпараттық жүйелер фактографикалық және құжаттық болып деректерді
сақтау факторы бойынша жіктеледі. Олардың бірінші түрі сандық және
мәтіндік деректерді сақтау мен өңдеу үшін қолданылса, екіншісінде деректер
тек құжат түрінде болып келеді. Соңғы түрінде мәліметтер пайдаланушыларға
беріледі, ал оларды өңдеу бұл жүйелерде қарастырылмайды.
Барлық процесстердің автоматтандырылғанына байланысты ақпараттық
жүйелер қолмен басқарылатын, автоматандырылған және
автоматтандырылмаған болып бөлінеді (Сурет 2.1).
Ақпараттық жүйелер
Фактографикалық
Құжаттық
Автоматтандыру деңгейіне
байланысты
Қолдан басқарылатын
Автоматтандырылған
Қызмет өрісіне
байланысты
Интегралданға
н
Ұйымдастырылға
н басқарылым
Деректерді өңдеуге
байланысты
Ақпаратты
іздейтін
Ақпаратты
шешетін
Басқаруы бойынша
Стратегиялық
Функционалдық
Техникалық
Автоматтандырылмаған
үрдістерді
басқару
Басқаратын
Операциялық
Автоматтандыры
лған ижобалар
жүйесі
Кеңес беретін
Cурет 2.1 - Ақпараттық жүйелердің бөлінуі
19
2.1.1 Ақпараттық жүйе жобалау сатылары
ISOIEC 12207 стандарттқа сәйкес ақпараттық жүйені жобалау бірнеше
үрдістерден тұрады. Олар негізгі, қосалқы үрдістерден және ұйымдық
процестерден тұрады (Сурет 2.2).
Сурет 2.2 - Ақпараттық жүйе сатылары
Ал күрделі жүйені жобалау өте ауыр
шығармашылық жұмыс болып
есептеледі, себебі онда қолданылатын ұйымдасқан шығармашылық технология
фундаментальдік зерттеу мен дайындау және қолдану жүйелерінің жиынтығын
қажет етеді.
Ұйымдасқан шығармашылық технологияның бірінші сатысында пәндік
облысты зерттеу керек.
Қолданымда жүрген бірқатар жүйелер иерерхиялық құрылымға ие.
Оларға координация - жүйенің негізгі мақсатына жетуге бағытталған арнайы
элементтің жиынтығын қамтамасыз ету; арнайыланған жеке жұмыстарды
белгілеу және оны арнайы дайындалған элементтермен бөлек беру жүйенің
ерекшелігі тән.
Иерархиялық жүйені қолдану арқылы жеке шешім қабылдайтын
элементтердің өзара байланысын жүйелі түрде анықтауға болады.
Ал қолдану кезіндегі қиыншылықтарды, қайшылықтарды шешуге
пайдаланатын ережелер жиынтығын стратегия деп атаймыз.
Күллі ақпараттық жүйе қабылдау сатысында жүйелік жақындауды
қолданады. Бұл кезде жүйелік модель арқылы іске асатын сан алуан саладағы,
типтегі, кластардағы ұйымдардың және пәндік облыстардың зерттелуі және
20
өңдеуі қарастырылады. Мамандардың есебі бойынша, жүйелік жақындауды
жоққа шығару осы жүйеге енудің жақсы жолы. Ол әбден қолданыста бірнеше
мәрте тексерілген қарапайым зерттеу әдісіне қайшы.
Күрделі жүйе коммерциялық әдіспен де жасалмайды. Нарық заманында
ұсынысты зерттеу және алдын ала өңдеу процестеріне ғана бәсекелестіктің
қатысы бар. Ал қалған процестерге, атап айтқанда, техникалық және жұмысты
жобалауға белгілі бір кәсіпорынмен келісімшартқа отырғанннан кейін ғана
көшеміз. Бағдарламаны тапсырыс беруші мақұлдағаннан кейін басқа нарыққа
ұсынылмайды. Осы себептен де АЖ жүйелік талдау сатысына көп
көңіл
бөлінеді. Мысал ретінде АҚШ - тың қорғаныс министрлігі 1965 жылы №32009
директивасын шығарған кезде
құрылым концепциясы сатысынсыз қүрделі
жүйені өңдеу туралы келісім қабылдауға болмайды деп көрсеткен.
Белгілі бір заттың, құбылыстың, процестің
түсіндіріліп жеткізілуі
концепция түсінігін береді.
Ал кейбір сатыларда өзара байланысқан білім,
факт, тапсырма мен қызығушылықтар жинақталады.
Көбінесе мұндай
жағдай адам санасы
мен даму процестері жоғары
облыстарда көп кездеседі; соның ішінде тез жетіліп келе жатқан облыстарда
осындай үрдіс дағдарысқа соқтырады.
Кез келген жүйеге
барлық компоненттерінің өзара байланысын
анықтайтын модельдің болуы,. көбінесе жеке компоненттерінің қасиеттерін
жүйенің қасиетімен байланыстыратын модельдің болуымен ерекшеленулері
тән.
Әр жүйенің шешімі теңдік жүйесін құру арқылы орындалады. Теңдік
жүйесі түрлі компоненттер қасиеттерінің бір - біріне және жүйе қасиетіне
әсерін көрсетеді. Жүйелік түрде кез келген компонент жеке қасиетін өзгерте
алмайды, себебі ол өзгеріс басқа компоненттердің өзгеруіне әкеліп соғады. Өз
кезегінде ол ішкі жүйеге кері әсерін тигізеді, ал кейбір жағдайларда жалпы
жүйенің бұзылуына әкеледі.
Сондықтан да
тапсырманы тек теңдік жүйесін құру арқылы шешуге
болады. Жеке компоненттер белгілі бір
жүйеге арналып
жобаланып,
жасалады. Арнайы жасалған компоненттерді қолдану арқылы түскен табысты
компонентті құрғандарға бөліп беруді қамтамасыз ету үшін нарық керек және
нарыққа сәйкес келетін жүйе жеткілікті үлкен болуы қажет.
Тапсырылым бойынша құрылған ақпараттық жүйені жасау үшін
рационалды жоспарлау және ұйымды жұмыстардың үйлесімімен
ерекшеленетін тіршілік циклдары керек. Оның бірнеше модельдері:
аралық бақылаумен жүретін тарауланған модель;
каскадты;
спиральды модель [7] бар.
2.1.2 Ақпараттық жүйенің тіршілік циклі
Жүйені құру үрдісі
мен оны пайдалану кезіндегі болатын оқиғалар
түрінде ақпараттық жүйенің тіршілік циклін көрсетуге болады.
21
Тіршілік циклі арқылы жүйенің бастапқы қажеттілігенен бастап толық
пайдалануынан тыс қалғанша дейінгі күйін көруге болады.
Тіршілік моделінің қолданыста аралық бақылаумен жүретін тарауланған
моделі (Cурет 2.3) , каскадты модель (Сурет 2.4 ), спиральды модель (Сурет 2.5 )
сияқты түрлері қолданылады:
Біріншісі ақпараттық жүйенің құрылуы, кезеңдер аралығымен кері
байланыс циклының интеграциясымен басқарылады.
Екіншісі жобаның бекітілген ретімен барлық кезеңдерінің
орындалуын қамтамасыз етеді. Келесі кезеңге өту алдындағы кезеңдегі
жұмыстын толықтай аяқталуын білдіреді;
Үшіншісінде әр спиральдың орамында өнімнің келесі нұсқасы
құрылады, жобаға талаптар қарастырылады және оның сапасы анықталады.
Cурет 2.3 - Аралық бақылаумен жүретін тарауланған модель
Cурет 2.4 - Каскадты модель
22
Cурет 2.5 - Спиральды модель
Күнделікті тіршілікте осындай циклдардың 1970-1985 жылдар
аралығында каскадты, ал 1986 жылдан бастап спиральды модельдің
қолданылып жүргенділігін атап көрсеткіміз келеді.
2.1.3 Ақпараттық жүйелер ұғымы және олардың маңызы
Пайдаланылатын ресурстардың көптігі мен операциялық ортаның
жылдам өзгеретінін ескере отырып, қазіргі заманғы ұйымды тиімді
басқару өте күрделі мэселе болып табылады. Басқарудың ерекше
қызметіне ұйым қызметінің копөлшемді эр түр лі салаларында жүзеге
асырылатын жоспарлау, ұйымдастыру, ойдағыдай іске асыру, үйлестіру,
бақылау мен талдау жатады. Жоғарыда атап өтілген атқа - рымдарды
орындау барысында қалыптастырылатын басқару шешімдері нақты
орындаушылар үшін бастапқы мезет болып таб ылады. Нарық
жағдайында осы экономикалық объектінің біртұтас ақпараттық
кеңістігін құрайтын толық, шынайы жэне уақытылы мәліметті иеленіп
бәсекелік артықшылыққа жетуге болады. Мұндай кеңістікті тек басқару
шешімін колдайтын авгоматтандыру құралдарын тартып электрондық
құжат айналымының базасында құруға болады.
Жалпы экономика мен оның жекелеген құрамдастарын
(кәсіпорындар, компаниялар, мекемелер мен т.б.) динамикалық жүйеге
жатқызуға болады. Мұндай жүйелердің жұмысы өзгеретін сыртқы
ортаның әсерімен және өте көп ақпаратты өңдеумен байланысты.
Жү й е
-
белгілі бір мақсатқа жету үшін атқарылатын
жергілікті өзара байланысты құрамдастар жиынтығы.
Жүйені сипаттау үшін келесі ұғымдар пайдаланылады:
құрылым (көп элементтер мен олардың арасындағы
өзара байланыстар);
23
кіріс пен шығыс (жүйеге кіретін және одан шығатын
материалдық, қаржы және ақпараттық ағындар);
мінез-құлық заңдары (жүйенің кірісі мен шығысын
байланыстыратын қызметтер);
мақсаттар мен шектеулер (бірқатар өзгермелі жүйенің
жұмыс істейтін үдерістерді; жекеле ген өзгермелі -
лерге әдетте шектеу салынады).
Б а сқар у
-
қойылған мақсаттарға жетуге жол ашатын
жүйенің жай-күйінің өзгеруі.
Жүйені басқару үдерісі басқару мақсатымен, қоршаған
орта және ішкі жағдайлармен анықталады.
Кибернетика тұрғысынан осы үдеріс жүйенің элемент -
теріне қол жеткізіп, әсер ету үшін жасалады және оны
сырткы ортаны, объект пен басқару аппаратын байланысты -
ратын ақпараттық үдеріс түрінде көрсетуге болады.
Жүйені басқару үдерісі негізделетін ақпаратпен алмас у -
да келесі рәсімдер ңиклмен жүзе ге асырылады:
басқарылатын объектінің ағымдагы жай -күйі жөнінде ақпарат
жинау;
алынған ақпаратты талдау мен объектінің ағымдағ ы
жай - күйін қажет жай-күймен салыстыру;
басқарылатын объектіні қажет жай - күйге көшіру мақ-
сатында басқаратын іс-әрекет ойластыру;
объектіге басқару әсерін беру.
Компьютерлік техника мен байланыс құралдары дамуының қазіргі
кезеңінде басқару үдерістерін автоматтандырудың арқасында АЖ - ны
пайдаланушылардың әр түрлі санаттары өздерінің алдына қойылған
міндеттерді жылдам әрі тиімді шеше алады. АЖ - ны пайдаланушыларды
келесі төрт санатқа бөлуге болады:
жүйе әкімшісі - бұл жүйені пайдалану және оның жұмыс істеу
қабілетін камтамасыз ету үшін жауап беретін, түпкілікті
пайдаланушылардың қажеттілігін түсінетін, олармен тығыз
байланыс та жұмыс істейтін және дерекқорды анықтау, жүктеу,
қорғау мен оның тиімділігі үшін жауап беретін маман;
қолданбалы программалаушылар - қолданбалы міндеттерді,
деректер қорына қойылатын сұратуларды іске асыратын
программаларды әзірлеумен айналысады;
жүйелік программалаушылар - ақпараттық жүйені қолдауды жүзеге
асырады жэне оның жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз егеді,
компьютерлік программалық қамтамасыз етуді (операциялық
жүйелерді, деректер қорын басқару жүйелерін, трансляторлар,
жалпы тағайындалыстағы сервистік програ ммалар) әзірлеумен
және сүйемелдеумен айналысады;
24
түпкілікті пайдаланушы (ақпарат тұтынушы) - АЖ - ның мүддесінде
істейтін адам немесе ұжым. Түпкілікті тұтынушы АЖ - мен
күнделікті жұмыс істейді, шектеулі қызметі саласымен
байланысты және әдетте программалаушы
болып жұмыс
істемейді. Мысалы, ол бухгалтердің, маркетологтың, қаржы
менеджерінің, бөлімше басшысының лауазымын атқаруы мүмкін.
Автоматтандырылган АЖ - ге мамандардың көп арнайы
мамандандырылған жұмыс орындары (АЖО), коммуникация және ақпарат
алмасу құралдары, қызметкерлердің жұмысын автоматтандыруға
мүмкіндік беретін басқа да құралдар мен жүйелер кіреді.
Қазіргі заманғы автоматтандырылған АЖ - да экономикалық талдау
мен басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет ақпаратты сақтау, беру
және өңдеу жөніндегі ең жаңа компьютерлік технологиялар
пайдаланылады; олар ақпарат өңдейтін қазіргі заманғы техникалык жэне
программалық ақпарат өңдеу құралдарымен, әлемдік ақпараттық
кеңістікте жұмыс істейтін телекоммуникация құралдарымен
жабдықталған.
Экономикалық объектілерді (кәсіпорындарды, банктерді, сауда
ұйымдарын, мемлекетгік мекемелерді жэне т.б.) басқаруға арналғ ан АЖ -
ның тиімділігі олардың басқару қызметтерін қамтудың кеңдігі мен
біріктірілуіне, басқару шешімдерін жедел дайындауына, сыртқы ортаның
өзгеруі мен пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігіне орай
бейімделуіне байланысты.
Шетелдік мамандар ақпараттық технологиялар дамуының бес негізгі
үдерісін жеке атап өтеді. Оларға қысқаша тоқталайық.
Бірінші үдеріс есептеу - талдау жұмысының нәтижесі мен жеке
пайдаланушыға көрсетілетін арнайы қызметтің арасындағы буданға
айналып бара жатқан ақпараттық өнімнің өзгеруімен байланысты.
АТ қисынды элементтерінің қатарлас өзара ықпалдасуға,
ақпараттың барлық түрін олардың сезім мүшелері арқылы адамның бір
уақытында қабылдайтындай етіп үйлесуіне бейімділігі.
Ақпарат көзінен бастап оны тұтынушыға дейінгі барлық аралық
буындардың жойылатынын болжау, мысалы, автор мен оқырманның,
сатушы мен сатып алушының, әнші мен тыңдарманның, ғалымдардың
өзара , оқытушы мен оқушының, кәсіпорындағы маман дардың
бейнеконференция, электрондық дүңгіршек, электрондық почта арқылы
тікелей тілдесуі мүмкін болады.
Адамдар өзара және ғаламшардың кез келген нүктесінде жер
серіктестік байланыс пен бүкіл әлемдік Интернет жел ісін пайдаланудың
арқасында бір - бірімен тілдесе алатын ақпараттық технологиялардың
ғаламдану үрдісі белең алуда.
Конвергенция (жақындасу) АТ - ның дамуының қазіргі кезеңдегі
үдерісінің ең соңғы белесі ретінде қарастырылады, осының нәтижесінде
материалдық өндіріс пен ақпараттық бизнестің арасындағы
25
айырмашылықтар жойылып, ұйымдар мен корпорациялардың қызмет
түрлері әртараптандырылады, өнеркәсіптің , қаржы секторы мен қызмет
көрсету саласының әр түрлі салалары бір - бірімен тығыз байланыста
болады.
Қорыта келе айтатынымыз, экономикалық объектіні басқаруды ң кез
келген жүйесіне өзінің экономикалық ақпараттық жүйесі сәйкес
келеді.Қоғамды ақпараттандырудың қазіргі кезеңдегі деңгейінде
экономикалық объектілердің ақпараттық жүйелерінде ең жаңа
техникалық, технологиялық, программалық құралдар пайдаланылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе
-
бұл компьютерлік және
коммуникациялық жабдықтар, программалық қамтамасыз ету,
лингвистикалық құралдар, ақпараттық ресурстар, сондай -ақ жүйе
қызметкерлері кіретін жәнепайдаланушылардың ақпараттық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін нақты әлемнің кейбір бөлігінің
динамикалық ақпараттық моделін қолдауды қамтамасыз ететін кешен деп
білеміз.
2.2 Деректер қорын жобалау
2.2.1 Деректер моделі
Деректер қорын басқару жүйесінде (ДҚБЖ) деректердің
әр түрлі
модельдері, атап айтқанда,
иерархиялық, желілік, реляционды түрлері, ал
кейінгі кездерде белсенді деректер моделі кеңінен өолданылып жүр . Белсенді
деректер моделіне постреляционды, көп өлшемді, нысанды - бағытталған.
Осы модельдерге негізделе отырып, қазіргі кезде басқа да деректер
моделі құрылуда. Олардың қатарына нысанды - реляционды, деуктивті -
нысанды - бағытталған және осылардың негізінде жасалған семантикалық,
концептуалдық және бағытталған моделдер жатады.
ДҚБЖның кейбір түрлеріне
бірнеше деректер моделі қолданылуы
мүмкін. Мәселен, ИНТЕРБАЗА жүйесінде желілік деректер қоры пайдаланушы
интерфейсінде SQL және QBE тілдерінен құрылған.
Иерархиялық модельге тоқталамыз.
Бұл модельде деректер арасындағы байланыстар графа (ағаш тәріздес)
түрінде болады. Иерархиялық модельдің сызбалық көрінісі келесідей болады
(Сурет 2.6).
26
Cурет 2.6 - Иерархиялық модельдегі байланыстар көрінісі
Көрсетілген деректер қорын құру кезде арнайы бағдарламалау тіліндегі
бірнеше подтиптерден құралған ағаш типі қолданылады. Сол кезде әр ағаштың
өзіне сәйкес тамырлары (түбірі), әр тамырдан таралатын құрылымдық ағаш
тәрісдес типтері де болады.
Сипатталып отырған модельдің артықшылығы ретінде ЭЕМ жадысын
тиімді қолдану және қолданатын операциялардың жылдамдылығын көрсетуге
болады.
Желілік модель.
Бұл модель деректер элементтерінің өзара байланысың әр түрін
көрсетеді. Желілік модельдің сызбалық кескіні келесідей болады (Сурет 2.7).
Cурет 2.7 - Желілік модельдегі байланыстар
Екінші модель иерархиялық модельмен салыстырғанда байланыстардың
әр түрлілігімен сипатталады. Осы фактор оның біріншімен салыстырғандағы
артықшылығы болып табылады.
Реляционды модель.
Бұл модельді IBM фирмасының қызметкері Эдгаром Коддом ұсынған.
Модельдің негізгінде қатынас (relation) ұғымы жатыр.
Қатынас, ол элементтердің жиынынан (кортеж) тұрады.
Кесте жолдар (жазбалар) мен бағандардан тұрады. Кесте жолдарына
кортеж сәйкес келсе, бағанға қатынас атрибуттары сәйкес келеді.
Бұл модель өте қарапайым, мүмкін сондықтан да іс жүзінде жиі
қолданылады және де деректерді өңдеу жылдам орындалады.
Осы модельге төмендегілер жатады: dBaselll Plus және dBase IY (Ashton -
Tate фирмасы), DB2 (IBM), R:BASE (Microrim), FoxPro және FoxBase (Fox
Software), Windows (Borland) үшін Paradox және dBASE for, Visual FoxPro және
Access (Microsoft), Clarion (Clarion Software), Ingres (ASK Computer Systems),
Oracle (Oracle) және Microsoft SQL Server, сонымен қатар ресейлік реляционды
ДҚБЖ: ПАЛЬМА (ИК АН УССР) және HyTech (МИФИ).
Егер реляционды ДҚБЖ нысанды - бағытталған жүйелердің кейбір
қасиеттерін қолданса, онда ол нысанды - реляционды деп аталынылады. Оның
мысалы ретінде Oracle 8.x. алуға болды. Ал, оның алдындағы нұсқасы, яғни
Oracle 7.x таза реляционды болып табылады. Microsoft SQL Server 2005,
PostgreSQL, сол сияқты Sav Zigzag, IBM Cloudscape, FirstSQL бұлардың
бұлардың бәрі нысанды - реляционды болып табылады.
27
Постреляционды модель.
Реляционды модельдің кеңейтілген түрі ретінде постреляционды модельді
қарастырамыз. Осы модель арқылы
кестеде сақталған деректерді бөлуге
болады, өріс көп мәндік бола алады, яғни бір мән бірнеше мәндерден құралуы
мүмкін, ал жаңа кестелер негізгі кестеге бағынады . Реляционды кестелердің
жиынын бір постреляционды кестемен көрсету мүмкіндігі, ақпараттық жоғары
дәрежеде көрсетілуі
және
оны өңдеудің тиімділігін
осы модельдің
артықшылығы деп көрсетуге болады.
Оның ұатарына ДҚБЖ uniVers моделін жатқызамыз.
Көп өлшемді модель.
Бұл модель, реляционды модельмен бірге пайда болса да, ол реляционды
модельмен салыстырғанда аз қолданылған. Осы модель ақпаратты интерактивті
өңдеуге мүмкіндік беретіндіктен, тек 90 жылдардың ортасынан бастап оған
қызығушылық артқан. Оның артықшылығы ретінде
нысандардың өзара
күрделі байланыста болуын атасақ болады.
Көп өлшемді модельге мына жүйелер жатады: Essbase (Arbor Software),
Media Multi - matrix (S peedware), Oracle Express Server (Oracle) және Cache
(InterSystems).
Нысанды - бағытталған модель.
Нысанды - бағытталған модельде деректердің
бөлек жазбаларын
идентификациялау арқылы оларды өңдейтін функцияларды анықтай алады. Ал
кемшілігі, сұраныстардың жай орындалуында.
Нысанды - бағытталған модельдер
90 жылдары тәжірибе жүзінде
қолданыла бастады, қазіргі кезде оның мына түрлері : ДҚБЖ: РОЕТ (РОЕТ
Software), Jasmine (Computer Associates), Versant (Versant Technologies), O2
(Ardent Software), ODB - Jupiter (Интелтек Плюс ғылыми - өндіріс орталығы),
Iris, Orion және Postgres кеңінен өолданылады.
2.2.2 Реляционды деректер қорына қойылатын талаптар
Реляционды деректер қорына қойылатын талаптардың негізгісі -
деректердің қалыптастырылуы. Деректерді қалыптастырудың алты формасы
бар, негізінен алғанда тәжірибеде деректер алдыңғы үш қалыптың талаптарын
қанағаттандыратын болса жеткілікті
және қалыптастыру кестелердегі
деректердің қайшылықтары және үйлесімсіздігі болмауы тиіс.
Деректер базасының теориясы қалыптастыру принципіне негізделінеді.
Ал, қалыптастыру нысаны бойынша функционалдық тәуелділік ұғымы
қолданылады:
R - қатынасының А атрибуттарының әрбір мәніне В атрибутының тек
бір ғана мәні сәйкес болса, онда В--А. В атрибуты А атрибутына
функционалды тәуелді;
егер А--В - ға, В--А тәуелді болса, онда А және В атрибуттары өзара
функционалды өзара тәуелді;
28
егер кілт емес атрибуттар құрама кілттің бір бөлігіне ғана тәуелді
болса, онда ол кілтке жартылай тәуелді деп аталады;
егер R қатысының кілт емес В атрибуты. А атрибуттар тобына, яғни
құрама кілттің барлық атрибутына тәуелді болса және ешбір жартылай
функционалдық тәуелділік болмаса, онда В атрибуты А атрибуттар тобына
толық тәуелді;
егер R қатынасында А--В - ға, В--С - ға тәуелді болса, онда С
атрибуты А атрибутына транзитивті тәуелді.
ДҚБЖ, SQL бағдарламналау тілімен жүзеге асады. Енді SQL
бағдарламалау тіліне қысқаша тоқталайық.
2.2.3 SQL сұраныс тілі.МҚБЖ үшін интерфейсті стандарттау
МҚ - мен өзара әрекеттесу үшін қолданылатын SQL Server сұраныстар
құру тілі 1970-жылдардың ортасында пайда болады.Тілдің шығу атауы -
SEQUEL
сөзінен шыққан.Бұл тіл реляциялық МҚ - ғы
сұраныстардың
қалыптасуын түсінікті және ыңғайлы бейнелеуге бағытталған.Негізінде,іс
жүзінде толық МҚ - ның тілі болып есептеледі.Реляциялық МҚ-ның негізгі екі
сұраныстар тілі болып реляциялық алгебра тілі және реляциялық санау тілі
есептелінеді.SQL Server сұраныстар құру тілінің мүмкіншілігі мол. SQL
Server-дің интерактивті немесе қолданушымен орнатылған қосымша түрінде
ҚПП орналасады.
Оның құрамында:
мәліметтерді анықтау мүмкіндігі;
мәліметтерді таңдаудағы сұраныстар,SELECT;
мәліметтерді модификациялау;
мәліметтерді басқару мүмкіндіктері;
aрифметикалық амалдар орындау;
кестедегі жолдар мен бағаналарды реттеу;
МБ-ның көлемін ұлғайту;
кестенің сұраныстағы мазмұнын еске сақтай білу және шығару;
мәліметтерді агрегаттау,яғни амалдарна қатысты топтастыру.
Сұраныстарды құру операторлары мен МҚ манипуляциялаудан басқа тілдің
құрамында:
МҚ сұлбасын анықтау құралдары және сұлбамен манипуляциялау;
бүтіндікті шектеу және триггерлерді анықтау оперторлар;
МҚ ұсынуларын анықтау құралдары;
транзакцияларды басқару құралдары.
Қазіргі кезде кеңінен тараған SQL тілінің реляциялық мәліметтер қоры
тілінің тарихы 25 жылдан асқанын көрсетеді.Ең бірінші SQL тілінің
функционалды толық,бірақ семантикалық және синтаксистік толық емес
нұсқауы жасалып,эксперименталды жүзеге асыруда SYSTEMR МҚБЖ-де
29
қолданылып жүрді (1974 - 1979 жж. Сан - Хосе жобасы,Калифорния қаласының
IBM компаниясының ғылыми іздену лабораториясында жасалды).
SQL тілінің атауы азғандай ғана мағына береді.Әрине,тұтынушыларға
бұл тіл реляциялық мәліметтер қорын жобалау оңай болу үшін
енгізілген.Мұнымен SQL - ді білгендіктен МҚ-да кез келген әрекетті жасай
аламыз деп түсінеміз.Сұраныс және МҚ басқарудан басқа операторлар бар:
МҚ сұлбасын анықтау және оны басқару;
бүтіндік шегі;
МҚ анықтау құралы;
транзакцияны басқару құралы.
Басқа тілмен айтқанда,SQL тілі мәліметтердің реляциялық моделін толық
көрсетуге күші жететінін айқындайды,ол дегеніміз,Код терминінде реляциялық
мәліметтер қорының барлық аспектілерін көрсетуге болады.
Сонымен қатар,көп жылдық тарихына қарамай көптеген пеляциялық
МҚБЖ қолдануды жаңадан үйренушілерге SQL тілі әр алуан болып
келетіндігіне сену қиын.Бұл сұраққа әрі оңай жауап беру қиын.
Шын мәнісінде бұл программалау тілінің әр алуан түрін жүзеге асыруға
жатады.Стандартқа сәйкес келетін,кез келген компиляторға жүретін
халықаралық Си тілі бар.Ашық стандартты жүйемін кездесуі қолданбалы
программаларды шығаруға мүмкіндік береді.
1989 ж. Алғашқы халықаралық SQL тілінің стандартты шыққаннан
кейін,1982 ж. екінші халықаралық SQL - 92 стандарты қабылданды.Осыдан
кейін МҚБЖ бейімделген SQL тілі туралы айтуға болатын болды.Кез келген
SQL тілді қолдану үшін стандарт тілдерін білу қажет.
SQL стандарттау сатылары.
1989 ж. қабылданған SQL Халықаралық стандартында (SQL89) МҚ
сұлбасымен манипуляциялау және динамикалық SQL бөлімшелері мүлдем жоқ.
1992 жылы наурыз айында SQL92 стандарты шығарылды.Бұл стандарт
біршама толық және барлық іске асыруға керекті аспектілерден тұрады:МБ
сұлбасымен манипуляциялау,транзакция және сессияларды басқару,МБ
қосылу,динамикалық SQL.
SQL2 стандартының анықталуы аяқталып жатқан уақытта SQL3
триггерлер механизмін және мәліметтердің абстрактілі типтерін қолдану
мүмкіншілігі болады деп жорамалданды.Стандартты 1999 жылы
қабылданданады деп жобаланды.
Орнатылған SQL.SQL System R - де SQL-ң оператор орнатуын қолдайтын
арнайы операторлар бар. SQL-ді программалау тіліне орнатудың негізгі
мәселесі, SQL-реляциялық тіл,сондықтан ол көбінесе жиынтықпен жұмыс
жасайды,ал программалау тілдерін скаляр операциялар негізгі болып табылады.
Динамикалық SQL.Интерактивті SQL - ге бағытталған жүйелерді құруды
жеңілдету үшін SQL System R-ға транзакцияны орындау кезінде SQL - дің кез
келген операторын орындап және компиляциялауға мүмкіндік беретін
операторлар орнатылған.
30
PREPARE операторы SQL операторының динамикалық компиляциясын
шақырады.DESCRIBE операторы бұрын PREPARE операторы көмегімен
дайындалған SQL операторында көрсетілген ақпаратты алуға арналған.
ORION нысанды - бағытталған МҚБЖ-ның сұраныс тілінде нысандар
инкапсуляциясының принципі толықтай сақталады.Тіл синтаксисі SQL - ге
бағытталған.Селекциялардың мүмкін предикаттарының жиынтығы өте
жетілген.Атап айтсақ, домені үздік класс болып табылатын атрибут үшін
қызығушылық білдірген ішкі класс қолданушысының атын сілтеуге болады.
IRIS
жүйесінің сұраныс тілі айтарлықтай деңгейде реляциялық
парадигмалар әсерінде болып отыр.Тіпті бұл тілдің атауы OSQL оның
реляциялық тілмен SQL тығыз байланысын көрсетеді. OSQL - бұл
қалыптастырылмаған қатынастармен жұмысқа арналған реляциялық тіл.
O2 RELOOP жүйесі сұраныстарын декларативті тілі.Бұл SQL -
бағытталғын синтаксисі бар сұраныстарының декларативті тілі О2 моделіне
арналып жасалған нысандар мен мәндер алгебрасына негізделген.RELOOP
тілінің ғажайып қасиеті болып О2 моделінің ортақ контексінде құрылу
шынайылығы табылады.Сұраныс әрқашан жиынтық - мәнде немесе тізімді
беріледі.Сұраныс нәтижесі нысан,мән-жиынтық немесе мән-тізімді болуы
мүмкін.
2.2.4 Қосымшаларды өңдеу кезінде SQL тілінің қолданылуы
SQL89 стандартындағы сұраныстар құрылымы жайында айту үшін
синтаксистік ережелер мәліметтерінен бастаған жөн:
ODВС қолданбалы құрушыларға мәліметтер қорын өндеу бойынша, қол
жеткізіліп отырған мәліметтер типіне, яғни ISАМ мәліметтер қоры, мәтіндік
мәліметтер (Ехсеl) немесе SQL мәліметтер қоры байланыссыз функционалды
мүмкіншіліктерді ұсынуға арналған. Бұл мақсат ODВС - тің әрбір драйверін
алдын ала анықталған сәйкес деңгейге жалғау арқылы іске асады. ODВС
драйвері болу үшін драйвер ODВС ядросының егжей-тегжейіне үйлесуі керек.
Бұл талаптар қосымша құрушысы әрқашан қандай мәліметтерге қатынас
жасалып жатқанына байланыссыз сол бір баяғы функционалды
мүмкіншіліктерге сенім артуына кепілдік береді. Егер қолданыстағы
мәліметтердің форматы негізгі функционалды мүмкіншіліктерді қолдамаса
ODВС драйвері бұл функ цияларды эмуляциялау керек. ODВС көмегімен кез
келген МҚБЖ мәліметтерімен (тіпті мэліметтер қорына тікелей қатысы жоқ
мәліметтермен де, мысалы, электрондық кесте файлдарындагы немесе мәндік
файлдардагы мәліметтермен), егер олар үшін ODВС драйвері бар болса,
манипуляциялауға болады. Әрбір қолданыстагы МҚБЖ үшін өзіндік ODВС
драйвері қажет. ODВС жайында айтқанда, ODВС айрықша ерекшелігі ODВС -
драйферіне бірнеше стандарттарды білдіретінін атамай кетуге болмайды. Бұл
стандарттар осындай драйверде іске асуы тиіс әр түрлі функционалды жағдайда
ажыратылады. Барлық драйверлер үшін мәліметтер көзімен байланысу әдісі,
қате жайындағы хабарларды алу, сонымен қатар тіркеудің стандартты
31
интерфейстері ортақ болып табылады. Драйверлер бірыңғайлықты қамтамасыз
ету үшін негізгі талаптарды сақтайды. Мәліметтер қорына қол жеткізудің ашық
интерфейсі қолданбалы программаларға әр түрлі МҚБЖ - ларға қатынауға
мүмкіндік беретін функциялар кітапханасы болып табылады. Сұраныстардың
құрылымдық тілі SQL пайдаланылады. Осылайша, қолданбалы программа
құрушысы виртуалды мәліметтер қорына арналған программа құра алады және
жүктелетін драй верге логикалық мәліметтерді берілген қолданбалы програм-
ма қолданып жатқан нақты МҚБЖ немесе жүйе мәліметтеріне айналдыруға
мүмкіндік бере алады. ODВС тартымдылығы оның ықшамдылығымен және
қолданбалы программа кодымен шартталған. ODВС қолданбалы программа
құрушыларга, сонымен қатар драйверлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6
7
Аңдатпа
8
Менiң дипломдық жобамда Алматы энергетика және байланыс
университетінің қабылдау комиссиясының жұмысын автоматтандыруға
арналған ақпараттық жүйесін құру.Бағдарламаның деректер қорын My SQL
2008 r2 жасалынып ал интерфейсі Microsoft Visual Studio 2013 C# тілінде
жасалынды.
Техникалық бөлімінде пайдаланылатын технологиялардың маңыздылығы
және бағдарлама құру кезеңдері көрсетілген.
Өміртіршілік қаупсіздігі бөлімінде еңбек жағдайларына, жұмыс орнына
талдау жасалынды.
Техника-экономикалық негізделуі бөлімінде енгізілген ақпараттық
жүйеден алынған экономикалық пайданы есептеу жүргізілді.
Аннотация
Цель моей дипломной работы - разработка информационной сиcтемы для
приемной комиссии Алматинского Университета Энергетики и Связи. База
данных программы была создана на основе системы My SQL 2008 r2, а
интерфейс написан на языке Microsoft Visual Studio 2013 C#.
В технической части работы описаны значение используемых технологий
и этапы создания программы.
В разделе Правила техники безопасности указаны требования к
условиям труда и рабочему месту.
В части Технико-экономическое обоснование произведены расчеты по
исчислению условного эффекта, получаемого от внедрения разработанной
программы.
Abstract
The aim of my thesis - cultivating information system for the selection
committee of University of Power Engineering and Telecommunications in Almaty.
The database program was created on the My SQL 2008 r2 basis, and the interface
was written in Microsoft Visual Studio 2013 C #.
In the technical part of the paper the value of the technology used and the steps
of creating the program were described.
The "Safety Rules" part maintains the requirements for working conditions and
workplace.
"Feasibility Study" part includes accounts based on calculations of the
conditional effect, resulting from the application of the developed program.
9
Мазмұны
1 Техникалық тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Тағайындалуы және қолдану аймағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1 Сенімділікке қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.2 Техникалық құрылғыларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.3 Бағдарламалық құжатқа қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.2 Құру кезеңдері мен сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнының (АЖО) мен құрылымы ... ... ... .. 14
1.3.1 АЖО құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3.2 АЖО - ға қойылатын жалпы талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3.3 АЖО - ды жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3.4 Қабылдау комиссия жұмыcының жалпы cипаттамаcы ... ... ... ... ... ... . 18
2 Ақпараттық жүйелер. Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Ақпараттық жүйелер туралы қысқаша мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1.1 Ақпараттық жүйе жобалау сатылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1.2 Ақпараттық жүйенің тіршілік циклі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1.3 Ақпараттық жүйелер ұғымы және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Деректер қорын жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.1 Деректер моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2.2 Реляционды деректер қорына қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2.3 SQL сұраныс тілі.МҚБЖ үшін интерфейсті стандарттау ... ... ... ... ... .. 29
2.2.4 Қосымшаларды өңдеу кезінде SQL тілінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... 31
3 Дерекқорды жобалау және оны іске асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 ДҚ құрудың бастапқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2 Концептуалды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
3.2.1 Қажетті ақпарат. Пайдаланушылардың талабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.2.2 Дереқор және қосымшаны жобалау құралдарын таңдаудың негізі ... .. 34
3.3 Бағдарламаның ER моделін жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.3.1 Бизнес ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.3.2 Реляционды қатынастарды құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3.3.3 Лoгикалық жoбалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 41
3.4 Физикалық жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.4.1 Дерек қорына қосымша құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
3.4.2 Бағдарламаның негізгі алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42
3.4.3 Администратор бөлімінің коды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
3.4.4 Бағдарламаны сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
4 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
10
4.1 Ауа алмасу (кондиционер) жүйесінің құрылғысы және есебі ... ... ... ... ... 63
4.2 Кондиционерлеу және ауаны жаңарту жүйелерін қарастыру ... ... ... ... ... . 67
4.3 Температура айырымы нәтижесінде алынатын жылу және жылу жоғалу 68
5 Техника - экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
5.1 Бағдарламалық қамтаманың артықшылығы мен сипаттамасы ... ... ... ... ... 76
5.2 Маркетингтік стратегия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
5.3 Бағдарламаның сатылым жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 77
5.4 Жұмыс сипаттамасы және қажеттілік дәлелдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
5.5 Бағдарламалық қамтаманың өңделуінің еңбек өнімділігінің есептелуі ... . 78
5.6 Бағдарламалық қамтаманы өңдеуге кеткен шығын есептелуі ... ... ... ... ... 80
5.7 Қосымша шығындар статьясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
5.8 Өзіндік құн нәтижесінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
5.9 Бағдарламаның бағасын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
5.10 Бағдарламаны енгізудегі шартты үнемдеуді есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... . 84
5.11 Ақпараттық өнімді енгізуден алынған үнемдеу мөлшері мен табысты
есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 86
5.12 Бағдарламаны енгізуден түскен шартты үнемдеуді есептеу 3 оқу үшін... 87
5.13Бағдарламаны енгізуден түскен шартты үнемдеуді есептеу АЭжБУ ... ... 88
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдeбиeттep тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
А қocымшасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Б қocымшаcы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
11
Кіріспе
Бұл дипломдық жобада АУЭС униеверситетінің қабылдау
коммисиясынын жұмысын автоматтандыруға арналған дерекқор негізінде
клиенттік программа жобаланды.
Бұл программа АУЭС университетіне түсу үшін келген адамдардың
құжаттарын қабылдап,оларды тандаған мамандықтары бойынша жіктеу, әрі тез
болу үшін, барлық деректерді жүйелі түрде сақтау, қажетті ақпаратқа тез
қатынас алу,деканаттарды автоматтандыруға арналған .
Дерекқор құру үшін алдымен зерттелетін облысының талдауы жасалады.
Келесі кезеңде оқуға түсу үшін қандай мәліметтердің керек екенін біліп алу
қажет.
Программа MS SQL Server-жүйесінде жасалады.АУЭС университетінің
дерекқоры MS SQL Server дерекқорларды басқару жүйесінде құрылғаннан
кейін, пайдаланушылардың барлық сұраныстарын қанағаттандыратын
программа жасалынды.Бағдарлама Microsoft visual studio 2014 C# тілінде
жазылды.
Бұл бағдарлама ыңғайлы, әрі уақытты үнемді пайдалануға мүмкіндік
береді, сонымен қатар, аз уақыт ішінде бағдарламаны игеріп, оңай пайдалануға
болады.
12
1 Техникалық тапсырма
1.1 Тағайындалуы және қолдану аймағы
Ұсынылып отырған бағдарлама Алматы энергетика және байланыс
университетінің қабылдау комиссиясының жұмысын жақсартуға арналған.Бұл
бағдарлама бойынша талапкерлердің барлық мәліметтері таңдап алған
мамандығы бойынша іріктеліп,
тек қана бакалавриатта ғана
емес,магистратурада да және басқару жұмысында да қолдануға болады.
1.1.1 Сенімділікке қойылатын талаптар
Бағдарлама сенімді жұмыс жасау үшін қолданушылар кейбір талаптарды
орындау керек:
бағдарлама белгілі бір лицензиямен қамтылу керек;
aқпараттарды қорғау үшін ГОСТ 51188 - 98 [1] ережелері орындалу
керек;
қолданылатын құралдарды үздіксіз электроэнергиямен қамтамасыз
ету керек;
бағдарламалық құралдар әрдайым
компьютерлік вирусқа
тексеріліп отыру керек.
Осындай ұйымдық - техникалық шараларды орындаған кезде тапсырыс
берушілер толық сенімді бағдарламаға ие болады.
1.1.2 Техникалық құрылғыларға қойылатын талаптар
Бағдарлама жүзеге асу үшін :
операционды жүйе Windows 2000 Server , Windows 2003,XP,7 және
Windows 8;
процессор Pentium - 2.4Hz;
жедел жады 5Гигабайт көлемінен кем емес;
Microsoft SQL Server 2008 r2 ;
HDD, 50 Гигабайт;
Microsoft visual studio 2014 ultimate бар серверлік қызмет көрсететін
дербес компьютер қажет.
1.1.3 Бағдарламалық құжатқа қойылатын талаптар
Бағдарлама жүзеге асу үшін оның техникалық тапсырмасы,байқаулардың
әдістері,пайдаланушыға көмек бере алатын бағдарламалық құжаттары болу
керек.
13
1.2 Құру кезеңдері мен сатылары
Бағдарламаны құру бірнеше сатыға бөлінеді.Атап айтқанда,бірінші
сатыда техникалық тапсырманы құру керек;екінші сатыда жобалау жұмыстары
жүргізіледі;үшінші сатыда бағдарламаны енгізу керек.
Бағдарламаны енгізу бірнеше кезеңнен тұрады.Ол үшін алдымен ақпарат
жүйесін құру керек.Содан кейін бағдарламалық құжаттарды құрамыз.Келесі
кезеңде бардарламаның жақсы жұмыс істеуі үшін белгілі бір мысалдарды алып
тексеру керек.
Бағдарлама дұрыс жұмыс жасау үшін құру кезеңдерімен сатылары жүйелі
түрде орындалуы керек.
1.2.1 Кезең бойынша жұмыстардың мазмұны
Ұсынылып отырған бағдарлама жүйелі түрде қызмет істеуі үшін,ең
алдымен тапсырманың мақсатын анықтап алу керек.Содан кейін техникалық
құрылғыларға және бағдарламаның өзіне қойылатын талаптарды анықтап алу
керек [4].
1.3 Автоматтандырылған жұмыс орнының (АЖО) арналуы мен
құрылымы
Анықталған маманның атқаратын функцияларының автоматтандыру үшін
керек құралдармен жабдықталған жұмыс орнын автоматтандырылған жұмыс
орны (АЖО) немесе шетел терминологияда жұмыс станса (work-station) деп
атайды.АЖО-ның басқа да қосалқы құрылғылармен қамтамасыз етілу
керек.Олардың қатарына
дискілік
жинақтауыштар, басу құрылғылары,
оптикалық оқитын құрылғылар, штрих кодасын оқитын құралдар, графика
құрылғылары, басқа АЖО-мен және басқа жергілікті есептеу желілерімен т.б.
түйіндесетін құрылғылармен толықтырылатын әдетте дербес компьютер болып
табылады.
Көбінесе қолданымда жүрген бағдарламалардың консцепциясына сай
ақпарат көлемдері
ұйымдық
иерархияда
қолданылуына
байланысты
ақпараттарды төменнен жоғары қарай жіберуге арналған.Ақпараттық жүйенің
дұрыс қызмет істеуі үшін өнделген мәліметтер мен бастыпқы деректер
жергілікті дерекқорларда сақталуы керек.Осы мақсатта ақпаратты жүйенің
кезкелген деңгейі үшін автоматтандырылған жұмыс орындарын құру талап
етіледі [2].
Әрбір маманның өз дерекқорларын қолданумен қатар, басқа желілермен,
керек болса, ЭЕМ-дары бар ауқымды есептеу тораптарына қосылу мүмкіндігін
қамтамасыз ете алатын жұыс орны АЖО - ның негізгі арналуы деп аталады.
14
Шартты түрде АЖО - да шешілетін мәселелерді ақпараттық және есептеуіш деп
екі топқа бөлеміз.
Бірінші топқа ақпараттарға кодтарды бекіту,оларды
жіктеу,топтастыру,түзету және сақтау жатады.Көбінесе олар арифметикалық
немесе мәтіндік сипатта болып,қарапайым есептеу мен логикалық
процедураларды қажет етеді.Дегенмен бұл топтағы мәселелер күрделі
болғандықтан,мамандардың көп уақытын алады [4].
Екінші топқа
формальдандырылатын және жартылай
формальдандырылатын
есептеу мәселелері жатады.Өз
кезегінде
формальдандырылатын мәселелер формальды алгоритм негізінде шешіледі де,
тура есептеу мәселелері
мен математикалық модельдер негізіндегі
мәселелерден тұрады. Олардың біріншісі қарапайым алгоритмдер көмегімен
шешіледі десек те,күрделілері математикалық модельдерді қолдану арқылы
шешіледі.Қазіргі уақытта осындай мәселелерді шешу үшін сематикалық
амалдар экономикалық объектілерді басқару үшін,кейбір кездерде ақпараттар
толық болмаған жағдайда кеңінен қолданылып жүр.
1.3.1 АЖО құрылымы
АЖО ұйымдастыру, функционалды және қамтамасыз ету бөліктерінен
тұратын кешенді жүйе болып табылады.
АЖО-ның ұйымдастыру бөлігі негізінен қолданушылардың атқаратын
қызметтерін жіктеп таратуға арналған.Сонымен қатар оның құрамына
мамандар даярлау,олардың әрі қарай өсуін қамтамасыз ету,оны ұйымдастыру
жатады.Осы процестерді басқару үшін жұмысты
жүйелі түрде
жоспарлау,тіркеу,бақылау,сараптау,р еттеу керек.Оған қоса қолданушылардың
атқаратын міндеттерін олардың құқықтарын құжатты түрде рәсімдеу керек.
АЖО - ның екінші бөлігі экономико-математикалық тәсілдер кешені.Ол
жоспарлау шешімін,техника-экономикалық көрсеткіштердің тіркеуін және
сараптауын жүзеге асырады.Белгілі бір болжамдар бойынша,осы бөлімі арқылы
АЖО-ның функцияларын орындайтын жүйе бірнеше тәуелсіз ішжүйеден
тұратыны анықталған.
Әрбір
жұмыс орны мен ұйымдық құрылымдықтың атқаратын
қызметтеріне байланысты қолданылатын ішжүйелерді ерекшелендіреді.
АЖО - ның үшінші бөлігі қамтамасыз ету бөлігі болып табылады да, оның
құрамына:
-
-
-
функционалды ішжүйелердің ақпараттық қамтамасыз етуі (АҚЕ);
техникалық құралдар кешені (ТҚК);
ішжүйелер функцияларын жүзеге асырудың программалық құралдары
кіреді.
Ақпараттық қамтамасыз ету құжаттардан, ақпарат массивтерінен (ДҚ)
және кодалаудың стандартталған және бәрыңғай формалар жиынтығынан
тұрады.
15
Барлық ақпараттар бірнеше белгілер бойынша,
атап айтқанда,
тұрақтылық, арналуы және қозғалу бағыты бойынша жіктеледі (Кесте 1.1)
Кесте 1.1 - Ақпараттардың жіктелуі
Енді АЖО - ның техникалық құралдар кешеніне (ТҚК) келетін болсақ, ол
мәліметтерді
жинау, жеткізу, өңдеу және сақтау үшін қолдатылатын
құрылғылардан тұрады.
Біртекті операцияларды орындайтын құрылғылар техникалық
құралдардың функционалды топтарын құрайды.
Қамтамасыз етудің үшінші бөлігіне бірінші кезекте орындайтын адамды,
программалық тіл құралдарына арнап, жұмыс ортасын қалыптастыратын
операциялық жүйелерді жатқызамыз. Ал АЖО-ның программалық тіл
құралдары оның функционалды мәселелерін шешуге, оны деңгейлі басқаруға
арналған интерфейстерден тұрады [8].
1.3.2 АЖО - ға қойылатын жалпы талаптар
АЖО - ға қойылатын талаптар сурет 1.1 көрсетілген.
16 Жіктелуі
Түрлері
Тұрақтылық бойынша
шартты тұрақты және айнымалы
тұрақты
Арналуы бойынша
нормативті-анықтамалық, жоспарлау,
есептемелік, сараптамалық және
оперативті-өндірістік
Қозғалу бағыты бойынша
кіріс, шығыс және аралық
Cурет 1.1 - АЖО - ға қойылатын талаптар
АЖО кез келген маманға арналған құралдар мен программалық
қамтамасыз етудің жиынтығы және әр уақытта арнаулы сипаты бар жүйе. Ол
бухгалтерге де, заңгерге де, студентке де, мұғалімге де, дәрігерге де арналуы
мүмкін.
АЖО ендіру өңдеу уақытын үнемдейді, жұмысты жеңілдетеді, машина
мен адам арасындағы байланысты тездетеді.
АЖО еңбек өнімділігін мен басқарудың тиімділігін арттырып қана
қоймайды, сонымен қатар өте қолайлы.
АЖО жеке (дербес) түрде де , топтық түрде де болады. Егер топтық не
коллективті АЖО болса, тиімділікті арттыру үшін мамандардың нақты
атқаратын міндеттерін анықтау керек. Сонымен қатар АЖО мамандарға да
белгілі талаптар қояды,мәселен, олар икемді, үнемі даму мен жетілуге бейімді
болулары қажет.
Осы
жүйеде жұмыс істеу үшін олар
ақпаратты өңдеу машина
құралдарын жақсы білулері;диалогты режимде жұмыс жасай алулары;
компьютерді жақсы меңгеруі; олардың жақсы жұмыс жасауына кәсіпорын
тұрғысынан белгілі бір жағдайлар жасалуы, атап айтқанда, еңбекақыны
көбейту, жұмысшылардың біліктілігін арттыратындай мүмкіншіліктер болуы
керек.
1.3.3 АЖО - ды жобалау сатылары
АЖО - ның жақсы қызмет етуі үшін басқару жүйесін жақсылап зерттеп,
сараптама жасау керек, оны құру үшін
техникалық тапсырманы дұрыс
құрастыру керек, сонымен қатар АЖО-ны жоғары деңгейде техникалық
17
жобалап қана қоймай, жұмысты жүйелі түрде жобалау керек. Осы сатылардың
жақсы орындалуы АЖО-ның қызметін жақсартады.
1.3.4 Қабылдау комиссия жұмыcының жалпы cипаттамаcы
Орта білімі бар жас талапкерлердің барлық құжаттарын тез тексеріп,
қабылдап, қалаған мамандықтары бойынша жіктеп
көрсету керек.
Администратор қабылданған құжаттарды және қабылдау комиссияның
жұмысын тексеріп,
керек жағдайда
жаңа комиссия мүшесін
енгізе
алады.Ұсынылатын бағдарламада әр факультеттің өз қабылдау мүшесі болады.
18
2 Ақпараттық жүйелер. Деректер қорын жобалау
2.1 Ақпараттық жүйелер туралы қысқаша мағлұматтар
Адам қызметіне арналған ақпараттық модельді ақпараттық жүйе
деп
қабылдаймыз. Әр жүйе
сақтау,
ақпарат ауысу,ақпаратты түрлендіру
үдерістерінен тұрады. Және де бүгінгі таңда ақпараттық жүйелердің маңзы өте
зор.
Ақпарат жүйесінің жіктелуі негізінде олардың арқасында шешілетін
тапсырмалардың өзіндік ерекшеліктері жатыр.
Ақпараттық жүйелер бірнеше
белгілер бойынша жіктеледі. Олардың
негізгілері ақпаратты жүйелердің функционалдық мүмкіндігі мен құрылу
ерекшеліктері, орындайтын тапсырмаға, қолданатын техникалық құралдарға
байланыстылығы.
Ақпараттық жүйелер фактографикалық және құжаттық болып деректерді
сақтау факторы бойынша жіктеледі. Олардың бірінші түрі сандық және
мәтіндік деректерді сақтау мен өңдеу үшін қолданылса, екіншісінде деректер
тек құжат түрінде болып келеді. Соңғы түрінде мәліметтер пайдаланушыларға
беріледі, ал оларды өңдеу бұл жүйелерде қарастырылмайды.
Барлық процесстердің автоматтандырылғанына байланысты ақпараттық
жүйелер қолмен басқарылатын, автоматандырылған және
автоматтандырылмаған болып бөлінеді (Сурет 2.1).
Ақпараттық жүйелер
Фактографикалық
Құжаттық
Автоматтандыру деңгейіне
байланысты
Қолдан басқарылатын
Автоматтандырылған
Қызмет өрісіне
байланысты
Интегралданға
н
Ұйымдастырылға
н басқарылым
Деректерді өңдеуге
байланысты
Ақпаратты
іздейтін
Ақпаратты
шешетін
Басқаруы бойынша
Стратегиялық
Функционалдық
Техникалық
Автоматтандырылмаған
үрдістерді
басқару
Басқаратын
Операциялық
Автоматтандыры
лған ижобалар
жүйесі
Кеңес беретін
Cурет 2.1 - Ақпараттық жүйелердің бөлінуі
19
2.1.1 Ақпараттық жүйе жобалау сатылары
ISOIEC 12207 стандарттқа сәйкес ақпараттық жүйені жобалау бірнеше
үрдістерден тұрады. Олар негізгі, қосалқы үрдістерден және ұйымдық
процестерден тұрады (Сурет 2.2).
Сурет 2.2 - Ақпараттық жүйе сатылары
Ал күрделі жүйені жобалау өте ауыр
шығармашылық жұмыс болып
есептеледі, себебі онда қолданылатын ұйымдасқан шығармашылық технология
фундаментальдік зерттеу мен дайындау және қолдану жүйелерінің жиынтығын
қажет етеді.
Ұйымдасқан шығармашылық технологияның бірінші сатысында пәндік
облысты зерттеу керек.
Қолданымда жүрген бірқатар жүйелер иерерхиялық құрылымға ие.
Оларға координация - жүйенің негізгі мақсатына жетуге бағытталған арнайы
элементтің жиынтығын қамтамасыз ету; арнайыланған жеке жұмыстарды
белгілеу және оны арнайы дайындалған элементтермен бөлек беру жүйенің
ерекшелігі тән.
Иерархиялық жүйені қолдану арқылы жеке шешім қабылдайтын
элементтердің өзара байланысын жүйелі түрде анықтауға болады.
Ал қолдану кезіндегі қиыншылықтарды, қайшылықтарды шешуге
пайдаланатын ережелер жиынтығын стратегия деп атаймыз.
Күллі ақпараттық жүйе қабылдау сатысында жүйелік жақындауды
қолданады. Бұл кезде жүйелік модель арқылы іске асатын сан алуан саладағы,
типтегі, кластардағы ұйымдардың және пәндік облыстардың зерттелуі және
20
өңдеуі қарастырылады. Мамандардың есебі бойынша, жүйелік жақындауды
жоққа шығару осы жүйеге енудің жақсы жолы. Ол әбден қолданыста бірнеше
мәрте тексерілген қарапайым зерттеу әдісіне қайшы.
Күрделі жүйе коммерциялық әдіспен де жасалмайды. Нарық заманында
ұсынысты зерттеу және алдын ала өңдеу процестеріне ғана бәсекелестіктің
қатысы бар. Ал қалған процестерге, атап айтқанда, техникалық және жұмысты
жобалауға белгілі бір кәсіпорынмен келісімшартқа отырғанннан кейін ғана
көшеміз. Бағдарламаны тапсырыс беруші мақұлдағаннан кейін басқа нарыққа
ұсынылмайды. Осы себептен де АЖ жүйелік талдау сатысына көп
көңіл
бөлінеді. Мысал ретінде АҚШ - тың қорғаныс министрлігі 1965 жылы №32009
директивасын шығарған кезде
құрылым концепциясы сатысынсыз қүрделі
жүйені өңдеу туралы келісім қабылдауға болмайды деп көрсеткен.
Белгілі бір заттың, құбылыстың, процестің
түсіндіріліп жеткізілуі
концепция түсінігін береді.
Ал кейбір сатыларда өзара байланысқан білім,
факт, тапсырма мен қызығушылықтар жинақталады.
Көбінесе мұндай
жағдай адам санасы
мен даму процестері жоғары
облыстарда көп кездеседі; соның ішінде тез жетіліп келе жатқан облыстарда
осындай үрдіс дағдарысқа соқтырады.
Кез келген жүйеге
барлық компоненттерінің өзара байланысын
анықтайтын модельдің болуы,. көбінесе жеке компоненттерінің қасиеттерін
жүйенің қасиетімен байланыстыратын модельдің болуымен ерекшеленулері
тән.
Әр жүйенің шешімі теңдік жүйесін құру арқылы орындалады. Теңдік
жүйесі түрлі компоненттер қасиеттерінің бір - біріне және жүйе қасиетіне
әсерін көрсетеді. Жүйелік түрде кез келген компонент жеке қасиетін өзгерте
алмайды, себебі ол өзгеріс басқа компоненттердің өзгеруіне әкеліп соғады. Өз
кезегінде ол ішкі жүйеге кері әсерін тигізеді, ал кейбір жағдайларда жалпы
жүйенің бұзылуына әкеледі.
Сондықтан да
тапсырманы тек теңдік жүйесін құру арқылы шешуге
болады. Жеке компоненттер белгілі бір
жүйеге арналып
жобаланып,
жасалады. Арнайы жасалған компоненттерді қолдану арқылы түскен табысты
компонентті құрғандарға бөліп беруді қамтамасыз ету үшін нарық керек және
нарыққа сәйкес келетін жүйе жеткілікті үлкен болуы қажет.
Тапсырылым бойынша құрылған ақпараттық жүйені жасау үшін
рационалды жоспарлау және ұйымды жұмыстардың үйлесімімен
ерекшеленетін тіршілік циклдары керек. Оның бірнеше модельдері:
аралық бақылаумен жүретін тарауланған модель;
каскадты;
спиральды модель [7] бар.
2.1.2 Ақпараттық жүйенің тіршілік циклі
Жүйені құру үрдісі
мен оны пайдалану кезіндегі болатын оқиғалар
түрінде ақпараттық жүйенің тіршілік циклін көрсетуге болады.
21
Тіршілік циклі арқылы жүйенің бастапқы қажеттілігенен бастап толық
пайдалануынан тыс қалғанша дейінгі күйін көруге болады.
Тіршілік моделінің қолданыста аралық бақылаумен жүретін тарауланған
моделі (Cурет 2.3) , каскадты модель (Сурет 2.4 ), спиральды модель (Сурет 2.5 )
сияқты түрлері қолданылады:
Біріншісі ақпараттық жүйенің құрылуы, кезеңдер аралығымен кері
байланыс циклының интеграциясымен басқарылады.
Екіншісі жобаның бекітілген ретімен барлық кезеңдерінің
орындалуын қамтамасыз етеді. Келесі кезеңге өту алдындағы кезеңдегі
жұмыстын толықтай аяқталуын білдіреді;
Үшіншісінде әр спиральдың орамында өнімнің келесі нұсқасы
құрылады, жобаға талаптар қарастырылады және оның сапасы анықталады.
Cурет 2.3 - Аралық бақылаумен жүретін тарауланған модель
Cурет 2.4 - Каскадты модель
22
Cурет 2.5 - Спиральды модель
Күнделікті тіршілікте осындай циклдардың 1970-1985 жылдар
аралығында каскадты, ал 1986 жылдан бастап спиральды модельдің
қолданылып жүргенділігін атап көрсеткіміз келеді.
2.1.3 Ақпараттық жүйелер ұғымы және олардың маңызы
Пайдаланылатын ресурстардың көптігі мен операциялық ортаның
жылдам өзгеретінін ескере отырып, қазіргі заманғы ұйымды тиімді
басқару өте күрделі мэселе болып табылады. Басқарудың ерекше
қызметіне ұйым қызметінің копөлшемді эр түр лі салаларында жүзеге
асырылатын жоспарлау, ұйымдастыру, ойдағыдай іске асыру, үйлестіру,
бақылау мен талдау жатады. Жоғарыда атап өтілген атқа - рымдарды
орындау барысында қалыптастырылатын басқару шешімдері нақты
орындаушылар үшін бастапқы мезет болып таб ылады. Нарық
жағдайында осы экономикалық объектінің біртұтас ақпараттық
кеңістігін құрайтын толық, шынайы жэне уақытылы мәліметті иеленіп
бәсекелік артықшылыққа жетуге болады. Мұндай кеңістікті тек басқару
шешімін колдайтын авгоматтандыру құралдарын тартып электрондық
құжат айналымының базасында құруға болады.
Жалпы экономика мен оның жекелеген құрамдастарын
(кәсіпорындар, компаниялар, мекемелер мен т.б.) динамикалық жүйеге
жатқызуға болады. Мұндай жүйелердің жұмысы өзгеретін сыртқы
ортаның әсерімен және өте көп ақпаратты өңдеумен байланысты.
Жү й е
-
белгілі бір мақсатқа жету үшін атқарылатын
жергілікті өзара байланысты құрамдастар жиынтығы.
Жүйені сипаттау үшін келесі ұғымдар пайдаланылады:
құрылым (көп элементтер мен олардың арасындағы
өзара байланыстар);
23
кіріс пен шығыс (жүйеге кіретін және одан шығатын
материалдық, қаржы және ақпараттық ағындар);
мінез-құлық заңдары (жүйенің кірісі мен шығысын
байланыстыратын қызметтер);
мақсаттар мен шектеулер (бірқатар өзгермелі жүйенің
жұмыс істейтін үдерістерді; жекеле ген өзгермелі -
лерге әдетте шектеу салынады).
Б а сқар у
-
қойылған мақсаттарға жетуге жол ашатын
жүйенің жай-күйінің өзгеруі.
Жүйені басқару үдерісі басқару мақсатымен, қоршаған
орта және ішкі жағдайлармен анықталады.
Кибернетика тұрғысынан осы үдеріс жүйенің элемент -
теріне қол жеткізіп, әсер ету үшін жасалады және оны
сырткы ортаны, объект пен басқару аппаратын байланысты -
ратын ақпараттық үдеріс түрінде көрсетуге болады.
Жүйені басқару үдерісі негізделетін ақпаратпен алмас у -
да келесі рәсімдер ңиклмен жүзе ге асырылады:
басқарылатын объектінің ағымдагы жай -күйі жөнінде ақпарат
жинау;
алынған ақпаратты талдау мен объектінің ағымдағ ы
жай - күйін қажет жай-күймен салыстыру;
басқарылатын объектіні қажет жай - күйге көшіру мақ-
сатында басқаратын іс-әрекет ойластыру;
объектіге басқару әсерін беру.
Компьютерлік техника мен байланыс құралдары дамуының қазіргі
кезеңінде басқару үдерістерін автоматтандырудың арқасында АЖ - ны
пайдаланушылардың әр түрлі санаттары өздерінің алдына қойылған
міндеттерді жылдам әрі тиімді шеше алады. АЖ - ны пайдаланушыларды
келесі төрт санатқа бөлуге болады:
жүйе әкімшісі - бұл жүйені пайдалану және оның жұмыс істеу
қабілетін камтамасыз ету үшін жауап беретін, түпкілікті
пайдаланушылардың қажеттілігін түсінетін, олармен тығыз
байланыс та жұмыс істейтін және дерекқорды анықтау, жүктеу,
қорғау мен оның тиімділігі үшін жауап беретін маман;
қолданбалы программалаушылар - қолданбалы міндеттерді,
деректер қорына қойылатын сұратуларды іске асыратын
программаларды әзірлеумен айналысады;
жүйелік программалаушылар - ақпараттық жүйені қолдауды жүзеге
асырады жэне оның жұмыс істеу қабілетін қамтамасыз егеді,
компьютерлік программалық қамтамасыз етуді (операциялық
жүйелерді, деректер қорын басқару жүйелерін, трансляторлар,
жалпы тағайындалыстағы сервистік програ ммалар) әзірлеумен
және сүйемелдеумен айналысады;
24
түпкілікті пайдаланушы (ақпарат тұтынушы) - АЖ - ның мүддесінде
істейтін адам немесе ұжым. Түпкілікті тұтынушы АЖ - мен
күнделікті жұмыс істейді, шектеулі қызметі саласымен
байланысты және әдетте программалаушы
болып жұмыс
істемейді. Мысалы, ол бухгалтердің, маркетологтың, қаржы
менеджерінің, бөлімше басшысының лауазымын атқаруы мүмкін.
Автоматтандырылган АЖ - ге мамандардың көп арнайы
мамандандырылған жұмыс орындары (АЖО), коммуникация және ақпарат
алмасу құралдары, қызметкерлердің жұмысын автоматтандыруға
мүмкіндік беретін басқа да құралдар мен жүйелер кіреді.
Қазіргі заманғы автоматтандырылған АЖ - да экономикалық талдау
мен басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет ақпаратты сақтау, беру
және өңдеу жөніндегі ең жаңа компьютерлік технологиялар
пайдаланылады; олар ақпарат өңдейтін қазіргі заманғы техникалык жэне
программалық ақпарат өңдеу құралдарымен, әлемдік ақпараттық
кеңістікте жұмыс істейтін телекоммуникация құралдарымен
жабдықталған.
Экономикалық объектілерді (кәсіпорындарды, банктерді, сауда
ұйымдарын, мемлекетгік мекемелерді жэне т.б.) басқаруға арналғ ан АЖ -
ның тиімділігі олардың басқару қызметтерін қамтудың кеңдігі мен
біріктірілуіне, басқару шешімдерін жедел дайындауына, сыртқы ортаның
өзгеруі мен пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігіне орай
бейімделуіне байланысты.
Шетелдік мамандар ақпараттық технологиялар дамуының бес негізгі
үдерісін жеке атап өтеді. Оларға қысқаша тоқталайық.
Бірінші үдеріс есептеу - талдау жұмысының нәтижесі мен жеке
пайдаланушыға көрсетілетін арнайы қызметтің арасындағы буданға
айналып бара жатқан ақпараттық өнімнің өзгеруімен байланысты.
АТ қисынды элементтерінің қатарлас өзара ықпалдасуға,
ақпараттың барлық түрін олардың сезім мүшелері арқылы адамның бір
уақытында қабылдайтындай етіп үйлесуіне бейімділігі.
Ақпарат көзінен бастап оны тұтынушыға дейінгі барлық аралық
буындардың жойылатынын болжау, мысалы, автор мен оқырманның,
сатушы мен сатып алушының, әнші мен тыңдарманның, ғалымдардың
өзара , оқытушы мен оқушының, кәсіпорындағы маман дардың
бейнеконференция, электрондық дүңгіршек, электрондық почта арқылы
тікелей тілдесуі мүмкін болады.
Адамдар өзара және ғаламшардың кез келген нүктесінде жер
серіктестік байланыс пен бүкіл әлемдік Интернет жел ісін пайдаланудың
арқасында бір - бірімен тілдесе алатын ақпараттық технологиялардың
ғаламдану үрдісі белең алуда.
Конвергенция (жақындасу) АТ - ның дамуының қазіргі кезеңдегі
үдерісінің ең соңғы белесі ретінде қарастырылады, осының нәтижесінде
материалдық өндіріс пен ақпараттық бизнестің арасындағы
25
айырмашылықтар жойылып, ұйымдар мен корпорациялардың қызмет
түрлері әртараптандырылады, өнеркәсіптің , қаржы секторы мен қызмет
көрсету саласының әр түрлі салалары бір - бірімен тығыз байланыста
болады.
Қорыта келе айтатынымыз, экономикалық объектіні басқаруды ң кез
келген жүйесіне өзінің экономикалық ақпараттық жүйесі сәйкес
келеді.Қоғамды ақпараттандырудың қазіргі кезеңдегі деңгейінде
экономикалық объектілердің ақпараттық жүйелерінде ең жаңа
техникалық, технологиялық, программалық құралдар пайдаланылады.
Автоматтандырылған ақпараттық жүйе
-
бұл компьютерлік және
коммуникациялық жабдықтар, программалық қамтамасыз ету,
лингвистикалық құралдар, ақпараттық ресурстар, сондай -ақ жүйе
қызметкерлері кіретін жәнепайдаланушылардың ақпараттық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін нақты әлемнің кейбір бөлігінің
динамикалық ақпараттық моделін қолдауды қамтамасыз ететін кешен деп
білеміз.
2.2 Деректер қорын жобалау
2.2.1 Деректер моделі
Деректер қорын басқару жүйесінде (ДҚБЖ) деректердің
әр түрлі
модельдері, атап айтқанда,
иерархиялық, желілік, реляционды түрлері, ал
кейінгі кездерде белсенді деректер моделі кеңінен өолданылып жүр . Белсенді
деректер моделіне постреляционды, көп өлшемді, нысанды - бағытталған.
Осы модельдерге негізделе отырып, қазіргі кезде басқа да деректер
моделі құрылуда. Олардың қатарына нысанды - реляционды, деуктивті -
нысанды - бағытталған және осылардың негізінде жасалған семантикалық,
концептуалдық және бағытталған моделдер жатады.
ДҚБЖның кейбір түрлеріне
бірнеше деректер моделі қолданылуы
мүмкін. Мәселен, ИНТЕРБАЗА жүйесінде желілік деректер қоры пайдаланушы
интерфейсінде SQL және QBE тілдерінен құрылған.
Иерархиялық модельге тоқталамыз.
Бұл модельде деректер арасындағы байланыстар графа (ағаш тәріздес)
түрінде болады. Иерархиялық модельдің сызбалық көрінісі келесідей болады
(Сурет 2.6).
26
Cурет 2.6 - Иерархиялық модельдегі байланыстар көрінісі
Көрсетілген деректер қорын құру кезде арнайы бағдарламалау тіліндегі
бірнеше подтиптерден құралған ағаш типі қолданылады. Сол кезде әр ағаштың
өзіне сәйкес тамырлары (түбірі), әр тамырдан таралатын құрылымдық ағаш
тәрісдес типтері де болады.
Сипатталып отырған модельдің артықшылығы ретінде ЭЕМ жадысын
тиімді қолдану және қолданатын операциялардың жылдамдылығын көрсетуге
болады.
Желілік модель.
Бұл модель деректер элементтерінің өзара байланысың әр түрін
көрсетеді. Желілік модельдің сызбалық кескіні келесідей болады (Сурет 2.7).
Cурет 2.7 - Желілік модельдегі байланыстар
Екінші модель иерархиялық модельмен салыстырғанда байланыстардың
әр түрлілігімен сипатталады. Осы фактор оның біріншімен салыстырғандағы
артықшылығы болып табылады.
Реляционды модель.
Бұл модельді IBM фирмасының қызметкері Эдгаром Коддом ұсынған.
Модельдің негізгінде қатынас (relation) ұғымы жатыр.
Қатынас, ол элементтердің жиынынан (кортеж) тұрады.
Кесте жолдар (жазбалар) мен бағандардан тұрады. Кесте жолдарына
кортеж сәйкес келсе, бағанға қатынас атрибуттары сәйкес келеді.
Бұл модель өте қарапайым, мүмкін сондықтан да іс жүзінде жиі
қолданылады және де деректерді өңдеу жылдам орындалады.
Осы модельге төмендегілер жатады: dBaselll Plus және dBase IY (Ashton -
Tate фирмасы), DB2 (IBM), R:BASE (Microrim), FoxPro және FoxBase (Fox
Software), Windows (Borland) үшін Paradox және dBASE for, Visual FoxPro және
Access (Microsoft), Clarion (Clarion Software), Ingres (ASK Computer Systems),
Oracle (Oracle) және Microsoft SQL Server, сонымен қатар ресейлік реляционды
ДҚБЖ: ПАЛЬМА (ИК АН УССР) және HyTech (МИФИ).
Егер реляционды ДҚБЖ нысанды - бағытталған жүйелердің кейбір
қасиеттерін қолданса, онда ол нысанды - реляционды деп аталынылады. Оның
мысалы ретінде Oracle 8.x. алуға болды. Ал, оның алдындағы нұсқасы, яғни
Oracle 7.x таза реляционды болып табылады. Microsoft SQL Server 2005,
PostgreSQL, сол сияқты Sav Zigzag, IBM Cloudscape, FirstSQL бұлардың
бұлардың бәрі нысанды - реляционды болып табылады.
27
Постреляционды модель.
Реляционды модельдің кеңейтілген түрі ретінде постреляционды модельді
қарастырамыз. Осы модель арқылы
кестеде сақталған деректерді бөлуге
болады, өріс көп мәндік бола алады, яғни бір мән бірнеше мәндерден құралуы
мүмкін, ал жаңа кестелер негізгі кестеге бағынады . Реляционды кестелердің
жиынын бір постреляционды кестемен көрсету мүмкіндігі, ақпараттық жоғары
дәрежеде көрсетілуі
және
оны өңдеудің тиімділігін
осы модельдің
артықшылығы деп көрсетуге болады.
Оның ұатарына ДҚБЖ uniVers моделін жатқызамыз.
Көп өлшемді модель.
Бұл модель, реляционды модельмен бірге пайда болса да, ол реляционды
модельмен салыстырғанда аз қолданылған. Осы модель ақпаратты интерактивті
өңдеуге мүмкіндік беретіндіктен, тек 90 жылдардың ортасынан бастап оған
қызығушылық артқан. Оның артықшылығы ретінде
нысандардың өзара
күрделі байланыста болуын атасақ болады.
Көп өлшемді модельге мына жүйелер жатады: Essbase (Arbor Software),
Media Multi - matrix (S peedware), Oracle Express Server (Oracle) және Cache
(InterSystems).
Нысанды - бағытталған модель.
Нысанды - бағытталған модельде деректердің
бөлек жазбаларын
идентификациялау арқылы оларды өңдейтін функцияларды анықтай алады. Ал
кемшілігі, сұраныстардың жай орындалуында.
Нысанды - бағытталған модельдер
90 жылдары тәжірибе жүзінде
қолданыла бастады, қазіргі кезде оның мына түрлері : ДҚБЖ: РОЕТ (РОЕТ
Software), Jasmine (Computer Associates), Versant (Versant Technologies), O2
(Ardent Software), ODB - Jupiter (Интелтек Плюс ғылыми - өндіріс орталығы),
Iris, Orion және Postgres кеңінен өолданылады.
2.2.2 Реляционды деректер қорына қойылатын талаптар
Реляционды деректер қорына қойылатын талаптардың негізгісі -
деректердің қалыптастырылуы. Деректерді қалыптастырудың алты формасы
бар, негізінен алғанда тәжірибеде деректер алдыңғы үш қалыптың талаптарын
қанағаттандыратын болса жеткілікті
және қалыптастыру кестелердегі
деректердің қайшылықтары және үйлесімсіздігі болмауы тиіс.
Деректер базасының теориясы қалыптастыру принципіне негізделінеді.
Ал, қалыптастыру нысаны бойынша функционалдық тәуелділік ұғымы
қолданылады:
R - қатынасының А атрибуттарының әрбір мәніне В атрибутының тек
бір ғана мәні сәйкес болса, онда В--А. В атрибуты А атрибутына
функционалды тәуелді;
егер А--В - ға, В--А тәуелді болса, онда А және В атрибуттары өзара
функционалды өзара тәуелді;
28
егер кілт емес атрибуттар құрама кілттің бір бөлігіне ғана тәуелді
болса, онда ол кілтке жартылай тәуелді деп аталады;
егер R қатысының кілт емес В атрибуты. А атрибуттар тобына, яғни
құрама кілттің барлық атрибутына тәуелді болса және ешбір жартылай
функционалдық тәуелділік болмаса, онда В атрибуты А атрибуттар тобына
толық тәуелді;
егер R қатынасында А--В - ға, В--С - ға тәуелді болса, онда С
атрибуты А атрибутына транзитивті тәуелді.
ДҚБЖ, SQL бағдарламналау тілімен жүзеге асады. Енді SQL
бағдарламалау тіліне қысқаша тоқталайық.
2.2.3 SQL сұраныс тілі.МҚБЖ үшін интерфейсті стандарттау
МҚ - мен өзара әрекеттесу үшін қолданылатын SQL Server сұраныстар
құру тілі 1970-жылдардың ортасында пайда болады.Тілдің шығу атауы -
SEQUEL
сөзінен шыққан.Бұл тіл реляциялық МҚ - ғы
сұраныстардың
қалыптасуын түсінікті және ыңғайлы бейнелеуге бағытталған.Негізінде,іс
жүзінде толық МҚ - ның тілі болып есептеледі.Реляциялық МҚ-ның негізгі екі
сұраныстар тілі болып реляциялық алгебра тілі және реляциялық санау тілі
есептелінеді.SQL Server сұраныстар құру тілінің мүмкіншілігі мол. SQL
Server-дің интерактивті немесе қолданушымен орнатылған қосымша түрінде
ҚПП орналасады.
Оның құрамында:
мәліметтерді анықтау мүмкіндігі;
мәліметтерді таңдаудағы сұраныстар,SELECT;
мәліметтерді модификациялау;
мәліметтерді басқару мүмкіндіктері;
aрифметикалық амалдар орындау;
кестедегі жолдар мен бағаналарды реттеу;
МБ-ның көлемін ұлғайту;
кестенің сұраныстағы мазмұнын еске сақтай білу және шығару;
мәліметтерді агрегаттау,яғни амалдарна қатысты топтастыру.
Сұраныстарды құру операторлары мен МҚ манипуляциялаудан басқа тілдің
құрамында:
МҚ сұлбасын анықтау құралдары және сұлбамен манипуляциялау;
бүтіндікті шектеу және триггерлерді анықтау оперторлар;
МҚ ұсынуларын анықтау құралдары;
транзакцияларды басқару құралдары.
Қазіргі кезде кеңінен тараған SQL тілінің реляциялық мәліметтер қоры
тілінің тарихы 25 жылдан асқанын көрсетеді.Ең бірінші SQL тілінің
функционалды толық,бірақ семантикалық және синтаксистік толық емес
нұсқауы жасалып,эксперименталды жүзеге асыруда SYSTEMR МҚБЖ-де
29
қолданылып жүрді (1974 - 1979 жж. Сан - Хосе жобасы,Калифорния қаласының
IBM компаниясының ғылыми іздену лабораториясында жасалды).
SQL тілінің атауы азғандай ғана мағына береді.Әрине,тұтынушыларға
бұл тіл реляциялық мәліметтер қорын жобалау оңай болу үшін
енгізілген.Мұнымен SQL - ді білгендіктен МҚ-да кез келген әрекетті жасай
аламыз деп түсінеміз.Сұраныс және МҚ басқарудан басқа операторлар бар:
МҚ сұлбасын анықтау және оны басқару;
бүтіндік шегі;
МҚ анықтау құралы;
транзакцияны басқару құралы.
Басқа тілмен айтқанда,SQL тілі мәліметтердің реляциялық моделін толық
көрсетуге күші жететінін айқындайды,ол дегеніміз,Код терминінде реляциялық
мәліметтер қорының барлық аспектілерін көрсетуге болады.
Сонымен қатар,көп жылдық тарихына қарамай көптеген пеляциялық
МҚБЖ қолдануды жаңадан үйренушілерге SQL тілі әр алуан болып
келетіндігіне сену қиын.Бұл сұраққа әрі оңай жауап беру қиын.
Шын мәнісінде бұл программалау тілінің әр алуан түрін жүзеге асыруға
жатады.Стандартқа сәйкес келетін,кез келген компиляторға жүретін
халықаралық Си тілі бар.Ашық стандартты жүйемін кездесуі қолданбалы
программаларды шығаруға мүмкіндік береді.
1989 ж. Алғашқы халықаралық SQL тілінің стандартты шыққаннан
кейін,1982 ж. екінші халықаралық SQL - 92 стандарты қабылданды.Осыдан
кейін МҚБЖ бейімделген SQL тілі туралы айтуға болатын болды.Кез келген
SQL тілді қолдану үшін стандарт тілдерін білу қажет.
SQL стандарттау сатылары.
1989 ж. қабылданған SQL Халықаралық стандартында (SQL89) МҚ
сұлбасымен манипуляциялау және динамикалық SQL бөлімшелері мүлдем жоқ.
1992 жылы наурыз айында SQL92 стандарты шығарылды.Бұл стандарт
біршама толық және барлық іске асыруға керекті аспектілерден тұрады:МБ
сұлбасымен манипуляциялау,транзакция және сессияларды басқару,МБ
қосылу,динамикалық SQL.
SQL2 стандартының анықталуы аяқталып жатқан уақытта SQL3
триггерлер механизмін және мәліметтердің абстрактілі типтерін қолдану
мүмкіншілігі болады деп жорамалданды.Стандартты 1999 жылы
қабылданданады деп жобаланды.
Орнатылған SQL.SQL System R - де SQL-ң оператор орнатуын қолдайтын
арнайы операторлар бар. SQL-ді программалау тіліне орнатудың негізгі
мәселесі, SQL-реляциялық тіл,сондықтан ол көбінесе жиынтықпен жұмыс
жасайды,ал программалау тілдерін скаляр операциялар негізгі болып табылады.
Динамикалық SQL.Интерактивті SQL - ге бағытталған жүйелерді құруды
жеңілдету үшін SQL System R-ға транзакцияны орындау кезінде SQL - дің кез
келген операторын орындап және компиляциялауға мүмкіндік беретін
операторлар орнатылған.
30
PREPARE операторы SQL операторының динамикалық компиляциясын
шақырады.DESCRIBE операторы бұрын PREPARE операторы көмегімен
дайындалған SQL операторында көрсетілген ақпаратты алуға арналған.
ORION нысанды - бағытталған МҚБЖ-ның сұраныс тілінде нысандар
инкапсуляциясының принципі толықтай сақталады.Тіл синтаксисі SQL - ге
бағытталған.Селекциялардың мүмкін предикаттарының жиынтығы өте
жетілген.Атап айтсақ, домені үздік класс болып табылатын атрибут үшін
қызығушылық білдірген ішкі класс қолданушысының атын сілтеуге болады.
IRIS
жүйесінің сұраныс тілі айтарлықтай деңгейде реляциялық
парадигмалар әсерінде болып отыр.Тіпті бұл тілдің атауы OSQL оның
реляциялық тілмен SQL тығыз байланысын көрсетеді. OSQL - бұл
қалыптастырылмаған қатынастармен жұмысқа арналған реляциялық тіл.
O2 RELOOP жүйесі сұраныстарын декларативті тілі.Бұл SQL -
бағытталғын синтаксисі бар сұраныстарының декларативті тілі О2 моделіне
арналып жасалған нысандар мен мәндер алгебрасына негізделген.RELOOP
тілінің ғажайып қасиеті болып О2 моделінің ортақ контексінде құрылу
шынайылығы табылады.Сұраныс әрқашан жиынтық - мәнде немесе тізімді
беріледі.Сұраныс нәтижесі нысан,мән-жиынтық немесе мән-тізімді болуы
мүмкін.
2.2.4 Қосымшаларды өңдеу кезінде SQL тілінің қолданылуы
SQL89 стандартындағы сұраныстар құрылымы жайында айту үшін
синтаксистік ережелер мәліметтерінен бастаған жөн:
ODВС қолданбалы құрушыларға мәліметтер қорын өндеу бойынша, қол
жеткізіліп отырған мәліметтер типіне, яғни ISАМ мәліметтер қоры, мәтіндік
мәліметтер (Ехсеl) немесе SQL мәліметтер қоры байланыссыз функционалды
мүмкіншіліктерді ұсынуға арналған. Бұл мақсат ODВС - тің әрбір драйверін
алдын ала анықталған сәйкес деңгейге жалғау арқылы іске асады. ODВС
драйвері болу үшін драйвер ODВС ядросының егжей-тегжейіне үйлесуі керек.
Бұл талаптар қосымша құрушысы әрқашан қандай мәліметтерге қатынас
жасалып жатқанына байланыссыз сол бір баяғы функционалды
мүмкіншіліктерге сенім артуына кепілдік береді. Егер қолданыстағы
мәліметтердің форматы негізгі функционалды мүмкіншіліктерді қолдамаса
ODВС драйвері бұл функ цияларды эмуляциялау керек. ODВС көмегімен кез
келген МҚБЖ мәліметтерімен (тіпті мэліметтер қорына тікелей қатысы жоқ
мәліметтермен де, мысалы, электрондық кесте файлдарындагы немесе мәндік
файлдардагы мәліметтермен), егер олар үшін ODВС драйвері бар болса,
манипуляциялауға болады. Әрбір қолданыстагы МҚБЖ үшін өзіндік ODВС
драйвері қажет. ODВС жайында айтқанда, ODВС айрықша ерекшелігі ODВС -
драйферіне бірнеше стандарттарды білдіретінін атамай кетуге болмайды. Бұл
стандарттар осындай драйверде іске асуы тиіс әр түрлі функционалды жағдайда
ажыратылады. Барлық драйверлер үшін мәліметтер көзімен байланысу әдісі,
қате жайындағы хабарларды алу, сонымен қатар тіркеудің стандартты
31
интерфейстері ортақ болып табылады. Драйверлер бірыңғайлықты қамтамасыз
ету үшін негізгі талаптарды сақтайды. Мәліметтер қорына қол жеткізудің ашық
интерфейсі қолданбалы программаларға әр түрлі МҚБЖ - ларға қатынауға
мүмкіндік беретін функциялар кітапханасы болып табылады. Сұраныстардың
құрылымдық тілі SQL пайдаланылады. Осылайша, қолданбалы программа
құрушысы виртуалды мәліметтер қорына арналған программа құра алады және
жүктелетін драй верге логикалық мәліметтерді берілген қолданбалы програм-
ма қолданып жатқан нақты МҚБЖ немесе жүйе мәліметтеріне айналдыруға
мүмкіндік бере алады. ODВС тартымдылығы оның ықшамдылығымен және
қолданбалы программа кодымен шартталған. ODВС қолданбалы программа
құрушыларга, сонымен қатар драйверлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz